Rozdział I

W rozdziale tym postaram się przedstawić życie i twórczość Francisco Goi a

także ogół czynników mających wpływ na artystę. Zacznę od przedstawienia

sytuacji społeczno – politycznej i religijnej w Hiszpanii przełomu XVIII i XIX

wieku, następnie przedstawię biografię artysty, osoby i zdarzenia, które wpłynęły

na jego twórczość. W ostatniej części przybliżę jego dorobek w oparciu o wybrane

przeze mnie dzieła z rozróżnieniem na malarstwo i grafikę.

I. Moment historyczny. Sytuacja społeczna

Europa w wieku XVIII zdominowana była przez ideę Oświecenia. Epoka

średniowiecza była już tylko wspomnieniem, wspomnieniem które wciąż żyło w

jednym tylko państwie. Hiszpania otoczona z trzech stron Morzem Iberyjskim, z

czwartej zaś górami wciąż pogrążona była w mroku dawnej epoki:

„ Jeszcze na przełomie osiemnastego wieku Hiszpania była najbardziej

staroświeckim krajem kontynentu. Jej miasta i stroje, sposób poruszania się

mieszkańców, nawet twarze ludzkie wydawały się obcemu przybyszowi osobliwie

sztywne, niczym martwe przeżytki wieków minionych.”1

W innych krajach Oświecenie nie było by możliwe bez wcześniejszego buntu

przeciwko absolutnej władzy kościoła, której dokonał między innymi Luter.

Tymczasem w Hiszpanii było miejsce dla jednej tylko religii – katolickiej. Na

straży tej religii stała inkwizycja. Święte Oficjum zostało powołane przez papieża

Sykstusa IV na prośbę katolickich władców Ferdynanda i Izabeli. Miało za zadanie

ścigać wszystkie wystąpienia przeciw religii rzymskokatolickiej. Wygnano z kraju

wszystkich innowierców, podcinając w ten sposób korzenie narodowej gospodarki.2

1 L. Feuchtwanger, Goya, Warszawa 1973, s.8.2 Na początku XVII w. w Hiszpanii żyło ok. pół miliona Maurów, wygnanych w latach 1609-1611 przez Filipa III. Kraj opuściło wielu zdolnych i wykształconych obywateli. Podobnie rzecz miała się z ludnością żydowską. Inkwizycja stała się mechanizmem kontroli społecznej podległym papieżowi. Pogrążyła kraj w ciemnocie i zabobonach, wierze w wyimaginowane cuda i wzajemnym donosicielstwie.

Inkwizycja była największym wrogiem oświeceniowej myśli. Hiszpańscy

ilustrados byli pod ciągłym jej nadzorem, wielu z nich więziono za kacerstwo. Ich

książki były cenzurowane, a posiadanie tych książek było surowo karane.

Inkwizycja blokowała także napływ nowych idei z północy, rozwój oświaty i

nauki, co wpłynęło również na gospodarcze zacofanie kraju.

Pierwszym „oświeconym” królem Hiszpanii był Karol III. Wprowadził

pierwsze nieśmiałe reformy dotyczące szkolnictwa, obyczajów, powołał straż nocną

patrolującą ulice Madrytu. Za jego panowania zbudowano paseo del Prado, główną

ulicę, przy której powstały budynki służące oświeceniu ogółu.

Jego największym przedsięwzięciem był Pałac Królewski. Ściągnął do stolicy

wielu znanych artystów, m.in. Mengsa i Tiepolo. Pod jego patronatem powstały

także obiekty przemysłowe ( m.in. fabryka gobelinów i fabryka porcelany). Jego

poczynania nie były jednak wystarczające i nie zawsze się udawały, a jego

przesadna religijność była niewątpliwie przeszkodą dla dalszych reform.

Rządy jego następcy przedstawiały się jeszcze gorzej. Karol IV był

nieudolnym władcą, słabo orientował się w polityce międzynarodowej, nie

interesowały go tez sprawy wewnętrzne kraju. Dziedziną, w której Karol IV

wyróżnił się niewątpliwie był mecenat nad sztukami pięknymi. Lubił muzykę,

interesował się także architekturą, wspierał wielu malarzy.

Jego głęboka, wręcz zabobonna religijność z pewnością go ograniczała. Wiele

uprawnień przekazywał swoim doradcom. Znaczący wpływ na jego decyzje miała

jego żona Maria Luiza i jej faworyt Manuel Godoy, który sprawował rzeczywistą

władzę. Godoy swą pozycję wykorzystywał do granic możliwości, cechowała go

chciwość i ambicja, starał się jednak zreformować armię, ograniczyć władzę kleru,

wspierał reformę szkolnictwa i rozwój przemysłu.

Największym problemem politycznym, z jakim przyszło się im zmierzyć była

rewolucja francuska. Nowe idee zagrażały monarchii absolutnej. Hiszpańska

polityka zagraniczna doprowadziła do wkroczenia wojsk Napoleona3.

W marcu 1808 roku, powodowany nastrojami antyfrancuskimi Karol IV

abdykował na rzecz syna - Ferdynanda VII, ale już w maju obaj musieli ustąpić pod

naciskiem Napoleona I, który na tronie hiszpańskim osadził swojego brata - Józefa 3 Napoleon i Karol IV podpisali przymierze, na mocy którego wojska francuskie miały wkroczyć na teren Hiszpani i zaatakować Portugalię, następnie dokonać rozbioru i podzielić tereny między Hiszpanię i Francję. Ani król ani Godoy nie mieli pojęcia, że całe to przedsięwzięcie jest skierowane przeciwko nim.

Bonapartego. W dniu 2 maja 1808 roku doszło do wybuchu powstania ludu

madryckiego przeciwko rządom francuskim, co stanowiło początek walki o

niepodległość kraju. Panowanie Józefa Bonapartego, oparte na francuskiej armii,

nie zyskało poparcia społecznego. Niewielka grupa jego zwolenników określana

była mianem afrancesados. Przeciwko wojskom francuskim występowały licznie

formujące się w obrębie całego kraju oddziały złożone z partyzantów, głównie

chłopów. Skierowany przeciw Francuzom zryw w obronie ojczyzny , króla oraz

religii katolickiej stanowił istotny etap w kształtowaniu się hiszpańskiej tożsamości

narodowej, która nie dotyczyła wyłącznie elit. Ofensywa wojsk angielskich,

przeprowadzona w latach 1812 - 1813 przez księcia A.W. Wellington, a także

działania hiszpańskich partyzantów przyczyniły się do wyparcia Francuzów z

Hiszpanii.

Gdy w 1814 roku na tron powrócił Ferdynand VII witano go z wielkim

entuzjazmem. Wkrótce potem unieważnił wszystkie reformy zaprowadzone

podczas jego nieobecności4, przywrócił rządy absolutne i rozpoczął represje

liberałów. Zaczęły się bezpodstawne aresztowania, konfiskata majątków,

oskarżenia ze strony odrodzonej inkwizycji. Długo oczekiwany zbawiciel okazał się

być tchórzliwym i podstępnym despotą.

Za rządów tych trzech króli z dynastii Burbonów, w kraju pełnym ciemnoty,

zabobonów i ksenofobii przyszło żyć i tworzyć jednemu z najwybitniejszych

artystów jakich wydała Hiszpania.

II. Francisco Goya

A. Młodość

Francisco Goya y Lucientes urodził się 30 marca 1746 roku w Fuendetodos,

małej wiosce na północy Hiszpanii. Potem jego rodzina przeniosła się do Saragossy

- stolicy Aragonii. Jego ojciec Jose Goya był złotnikiem, matka należała do

najuboższej i najliczniejszej szlachty - hidalgua5.

