frå bontelabo til Ånuglo

GUNNSTEIN AKSELBERG

Mannen bak det populære programmet «Språkspalten» på NRK Hordaland er ute med ei ny folkeopplysande bok, denne gongen om stadnamn.

Frå Alverstraumen, Knarvik, Myking i Nordhordland, Bekkjarvik, Huglo, Utbjoa i Sunnhordland, Aga, Hjeltnes, Veig i Hardanger, Bulken, Lønahorgi, Ygre på Voss, til Arna, Minde, Rundemanen og Skoltegrunnskaien i Bergen – her finn du tydinga, opphavet og historikken – til desse og hundretals andre namn på gardar, fabrikkar, åkrar, bruer, fjelltoppar, elvar, vatn, øyar, fjordarmar, gjel, gater, flyplassar og kommunar.

Gunnstein Akselberg er professor i nordisk språk ved Universitetet i Bergen, og har arbeidd særleg med sosiolingvistikk, dialelektologi og namnegransking. I 2008 gav han ut «Ord og uttrykk frå Hordaland».

GU

NN

STEIN AK

SELBER

G

FRÅ

BO

NTELA

BO

TIL ÅN

UG

LO

STAD

NA

MN

I HO

RD

ALA

ND

ISBN 978-82-521-7604-9

Gunnstein Akselberg

Frå Bontelabo til ÅnugloStadnamn i Hordaland

SamlagetOslo

Frå Bontelabo_Layout 1 16.02.12 14.34 Side 3

Innhaldsliste

5

Føreord 9Innleiing 12

Nordhordland 21Alver, Alversund, Alverstraumen 21Alvøen, Alvøyna 22Askøy, Askøyna,

Fenring 24Austrheim 26Bjørsvik, Bjørsvika 27Bruvik, Brøknipa 29Duesund 30Eikanger, Eikanger-

vågen 31Eksingadalen, Ekse 33Fedje 35Fjell 36Frekhaug 37Herdla, Herdleværet 38Holsnøy, Holsøya 40Isdal, Isdalstø 42Knarvik, Knarrvik(a) 43Lindås 45Litlebergen 46Luro, Lygra 47Manger 48

Mastrevikane 49Masfjorden, Matre 50Meland 52Mjøs 54Modalen 55Mongstad 56Myking 58Njøta 59Osterøy 59Radøy 61Romarheim, Romarheims-

dalen 61Seim 62Sotra 64Sund 66Sæbø 67Telavåg, Telavågen,

Telle 68Toska 69Vaksdal 70Valestrand, Valestrands -

fossen 71Ådland, Ådlandsvik 73

Sunnhordland 75Austevoll 75Bekkjarvik 76


Bømlo 77Etne 78Fitjar 80Fjæra 80Førde 81Gjermundshamn 82Huftarøy, Hufto,

Hufthamar 84Huglo 85Kvinnherad 86Leirvik 88Løfall, Løfallstranda 89Melderskin 90Moster 92Onarheim 93Os 94Reksteren 95Rosendal 96Rubbestad, Rubbestad-

neset 98Sagvåg, Sagvågen 99Siggja(r)vågen, Siggjo 100Skånevik 101Stord 103Sveio 104Tysnes, Tysnesøy 105Uggdal, Uggdalseidet 107Uskedalen 108Utbjoa, Innbjoa, Bjoa 109Valen, Valestrand,

Valevåg 111Våge 113Ølve 113Åkra 114

Åmvik, Åmvikedalen 115Ånuglo 117

Hardanger 119Aga 119Brimnes 121Bruravik, Bruraviki 122Bu 125Dyranut, Dyranutane 126Eidfjord 128Finse 129Folgefonna 131Folkedal 133Fyksesund 135Granvin 136Hallingskeid 139Hardanger 141Hesthamar 144Hjeltnes 145Hjølmadalen 146Hårteigen 148Jondal 150Kinsarvik 151Kinso 154Kvam 155Kvanndal 156Lofthus 158Måbødalen 160Norheimsund 162Nå 163Odda 164Osa 166Røldal 168Samlafjorden 169

6


Tyssedal, Tyssedalen 171Tørvik, Tørvikbygd 174Ullensvang 175Ulvik 178Utne 179Vallavik 180Varaldsøy 181Vassfjøro 183Veig 186Vikøy 187Vøringsfossen 188Øystese 189Ålvik 191

