forum bezpieczeństwa - dr hab. janusz...

MODEL BEZPIECZEŃSTWA

SPOŁECZNEGO NA TLE TEORII

SYSTEMÓW

dr Janusz GIERSZEWSKI

II Konferencja Naukowa

Forum Bezpieczeństwa

Bezpieczeństwo wewnętrzne i ochrona infrastruktury krytycznej

Jastarnia 17-19 X 20112

1 Jastarnia 18 pażdziernika 2012

Założenia …

Przyjęto, że system bezpieczeństwa jest zespołem różnych elementów

wzajemnie ze sobą powiązanych oraz wzajemnie na siebie

oddziaływujących. W procesie analizy wyróżniono system

bezpieczeństwa społecznego, w którym można wyróżnić złożone

elementy wzajemnie powiązane w całość. Kolejnym elementem było

określenie elementów brzegowych systemu tj.: wejścia (oddziaływanie

na podsystem społeczny przez otoczenie i sam system) oraz wyjścia

(oddziaływanie systemu na otoczenie i na siebie). Analizę systemu

bezpieczeństwa społecznego dokonano głównie w ujęciu celowościowym

(przez cele bezpieczeństwa społecznego i możliwości rozwiązywania

problemów społecznych) oraz częściowo przez elementy brzegowe

teorii konfliktu (ujęcie przyczynowe).

2

Jastarnia 18 pażdziernika 2012

CAŁOŚĆ TO WIĘCEJ NIŻ SUMA CZĘŚCI Arystoteles

Teoria systemów

1. System to zbiór elementów

2. O stanie systemu decydują powiązania między poszczególnymi elementami ( układy, interakcje, sprzężenia) - nie stan danego elementu

3. Typ interakcji wyróżnia system

BEZPIECZEŃSTWO PAŃSTWA JEST

(nad)SYSTEMEM


Ogólna teoria systemów

to hipotetyczna najbardziej ogólna "teoria wszystkiego", która zakłada, że

własności struktur systemowych są uniwersalne. Została zapoczątkowana w

biologii przez Ludwiga von Bertalanffyego, rozwijana i uzupełniana przez

cybernetyków oraz cybernetyków społecznych, adoptowana w inżynierii jako

inżynieria systemów, i obecnie poszerzana na nauki ekonomiczne oraz

społeczne.

Ogólna teoria systemów dotyczy wszystkich obiektów, które można uważać

za inteligentne, np. ludzkie organizacje i systemy złożone, takie jak ludzie-

technologia, człowiek-społeczeństwo-środowisko. W ostatnich latach pojawiła

się nowa nazwa nauki o uniwersalnych własnościach systemów – ang.

systemics, co można tłumaczyć jako systemika – w Polsce do tej pory nie

używana (pojawia się jednak termin "systemologia").

4


Pojęcie systemu

System σύστημα systema – rzecz złożona) –

oznacza połączyć, złączyć, jakikolwiek obiekt fizyczny lub

abstrakcyjny, w którym można wyróżnić jakieś wzajemnie

powiązane dla obserwatora elementy. W tym sensie

podział czegoś na systemy jest względny i zależy od tego

kto, przy pomocy czego i do czego poklasyfikował jakiś

zbiór na systemy. Dlatego też elementy jednego systemu

mogą stanowić składniki innych systemów.

W filozofii systemem nazywa się zbiór tez i twierdzeń

stanowiących pewną spójną całość. Także zasady

organizacji czegoś – zbiór przepisów lub reguł

obowiązujących w danej dziedzinie.

5


Organizacja systemu

Organizacja systemu to jego

struktura w formie sieci relacji

między elementami oraz własności

tych relacji. Niezmienność takich

struktur jest warunkiem

rozpoznania tożsamości systemów.

W strukturze systemu mogą

występować podsystemy, czyli

elementy systemu, które same są

systemami. System którego

elementami są inne systemy jest

nadsystemem.

6


Klasyfikacja systemów

Istnieje wiele kryteriów hierarchicznej klasyfikacji/taksonomii systemów.