4 M.in. konstytucję z 1812 roku gwarantującą monarchię parlamentarną, równość obywateli i powszechne prawo wyborcze.5 Skrót od hijo de algo-syn kogoś. Tytuł ten dawał jedynie prestiż, można go było kupić za pieniądze. Co dwudziesty Hiszpan miał status higalda. Nie mogli zajmować się użyteczną pracą, a większość z nich nie miała żadnego majątku. Ich sytuacja była niewiele lepsza od żebraków.

Nie wiadomo jaką edukację odebrał Goya w Saragossie jako dziecko. Można

się domyślać, że uczęszczał do szkoły klasztornej pijarów. Wiadomo że w wieku 13

lat został uczniem malarza Jose Luzana y Martinez. Nauczył się tam podstaw

rysunku i kopiował ryciny. W domu mistrza poznał przyszłego szwagra Francisca

Bayeu.

Dwukrotnie próbował dostać się na Akademię San Fernando. Po drugiej

porażce postanowił wyjechać do Włoch. Karol III uwielbiał Włochy, z Neapolu

sprowadził malarza Rafaela Mengsa, rok później Giambattiste Tiepola. Francisco

Bayeu, z którym Goya przegrał rywalizację o stypendium na Akademii, także

pobierał nauki we Włoszech. Włochy były światową szkołą malarstwa. Można było

zapoznać się tam z dziełami Tycjana, Michała Anioła czy Rafaela, a także wielu

innych. Wielu młodych artystów przybywało tu by obcować z dziełami mistrzów.

Artyści cieszyli się we Włoszech wysokim statusem, w przeciwieństwie do innych

krajów, gdzie byli traktowani jak rzemieślnicy.

O podróżach Goi niewiele wiadomo. Przyjmuje się, że odwiedził Neapol,

Rzym i Mediolan, nie wiadomo jednak co oglądał i z czego się utrzymywał. O jego

pobycie w Rzymie wiemy, że zatrzymał się u malarza Tadeusza Kuntze,

przyjaciela Mengsa, pewne fakty wskazują na to, że poznał tam Giambattistę

Piranesiego, twórcę tajemniczych fantazji architektonicznych. Z braku faktów

pierwsi biografowie Goi sami wymyślili ten okres jego życia. Uczynili go

bohaterem wielu romantycznych i mało prawdopodobnych historii.

Przed powrotem do ojczyzny przystąpił do konkursu organizowanego przez

Akademię w Parmie. Obraz Goi przedstawiający Hannibala nie wygrał konkursu,

lecz został wyróżniony, potem wysłano go do Saragossy.

B. Początki kariery

Po powrocie z Rzymu Goya osiadł w Saragossie i w lipcu 1773 roku ożenił się

z siostrą Francisca Bayeu, Josefą. Niewiele wiadomo na jej temat, ani na temat ich

wzajemnych stosunków, nie zachowały się żadne listy, możliwe że Josefa była

niepiśmienna. Musiała ona wiele wycierpieć, podobno wiele razy zachodziła w

ciążę, urodziła siedmioro dzieci, z czego tylko jedno - Francisco Javier - dożyło

wieku dojrzałego.

Małżeństwo to z pewnością ułatwiło Goi karierę. Wraz ze szwagrami zgarniał

wielką część zamówień w Saragossie. Początki jego działalności związane były ze

sztuką sakralną. Wiele zamówień zawdzięczał temu, że był niedrogi6, m.in.

zamówienie na fresk na suficie kościoła El Pilar7, utrzymany w klasycyzującym

stylu rokokowym, charakterystycznym dla Corrada Giaquinta8. W 1775 dzięki

wsparciu szwagra zaczął pracę dla Królewskiej Manufaktury Tapiserii Santa

Barbara, której po upływie dwóch lat został dyrektorem. Dzięki pracy dla

manufaktury nie musiał martwić się o swoje finanse. W ciągu 17 lat zaprojektował

ponad sześćdziesiąt kartonów przedstawiających świat naturalnej wielkości o

pogodnym i sielankowym nastroju.

Malowanie licznych portretów i kartonów do tapiserii nie było jego jedynym

zajęciem, zajmował się także rytownictwem. Pod naciskiem Mengsa pozwolono

Goi zapoznać się z dziełami Velazqueza znajdującymi się w królewskich pałacach i

wykonać kopie niektórych z nich. Ryciny te nie wyróżniały się niczym

szczególnym, ale można powiedzieć że Goya szybko się uczył. Na szczególną

uwagę zasługuje jednak rycina nie związana z obrazami Velazgueza. Jest to

studium zwłok mężczyzny uduszonego garotą9, które powstało około 1779 roku. W

tym samym czasie na kartony Goi wkrada się bardziej przygnębiający, satyryczny

nastrój. Widać już zmęczenie artysty nieustającym projektowaniem kartonów.

Około 1780 roku nastąpiła przerwa w jego pracy. Związane to było m.in. z wojną z

Anglią, która zmusiła króla do oszczędności i zamknięcia Królewskiej

Manufaktury.

W tym czasie zmarł Mengs i Goya mógł ubiegać się o stanowisko nadwornego

malarza. Został jednak odrzucony. Postanowił więc ubiegać się o członkostwo w

Królewskiej Akademii San Fernando. Członkostwo dawało artyście prestiż, dzięki

któremu wiele można było osiągnąć. Dążąc do tego prestiżu Goya namalował obraz

zupełnie inny niż wszystkie jego dzieła. Jego praca przedstawiająca ukrzyżowanie

6 Antonio Velazguez zażądał od kanoników kościoła Nuestra Seniora del Pilar 25 tysięcy reali za namalowanie na suficie mniejszego chóru alegorii Adoracji Imienia Bożego. Goya zażądał 15 tysięcy, dzięki czemu dostał zamówienie.7 Mowa o Bazylice pod wezwaniem Nuestra Senora del Pilar w Saragossie8 Giaquinto był pierwszym malarzem króla Ferdynanda VI, dyrektorem manufaktury tapiserii Santa Barbara i dyrektorem Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych. Goya prawdopodobnie zapoznał się z jego pracami podczas pobytu w Rzymie.9 Urządzenie służące do przeprowadzania egzekucji. Skazany siedział na krześle. Jego szyję otaczał żelazny kołnierz, który zaciskano za pomocą śruby i przekładni ślimakowej. Śruba wkręcała się w kark łamiąc kręgi szyjne.

przywodzi na myśl ckliwą pobożność, gładkie wymuskane ciało Chrystusa nie nosi

żadnych oznak cierpienia. Ten wyidealizowany obrazek spełnij jednak swoje

zadanie i w 1780 roku Goya zastał przyjęty w poczet członków akademii.

C. Na królewskim dworze

W 1783 roku hrabia Floridablanca zamówił u Goi portret, następnie

wprowadził go do najwyższych sfer i przedstawił bratu króla, Don Luisowi. Tego

samego roku Goya wyjechał do Arenas de San Pedro, gdzie na zlecenie Don Luisa

portretował jego rodzinę. Wkrótce sam król Karol III zechciał mieć swój portret

pędzla malarza. Uznanie członków królewskiej rodziny stało się początkiem

zawrotnej kariery Goi. Najdłuższy i najistotniejszy wpływ wywarli na niego

księstwo Osuna, którzy obok króla, byli jego największymi mecenasami. Książę i

jego żona interesowali się sztuką i nauką, byli przy tym wykształceni i bogaci. Goya

namalował dla nich wiele obrazów, w tym portret rodziny księcia – jeden z

nielicznych portretów grupowych.