Voss 193Bavallen 193Bolstad 195Bordalen 196Borstrondi 198Bulken 199Bømoen 201Dyrvedalen 203Evanger 205Finne 207Gjøstein 209Grauo 214Gråsida 216Gullfjordungen 217Hamlagrø 220Hangur 222Holbygdi 223Kvitanosi 224Lønahorgi 226Melsvatnet 227

Myrkdalen, Mørkve 228Mølster 233Oppheim 234Raundalen 236Reimegrend 238Sivle 240Skulestadmoen,

Skulestad 242Sonvesåsen, Sonve 245Stalheim 247Styveshorgi 249Tjukkabygdi 250Tvildemoen, Tvildesåsen,

Tvilde 252Vangen, Vossavangen 253Vassenden 256Vassvøri, Vassveri 257Vestbygdi 260Vinjo 261Voss 264Vossastrandi, Strondi 268Vosso 269Vådalen 270Ygre 272

Bergen 274Arna 274Bergen 275Bergenhus 280Blåmanen 281Bontelabo 283Bryggen 286Damsgård 288Danmarks plass 290

7


Dreggen 292Fana 293Fjellveien 294Fjøsanger 295Flesland 298Florida 300Fløen 302Fløyen, Fløyfjellet 303Fyllingsdalen 304Haukeland 306Kalfaret 308Kronstad 311Laksevåg 313Landås 315Loddefjord, Lyderhorn 316Lungegården 319Store og Lille Lungegårds-

vannet 319Små-, Lille- og

Storelungeren 319Løvstakken,

Lauvstakken 321Marken 323Milde 324Minde 325Mjølkeråen 326Mulen 327Møhlenpris 329Nattland 331

Nesttun, Midttun, Øvsttun 332

Nordnes 335Nøstet 337Paradis 338Puddefjorden 339Rotthaugen 342Rundemanen 343Salhus 344Skansen 345Skolten, Skoltegrunnen,

Skoltegrunnskaien 346Skuteviken 347Starefossen 349Stend 350Straume 351Sverresborg 352Sydnes, Sydneshaugen 353Torgallmenningen 356Ulriken 358Vetrlidsallmenningen 360Vågen 363Årstad 364Åsane 367

Litteratur 368

Stadnamnregister 372

Namneregister 378


Føreord

Namn har stor allmenn interesse, både stadnamn og per-sonnamn. Grunnen er nok at namn fortel noko om oss.Dei fortel om kven vi er og kvar vi er, om historie og sam-tid, om natur og kultur, om abstrakte og konkrete til-høve, om verdiar og normer, om haldningar og opplevin-gar, om tid og stad, og om språk og identitet. Namnkarakteriserer, identifiserer, signaliserer, kommunisererog orienterer.

Denne boka handlar om stadnamn. Ho handlar omeit utval stadnamn i Hordaland. Namna representerer deifem regionane Nordhordland, Sunnhordland, Hardanger,Voss og Bergen. Boka er disponert etter desse fem regio-nane og i denne rekkjefølgja. Namna representerer deifem regionane ved å namngje forskjellige lokalitetar somby og bygd, fjell og fjord, elvar og vatn, øyar og fastland,naturobjekt og kulturelle objekt, arbeid og fritid, ogplante- og dyreliv. På denne måten gjev boka samstundeseit samansett bilete av det vidfemnande fylket Horda-land.

Målet er å setja namna inn i ein større språkleg og kul-turell samanheng enn berre stutt å nemna kva eit namneller dei einskilde namnelekkane som eit namn er sett

9


saman av, kan tyda. Difor er det med ein del opplysnin-gar i denne boka som ikkje alltid vert tekne med i all-menne namnebøker. Namna går inn på lokale, nasjonaleog internasjonale samanhengar. Slike samanhengar erviktige å peika på. På denne måten vert namn sentralebindelekkar mellom den heimlege verda og den størreverda utanfor.

Ei lita bok som denne kan berre ha med nokre fånamn når målet er å setja namna inn i ein meir omfat-tande språkleg og kulturell samanheng, og likevel vertplassen for liten for mange einskildnamn. Namnepresen-tasjonar vil alltid måtta balansera mellom dei knappe ogdei meir omfattande framstillingane. Eg vonar at balanse -gangen her har vore til det beste for lesarane.

