ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSISFOLIA GEOGRAPillCA PHYSICA 5, 2000

STANISŁAW KRYSlAK

Struktura użytkowania ziemi w dorzeczu Dzierżąznejcharakterystyka i aspekty hydrologiczne

zagospodarowania zlewni

The structure of land use of the Dzierżązna drainage basin- its characteristics and hydrological effects

W artykule zamieszczono i opisano mapę form i kierunków użytkowania ziemi w zlewniDzicrżąznej, wykonaną na podstawie kartowania terenowego przeprowadzonego w lipcu1998 r. oraz przedstawiono aspekty hydrologicme wynikające z aktualnego zagospodarowaniaterenu badań.

Struktura użytkowania ziemi w zlewni Dzierżąznej

Zlewnia Dzierżąznej zwanej w górnym i środkowym biegu Maliną,a tili..e zlewnia Ciosenki będącej jej lewobrzeżnym dopływem - charakteryzująsię znacznym zróżnicowaniem form i kierunków użytkowania ziemi. Zróż-nicowanie to wynika z położenia w strefie podmiejskiej aglomeracji łódzkiej,gdzie można zaobserwować przenikanie licznych kategorii użytkowania,w tym użytkowania ornego, łąkowego, leśnego, mieszkaniowego, rekreacyjnego,przemysłowego, sadowniczego, wodnego, usługowego, komunikacyjnegoi specjalnego (wojskowego). Cechą specyficzną opisywanego obszaru jestduża dynamika zmian zachodzących w użytkowaniu ziemi, wyrażająca sięprzede wszystkim systematycznym powiększaniem terenów zabudowanych,terenów zajmowanych przez ogródki działkowe, lasów z zabudową rekreacyjną,a także gruntów ornych pozostawionych odłogiem.

Do identyfikacji struktury użytkowania ziemi w zlewni Dzierżąznejnieprzydatne okazały się mapy topograficzne w skali 1:25 000 i 1:10 000

[83]

84 Stanisław Krysiak

z powodu ich zdezaktualizowania oraz zbyt ubogiego zakresu informacjidotyczącej kierunków zagospodarowania. Brak możliwości przedstawieniawiarygodnego obrazu użytkowania na podstawie materiałów kartograficznych,a także zamiar wykonania mapy przydatnej dla badań hydrologicznychskłoniły autora do przeprowadzenia kartowania terenowego. W trakcie practerenowych, przeprowadzonych w lipcu 1998 L, informacje o użytkowaniunanoszono na odbitki ze zdjęć lotniczych (1:26 000, nalot z 1996 L)powiększonych do skali 1:10 000. W ramach opracowania kameralnegowykonano Mapę form i kierunków użytkowania ziemi w zlewni Dzierżąznejw skali 1:10 000, w układzie współrzędnych 1965, której zmniejszoną wersjęprzedstawiono na rys. 1.

W przestrzennym, mozaikowatym układzie różnorodnych form i kierunkówużytkowania wydzielić można kilka rejonów, w których specyfika zagos-podarowania wykazuje, że jest ono funkcją położenia w stosunku doobszarów zurbanizowanych, a także w sposób istotny zależy od charakterulitologiczno-wilgotnościowego i troficznego siedlisk.

Południowe rubieże zlewni Dzierżąznej, znajdujące się w granicachadministracyjnych Zgierza, charakteryzują się znacznym udziałem terenówzabudowanych. Poza niewielkim fragmentem powierzchni zajętym przezzabudowę mieszkaniową wielokondygnacyjną, na pozostałych obszarachdominuje zabudowa luźna jedno- lub dwukondygnacyjna. W części wschodniej,między osiedlem Rudunki a Stępowizną, rozległą powierzchnię zajmujątereny przemysłowe. Opisywana południowa część zlewni Dzierżąznej jeststrefą intensywnych przekształceń strukturalno-funkcjonalnych. Ustawiczniepowiększają się obszary zajęte przez zabudowę jednorodzinną. Proces tenodbywa się kosztem gruntów ornych, z których obecnie większość nie jestjuż użytkowana rolniczo.