Niewykluczone, że to właśnie dzięki księstwu Osuna poznał osobę, która

wywarła ogromny wpływ na życie i twórczość artysty. Kobieta, o której mowa to

Maria del Pilar Cayetana Se Silva Alvarez de Toledo, trzynasta księżna Alba, jedna

z najpiękniejszych kobiet Hiszpanii:

„Była wysoka, smukła, miała błyszczące czarne oczy i twarz o smukłych

rysach – może zbyt pociągłą jak na dzisiejszy gust – a nad nią grzywę gęstych

loków.”10

Księżna żyła krotko, ale intensywnie. Urodziła się w Madrycie w 1762 roku,

gdzie zmarła w wieku czterdziestu lat na dengę, jedną z tropikalnych chorób, jakich

wiele szerzyło się w ówczesnej Hiszpanii. Gdy Goya spotkał ją po raz pierwszy w

połowie lat osiemdziesiątych była w kwiecie wieku. Nadal nie wiadomo, jakie

stosunki łączyły Goyę z księżną, jednak ich domniemany romans wydaje się mało

prawdopodobny. Księżna była jego przyjaciółką i mecenaską, Goya namalował

kilka jej portretów, często ją rysował, gościł także w jej rezydencji w Sancluar.

Jedna z tych wizyt miała miejsce po śmierci męża księżnej, co było przyczyną

późniejszych spekulacji.

10 Robert Hughes, Goya, artysta i jego czas, Warszawa 2006, s.153.

Sława Goi wciąż rosła, oficjalnego uznania doczekał się w roku 1786 kiedy to

Karol III mianował go na malarza królewskiego. Trzy lata późnej został malarzem

nadwornym króla Karola IV. Para królewska nie wywarła znaczącego wpływu na

twórczość Goi. Był przez nich lubiany i szczodrze wynagradzany, ale ich wzajemne

relacje nigdy nie przybrały partnerskiego charakteru.

D. Choroba

Jego szczęście nie trwało jednak długo. Wyjechał z Madrytu i w 1793 roku

zapadł na nieznaną chorobę, na skutek której stracił słuch. Tak pisze w liście z

marca do swego przyjaciela Zapatera:

„Mój drogi przyjacielu mogę już stać na nogach, ale tak niepewnie, że sam nie

wiem, czy mam głowę na karku. Nie chce mi się jeść, w ogóle nic mi się nie

chce.”11

Wielką pomocą był dla niego w tym czasie Sebastian Martinez – jedna z

najwybitniejszych postaci hiszpańskiego biznesu pod koniec XVIII wieku. Miał

jedną z największych kolekcji dzieł sztuki, jakie mógł zgromadzić człowiek nie

należący do szlachty. Posiadał 743 obrazy i ogromny zbiór sztychów artystów

europejskich. Podczas powrotu do zdrowia Goya mógł je swobodnie studiować i

zapoznać się z angielską sztuką portretu, której wpływy można zobaczyć w jego

późniejszych dziełach.

Kiedy powrócił do zdrowia musiał przypomnieć o swoim istnieniu w kręgach

artystycznych i udowodnić, że choroba nie osłabiła jego mocy twórczych. Powstało

wtedy dwanaście obrazów sztalugowych o różnorodnej tematyce, malowanych na

cynkowej blasze. Część przedstawia rozmaite nieszczęścia, połowa z nich to

przedstawienia korridy i walki byków. Dzięki tym obrazom udowodnił, że nadal

potrafi tworzyć, a choroba bardziej niż przekleństwem okazała się

błogosławieństwem.

Analizując te obrazy można zauważyć zmiany, jakie dokonały się w psychice

artysty pod wpływem choroby. Zaznawszy tylu psychicznych i fizycznych cierpień

Goya pochłonięty był myślami o tragediach i nieszczęściach. Najwięcej o jego

stanie umysłowym mogą chyba powiedzieć dwa obrazy: Dziedziniec szaleńców i

Wnętrze więzienia. Ciężkie przytłaczające barwy, ludzie zamknięci, odseparowani

11 Goya, rękopis – listy do Zapatera, s.211.

od świata grubymi murami, zza których nie dochodzi żaden dźwięk, atmosfera

zwątpienia i szaleństwa, posłużyły Goi jako metafora własnej głuchoty.

Pod koniec lat dziewięćdziesiątych Goya rozwinął swój kunszt portrecisty.

Przyczyniła się do tego niewątpliwie głuchota, dzięki której wyczuliły się inne jego

zmysły. Stał się bardziej wrażliwy na gest, język ciała, czy wyraz twarzy.

Umiejętności te zachował na zawsze.

Kunszt ten przejawia się w dwóch portretach, jakie namalował w 1798 roku.

Pierwszy to portret francuskiego dyplomaty Ferdynanda Guillemardet, ambasadora

Francji na dworze w Madrycie. Był on zwolennikiem rewolucji, który przyczynił

się do egzekucji Ludwika XVI. Drugim był hiszpański ilustrado, Gaspar Melchior

de Jovellanos, polityk i pisarz, krytyk społeczny i zwolennik reform, a później także

przyjaciel artysty.

E. Kaprysy

W latach poprzedzających ukazanie się Kaprysów Goya stał się jednym z

najwybitniejszych rysowników Europy. Wiele rysunków Goi to pierwsze pomysły i

szkice do późniejszych rycin, jednak wszystkie są niezależnymi dziełami sztuki.

Prawie zawsze rysował ludzi, nie interesowały go krajobrazy ani tym bardziej

martwe natury. Warto wspomnieć, że Goya, chyba jako pierwszy artysta nosił ze

sobą szkicownik. Nie wiadomo ile takich kieszonkowych albumów zapełnił w ciągu

swojego długiego życia. Zachowało się osiem zbiorów, które Eleanor Sayre -

badaczka i biografka – posegregowała tematycznie i chronologicznie na albumy

oznaczone dużymi literami alfabetu od A do H.

W lutym 1799 roku w Dzienniku Madryckim ukazała się pierwsza informacja

o cyklu grafik Kaprysy. Seria składała się z osiemdziesięciu plansz, na których

Goya ukazał mroczną stronę ludzkiej duszy. Jak nie trudno się spodziewać seria nie

została gorąco przyjęta, sprzedano zaledwie kilkanaście z trzystu egzemplarzy. Nie

umknęła jednak bacznemu oku inkwizycji. Goya, obawiając się o los rycin,

ofiarował je panującemu królowi Karolowi IV, zabezpieczył w ten sposób zarówno

los swój jak i swoich dzieł.

Podczas pracy nad Kaprysami Goya znalazł czas na realizację innego

przedsięwzięcia, jakim było namalowanie fresków dla kościoła San Antonio de la

Florida. Zamówienie pojawiło się w samą porę, gdyż od czasu swojej choroby w

1793 roku artysta miał kłopoty finansowe i potrzebował większej, dobrze płatnej

pracy. Freski przedstawiające cud świętego Antoniego z Padwy spotkały się z

chłodnym przyjęciem, gdyż według wielu osób były utrzymane w zbyt świeckim

duchu.

W 1800 roku Goya przystąpił do prac nad portretem rodziny królewskiej.

Wielu uważa, że artysta chciał na tym obrazie ośmieszyć swych patronów, jednak

jest to mało prawdopodobne. Po pierwsze satyra musi mieć odbiorców, a jedyną

publicznością była rodzina królewska i dwór. Poza tym nic na samym obrazie nie

wskazuje na jakiekolwiek satyryczne zakusy. To logiczne, bo gdyby zostało to

odkryte kariera Goi skończyła by się raz na zawsze. Poza tym Goya sporządził

wiele szkiców które musiały być zaaprobowane przez swoich modeli. Nawiązał do

Las Meninas Velazqueza, przedstawiając siebie przy pracy. Na obrazie znajduje się

13 osób, nie licząc Goi.

W latach 1798 – 1805 powstały dwa obrazy, które są niezwykle sławne, choć

niewiele o nich wiadomo. Są to Maja naga i Maja ubrana. Nie wiadomo kto

pozował Goi do tych obrazów, należy jednak wykluczyć możliwość, że była to

księżna Alba. Bardziej prawdopodobne, że jest to jedna z wielu kochanek Godoya,

jego wielka miłość Pepa Tudo. Jest to pierwsze takie przedstawienie aktu

kobiecego, tak rzadko występującego w kontrolowanej przez Kościół Hiszpanii.