Eit godt mål på den allmenne namneinteressa er pro-gramposten Språkspalten. Snakk med oss som no går kvartorsdag på 15. året i NRK Hordaland. Til denne spaltakjem det stendig spørsmål om namn, særleg lokale stad-namn. Denne boka er inspirert av denne programpostender eg har samarbeidd med den erfarne NRK-journalis-ten Kjell Jensen i vel 14 år. Då Jensen vart pensjonertvåren 2010, var det fleire yngre programleiarar som tokover. Desse yngre programleiarane har i hovudsak voreEspen Hatlestad, Mariann Reikerås, Lene Granli, HelenaRønning og no frå hausten 2011 også Thomas AnthunNielsen. Takk til alle desse for inspirasjon, interesse ogengasjement!

10


Takk til lokalhistorikar, forfattar og forlagsredaktør JoGjerstad som eg har diskutert fleire av namna frå Bergenmed. Takk til førstekonsulent Kjell Erik Steinbru somhar kontrollert at namneformene i boka er i samsvar meddei offisielle namneformene, til førstekonsulent JarleHalveg som har lese gjennom manuset, og til professoremeritus Oddvar Nes som har kome med gode faglegeråd og kommentarar.

Bergen 19. september 2011Gunnstein Akselberg


Innleiing

Dette er ei bok om stadnamn i Hordaland. Boka gjevden allment interesserte lesaren kunnskap om kva eitutval av namn i fylket tyder. Hovudmålet er å greia ut omnamnetydingar, men for å kunna tyda namn treng einopplysningar mellom anna om språklege, topografiske,kulturelle, historiske, botaniske, næringsmessige og fleireandre rammevilkår. Difor vert det gjort greie for slikerammetilhøve som er relevante for kvart einskilt namn.

A. Presentasjonen og tolkinga av namna

Kvar namneartikkel er bygd opp etter ein felles mal, menmed større eller mindre individuelle variasjonar. Hovud-strukturen i namneartiklane er slik:

• Normert offisiell skriftform: Namna vert først presen-terte i ei normert offisiell skriftform. I praksis dreier detseg om namneformer som finst i Sentralt stadnamnregis-ter (SSR). Det inneber at namna er godkjende til bruk ioffentleg samanheng eller at skrivemåten er fastsett etterat det har vore gjennomført namnesak med grunnlag iLov om stadnamn.

• Namnetype: Så blir det opplyst om kva for hovud-

12


type av namn som er aktuell, t.d. om det er gardsnamn,tettstadnamn, bygdenamn, kommunenamn eller om -råde namn.

Oftast er det slik at t.d. eit opphavleg gardsnamn erbakgrunnen for – eller opphavet til – eit bygdenamn, eittettstadnamn, eit kommunenamn og eit områdenamn.Det er ikkje uvanleg at einskilde namn får geografiskeutvidingar etter som tida går. Bynamnet og kommune-namnet Bergen t.d. er truleg opphavleg eit gardsnamn,som igjen kan byggja på eit naturnamn (sjå under nam-net Bergen).

Sjølv om eit gardsnamn er opphavleg (primært) i høvetil andre namn, kan det henda at også dette gardsnamnetkan vera laga (er sekundært) til eit anna og opphavlegnaturnamn. Ofte viser det seg at eit gamalt gardsnamnkan innehalda eit endå eldre elvenamn, eit endå eldreøynamn eller eit endå eldre fjordnamn.

• Karakteristiske trekk ved lokaliteten: Dinest vert detopplyst om karakteristiske trekk ved lokaliteten eller sta-den av topografisk, kulturell, historisk eller materiell art.

• Eldre namneformer: Eldre namneformer vert teknemed om slike finst. Som regel vert dei eldste skrift -formene nemnde, og dessutan former som er karakteris-tiske eller spesielle med tanke på namnetyding.

• Normert norrøn form: I dei tilfella det er mogleg åoppgje slike, vert det tatt med normerte norrøne former.

• Tradisjonell uttale: Det vert også gjeve opplysningom tradisjonell uttaleform dersom det er interessant for

13


tolkinga. Dei tradisjonelle uttaleformene er skrivne i eisvært grov lydskrift.

• Namnelekkar: Det vert opplyst om kva for namne-lekkar eit namn er sett saman av, med vekt på kva som er hovudlekk og kva som er utmerkingslekk. Hovudlekkenog utmerkingslekken vert så knytt til kva for lokaliteteller tilhøve som utgjer bakgrunnen for desse namne -lekkane.