Najbardziej ogólne, interdyscyplinarne podziały podstawowe to:

– systemy abstrakcyjne i fizyczne:

– abstrakcyjne: np. systemy pojęć, reguł, modeli, działań,

– fizyczne: zbudowane z materii lub/i energii.

– systemy statyczne i dynamiczne:

– system statyczny jest niezmienny w czasie, może być abstrakcyjny lub fizyczny,

– system dynamiczny to taki, w którym zmiana w jednej części wpływa na pozostałe;

największy dynamiczny system fizyczny to Wszechświat.

– systemy otwarte, zamknięte i autonomiczne - ten podział w zastosowaniu do systemów fizycznych jest

subiektywny i przybliżony, choć często używany:

– systemy zamknięte są przeważnie abstrakcyjne, zaś

– systemem otwartym i autonomicznym jest np. każdy organizm żywy.

Podstawową różnicą między systemami biologicznymi a psychicznymi i społecznymi, jest to, że

biologiczne przetwarzają i reprodukują zdarzenia, zaś psychologiczne są określane przez

komunikację, świadomość i sens (rzeczowy, czasowy i społeczny).

7


Przykłady …

Pojęcie system występuje w języku naturalnym i we wszystkich naukach i

technologiach. Jego konkretne znaczenie tzw. "specjalizacja" zależy od tego

gdzie jest użyte.

system społeczny, system państwowy, system prawny, system gospodarczy –

nauki społeczne

system informatyczny, system operacyjny –

informatyka

system autonomiczny –

Internet, cybernetyka, terapia w psychologii systemowej

8


Model

• Model (łac.) próbuje naśladować rzeczywisty system lub proces.

• Uproszczony opis pewnego wycinka rzeczywistości.

• Pewna hipoteza co do sposobu działania jakiegoś procesu.

• Działanie modelu rożni się mniej lub więcej od rzeczywistego procesu.

• Przystosowany do z góry zadanych celów.

Ogólna teoria systemów tłumaczy funkcjonowanie układów i organizacji w oparciu

o podejście sieciowe i współdziałanie wielu elementów

Podobnie jak organizmy biologiczne, które są zależne od różnych elementów

ekosystemu – instytucje bezpieczeństwa społecznego muszą posiąść umiejętność

adoptowania się do zmieniającego się otoczenia i mieć świadomość podmiotów z

którymi są współzależne.

9


Po co budować model systemu?

• Analiza i lepsze zrozumienie procesu

• Rozwiązanie problemu decyzyjnego

• Ze względu na koszty

• Ze względu na bezpieczeństwo

• By sprawdzić koncepcję systemu, który

jeszcze nie istnieje

10


Rodzaje modeli

• Modele mentalne

– Prowadzenie samochodu

– Jazda na rowerze

– Operator nadzorujący proces przemysłowy

• Modele werbalne

– Systemy ekspertowe

– Wspomaganie diagnostyki medycznej

• Modele matematyczne

– Formuły, relacje, równania

konkretny i abstrakcyjny

statyczny i dynamiczny

deterministyczny i probabilistyczny

normatywny (preskryptywny) i opisowy (deskryptywny)

analogowy i symboliczny

11


Podejście do budowanych modeli

• Podejście analityczne

– opis systemu oparty na prawach fizycznych

• Identyfikacja systemu

– model budowany na podstawie eksperymentu

• Kombinacja powyższych

– Identyfikacja pewnych parametrów fizycznych

• Analiza – badanie zachowania systemu

– Analiza ilościowa

– Analiza jakościowa

• Analiza systemu statycznego y = F(u)

– Jakie jest y przy zadanym u

• Analiza systemu dynamicznego

– Jakie jest y(t) przy zadanym u(t)

12


Wiedza potrzebna do modelowania

• Wiedza eksperta

– Teoria (prawa fizyki, ekonomii, …)

– Doświadczenie (wyniki badań

naukowych)

• Wiedza eksperymentalna

– Dane pomiarowe

– Obserwacje

13


Operacjonalizacja pojęć

Analiza systemowa - koncepcja z zakresu nauk społecznych wykorzystująca dorobek

teorii systemów.