Maja naga stała się przyczyną późniejszych kłopotów artysty oskarżonego o

nieprzyzwoitość.

W latach 1800 – 1807 Goya malował liczne portrety, była to oficjalna część

jego działalności, nie zrezygnował jednak z prac, które wyrażały jego stan

psychiczny i przeżycia dotyczące ówczesnej sytuacji polityczno – społecznej. Kraj

przechodził poważny kryzys, wzrastało niezadowolenie i nienawiść ludu przeciw

Karolowi IV i Godoyowi, wieści o krwawej rewolucji francuskiej, potem Wielkim

Terrorze i rosnącej sile Napoleona budziły z pewnością niepokój, Hiszpania

ponosiła kolejne klęski na arenie międzynarodowej12. Powstały wtedy trzy

12 Na skutek klęski w wojnie z Francuzami w latach 1793 - 1795 (Hiszpania utraciła wschodnie Santo Domingo), odnowiony został hiszpańsko-francuski sojusz, co spowodowało stale rosnące uzależnienie Hiszpanii od strony francuskiej oraz wojnę z Anglikami.Na skutek tego ostatniego konfliktu Hiszpania utraciła Trynidad (1797 rok ) oraz doświadczyła porażki w pobliżu Trafalgaru (1805 rok). Dominacja brytyjska na Oceanie Atlantyckim, a jednocześnie odcięcie przez Anglików Hiszpanii od jej amerykańskich posiadłości, spowodowała niemałe kłopoty gospodarcze w kraju oraz zapoczątkowała wzrost tendencji separatystycznych wśród kolonii.

niewielkie obrazy o tematyce zbójnickiej. Na pierwszym widzimy bandytów u

wejścia do jaskini, gdzie przyprowadzili swoich jeńców. Na drugim bandytę

zdzierającego ubranie z kobiety. Trzeci pokazuje bandytę, który dokonał gwałtu i

zaraz zamorduje swoją ofiarę. Przedstawiają one przemoc w chłodny i wstrząsający

sposób, wywołując w widza niepokój. Około 1808 roku powstały dwa obrazy

ukazujące jeszcze bardziej okrutne wizje. Są to wyobrażenia kanibali i ich ofiar.

Oba mają charakter ponadczasowy. Dla Goi ludożerstwo jest metaforą

okrucieństwa, do jakiego zdolni są ludzie chcący zaspokoić swe żądze. Artysta dał

w nich wyraz swojemu pesymizmowi i sceptycyzmowi dotyczącemu natury

ludzkiej.

F. Wojna i Okropności

Pod wpływem nacisków Karol IV abdykował na rzecz swego syna

Ferdynanda VII. Jego rządy nie trwały długo, bo wkrótce po tym Napoleon wezwał

rodzinę królewską do Francji, gdzie zostali uwięzieni. Nowym królem został Józef

Bonaparte. Wkrótce potem doszło do wybuchu powstania w Madrycie, które było

początkiem walk o niepodległość. Przez następne sześć lat toczyła się

wyniszczająca kraj wojna.

Goya przez jakiś czas przebywał w rodzinnej Aragonii, na wsi. Później

powrócił do Madrytu i pracował dla władcy narzuconego przez Francję. Namalował

jego alegoryczny portret, był także członkiem komisji, która miała wybrać dzieła

wywiezione do Paryża. W 1811 roku za zasługi dla Cesarstwa otrzymał Królewski

Order Hiszpanii. Rok później zmarła jego żona, Jozefa.

Goya portretował Józefa Bonaparte i napoleońskich generałów, ale

jednocześnie powstawały rysunki i szkice, z których powstał potem cykl rycin,

będących najdramatyczniejszym oskarżeniem wojny – Okropności Wojny. Przez

całą wojnę Goya nie opuścił Hiszpanii. W latach 1811 – 1812 podobne jak inni

mieszkańcu Madrytu doświadczył wielkiego głodu, który był skutkiem nieurodzaju.

Nie wiadomo ilu krwawych potyczek był świadkiem, nie ma to jednak znaczenia.

Udało mu jednak stworzyć złudzenie, że był na miejscu, kiedy rozgrywały się te

straszne rzeczy. Bardzo mało z osiemdziesięciu rycin opatrzonych jest datą. Żadnej

nie opublikowano za życia Goi. Można je jednak podzielić na trzy grupy: ryciny od

2 do 47 przedstawiają epizody z wojny z Napoleonem, kolejne osiemnaście

poświęconych jest skutkom wielkiego głodu, jaki dotknął mieszkańców Madrytu,

kolejne piętnaście to alegoryczne i satyryczne sceny dotyczące powrotu na tron

Ferdynanda VII i jego rządów.

Około 1810 roku zaczęły powstawać obrazy przedstawiające inkwizycję i jej

ofiary z odległej przeszłości, kreślone były z pamięci i wyobraźni. Podstawą do ich

stworzenia były relacje domniemanych świadków o zdarzeniach, których Goya nie

widział na własne oczy. Niektóre z rysunków przedstawiają stosowane przez nią

tortury, tematem innych są jej metody w ogólniejszym ujęciu. Niektórzy ludzie są

upokarzani, obnażani lub maltretowani na inne sposoby, bez użycia przemocy.

Około 1816 roku powstał obraz Trybunał inkwizycji, przedstawiający odczytanie

przez lektora oskarżonym zarzutów przed trybunałem – autillo. Odbywało się

zwykle w kościołach lub dużych salach i zastępowało zakrojone na większą skalę

autodafe13. Na niewielkim obrazie artysta umieścił wiele postaci, całość pozostaje

jednak czytelna. Goi udało się przekazać atmosferę dezorientacji i strachu, jakie

odczuwają więźniowie.

Koniec wojny i wygnanie Francuzów oznaczały dla Goi zmianę trybu pracy.

Musiał wrócić na stanowisko królewskiego malarza, z którego zrezygnował

podczas panowania Józefa I. Ferdynand nie pozował już jednak do portretów. Goya

wykonywał je na podstawie szkiców i z pamięci. Wrogość króla wobec liberałów

zagrażała także Goi. Wkrótce artysta musiał udowodnić, że nie kolaborował z

Francuzami. Podejrzenia dotyczyły jego członkowstwa w komisji, która miała

wybrać pięćdziesiąt najlepszych obrazów ze zbiorów Prado i podarować je

Napoleonowi. Wybrane przez Goyę prace nie przedstawiały jednak większej

wartości i został z niej usunięty. Poważniejszym problemem było posiadanie

Królewskiego Orderu Hiszpanii, który Goya otrzymał za zasługi dla kultury. Goya

musiał powoływać się na świadków, którzy potwierdzili, że nigdy nie nosił tego

odznaczenia. Wkrótce pojawiła się kolejna przeszkoda w jego spokojnym życiu. W

1815 roku inkwizycja postanowiła wszcząć przeciw niemu śledztwo, zarzucając mu

nieprzyzwoitość. Powodem była para obrazów ze skonfiskowanej kolekcji Godoya,

mianowicie Maja ubrana i Maja naga. Prawdopodobnie śledztwu ukręcono łeb, w

każdym razie nie zachowały się żadne dowody na to, że Goya był przesłuchiwany

przez Święte Oficjum.13 Akt wiary (port.) – publiczny proces inkwizycji przeciw heretykowi.