• Namnetyding: Kvar av namnelekkane vert tolka pågrunnlag av dei opplysningane som ligg føre. Ofte kantolkinga vera nokså grei. Andre gonger er det uklart kvasom kan vera tydinga både til til dei einskilde namnelek-kane og til heile namnet. Då blir det ofte presentert uliketolkingsframlegg. Andre gonger kan det vera uråd å hanoka meining om tydinga til eit namn.

• Språkhistorisk bakgrunn (etymologi): Til slutt vertnamnelekkane sette inn i ein språkhistorisk samanhengved å visa til korleis tilsvarande nemningar finst i andrenordiske og germanske språk, og kva som er det språkhis-toriske innhaldet (etymologien) i namnelekkane.

• Interne referansar: Nokre namnelekkar går att i fleireav namna som vert omhandla i boka. I slike tilfelle vertnamnelekken presentert og tolka berre i tilknyting til detéine av desse namna, og så vert det vist til dette oppslagetnår same namnelekken dukkar opp i samband medandre namn. Dette er gjort for å hindra oppattaking avsame informasjonen fleire stader. Til dømes vert namne-lekken sund presentert under namnet Sund (Nordhord-

14


land), og så vert det vist til namnet Sund (Nordhordland)når namn som t.d. Fyksesund (Hardanger) og Norheim-sund (Hardanger) vert omtala.

Dette er hovudmalen, og han blir følgd i hovudsak fordei fleste namna, men med mindre variasjonar, og inokre einskildtilfelle større variasjonar.

B. Fem geografiske regionar

Boka er delt i fem geografiske bolkar etter dei regionanesom ein ofte, formelt eller uformelt, deler Hordalandfylke inn i: Nordhordland, Sunnhordland, Hardanger, Vossog Bergen. Desse regionane er som regel lette å skilja fråkvarandre geografisk, men det vil sjølvsagt vera grense-område som kan vera vanskelege å plassera i rett region,som t.d. mellom Sunnhordland og Hardanger, og mel-lom Voss og Nordhordland. Regionsnamnet Midthord-land vert ikkje nytta som term eller som region i denneboka. Dét kan føra til at namn som einskilde lesararkanskje måtte oppleva å vera knytte til ein region Midt-hordland, difor kan vera å finna i regionane Sunnhord-land eller Nordhordland.

C. Namneutvalet

Dei namna som er valde ut for kvar region, er tenkt åskulle kunna representera noko som er karakteristisk for

15


området – og som publikum kjenner er særleg knytte tilregionane.

I ei slik bok må det gjerast eit utval, og dét valet er tilsjuande og sist subjektivt – sjølv om det byggjer på over-ordna utvalsprinsipp. Det vil difor alltid vera andre namnsom burde ha vore med i eit utval. Slik vil det alltid vera,same kor stort utvalet måtte vera.

Eg har freista å ta med om lag like mange namn fråkvar region, men litt variasjon har det blitt. Det er tilsaman 213 namneoppslag i boka. I desse oppslaga får eitteller fleire namn særomtale. Frå Nordhordland er det tattmed 40 namneoppslag, frå Sunnhordland 35 oppslag, fråHardanger 43 oppslag, frå Voss 41 oppslag og frå Bergen54 namneoppslag. Dessutan vert også fleire andre namnnemnde i boka av di dei er av same type, av di dei vertnytta som samanlikningsgrunnlag, eller på grunn av atdei ligg i det geografiske næromådet.

D. Presentasjonssamanhengen

I staden for å nemna svært kortfatta kva eit namn ellernamnelekkar tyder eller kjem av – slik vi ofte får presen-tert i mange oversiktsbøker, i oppslagsverk og i namne -lister – vert det her lagt vekt på å presentera namna ognamnelekkane i ein noko større språkleg og kulturellsamanheng.

Ei slik bok vil naturleg nok få eit noko leksikalsk pregt.d. ved at dei einskilde namneartiklane i hovudtrekk har

16


nokolunde same oppsettet og disposisjonen. Dette kjemòg fram ved at ein del formuleringar nødvendigvis vil gåigjen i namnepresentasjonane. Den språklege stilen kansikkert til tider også verta noko stereotyp. Slikt er i storgrad prega av den sjangeren boka er skriven i. Likevelbryt eg fleire gonger med dette, særleg i presentasjonenav den kulturelle ramma – både i byrjinga av artikkelenog inne i teksten.

E. Presentasjonen

Eg har freista ikkje å nytta for mange faguttrykk ellersåkalla framandord. Det fører til at eg stundom nyttarallmennuttrykk der det høver, som t.d ‘nemning’ for‘appellativ’. Andre gonger set eg framandordet i parentes,som t.d (‘assimilasjon’) for ‘likegjering’.