Na północ od peryferyjnych fj.lbieży Zgierza, urozmaiconą morfologiczniepowierzchnię stokową poziomu smardzewskiego i strefę wzgórz morenspiętrzonych (K l a t k o w a 1993) pokrywa rozległy kompleks leśny. Szataroślinna opisywanego kompleksu w wielu miejscach jest znacznie zdewas-towana, do czego przyczynia się bezpośrednie sąsiedztwo terenów miesz-kaniowych, użytkowanie części powierzchni dla celów wojskowych, wkraczaniezabudowy rekreacyjnej po wschodniej stronie drogi prowadzącej do kąpieliska"Malinka", a także eksploatacja piasków i żwirów glacjalnych na obrzeżachlasu w Rudunkach.

Tereny położone na północ od wyżej opisanego kompleksu leśnego tostrefa zdominowana przez użytkowanie rolnicze. Obejmuje ona obszar odProboszczewic i Rosanowa Górnego na zachodzie - przez Dąbrówkę:Malice, Dąbrówkę Wielką, Dąbrówkę-Stumiany - po Mariankę i KolonięSzczawin na wschodzie. Podstawą rozwoju produkcji rolnej i sadownictwa

Struktura użytkowania ziemi w dorzeczu Dzierżąznej ... 85

w tym rejonie są korzystniejsze niż na terenach przyległych warunkiglebowe. Powyższe stwierdzenie odnosi się przede wszystkim do pasa gruntupołożonego na zachód od Dąbrówki Wielkiej. W strukturze użytkowaniaziemi przedstawionej na rys. 1 uwagę zwraca rozległy, zwarty kompleksupraw zbożowych, położony w Dąbrówce Wielkiej - na zachód od drogize Zgierza do Białej, a także znaczny udział sadów handlowych, przydo-mowych oraz plantacji porzeczek między Proboszczewicami, RosanowemGórnym a Dąbrówką-Malice. Występujące na tym obszarze gleby płowei brunatne swą przydatność rolniczą zawdzięczają serii peryglacjalnychpyłów pokrywowych, których kilkudziesięciocentymetrowe miąższości korzyst-nie wpływają na cechy użytkowe siedlisk.

Niską przydatność rolniczą posiadają gleby występujące w środkowejczęści opisywanego terenu. W pasie przebiegającym od Emilii - przezRosanów, Ciosny, Leonów - do Jeżewa w budowie utworów powierzch-niowych dominują piaski eoliczne wydm i pokryw tarczowych, a takżepiaski i żwiry wodnolodowcowe poziomu katarzynowskiego. Zbyt dużaprzepuszczalność i przewiewność tych utworów, a także kwaśne odczynyi znikomy stopień wysycenia kationami zasadowymi wytworzonych z nichgleb piaskowych - są odpowiedzialne za ich nieznaczny potencjał użytkowy.Potwierdzeniem niekorzystnych właściwości agrofizycznych i agrochemicz-nych pokrywy glebowej jest struktura użytkowania ziemi, w której domi-nują ubogie bory sosnowe, a część użytkowanych niegdyś gruntów ornychleży obecnie odłogiem. Fakt niewielkiej przydatności opisywanych siedliskdokumentują także mapy glebowo-rolnicze, na których grunty orne tejstrefy w większości zostały zakwalifikowane do kompleksu żytniego bardzosłabego (7), a liczne fragmenty ocenione zostały jako rolnicze nieużytki(RN). Cechą charakterystyczną zagospodarowania tego obszaru jest wy-stępowanie znacznych powierzchni leśnych z zabudową rekreacyjną, a takżeduże areały gruntów rolnych zamienionych na ogródki działkowe. Szczegól-ne nasilenie wymienionych kategorii użytkowania występuje w Rosanowiei Ciosnach (rys. 1). W części centralnej i wschodniej opisywanego pasawarte odnotowania jest także występowanie kilku dużych ferm hodowla-nych, położonych na terenach' śródleśnych zagonów nie użytkowanychrolniczo.