F. Quinta del Sordo i Czarne obrazy

w 1819 roku Goya przeniósł się pod Madryt i całkowicie wycofał z

dworskiego życia. Dziwnym zbiegiem okoliczności poprzedni właściciel

posiadłości był głuchy, przez co jego dom nazwano Quinta del Sordo, Domem

Głuchego. Nazwa ta przeszła na posiadłość Goi. Jego towarzyszką była Leokadia

Weiss, z którą związał się po śmierci żony w 1812 roku. Leokadia była krewną

żony Francisca Javiera, syna malarza. Była raczej urodziwą kobietą, młodszą od

Goi o jakieś 40 lat. Żyła w separacji z mężem, który oskarżył ją o zdradę. W 1814

roku urodziła córeczkę, której ojcem nie był jej mąż. Możliwym jest, że

prawdziwym ojcem był Goya, choć nie ma na to konkretnych dowodów.

W 1819 roku Goya poważnie zachorował. Nie wiadomo czy był to nawrót

choroby sprzed prawie 30 lat, choć bardziej prawdopodobne, że była to jedna z

tropikalnych chorób, których przypadki zdarzały się w Hiszpanii. W tym czasie

opiekował się nim jego przyjaciel, specjalista od chorób zakaźnych, doktor Eugenio

Garcia Arietta. Wdzięczność dla człowieka, który ocalił mu życie wyraził Goya na

portrecie przedstawiającym pacjenta i medyka, opatrzonym długą inskrypcją:

„Goya z podziękowaniem dla swego przyjaciela Arietty za jego umiejętności i

troskę, jaką okazał, ratując mu życie podczas ostrej i niebezpiecznej choroby, na

którą zapadł pod koniec 1819 roku w wieku siedemdziesięciu trzech lat. Namalował

ten obraz w 1820 roku”14

Na portrecie Goi Arietta obejmuje troskliwie pacjenta podając mu lekarstwo.

Ten siedząc z trudem, wygląda, jakby miał wyzionąć zaraz ducha. Scena wyraża

cześć dla lekarza przedstawionego jako uzdrowiciela. W niczym nie przypomina

poprzednich prac artysty, które wyśmiewały lekarzy i ukazywały ich jako

szarlatanów. Goya nabiera sympatii dla lekarzy, przynoszą mu bowiem ulgę w

starości. Namalowany w tym samym roku obraz przedstawiający starego świętego

Józefa Kalasantego również ukazuje starość w sposób zupełnie pozbawiony satyry,

jaką widać na portrecie próżnych, strojących się staruch15.

Gdy stan jego zdrowia nieco się poprawił Goya zajął się dekoracją ścian w

Quinta del Sordo. Rentgenowskie badania fresków wykazały, że pierwotnie na

ścianach widniały sielskie sceny, m.in. widok na rzekę czy tańcząca postać. Trudno

14 Robert Hughes, Goya, artysta i jego czas, Warszawa 2006, s.359.15 Robert Hughes, Goya, artysta i jego czas, Warszawa 2006, s. 360

powiedzieć, co skłoniło artystę do tak olbrzymiej zmiany kompozycji, przyczyn

można się jednak dopatrywać w kryzysie, w jakim znalazła się Hiszpania pod

panowaniem Ferdynanda, a także stan psychiczny artysty pogrążonego w depresji.

Czarne malowidła, jak później zostały nazwane to czternaście przerażających

obrazów. Nie układają się one w całość, bo też artyście nie na tym zależało. Obrazy

emanują pesymizmem, wręcz przygniatają widza swoją ciężkością. To m.in.

przedstawienie Saturna pożerającego własne dziecko, czy dwóch staruch jedzących

zupę.

G. Na emigracji

Prześladowania liberałów nabierały na sile. Goya był przerażony rozwojem

sytuacji w Madrycie, postanowił więc zabezpieczyć swój majątek przed ewentualną

konfiskatą i przepisał go na swojego wnuka Mariana. Zaczął także przygotowywać

się do wyjazdu z Hiszpanii. Okazja nadarzyła się niebawem, ponieważ król ogłosił

amnestię i każdy, kto poprosił o zezwolenie na opuszczenie kraju otrzymywał je.

Goya usprawiedliwił swój wyjazd względami zdrowotnymi i wkrótce znalazł się w

Bordeaux, gdzie spędził trzy dni w towarzystwie hiszpańskich emigrantów i starego

przyjaciela Leandra Moratina, następnie udał się do Paryża, gdzie dotarł 30

czerwca. Przebywał tam około miesiąca, po czym wrócił do Bordeaux. Niewiele

wiadomo o jego pobycie w stolicy, nie znał francuskiego, a głuchota dodatkowo

utrudniała mu kontakty z ludźmi. Niewiele osób w Paryżu o nim słyszało. Nie

wiadomo, czy spotkał się z Delacroix czy Ingres’em, ani czy odwiedził Salon 1824

roku. W Bordeaux zamieszkał najpierw w hotelu przy rue Esprit des Lois, a wkrótce

potem przeniósł się do domu przy cours de Tourne, gdzie zamieszkał z Leokadią i

jej dziećmi Rosario i Guillermem. Ich relacje nie zawsze były dobre, tak pisał

Moratin:

„Jest tu Goya ze swoja panią Leokadią, nie można powiedzieć, by panowała

między nimi idealna harmonia”16

Goya chwalił talenty malarskie małej Rosario być może aby udobruchać jej

matkę. Pragnął ją wprowadzić na drogę cudownego dziecka, choć nic z tego nie

wyszło. Nie dostała się do paryskich pracowni, ale pobierała nauki u Pierre’a

16 Epistolarno de Moratin, 1973, nr308 i 309, s. 595-596

Latoura, dyrektora Szkoły rysunku i Malarstwa w Bordeaux. W 1842 roku została

nauczycielką rysunku królowej Izabeli II, córki Ferdynanda VII.

Mimo podeszłego wieku Goya wciąż pracował. Po opanowaniu akwaforty

zaczął pracę z nową techniką – litografią. Zajmował się głównie tematyką korridy,

ukazywał jej brutalność i barbarzyństwo. Byki z Bordeaux nie wzbudziły

zainteresowania francuskich kolekcjonerów, okazały się zbyt toporne i

odstraszające. Goi to nie zniechęciło, mimo coraz gorszego stanu zdrowia i braku

sił zajął się malowaniem miniatur na kości słoniowej. Były to jego ostatnie obrazy.

Nadal rysował. Na podstawie niektórych szkiców powstawały akwaforty.

Zachowały się dwa albumy, w których główne tematy to środki transportu i różne

odmiany szaleństwa. Można je podzielić na sceny, które artysta widział, i takie,

które są tworami jego wyobraźni. Podobnie jak kiedyś w Saragossie tak i w

Bordeaux odwiedził szpital dla obłąkanych, w efekcie tych wizyt powstały jedne z

najbardziej przerażających obrazów szaleństwa, zupełnie inne od poprzednich. Te

wizje mogły by stać się nową serią Kaprysów, gdyby nie choroba i podeszły wiek

artysty. W 1825 roku lekarze zdiagnozowali u niego dysfunkcję pęcherza, a na

nodze pojawił się olbrzymi guz.

Stan jego zdrowia był zły, jednak nie przeszkodziło mu to w podróży do

Madrytu. Chciał tam załatwić sprawę swojej emerytury. Napisał petycję do króla, w

której przypomniał o swojej wieloletniej służbie i podeszłym wieku i poprosił o

finansowe zabezpieczenie. Fryderyk przyznał mu emeryturę w wysokości 50

tysięcy reali rocznie, a także udzielił pozwolenia na dalszy pobyt we Francji,

potwierdzając tym samym, że nie jest już konflikcie z Goyą i nie uważa go za

zagrożenie. W lipcu 1826 roku znów znalazł się przy Leokadii,lecz rok później po

raz kolejny wyruszył do Madrytu, choć nie wiadomo jaka była przyczyna tej

podróży. Było to jednak coś poważnego, skoro artysta mimo złego stanu zdrowia

zdecydował się na wyjazd. Po powrocie tak pisał w listach do swego syna Javiera:

„Niezmiernie cieszy mnie wszystko, co piszesz w ostatnim liście – że

wyrzekną się podróży do Paryża, żeby więcej czasu spędzić ze mną. […] Czuję się

o wiele lepiej i mam nadzieję, że wrócę do dawnej formy. […] Cieszę się, że tak się

dzieje i że będę mógł w tym stanie przyjąć moich ukochanych podróżników.