F. Jamføringar

Sjølv om eit stadnamn er eineståande og unikt ved at detnamngjev ein særleg lokalitet, er stadnamn i dei allerfleste tilfella knytte til andre namn på den måten av deier identiske med andre namn, ved at dei er sette samanmed ein eller fleire liknande namnelekkar, eller ved atlokalitetane har eitt eller fleire fellestrekk. Andre gongerkan to eller fleire forskjellige namn ha felles historisk bak-grunn, eller kjeldetilhøva kan ha fellestrekk. Dette kanvera namn innom det same geografiske området, innom

17


ein heilt annan del av landet, eller i utlandet for den del.Difor vil det svært ofte vera både nyttig og viktig å jam-føra eit namn med andre namn i arbeidet med namne-tolking.

G. Omfanget på presentasjonane

Einskilde artiklar er noko lengre enn andre, elles har deifleste artiklane – med mindre variasjonar – i hovudsaknokolunde den same lengda. Det er særleg namn somkan vera litt meir kompliserte å tolka enn andre namn,eller namn med mange tolkingsalternativ, som gjer atteksten for nokre namn kan bli litt lengre.

H. Natur- og kulturnamn

Vanlegvis reknar vi med to hovudtypar av stadnamn,såkalla naturnamn og dei vi kallar kulturnamn. Natur-namn er namn på naturlokalitetar som til dømes fjell,haugar, dalar, berg, steinar, skogar, myrar, bekkar, elvar,fjordar, øyar, vatn og tjørnar. Naturnamn er altså namnpå ‘naturlege’ stader som ikkje er skapte av menneske.

Kulturnamn er derimot namn på lokalitetar ellerobjekt som menneske har skapt. Slike er til dømes namnpå gardar, vegar, bruer, hus, gjerde, åkrar, marker, parkar,hagar, byar, bygder, fabrikkar og flyplassar.

18


I. Primære og sekundære namn

Stundom er kulturnamna opphavlege, eller primære,kultur namn, som t.d. Bryggen, Nøstet, Nesttun, Internett,Google, Noko nytt? (klesbutikk på Geilo), Sveis/Sveisen(frisør mange stader) og Kvarteret (studenthus i Bergen).Men ofte er kulturnamn sekundære i høve til natur-namn, som t.d. Odda, Voss, Førde, Laksevåg, Ulvik, Nord-nes og Sydneshaugen. Alle desse namna er opphavlegenaturnamn som seinare er blitt namn på kulturlokalitet -ar. Eit gardsnamn kan såleis vera primært i høve til andrenamn som t.d. eit tettstadnamn, eit kommunenamn ellereit bygdenamn. Men det same namnet, som kultur-namn, kan vera sekundært i høve til eit naturnamn, somt.d. Fjell, Sund, Matre og Vikøy.

J. Namnesamansetjing

Namn kan vera sette saman – eller komponerte, som viofte seier – på litt ulike måtar. Dei fleste namna er settesaman av to namnelekkar. Desse kallar vi hovudlekk ogutmerkingslekk.

Ein hovudlekk er den namnelekken som fortel kva forlokalitet vi har med å gjera. Slike lekkar er oftast substan-tivnemningar som t.d. bakke, bygd, dal, fjord, haug, hus,fjell, nes, stein, strand, vik og øy. Hovudlekken fortel altsåom kva for kategori eller type av lokalitet eller stad det er

19


snakk om. Denne hovudlekken vil i dei aller fleste tilfellavera den siste lekken i eit namn.

Utmerkingslekken er den namnelekken som karakteri-serer eller gjev opplysning, av ulik art, om lokalitetenutover den informasjonen som hovudlekken gjev. Slikinformasjon kan vera t.d. farge (kvit), storleik (tjukk), ret-ning (aust), geografisk plassering (opp, midt), alder(gamle, nye) og dyreliv (ulv, hare).

K. Kjeldegrunnlaget

Eg byggjer på mange forskjellige kjelder når eg presente-rer dei einskilde namna, men det vert ikkje ført referansari teksten. I litteraturlista bak i boka vert den viktigaste lit-teraturen som eg har nytta, sett opp.