Północna część zlewni Dzierżąznej jest obszarem o dominacji terenówrolniczych - łąkowych, pastwiskowych i ornych nad terenami leśnymi.Centralny fragment tej strefy zajmuje szeroki, równoleżnikowy odcinekdoliny Ciosenki, wykorzystujący równinne obniżenie rozlewiskowo-jeziorne,dzielące powierzchnię poziomu katarzynowskiego (K l a t k o w a 1993).Dzięki płytkiemu położeniu wód podziemnych, szczególnie intensywniezasilanych przez boczny dopływ od strony południowej, doszło do wytworzenia

86 Stanisław Krysiak

rozległych siedlisk hydrogenicznych i semihydrogenicznych, reprezentowanychprzez gleby mułowo-torfowe, murszowe i czarne ziemie. W strefie od Ciosenprzez Dobrą w kierunku Białej wśród form użytkowania dominują łąkii pastwiska, które na suchszych, wyżej położonych powierzchniach ustępująmiejsca gruntom ornym, odłogom i lasom.

Poza opisanymi formami użytkowania ziemi, zajmującymi znacznąpowierzchnię badanych zlewni, ze względów hydrologicznych godna od-notowania jest również obecność licznych, niewielkich zbiorników wodnych.Większość z nich jest doskonałym przykładem małej retencji wykorzystującejzasobnie alimentowane dopływem podziemnym wody Dzierżąznej i Ciosenki.Odmienny rodowód ma zbiornik w Dąbrówce-Strumianach, którego wodywypełniają rozległe wyrobisko poeksploatacyjne miejscowej cegielni.

Przedstawiony zarys przestrzennego zróżnicowania użytkowania ziemiw zlewni Dzierżąznej i Ciosenki odzwierciedla specyfikę badanego obszaru,wynikającą z położenia w strefie podmiejskiej Łodzi. Na opisywanymterenie zauważalne są stopniowe zmiany w użytkowaniu - od obszarówpołudniowych, bardziej zurbanizowanych, do rubieży północnych - zdomi-nowanych przez użytkowanie rolnicze. Inną zauważalną prawidłowością sązwiązki użytkowania ziemi z potencjałem siedliskowym wynikającym z właś-ciwości litologiczno-wilgotnościowych substratu glebowego. Przewaga lasówna obszarach o zbyt dużej przepuszczalności wodnej i niewielkiej troficzno-ści substratu oraz dominacja gruntów ornych na terenach występowaniapokryw pyłowych potwierdzają, że wybór użytkowanych siedlisk miałcharakter selektywny, uwarunkowany możliwością efektywnego gospodaro-wania.

Hydrologiczne aspekty zagospodarowania zlewni

Sposób użytkowania terenu przez wpływ na rozmiary intercepcji, a takżena udział w kształtowaniu zdolności retencyjnych gruntu jest ważnymczynnikiem modyfikującym czasowo-przestrzenne zasilanie zlewni. Powyższahydrologiczna rola zagospodarowania terenu przesądziła o koniecznościrozpoznania i graficznego przedstawienia struktury użytkowania ziemiw ramach hydrologicznego programu badawczego, prowadzonego na tereniezlewni Dzierżąznej i Ciosenki. Uzyskana w trakcie kartowania terenowegomapa form i kierunków zagospodarowania może być wykorzystana doprocedury dyskretyzacji użytkowania w ramach pól elementarnych(250 x 250 m) przyjętych w badaniach wymienionych zlewni, a także możebyć przydatna do określenia potencjalnej retencji oraz opadu efektywnegow zlewni metodą SCS.

Struktura użytkowania ziemi w dorzeczu Dzierżqznej... 87

Tabela 1: Porównanie kategorii użytkowania ziemi przyjętych w metodzie SCS w zlewniDzieriąznejThe comparison of land use classes used in SCS method in the Dzierżąznadrainage basin

Formy i kierunki użytkowania ziemiI

i metoda SCS zlewnia Dzieriązny l! Ugór Ugory i nieużytki I

I

, Wyrobiska poeksploatacyjne ii Rośliny okopowe- Uprawy okopowe !I Rośliny zbożowe- Uprawy zbożowe

,II

I Rośliny motylkowe- Uprawy motylkowe i: Pastwiska- Pastwiska li Odłogi i! Lasy- Lasy