Poprawę zawdzięczam Molinie, który zalecił mi, żebym sobie aplikował

sproszkowaną walerianę.”

Jednak nie było dane mu przywitać syna i wnuka. Drugiego kwietnia Goya

miał wylew. Prawa strona jego ciała była sparaliżowana, stracił mowę i zapadł w

śpiączkę. Po dwóch tygodniach, 16 kwietnia 1828 roku zmarł. Byli przy nim

Leokadia, Molina i Brugada. Większość majątku odziedziczył Javier, część

otrzymał Mariano, natomiast Leokadia zastała z niczym. Do końca kwietnia

musiała opuścić dom. Javier pozwolił zabrać jej trochę mebli, bieliznę i ubrania, a

także jeden obraz – Mleczarkę z Bordeaux-był to prawdopodobnie portret jej córki

Rosario. Goya został pochowany 17 kwietnia rano. Mszę odprawiono w pobliskim

kościele Notre Dame, a ciało złożono do grobu na cmentarzu Chartreuse w

Bordeaux.

W 1901 roku rząd Hiszpański wystąpił o ekshumację i przeniesienie jego

szczątków. Zostały przewiezione do Madrytu. W 1926 postanowiono, że zostanie

pochowany pod posadzką kościoła San Antonio de la Floryda. Po wydobyciu ciała z

grobu okazało się, że brakuje czaszki, nigdy jej nie odnaleziono.

III. Twórczość

W ciągu swojego niewątpliwie długiego życia Goya stworzył około siedemset

obrazów, dziewięćset rysunków i trzysta rycin. Oprócz tego jest autorem około

sześćdziesięciu kartonów będących projektami gobelinów i dwóch dużych cyklów

fresków. Taka ilość prac świadczy o wyjątkowej produktywności artysty, który

tworzył do samej śmierci, nie przeszkadzały mu w tym ani choroby ani podeszły

wiek. Do samego końca był otwarty na nowości i chętny do pracy. „Wciąż się

uczę”- tak brzmi podpis pod szkicem przedstawiającym zgarbionego starca

podpartego na dwóch laskach, któremu nic nie odbierze radości z życia – to

autoportret, który mówi sam za siebie.

A. Inspiracje

Mimo że Goya był jedynym wielkim malarzem hiszpańskim przełomu XVIII i

XIX wieku ani za życia ani przez wiele lat po śmierci nie zyskał międzynarodowej

sławy. O ile wiadomo żaden ze współczesnych mu rodaków nie wywarł nań

większego wpływu. Stwierdził kiedyś, że jego mistrzowie to Velazquez, Rembrandt

i przyroda. O ile z pracami Velazgueza mógł zapoznać się osobiście, gdyż w

Madrycie znajdował się największy ich zbiór, o tyle twórczość Rembrandta mógł

poznać jedynie z rycin. Dzięki znajomości z Sebastianem Martinezem mógł

zapoznać się z angielskim malarstwem portretowym i rodzajowym, zbiory

Martineza zawierały prace Williama Hogartha, Williama Blake’a i wielu innych.

Niemały wpływ na twórczość Goi mieli także angielscy karykaturzyści: James

Gillray, Thomas Rowlandson i Hogarth. Śmiałe zniekształcenia postaci i

skatologiczny humor tych prac odbiły się potem na pierwszym cyklu jego grafik -

Kaprysach.

W czasie swej podróży do Włoch poznał prawdopodobnie weneckiego grafika

Giambattistę Piranesiego, twórcę tajemniczych fantazji architektonicznych

przedstawiających więzienia – Invenzioni capriciosi di carceri. Te sceny znajdą

potem swe odbicie w przedstawieniach domu dla obłąkanych, które Goya malował

w latach dziewięćdziesiątych XVIII wieku

W projektach tapiserii wzorował się niewątpliwie na Antonim Watteau – jego

wyidealizowane sielankowe obrazy przedstawiały spotkania pokrewnych dusz na

łonie natury, pasterki i pasterzy, niewątpliwie te beztroskie wizje trafiały w gusta

odbiorców.

B. Malarstwo

1. Gobeliny

Najpiękniejszą sceną z drugiej serii projektów dla królewskiej manufaktury

gobelinów jest Parasolka, powstała w 1777 roku. Pierwsza seria, zamówiona przez

monarchę, przedstawia polowania, natomiast druga ilustruje popularne rozrywki i

sceny obyczajowe ukazując majos i majas – przedstawicieli hiszpańskiego

folkloru17.

17Majów można było spotkać we wszystkich większych miastach, jednak ich główną siedzibą był Madryt.

Majo pracował jako ślusarz, tkacz, rzeźnik, żył z przemytnictwa, handlu lub z gry. Był dumny, kłótliwy,

zawadiacki, zawsze chętny do bójki. Nosił tradycyjny strój hiszpański: obcisłe spodnie do kolan, trzewiki z

klamrami, krótką kurtkę, kapelusz z szerokim rondem i długi płaszcz, a także składany nóż.

Maje prowadziły winiarnie , łatały odzież, sprzedawały owoce i warzywa, nierzadko wyłudzały pieniądze od

bogatych panów. Ubierały wycięty haftowany gorset i kolorowy szal, na uroczystości stroiły się w

koronkową mantillę i wysoki grzebień, za podwiązkę często chowały mały sztylecik.

W obrazie Goi dominuje siedząca na trawie maja, która spogląda nieśmiało w

stronę widza. Ubrana jest w wytworny niebieski gorset, żółtą spódnicę i

jasnoróżową mantyllę obwiedzioną ciemnym futrem, na jej kolanach śpi mały

piesek. Za nią stoi ubrany w tradycyjny andaluzyjski strój Majo, osłaniając swą

towarzyszkę parasolem. Kolory współgrają ze sobą. Ciemna zieleń parasolki jest

odbiciem zieleni drzew po prawej stronie, czerwony turban dziewczyny

harmonizuje z kamizelką mężczyzny i tak dalej. Całość kompozycji zamyka się w

formie piramidy.

Projekt z którego Goya był niezwykle zadowolony to Piknik u brzegu

Manzares , powstały w 1776 roku. Przedstawia pięciu mężczyzn na pikniku, którzy

świetnie się bawią. W ich stronę zmierzą kokietliwa sprzedawczyni pomarańczy z

koszem dojrzałych owoców. Wszyscy pasują do siebie, ubrani w proste aczkolwiek

wykwintne stroje. Goya wykonał wiele wstępnych szkiców, z których większość

wyobraża detale strojów majos i majas.

Projekty gobelinów zapewniały Goi utrzymanie, jednak nie przynosiły

prestiżu i sławy. W 1781 roku Goi powierzono namalowanie płótna

przedstawiającego świętego Bernarda ze Sieny. To dzieło, liczące prawie pięć

metrów wysokości ukazuje włoskiego świętego na skale, skąpanego w świetle

cudownej gwiazdy. Wymachując krucyfiksem przemawia do stojącego wśród tłumu

króla Neapolu Alfonsa Aragońskiego. Obraz przyniósł Goi uznanie, którego tak

potrzebował.

2. Portrety

Wkrótce po zakończeniu prac dostał pierwsze i najważniejsze zamówienie na

portret. Klientem Goi był premier Hiszpanii hrabia Floridablanca. Model wspaniale

prezentuje się w czerwonym jedwabiu, białych pończochach i wyszywanej złotą

nicią kamizelce. Jego rozświetlona postać dominuje na obrazie wyobrażając potęgę

władzy. Goya przedstawił tam także siebie trzymającego niewielkie płótno.