L. Bakgrunnen for boka

Denne boka har bakgrunn i språkprogrammet Språkspal-ten. Snakk med oss som eg har hatt på NRK Hordaland isnart 15 år. I dette programmet vert det tatt opp alle slagsspråklege spørsmål og problemstillingar, men emne somnamn og namnetydingar, og dessutan emne som dialektarog dialektord, har vore gjennomgåande tema. Dette erogså bakgrunnen for at eg i 2008 gav ut boka Ord oguttrykk frå Hordaland.


NORDHORDLAND

Alver, Alversund og Alverstraumen

Alversund er namn på gard og tettstad i Lindås (sjå det)kommune. Tidlegare, fram til 1964, var det også kom-munenamn. Tettstaden ligg ved utlaupet av Alverstrau-men. Namnet Alversund er laga til gardsnamnet Alver,som ligg like ved Alverstraumen.

Namnet Alversund er sett saman av hovudlekken sundog utmerkingslekken Alver. Alversund er opphavleg eitnaturnamn.

Hovudlekken sund, norrønt sund, ‘trongt farvatn ellerinnsigling’ og ‘trong passasje’, viser til det tronge sundetsom går inn frå Kvernafjorden og opp i Radfjorden, mel-lom Radøy og Lindåshalvøya. Her er trongt og smaltfjordlaup.

Om nemninga sund elles, sjå under namnet Sund(Nordhordland).

Utmerkingslekken i namnet Alversund, gardsnamnetAlver, er heimla skriftleg første gongen i 1329 i namne-forma i Aalvidru og seinare som i Aluidru ca. 1360,Alwidhra i 1463 og af Aluidro i 1490. Tradisjonell uttaleer /ålvår/ og /ølvør/. Normert norrøn form er Alviðra.

21


Namneforma Alver er såleis ei samantrekking av denopphavlege forma Alviðra.

Eit opphavleg gardsnamn Alviðra er laga til ei norrrønnemning *alviðra. Denne nemninga er sett saman avhovudlekken viðra, som tyder ‘blåsa’, og utmerkings -lekken som er ei førestaving (prefiks) al- som tyder ‘heilt,fullt’. I islandsk finst ei nemning alviðra med tydinga‘mildt vêr frå alle kantar’. Det finst òg ein gard på Islandsom heiter Alviðra. Ytst i Sognefjorden finn vi dessutangardsnamnet Alvera, som har den same språklege bak-grunnen. Namnet Alver kan såleis tyda ‘stad der vêret stårpå frå alle kantar’ og ‘stad der det blæs frå alle kantar’.

Hovudlekken straum i namnet Alverstraumen er nem-ninga straum, norrønt straumr ‘straum, sterk og jamnrørsle i væske, vatn, sjø’. Namnelekken viser til dei sterkestraumtilhøva i Alversundet.

Nemninga straum, norrønt straumr, har i svenskforma ström og i dansk strøm, i gamalengelsk strēam, iengelsk stream, i gamalfrisisk strām, i gamallågtysk strōm,i nederlandsk stroom, i gamalhøgtysk stroum, strōm, strūmog i nyhøgtysk Strom. Den fellesgermanske forma er*strauma- ‘straum’, til indoeuropeisk *sroumo- som eravleidd av *srou-, *sreu- ‘strøyma, flyta’.

Alvøen og Alvøyna

Alvøen er namn på ei lita bygd, opphavleg ein gard, i Lak-sevåg i Bergen. Bygda ligg på eit nes i sjøen attmed Alvø-

22


pollen. Alvøyna er namn på øy i Øygarden kommune, derSture-terminalen for utskiping av råolje ligg på Stura, ogdessutan namn på ubygd øy i Sund kommune, rett vestfor Flesland lufthamn.

På Alvøy finst den gamle industristaden Alvøen, somer ein av dei eldste og best bevarte industristadene iNoreg. Her finst vel 40 små velhaldne arbeidarhus frå1800-talet og Alvøen hovudbygning frå 1797 som erbygd i empirestil med rokokkoinnslag, med tilhøyrandehageanlegg og lysthus. Her fanst Alvøen Papirfabrikk frå1797 til 1981, som m.a. produserte kvalitetspapir til t.d.dokument, traktatar og setelpapir til Noregs Bank.

Gardsnamnet Alvøy er heimla skriftleg i formeneAluen og Alffuenn frå ca 1520 og Alueøenn frå 1563. Normert norrøn form er *Alføy. Tradisjonell uttale er/alvøyno/.

Namna Alvøen og Alvøyna er sette saman av hovud-lekken øy og utmerkingslekken Alv.