IMłodniki ILasy z zabudową rekreacyjną

I

Lasy o rozrzedzonym drzewostanie Ii Łąki Łąki iOtwarte przestrzenie, polany, parki, tereny Pastwiska z dużym udziałem krzewówgolfowe, cmentarze itp. Odłogi z zaawansowaną sukcesją wtórną

~75% powierzchni trawiastej Ogródki działkowe50-75% powierzchni trawiastej Sady

Plantacje porzeczek

i Zabudowa gospodarstw Tereny zabudowy jednorodzinnej i gospo- II darskiej II I

I Tereny handlowe i przemysłowe Tereny zabudowy przemysłowej i fermowej- II 85% powierzchni nieprzepuszczalnej

I Tereny zamieszkałe Tereny zabudowy wielokondygnacyjnej !30% powierzchni nieprzepuszczalnej

I

I Ulice i drogil utwardzone z krawężnikiem i kanalizacją Główne drogi-I żwirowe Linie kolejoweI

Objaśnienie: - szczególne rozbieżności w kategoriach użytkowania ziemi.Explanation: - most important differences between a signed categories of farm implements.

Metoda ta, opracowana w Stanach Zjednoczonych przez Służbę OchronyGleb (Soil Conservation Service - SCS), kilkukrotnie opisywana w Polscemiędzy innymi przez M. Ozgę-Zielińską i J. Brzezińskiego(1997), zakłada konieczność określenia struktury użytkowania terenu zlewni,gdyż jest ona elementem niezbędnym w procedurze wyznaczania parametru

88 Stanisław Krysiak

CNo Wielkości bezwymiarowego parametru CN, zawierające się w przedzialeod O do 100, zostały określone w tablicach uwzględniających kategorieużytkowania, sposoby uprawy, warunki hydrologiczne i litologiczno-glebowe.Tablica wartości parametrów CN sporządzona dla warunków amerykańskich(Kibler za: Ozgą-Zielińską i Brzezińskim 1997 (s. 301) nie dajesię wprost przełożyć na formy i kierunki użytkowania występujące w zlewniachnizinnych środkowej Polski. Szereg sposobów zagospodarowania wydzielonychpodczas kartowania w dorzeczu Dzierżąznej (rys. 1) nie posiada swoichodpowiedników w zestawieniu amerykańskim, czego przykładem są międzyinnymi takie wyróżnienia, jak: sady, ogródki działkowe, plantacje porzeczek,wyrobiska po eksploatacyjne, lasy z zabudową rekreacyjną. Powyższe utrud-nienia nie ograniczają możliwości zastosowania metody SCS na grunciepolskim. Wielkości parametru CN przypisane poszczególnym kategoriomużytkowania autorzy metody wiążą z warunkami hydrologicznymi, utoż-samianymi z gęstością szaty roślinnej lub stopniem pokrycia powierzchniąnieprzepuszczalną· Istnieje zatem możliwość dopasowania wydzieleń wyróż-nionych w zlewni Dzierżąznej do kategorii użytkowania wyszczególnionychw metodzie amerykańskiej, na podstawie podobieństwa fizjonomicznego,warunkującego zbliżone rozmiary intercepcji i podobne znaczenie w procesiekształtowania odpływu powierzchniowego. (Próbę porównania obydwuwymienionych zestawów wydzieleń przedstawiono w tab. l).

Porównanie form i kierunków użytkowania ziemi według metody SCSz przyjętymi w zlewni Dzierżąznej nasuwa następujące spostrzeżenia:1. Uprawy okopowe, zbożowe i motylkowe występujące na terenie zlewni

Dzierżąznej, moim zdaniem, powinny być zaliczone do grupy określo-nej w metodzie SCS jako uprawy rzędowe, o kierunku orki niezależ-nym od nachyleń zboczy, oraz do warunków hydrologicznych "dob-rych".