Układ – bliskoznaczny termin polskojęzyczny, np. układ równań znaczy to samo co system

równań.

System złożony, czyli poprawnie układ złożony (w fizyce, chemii, biologii i innych

naukach).

Analiza systemowa, to podejście badawcze w naukach społecznych, uznające pojęcie

systemu i jego analizę za kluczowe dla zrozumienia zjawisk społecznych.

Analiza systemowa jest szczególnie przydatna do złożonych zadań w szybko zmiennym

otoczeniu, typowym dla naszych czasów. Jest ona formalnym i jawnym badaniem

wspomagającym działanie osób odpowiedzialnych za decyzje lub linię postępowania w

określonej (złożonej) sytuacji charakteryzującej się niepewnością. Ma na celu określenie

pożądanego działania lub linii postępowania przez rozpoznanie i rozważenie

dostępnych wariantów oraz porównanie ich przewidywanych następstw.

14


Bezpieczeństwo społeczne

JAKO SYSTEM CELOWY

Bezpieczeństwo społeczne MUSI BYĆ SYSTEMEM CELOWYM

... jedynie system celowy jest w stanie odpowiedzieć na wyzwanie

kompleksowe.

System celowy to taki, który dokonuje wyboru środków dla

kształtowania siebie, otoczenia i wzajemnych powiązań

– dla osiągnięcia celu.


ZAGROŻENIA

wg źródła

NATURALNE

wg rodzaju zdarzenia TECHNICZNE

wg rodzaju zdarzenia

SPOŁECZNE

Susze

Mrozy

MILITARNE

Powodzie: opadowe,

roztopowe, zatorowe,

sztormowe.

Pożary

Wiatry: tornada,

huragany.

Trzęsienia ziemi

Opady: grad, deszcz,

śnieg (zamiecie)

Inne katastrofy

naturalne

Katastrofy

komunikacyjne.

Pomór zwierząt

Demografia

Patologie

społeczne

Migracje

System opieki

społecznej:

służba zdrowia, edukacja

EKONOMICZE

Kryzysy gospodarcze:

energetyczny, dostaw żywności, in.

Krach systemu finansowego:

Inflacja, krach na giełdzie

Utrata kontroli państwa

nad systemem finansowym

Agresja

zbrojna

Konflikt

graniczny

Atak na wybrane

obiekty

Brak systemu

obronnego

Katastrofy

budowlane.

Zagrożenia

technologiczne:

Środki toksyczne,

pożary zakładów,

nielegalne

przechowywanie

odpadów, błędy

technologii

wytwarzania np..

żywności

Destabilizacja

systemu ekologicznego

POLITYCZNE

Kryzys

polityczny

Rządy

niedemokratyczne

16


•Celową działalność państwa i innych organizacji w dziedzinie kształtowania

warunków życia i pracy ludności oraz stosunków społecznych, mająca na celu między

innymi zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego, zaspokojenie potrzeb wyższego

rzędu, zapewnienie ładu społecznego”. (Barbara Szatur-Jaworska, Grażyna Firlit-

Fesnak).

•Działalność państwa, samorządu i organizacji pozarządowych, której celem jest

wyrównywanie drastycznych różnic socjalnych między obywatelami, dawanie im

równych szans i asekurowanie ich przed skutkami ryzyka socjalnego” (Julian

Auleytner).

•Odpowiedzi polityki państwowej na podstawowe ryzyka społeczne dla zatrudnienia,

dochodu i bezpieczeństwa socjalnego” (Edwin Amenta).