Pokazuje je klientowi, który ma je zaaprobować. Za hrabią stoi mężczyzna

trzymający kątomierz nad rozłożoną mapą, czeka na decyzję zwierzchnika wobec

projektu. Obie postacie są znaczne mniejsze i namalowane w ciemniejszych

Te barwne, pełne fantazji i temperamentu postaci były w modzie na dworze królewskim i wiele dam

przebierało się w kostiumy majas. Przypomina na francuską modę na pasterzy i pasterki.

barwach niż hrabia, ma to podkreślić ich niższy statut społeczny. Z tyłu, nad głową

hrabiego znajduje się podobizna Karola III podkreślając rolę Floridablanki jako

przedstawiciela władzy królewskiej.

Wkrótce po ukończeniu tego obrazu Goya udał się do pałacu w Arenas San

Pedro, gdzie namalował swój pierwszy portret grupowy. Rodzina infanta Don Luisa

to dzieło powstałe wyraźnie pod wpływem Panien dworskich Velazqueza. Panuje tu

klimat familijnej intymności: grający w karty pan domu, w obecności członków

rodziny i służby, towarzyszy swej małżonce poddającej się fryzjerskim zabiegom.

Centrum obrazu stanowi świeca w szklanej osłonie, jest ona jednocześnie źródłem

światła. Większość światła pada na Donę Teresę ubraną w biały peniuar –

okroczności nie wymagają oficjalnego stroju. Po lewej stronie za Don Luisem stoi

dwójka jego dzieci – odwrócony profilem Don Luis Maria i jego trzyletnia siostra

Maria Teresa o okrągłej wyrażającej zachwyt twarzy. Po latach Goya przedstawi ją

na jednym ze swoich najsubtelniejszych portretów, jako hrabinę Chinchón,

poniżaną i nieustannie zdradzaną żonę Manuela Godoya. Obraz zapowiada

przenikliwy realizm, który już wkrótce pojawi się w twórczości artysty, pokazujący

pełną fizyczną i moralną prawdę o modelu, bez względu na jego status społeczny.

Świadom swego talentu Goya przedstawił siebie na obrazie, w momencie, gdy

przystępuje do pracy.

Kolejny portret zbiorowy jaki wykonał Goya to Książe Osuna z rodziną.

Wszyscy modele patrzą się wprost na malarza, a tym samym i na widza. Jedyny

powód dla którego się tu znaleźli jest taki, że chcą, by oglądano ich w tej właśnie

pozie. Hrabia, hrabina, dwie córki i dwaj synowie upozowani są tak że tworzą

zwartą całość. Sam fakt, że księstwo zdecydowali się na portret rodzinny świadczy

o ich otwarciu na nowości. Pod koniec lat osiemdziesiątych XVIII wieku, kiedy

powstał ten portret, w sztuce hiszpańskiej nie spotykało się prawie wcale grup

rodzinnych.

Trzecim portretem grupowym, który Goya wykonał jest Rodzina Karola IV –

obraz powstały ok. roku 1800, który określany jest mianem arcydzieła sztuki

portretowej wszystkich czasów. Charakterystyczny dla Goi realizm w

przedstawianiu postaci dał na tym płótnie dość niezwykły, nieco groteskowy efekt.

Przepych i bogactwo oficjalnych strojów uwypuklają brzydotę dorosłych członków

rodziny królewskiej. Obraz bywa jednak mylnie interpretowany. Wersja jakoby

Aragończyk próbował ośmieszyć swoich patronów jest raczej absurdalna. Po

pierwsze satyra musi mieć odbiorców, a jedyną publicznością była rodzina

królewska i dwór. Poza tym nic na samym obrazie nie wskazuje na jakiekolwiek

satyryczne zakusy. To logiczne, bo gdyby zostało to odkryte kariera Goi skończyła

by się raz na zawsze. Co więcej Goya sporządził wiele szkiców które musiały być

zaaprobowane przez swoich modeli. Goya nawiązał do Las Meninas Velazqueza,

przedstawiając siebie przy pracy. Na obrazie znajduje się 13 osób, nie licząc

malarza. Na środku stoi Maria Luiza z dwójką dzieci, obok Karol IV, przeciwwagą

dla niego jest następca tronu - Ferdynand. W niebieskim surducie prezentuje się

całkiem przystojnie. Zupełnie inaczej Goya przedstawi go 15 lat później, gdy

powróci na tron jako Upragniony - przysadzisty, tępy i gnuśny osobnik o grubych

wargach, otoczony atrybutami władzy monarszej. Na prawo widać siostrę Karola,

która sprawia wrażenie lekko obłąkanej. Między nią a infantką stoi

niezidentyfikowana kobieta. To prawdopodobnie postać mająca symbolizować

przyszłą żonę Ferdynanda, wówczas jeszcze kawalera.

Goya jako nadworny malarz wykonał liczne portrety monarchów, najpierw

Karola III, potem jego syna Karola IV i jego małżonki a także Ferdynanda VII.

Jednak nie tylko oni pozowali wielkiemu malarzowi.

W roku 1795 namalował pierwszy portret ekscentrycznej i niewiernej księżnej

Marii del Pilar Teresy Cayetany de Silva y Alvarez de Toledo, trzynastej księżnej

Alba, z którą na zawsze połączyły go legenda, plotki i domysły. Biała Księżna to

wizerunek przeznaczony na widok publiczny. To studium podwajania i powtarzania

oparte na dwóch motywach: czerwieni i bieli. Poza nimi jedynym kolorem, który

rzuca się w oczy jest czerń włosów księżnej. Biała suknia w stylu francuskim

przepasana jest czerwoną szarfą. Ten sam kolor powtarza się w kokardzie przy

dekolcie i we włosach, sznurze korali, a nawet we wstążce zawiązanej przy tylniej

łapce salonowego pieska.

Czarna Księżna powstała dwa lata później. Obraz pozostał własnością Goi i

nie był wystawiony na widok publiczny aż do jego śmierci. Przedstawia księżną we

wdowim stroju, w czarnej koronkowej spódnicy i czarnej mantyli, pełną dumy i

władczości. Prawą ręką wskazuje na wypisane na piasku słowa „Solo Goya”. Na

pierścieniu i obrączce widnieją nazwiska jej i Goi.

Najwięcej kontrowersji budzą jednak dwa inne obrazy. Maja naga i Maja

ubrana namalowane zostały najpewniej około roku 1805 na zlecenie Godoya,

królewskiego ministra. Maja naga jest jednym z rzadkich aktów w malarstwie

hiszpańskim. Wykazuje pewne podobieństwa do Wenus Velazqueza, jednak różni

się od niej upozowaniem ciała, ekspresją i nowoczesnością, które odnajdujemy

potem w Olimpii Maneta. Goya pokazuje nagość otwarcie, niemal wyzywająco.

Maja jest obrazem pożądania samego w sobie. Umieszczona na ciemnym tle

wychyla się z nicości. Nic nie odwraca uwagi od wyzywającej nagości ciała o

jedwabistej skórze. To dzieło „erotyczne, ale nie wyuzdane”. Jawna zmysłowość

nie może pozostawić widza obojętnym. Dlatego Godoy zamówił drugie płótno,

bardziej konserwatywne, tych samych wymiarów przedstawiające Maję ubraną i

zasłonił nim Maję nagą. Po upadku Godoya fortel wykryła inkwizycja i

skonfiskowała oba obrazy, zaś ich autora oskarżono o nieprzyzwoitość. Mimo

powagi sytuacji Goya wyszedł z niej obronną ręką.