2. W trakcie procedury dyskretyzacji użytkowania ziemi w blokach elemen-tarnych, obszary pastwisk i odłogów, z uwagi na "warunki hydrologiczne",powinny być zróżnicowane zgodnie z wytycznymi metody SCS na "złe","średnie" i "dobre". Ponieważ gęstość i charakter darni pastwisk i odłogówzależy od właściwości troficzno-wilgotnościowych siedlisk, proponuję dookreślania warunków "złych", "średnich" i "dobrych" zastosowanieklucza opartego na kompleksach przydatności rolniczej gleb, wyróżnionychna mapach glebowo-rolniczych w skali 1:25 000. Do obszarów o warunkachhydrologicznych "złych" zaliczyłbym pastwiska i odłogi na gruntachkompleksu żytniego słabego (6) i bardzo słabego (7) oraz na terenachrolniczych nieużytków (RN); do obszarów o warunkach "średnich"- pastwiska i odłogi na gruntach kompleksu żytniego bardzo dobrego(4) i dobrego (5), natomiast do terenów z warunkami hydrologicznymi"dobrymi" - pastwiska i odłogi na siedliskach semihydrogenicznych

Struktura użytkowania ziemi IV dorzeczu Dzierżąznej ... 89

i hydrogenicznych, przypisanych do kompleksów zbożowo-pastewnych(8 i 9) oraz użytków zielonych (2z i 3z).

3. Warunki hydrologiczne "złe" na obszarach o użytkowaniu leśnym pro-ponuję przyporządkować młodnikom i lasom o rozrzedzonym drzewo-stanie; warunki "średnie" - lasom z zabudową rekreacyjną, natomiastwarunki "dobre" - przypisać pozostałym obszarom leśnym. Z uwagi nadominującą rolę lesistości wśród fizjograficznych parametrów wpływają-cych na potencjalne zdolności retencyjne zlewni (M i l e r 1998), obszaryte powinny być dodatkowo zwaloryzowane pod kątem ich znaczeniahydrologicznego.

4. Wyróżnieniu "tereny handlowe i przemysłowe", w znaczeniu przyjętymw metodzie SCS, odpowiada jedynie kompleks zabudowy przemysłowejw południowej części zlewni Dzierżąznej, położony między Rudunkamia Stępowizną. Fermy hodowlane występujące w rejonie Dąbrówki Wielkiej,Leonowa, Ostrowa i Głowy oraz inne tereny produkcyjne, z uwagi naprocent powierzchni nieprzepuszczalnej, bliższe są wydzieleniu "terenyzamieszkałe o 30-procentowej nieprzepuszczalności".

5. Wydzielenie zaznaczone na rys. 1 "główne drogi" (22) obejmuje jedynieważniejsze drogi asfaltowe, na ogół ograniczone rowami przebiegającymiwzdłuż poboczy. Wyróżnienie to nie jest w pełni porównywalne z od-powiednikiem amerykańskim, z uwagi na brak krawężników i kanalizacjideszczowej. Na mapie form i kierunków użytkowania (rys. 1) z powoduniewielkich szerokości, trudności w sposobie graficznego przedstawieniaoraz w celu zachowania przejrzystości rysunku pominięte zostały drogiwiejskie, polne i leśne. Zagęszczenie gruntu sprawia, że są one miejscamiograniczonej przepuszczalności wodnej, a część z wymienionych dróg jestponadto predysponowana do' formowania linijnego odpływu wód opa-dowych.Poza możliwością przystosowania obrazu struktury użytkowania ziemi

w dorzeczu Dzierżąznej do procedur obliczeniowych metody SCS, analizazagospodarowania zlewni, rozpatrywana przez pryzmat warunków litologicz-nych i glebowych, pozwala wyrazić kilka dodatkowych opinii nawiązującychdo hydrologicznego aspektu prowadzonych badań.

W charakterystyce przestrzennego zróżnicowania form i kierunkówużytkowania ziemi, przedstawionej w pierwszej części artykułu, zostałzasygnalizowany między innymi odmienny charakter zagospodarowaniadwóch rejonów: strefy od Proboszczewic do Dąbrówki Wielkiej - intensywnieużytkowanej rolniczo, oraz strefy rozciągającej się od Rosanowa, przezLeonów, do Jeżewa - o wyjątkowo niskim potencjale produktywnościbiotycznej. Na Szczegółowej mapie geologicznej Polski 1:50000, arkuszZgierz (Klatkowa, Kamiński, Szafrańska 1991) znaczne powierzch-nie obydwu wymienionych obszarów znajdują się w obrębie jednego wy-