Bezpieczeństwo społeczne, socjalne ? 17


18

Wykluczenie społeczne – postrzeganie

Wykluczenie społeczne najczęściej kojarzy się ludziom z wygnaniem, odizolowaniem jednostki, wyłączeniem ze społeczeństwa i brakiem akceptacji w środowisku

Drugim najczęściej wskazywanym rozumieniem pojęcia „wykluczenie społeczne” jest brak możliwości korzystania z życia społecznego

Na wykluczenie społeczne w największym stopniu wpływa bezrobocie, alkoholizm i narkomania, a także ubóstwo i choroby psychiczne

Najpowszechniejszymi powodami wykluczenia społecznego w Polsce są bezrobocie, alkoholizm i ubóstwo


Kwestie społeczne to zjawiska i okoliczności tworzące stan

napięcia społecznego, wywołujące powszechne zaniepokojenie i

dążenie do rozwiązania problemu.

Kwestie społeczne:

dotyczą specyficznych potrzeb społecznych i indywidualnych

członków tych zbiorowości;

na skutek kumulacji niekorzystnych sytuacji prowadzą do

powstania szczególnie trudnych sytuacji dla grup społecznych i

całych zbiorowości;

wprowadzają zakłócenia w rozwoju społeczeństwa.


Współczesne definicje sytuują

wykluczenie/marginalizację w kontekście:

Problemów z uczestnictwem/

partycypacją (brak, niezdolność,

niemożność) w życiu społecznym

lub zbiorowym;

Problemów z prawami

społecznymi (odmowa,

realizowane w niewielkim

stopniu lub nierealizowane);

Problemów z dostępem

(ograniczony, utrudniony) do

zasobów, dóbr publicznych,

instytucji i systemów

społecznych;

Ubóstwa i deprywacji

20


Przykłady kwestii społecznych

ubóstwo,

bezrobocie,

edukacja,

mieszkalnictwo,

zdrowie,

migracje,

ekokwestia,

patologia społeczna.

21


Kwestie społeczne

bezrobocie ubóstwo edukacja bezdomność mieszkaniowa zdrowia AIDS

narkomania migracje rolna ekokwestia alkoholizm prostytucja rodzina

żebractwo przemoc dziecko przestępczość starość mniejszość niepełnospr

.

Wykaz wybranych kwestii społecznych

Źródło: Opracowano na podstawie: J. Auleytner, K. Głąbicka, Kwestie socjalne na przełomie wieków, 2001.

22


Model ujawniania zagrożeń

bezpieczeństwo społeczna

diagnoza

monitoring

ocena efektywności

23


24

BS

Bezpieczeństwo

cywilne Obronność

BEZPIECZEŃSTWO

Państwa

Zagrożenia

militarne

Zagrożenia

niemilitarne

Sposoby reagowania na zagrożenie


25

zagrożenie

• naturalne,

• cywilizacyjne

zdarzenie

• powszednie,

• kryzysowe

ratownictwo

• reagowanie kryzysowe

Minimalizowanie zagrożeń


26

Wejścia Wyjścia

Otoczenie

Identyfikacja

Analiza

ryzyka

Działanie-

ewaluacja

Regulacja zagrożeń

Obszar

społeczny

obszar

polityczny

obszar

gospodarczy

Ujecie systemowe

Postrzeganie bezpieczeństwa społecznego włączonego w sieć powiązań i zależności z

podmiotami zarówno w wewnętrznym jak zewnętrznym otoczeniu przypomina podejście

systemowe, zgodne z którym organizacje są systemami. Zdaniem Zofii Mikołajczyk o

tym, że przedsiębiorstwo jest systemem świadczą następujące cechy:

1/ funkcjonuje w otoczeniu, „czyli określonym środowisku stanowiących całokształt

warunków, na które składa się środowisko naturalne, polityczne, ekonomiczne i

społeczno-organizacyjne”,

2/ jest systemem otwartym, prowadzącym wymianę energii i informacji z otoczeniem,

3/ jest uporządkowanym w określony sposób systemem społeczno-technicznym,

4/jest systemem złożonym z szeregu jednostek o różnych rozmiarach i przeznaczeniu z

których każda stanowi podsystem odpowiedniego szczebla

5/ ma zdolność do usprawniania i doskonalenia.