Hovudlekken øy, norrønt øy, har dei to hovudtydin-gane ‘øy, omfløytt land, kringfløytt land’ og ‘engslette vedvatn; flatt, frodig og fuktig lende ved vatn’. Då det her ernes og ikkje øy, høver ikkje den første tydinga. Derimotkan den andre tydinga høva på delar av området her.

Om nemninga øy elles, sjå under namnet Varaldsøy(Hardanger).

Utmerkingslekken Alv i namnet Alvøy er truleg ei nor-røn nemning *alfr, som tyder ‘aur, grus, grusgrunn’.Denne namnelekken finst også i gardsnamnet Alvheim i

23


Øygarden og i gardsnamnet Alve i Arendal. Nemningaalf i tydinga ‘grus’ finst i svensk.

Askøy, Askøyna og Fenring

Askøy er namn på ein kommune nordvest for Bergen,medan Askøyna er namn på den største øya i denne kom-munen. Tradisjonell uttale av øynamnet er /askøyno/ og/askøynè/. Kommunenamnet Askøy er laga til øynamnetAskøyna. Sentrum i Askøy kommune er tettstaden Klep-pestø (sjå det) heilt sør på øya, som har hurtigbåtsambandmed Bergen. Hengjebrua Askøybrua, som vart opna i1992, gjorde Askøy landfast med Bergenshalvøya. Sørlegedelar av Askøy har vorte ein forstad eller soveby til Bergen.Svært mange som bur her, har arbeidet sitt i Bergensom-rådet, og mange ‘bergensarar’ har flytta til Askøy for åkjøpa eller byggja seg hus. Askøy-dialekten er difor understerkt press frå bergensmålet over store delar av øya.

Øynamnet Askøy er laga til gardsnamnet Ask somførstelekk, som er namnet på ein gard som ligg på aust-sida av øya ved Byfjorden som går inn til Bergen, mestrett overfor Mjølkeråen (sjå det) i Åsane (sjå det). Saman-setjinga Askøy er nok ei nyare namnelaging.

Gardsnamnet Ask er heimla første gongen som a Askeca. 1360. Elles er namnet skrive a Aski i mellomalderen.Normert norrøn form er Askr. Formene Aske og Aski fråmellomalderen er dativformer.

24


Namnet Ask er usamansett og laga til nemninga ask,norrønt askr ‘ask, asketre’. Liknande namnelaging har viòg i gardsnamnet Ask sør for Gjermundshamn (sjå det) iKvinnherad (sjå det) kommune. Også tettstad- og kom-munenamnet Asker, med den norrøne fleirtalsformaAskar, i Akershus, er laga til trenemninga ask, norrøntaskr. Grunnen til ei slik namngjeving må vera vegetasjo-nen på staden då namnet vart gjeve. Såleis har nok nam-net vore eit naturnamn før det vart overført til bu -setjinga, garden. Namnet Ask er truleg svært gamalt, sommange usamansette naturnamn er.

Nemninga ask, norrønt askr, finst i svensk og dansksom ask, i gamalengelsk som æsc, i engelsk som ash, igamallågtysk og gamalhøgtysk som ask, og i nyhøgtysksom Esche. Germansk form er *askiz- til indoeuropeisk*os-k- ‘ask’.

Om nemninga øy, sjå under namnet Varaldsøy (Har-danger).

I mellomalderen vart øya Askøyna kalla Fenring, t.d. fleiregonger på 1200-talet, i nominativsformer som Fenring,Fænring og Fehnring; i genitivsformer som til Fenhrings;og i dativformer som í Fenring og á Fenring. Normertnorrøn form er Fenring.

Namnet Fenring er truleg samansett av dei to namne-lekkane hovudlekken ring og utmerkingslekken Fen.

Hovudlekken er truleg laga til nemninga ring, nor-rønt hringr ‘ring, krins, krets’, og viser til forma på ein del

25


av øya. Denne nemninga finst i svensk og dansk somring, i gamalengelsk som hring, i engelsk som ring, igamalfrisisk, gamallågtysk og gamalhøgtysk som hring, inederlandsk som ring og i nyhøgtysk som Ring. Felles -germansk form er *hrengha- ‘ring’, til indoeuropeisk*krengh-, *skrengh- ‘bøya rundt’.

Utmerkingslekken i øynamnet Fenring er truleg nem-ninga fen, norrønt fen ‘sump, myr’. Nemninga fen finstòg i svenske dialektar som fen, i gamalengelsk som fenn, igamalfrisisk som fenne, i gamallågtysk som feni, i neder-landsk som veen, i gamalhøgtysk som fenna og fennī, og imellomhøgtysk som venne. Germansk form er *fanja-‘sump’.