90 Stanisław Krysiak

dzielenia - warciańskich piasków i żwirów wodno lodowcowych. A zatemmapa geologiczna nie odzwierciedla rzeczywistego zróżnicowania litologicz-nego, przesądzającego o produktywności siedlisk. Dzieje się tak dlatego, żezgodnie z wytycznymi do kartowania geologicznego, na mapach tychprzedstawia się zasadnicze serie osadowe biorące udział w budowie utworówpowierzchniowych, a pomija odmienne litologicznie utwory pokrywowe.Powyższa sytuacja ma miejsce w pierwszym wymienionym rejonie, gdzieprzydatność rolnicza gleb wynika z obecności pokrywy pyłowej o miąższościdochodzącej do 1 m. Fakt ten skrupulatnie odnotowują mapy glebowo--rolnicze 1:25 000, co sprawia że ten materiał kartograficzny wykazujewiększą zgodność z potencjałem siedliskowym i związanym z nim użyt-kowaniem ziemi.

Czy serie utworów pokrywowych, nawet o niewielkich, kilkudziesięcio-centymetrowych miąższościach, powinny być brane pod uwagę przy analiziewarunków hydrologicznych zlewni? Na tak postawione pytanie odpowiedźjest twierdząca. Badania nad rolą pyłowych i piaszczysto-pyłowych osadówpokrywowych w kształtowaniu właściwości powietrznych i wilgotnościowychsiedlisk, przeprowadzone przez autora, wykazały, że wymienione utworywyróżniają się korzystniejszą porowatością różnicową (K r y s i a k 1996;1999). Mniejsza zawartość makroporów szybko przewodzących wodę (> 30jlm) w porównaniu z nadmiernie przepuszczalnymi utworami wodnolodow-cowymi, większy udział mezo- i mikroporów decydujących o zdolnościachretencyjnych osadów - to zalety, dzięki którym opisywane utwory po-krywowe lepiej uczestniczą w zaspokajaniu potrzeb wodnych roślin niżpodścielające je serie piaszczysto-żwirowe. Na obszarach zbudowanychz utworów przepuszczalnych, o opadowo-retencyjnych reżimach wodnychgleb, na ogół występują okresowe lub trwałe niedobory wilgoci. Występowa-nie domieszki utworów pyłowych w seriach pokrywowych nie jest w staniew sposób znaczący wpłynąć na stopień uwilgotnienia siedlisk, lecz ichobecność może przyczynić się do chwilowego zatrzymania większej ilościinfiltrujących wód opadowych i ich powolniejszego rozchodowania. W świe-tle przedstawionych spostrzeżeń należy stwierdzić, że mapy glebowo-rolniczew skali 1:25 000 mogą być w badaniach hydrologicznych nader ważnymźródłem infonnacji o litologii serii powierzchniowych i mogą też stanowićcenne uzupełnienie, niekiedy zbyt zgeneralizowanych, szczegółowych mapgeologicznych.

Z użytkowaniem rolniczym, szczególnie na glebach pyłowych i gliniastych,wiążą się fizyczne efekty ugniatania gleb wywołanego pracą i przejazdamimaszyn rolniczych. Zagadnienia zmniejszania się przepuszczalności wodneji powietrznej, zmniejszania porowatości ogólnej i zawartości makroporów,zwiększania gęstości objętości i spójności gleb, powstawania tzw. podeszwypłużnej, będące w polu zainteresowań agrofizyków, powinny być równie

Struktura użytkowania ziemi w dorzeczu Dzierżqznej. .. 91

istotne w badaniach hydrologicznych, a zwłaszcza w ich wątkach dotyczącychoceny zdolności infi1tracyjnych gruntów.