źródło. Mikołajczyk, Techniki organizatorskie w rozwiązywaniu problemów zarządzania,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999

27


System

bezpieczeństwa

społecznego

zasoby

żądania

Sprężenie zwrotne

wyjście wejście

Otoczenie systemu

Schemat analizy systemowej

Otoczenie systemu

Analiza

makrosystemowa

- dotyczy całości

systemu

bezpieczeństwa;

systemowa

średniego rzędu

- dotyczy

określonego

podsystemu (np.

bezpieczeństwa

społecznego);

mikrosystemowej

- gdy dotyczy

elementu systemu

(np. decyzji w

sprawie

bezpieczeństwa).

28


Założenia i model bezpieczeństwa

społecznego

Bezpieczeństwo społeczne- system

Teo

ria

syst

emów

Bezpieczeństwo społeczne – system:

• organizacja bezpieczeństwa społecznego jest złożoną całością (systemem); naczelnym jej celem jest zapewnienie

przetrwania i rozwój społeczeństwa; stanem organizacji jest homeostaza; podsystemy (rynek pracy,

zabezpieczenie społeczne, opieka społeczna)są analogami narządów organizmu

• zmiany w systemie bezpieczeństwa społecznego są wynikiem wpływu otoczenia: politycznego i gospodarczego

oraz możliwości adaptacji do otoczenia; adaptacja do otoczenia może być czynna lub bierna

• kierownictwo organizacji (minister pracy i polityki społecznej?) jest jej mózgiem: ustala normy, wartości i

kontroluje funkcjonowanie systemu

• konflikty są stanami patologicznymi

B


Podsystem bezpieczeństwa

społecznego 30


Elementy opisu bezpieczeństwa

społecznego


31

instytucje bezpieczeństwa

teoria systemów

aksjologia

teoria konfliktu polityka

społeczna

wskażniki społeczne

system prawny

Model bezpieczeństwa społecznego

P(t) prawdopodobieństwo utrzymania stanu bezpieczeństwa, P1(t) stan

niezagrożenia, P2(t) źródła zagrożeń, P3(t) stan kryzysowy, 1, 2

minimalizowanie zagrożeń przez instytucje (reakcja systemu bezpieczeństwa), 1, 2

kontrola ryzyka, S1 rozmrażanie, S2 zmiana, S3 zamrażanie

32


Wnioski …

Z punktu widzenia teorii systemów otwartych bezpieczeństwo społeczne można określić

następująco:

jest system bardzo złożonym probabilistycznym, który powinien zawierać układy

deterministyczne

•jest istotnym elementem wewnętrznego systemu bezpieczeństwa państwa;

•zapewnia warunki względnie stabilnego wzrostu systemu bezpieczeństwa państwa w

korelacji

z innymi podsystemami;

•jest elementem minimalizującym wystąpienie zagrożeń społecznych, ryzyk socjalnych

czy wykluczenia społecznego.

•możliwości komunikacyjne wewnątrz i zewnątrz systemu są istotne na poziomie analiz

społecznych,

•w jego obszarze istnieje możliwość wystąpienia, podtrzymania oraz neutralizowania

sprzężeń zwrotnych pomiędzy elementami systemu, a także sprzężeń zwrotnych

pomiędzy systemem a jego otoczeniem;

33


Wnioski c.d.

Analiza systemowa jako metoda badawcza, charakteryzuje się

kompleksowym ujmowaniem problemów oraz wykorzystaniem

interdyscyplinarnych metod analitycznych do rozwiązywania

problemów bezpieczeństwa. Wprowadza ona paradygmat

systemowości, co w swoisty sposób pozwala na porządkowanie całej

przestrzeni badawczej, identyfikację podmiotowych i funkcjonalnych

systemów i podsystemów, uchwycenie oraz analizę prawidłowości

zachodzących w środowisku bezpieczeństwa. Tym samym metoda

analizy systemowej spełnia przesłanki właściwej oraz rzetelnej

metody badawczej całego spektrum zagadnień z dziedziny szeroko

rozumianego bezpieczeństwa.

34


Pytania ? 35


Dziękuję za uwagę … 36


www.januszgierszewski.pl

forum bezpieczeństwa - dr hab. janusz...

Documents