Ei tolking av namnet Fenring til nemningane ring‘ring’ og fen ‘myr, våtmark, sump’ høver både språkleg ogreelt.

Vi skal likevel ikkje sjå bort frå at vi her kan ha med eiavleiing -ing å gjera, til eit *fenr- som er utolka i dag.

Austrheim

Austrheim er namn på gard, bygd og kommune nordvesti Hordaland fylke, som grensar til Sogn og Fjordane fylkei nord og til Fedje kommune i vest. Kommunen omfattarei rekkje øyar ut mot Nordsjøen og nordvestspissen avLindåshalvøya.

Namnet Austrheim er heimla skriftleg første gongen iforma a Austreimi i 1329, ca. 1360 som Austrheim og

26


som Østrem ca. 1520. Normert norrøn form er Austr -(h)eimr. Tradisjonell uttale er /austreim/.

Namnet Austrheim er sett saman av hovudlekkenheim og utmerkingslekken Austr.

Hovudlekken heim, norrrønt heimr, tyder ‘bustad,gard’ og ‘einskildgard, heim’. Heim-namna utgjer ein avdei store gardsnamnklassane i Noreg. Sjå under namnetOppheim (Voss).

Utmerkingslekken Aust er adverbet aust, norrøntaustr, ‘aust’, og fortel om i kva for himmelretning gardenAustrheim ligg i høve til andre gardar, utan at vi i dag kanseia for visst kva for gard eller gardar dette måtte vera.Gardsnamnet Austrheim tyder rett og slett ‘austgarden’,‘garden i aust’. Rimelegvis kan det tidlegare også ha voreein gard *Vestrheim, ‘vestgarden’, her, og som no er borte.

Adverbet aust, norrønt austr, finst i svensk som öst ogi dansk som øst, i gamalengelsk som ēast, i engelsk someast, i gamallågtysk som ōstar, og i gamalhøgtysk somōstar. Fellesgermansk form er *austa-, *austra- til indo -europeisk *awstero- ‘austre, austleg’, som er komparativtil *āws-, *awes- ‘lysa som morgonrauden’ (jfr. nemningaaurora).

Bjørsvik og Bjørsvika

Bjørsvik er namn på gard og lita grend søraust i Lindåskommune, i ei vik i Osterfjorden. Bjørsvika er namnet påvika.

27


Namnet Bjørsvik er heimla skriftleg som Biergald z -wigh ca. 1520, som Bierrisuigenn i 1563 og som Biørsvigi 1723. Normert norrøn form må truleg vera *Bjorgulfs-vík. Tradisjonell uttale er /bjørsvikjène/.

Namnet Bjørsvik er sett saman av hovudlekken vik ogutmerkingslekken Bjørs.

Hovudlekken vik, norrønt vík, ‘vik, lita bukt’, refere-rer til den vesle bukta som går inn mot nord i Osterfjor-den. Om nemninga vik elles, sjå under namnet Skute -viken (Bergen).

Utmerkingslekken i namnet, Bjør, er truleg manns-namnet Bjorgulfr eller Bergulfr. Når personnamn vert nyttasom namnelekkar i stadnamn, er det oftast av di ved -komande person har busett seg der, dyrka opp jorda dereller eigd staden ein gong. I andre tilfelle kan personnamni stadnamn vera knytte til ei særleg hending eller ei segn.

Personnamnet Bjorgulfr, Bjørgulv, er sett saman avden norrøne nemninga bjorg, bjørg, ‘berging, hjelp’.Nemninga bjørg er førstelekk i fleire kvinne- og manns-namn og etterlekk i kvinnenamn. Sistelekken i namnetBjørgulv er nemninga ulv, norrønt ulfr, ‘ulv’, nytta sompersonnamn eller persontilnamn. Namnet Bjørgulv tydersåleis ‘reddande ulv’ eller ‘hjelpande ulv’.

Den norrøne namneforma Bergulfr er laga på samemåten som Bjorgulfr med nemninga ulv som hovudlekk.Nemninga berg som utmerkingslekk, har same språklegerot og tyding som bjørg, ‘berging, hjelp’. Såleis tyder ogsånamnet Bergulv ‘reddande ulv’ eller ‘hjelpande ulv’.

28


frå bontelabo til Ånuglo

Documents