Wśród form użytkowania wyróżnionych na rys. 1 znalazły się wodypowierzchniowe, w tym rzeki Dzierżązna i Ciosenka będące obiektamiszczególnego zainteresowania hydrologów. Wymienione cieki ze względu naniewielkie szerokości koryt zostały, jak to zwykle bywa przy obiektachlinijnych, przedstawione poza przyjętą skalą. Przebieg cieków został przy-jęty z mapy topograficznej 1:10 000, gdyż na zdjęciach lotniczych dokładnalokalizacja koryt nie jest możliwa do identyfikacji z powodu koron nad-brzeżnych drzew, całkowicie zasłaniających położenie cieków. W świetleznacznego udziału roślinności wysokiej w strefach przykorytowych, ewen-tualne próby określania bezpośredniego zasilania cieków opadem atmo-sferycznym będą musiały uwzględniać rozmiary strat związanych z inter-cepcją·

Struktura użytkowania ziemi w zlewni Dzierżąznej w najbliższych latachbędzie nadal podlegać intensywnym przekształceniom. Na podstawie obserwacjiuzyskanych podczas kartowania terenowego można przypuszczać, że stopniowobędzie malało znaczenie funkcji rolniczych obszaru na rzecz funkcji miesz-kaniowych, rekreacyjnych i usługowych. Terenami "oczekującymi" nazmianę użytkowania są przede wszystkim rozległe powierzchnie odłogów- zarówno tych świeżych, jak i tych ze znacznie zaawansowaną wtórnąsukcesją rekreatywną. Ze względu na atrakcyjne położenie, odłogi znajdującesię na północno-wschodnich peryferiach Zgierza w najbliższej przyszłościzapewne staną się terenami zabudowy jednorodzinnej lub miejscem zakładaniaogródków działkowych.

Dorzecza Dzierżąznej i Ciosenki położone w strefie peryferyjnej Łodzi,przedstawione przez pryzmat użytkowania ziemi, odzwierciedlają znacznązłożoność zarówno w zakresie struktury zagospodarowania, jak i zmianfunkcjonalnych zachodzących w opisywanej strefie. Jest to niezwykle inte-resujący obszar, w którym badania hydrologiczne powinny być rozszerzoneo kompleksowe badania fizycznogeograficzne, w celu pełniejszego poznaniai zrozumienia procesów funkcjonowania zlewni.

Literatura

K I a t k o wa H., 1993, Obja.fnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkuszZgierz (590), PIG, Warszawa.

Klatkowa H., Kamiński J., Szafrańska D., 1991, Szczegółowa mapa geologicznaPolski 1:50000, arkusz Zgierz (590), PIG, Warszawa.

Kry s iak S., 1996, The influence of periglacial cover deposits upon aeration and moistureconditions of geocomplexes, BiuI. Peryg1., 35, Łódź.

92 Stanisław Krysiak

Kry s i a kS., 1999, Typy geokompleksów i kierunki ich użytkowania w środkowej częścidorzecza Pilicy, Acta Geogr. Lodz., 75 [Łódź].

M i l e r A., 1998, Modelowanie obszarowych zmienności różnych miar retencji, Wyd. AR, Poznań.Ozga-Zielińska M., Brzeziński J., 1997, Hydrologia stosowana, PWN, Warszawa.

zakład Gleboznawstwa i GeoekologiiUniwersytetu Łódzkiego

Summary

The Dzierżązna and Ciosenka (Dzierżązna's tributary) drainage basins are characterisedby significant variety of land use forms. The southern part of the basin has large proportionof build-up areas, with single-family and single-storey housing prevailing on the outskirts o[Zgierz. The morphologically diversified Smardzew level is dominated by forest. North of theforest, where more fertile brown soils spread, agricultural land dominates. The middle partof the study area, between Lućmierz and Emilia and Kolonia Jeżewo, with large proportionsof aeolian and glaciof1uvial sand, is covered by [orest and agricultural land. Recreational useo[ the forest, with many allotment gardens, is typical [or this area. Also extensive wastelandsfound here confirm little productivity potential of the sandy soils. The northern part of thebasin has a mixed arable-meadow-forest land use, resulting from large diversity of edaphicand moisture conditions.

The map of forms and directions of land use at a scale of 1:10 000 based on fieldworkcarried out in July 1998 (Fig. l) has enabled to recognise the present state of managemento[ the area and processes typical for the suburban area o[ Łódź. The detailed picture o[ landuse can serve as a basis for estimation of CN parameter and for evaluation of potentialretention of the Dzierżązna drainage basin with the SCS method.

Translated by ANNA MAJCHROWSKA