Po chorobie, jaką przebył w 1793 roku jego twórczość skierowała się ku

innym torom – bardziej osobistym, ekspresyjnym, mrocznym. Powstał wtedy cykl

obrazów gabinetowych o zróżnicowanej tematyce. Sześć z nich przedstawia walki

byków, pozostałe to wyobrażenia różnych nieszczęść i dramatycznych scen

rodzajowych. Właściwie to nieuchronne, że Goya zaznawszy tylu psychicznych i

fizycznych cierpień, pochłonięty był myślami o nieszczęściach. Dziedziniec

szaleńców i Więzienie to dzieła o podobnej tematyce, nawiązujące do twórczości

Piranesiego, przedstawiające ogromną architekturę, pozbawioną sensu konstrukcję,

która dominuje złowrogo nad postaciami pogrążonymi w szaleństwie i rozpaczy.

Rozstrzelanie powstańców madryckich 3 maja 1808 roku to obraz

namalowany w roku 1814 po zakończeniu okupacji francuskiej i dojściu do władzy

Ferdynanda VII. Podobno Goya namalował cztery obrazy upamiętniające ten

burzliwy okres ale zachowały się tylko dwa. Na pierwszym planie leży trup skąpany

we krwi. Pośród skazańców klęczy mężczyzna, który wystawia pierś na kule

plutonu egzekucyjnego, wznosząc ramiona jak ukrzyżowany Chrystus. Żółte

światło pochodzące z leżącej na ziemi latarni wydobywa z półmroku postać

męczennika w białej koszuli. Obraz ten zbliża się do współcześnie rozumianego

ekspresjonizmu zwiększając siłę wyrazu poprzez deformację rzeczywistości

Stworzony tu przez Goyę motyw anonimowego bojownika, przeciwstawionego

mechanicznej sile zorganizowanej przemocy, wszedł na stałe do motywów sztuki

politycznej. Z kolei Masakra w Madrycie 2 maja 1808 ukazuje starcie

buntowników z mamelukami, egipskimi najemnikami cesarza. Jeden z nich,

ugodzony nożem umiera osuwając się z konia. W ogarniętym nienawiścią tłumie

panuje chaos. Wśród Francuzów szerzy się strach. Żołnierz z poderżniętym gardłem

pada rozkładając ręce.

W 1819 roku Goya przeprowadził się pod Madryt, zamieszkując w Quinta del

Sordo. Wkrótce potem zajął się dekoracją ścian swego domu. Powstał wtedy

najbardziej tajemniczy i pesymistyczny cykl fresków malowanych farbą olejną

bezpośrednio na tynku, tzw. Czarnych obrazów. Obrazy te to przejmująca wizja

upadku dawnego świata, obraz nędzy i rozpadu tradycyjnych wartości, zniszczenia i

samozagłady. Malowidło rozpoczynające cykl to Saturn pożerający jedno ze swoich

dzieci. Koszmarny bóg – kanibal podobny do drapieżnego ptaka z wytrzeszczonymi

oczami ściska w garści ciało syna. Pożarł głowę i jedno ramie, drugie, zbroczone

krwią, wpycha do ust, rozwartych szeroko jak wrota piekieł, jak otchłań, gdzie ginie

się w straszliwych męczarniach. Malowidła wypełniały ściany Quinta del Sordo:

siedem na parterze i siedem na piętrze. Ostatnim malowidłem na piętrze był Pies,

najbardziej nowoczesne i tajemnicze przedstawienie. W obrazie dominuje pustka,

zza krawędzi wyłania się głowa psa, który błagalnie wpatruje się w widza oczekując

pomocy, a może czekając na właściciela, który nigdy nie powróci? Całość sprawia

nadzwyczaj przejmujące wrażenie.

3. Grafika

Dziedziną w której Goya zasłynął dopiero wiele lat po śmierci była grafika.

Pierwszy raz spotkał się z rytownictwem zapewne będąc jeszcze uczniem Luzana,

potem dzięki naciskom Mengsa pozwolono mu sporządzić kopie dzieł Velazqueza.

Dwadzieścia lat później powstał cykl będący przełomem w dziejach grafiki.

Pierwszym cyklem rycin były Kaprysy - seria 80 plansz ukończonych w 1796

roku, będących satyrą na społeczeństwo i obyczaje. Powstawały w nastroju depresji

psychicznej wywołanej utratą słuchu. Poszczególne ryciny opatrzył Goya

aluzyjnym komentarzem, co dodatkowo wpłynęło na sarkastyczny ton wypowiedzi.

Zamierzeniem artysty - według jego własnych słów - było napiętnowanie ludzkiej

głupoty, zdegenerowanej moralności, zachłanności kleru, okrucieństwa rządzących.

Choć zapewniał, że nie miał zamiaru ośmieszać żadnej konkretnej osoby,

dopatrywano się tu personalnych aluzji. Ośmieszał więc pośpieszne zamążpójście,

złe wychowanie dzieci, prostytucję, stręczycielstwo, pijaństwo. Czarne maski na

twarzach bohaterów symbolizowały ich dwulicowość. Choć odbitki z pierwszego

wydania Kaprysów (1799 r.) nie znalazły wielu nabywców, doczekały się szeregu

interpretacji ze strony współczesnych. Z upodobaniem wydobywano wówczas

wszystkie wątki osobiste i erotyczne, mające być gorzkim wspomnieniem romansu

Goi z piękną księżną Alba.

Wejście wojsk Napoleona do Hiszpanii w 1808 r. i gwałtowna obrona kraju

stały się podstawą dla stworzenia drugiego cyklu grafik Okropności wojny. 80 rycin

powstałych w latach 1810-1820 było wspomnieniem tego, co artysta zobaczył

podczas oblężenia Saragossy. Wskazują na to niektóre komentarze o treści:

"Widziałem to sam". Goya przedstawił wojnę jako najgorszy kataklizm,

wyzwalający w człowieku najdziksze instynkty. Nie gloryfikuje jej, nie przedstawia

wodzów, wspaniałych walk, bohaterstwa, lecz ludzi wieszanych na drzewach,

wbijanych na pale, umierających z głodu i z zimna. Ostatnie ryciny cyklu dotyczą

czasów po wyjściu Napoleona z Hiszpanii i podobnie do wcześniejszych

pesymistyczne. Reakcyjne rządy i prześladowania antyliberalne, jakie zapanowały

nie oznaczają dla Goi końca kataklizmu. Okropności - wydane dopiero 35 lat po

śmierci artysty - były chyba pierwszym dziełem tak jednoznacznie antywojennym.

Powstały w latach 1815-1816 cykl 40 rycin zatytułowany Tauromachia

wyrósł z wielkiej namiętności i pasji Goi, jaką była corrida. To barwne i krwawe 

widowisko stało się w Hiszpanii narodowym rytuałem, do którego nawiązał artysta

przedstawiając walki z bykami od czasów najdawniejszych do współczesnych

sobie. Utrwalił słynne "pojedynki", głośne wydarzenia areny. Uwiecznił techniki

atakowania, uniki, a nawet nieszczęśliwe wypadki. Corrida stała się metaforą

ludzkiego zmagania z losem i przeznaczeniem. Odmienność Tauromachii od

wcześniejszych cyklów uderza całkowicie apolityczną tematyką i sposobem

plastycznej realizacji. Brak tu przerysowania i karykatury. Rozgrywające się sceny

widziane są z góry, z pozycji widza na trybunie. Wydana już w 1816 r. seria była

nostalgicznym hołdem złożonym narodowej namiętności i legendarnym

torreadorom.

Ostatni cykl graficzny, będący wyrazem jego lęków i wytworów wyobraźni

powstał w latach 1816-1824. Seria ta nie miała rytowanych tytułów ani

dołączonego opisu. Ponieważ potomnym kojarzyła się z porzekadłami

hiszpańskimi, nazwano je umownie Przysłowiami. Ze względu na pojawiające się

na niektórych rycinach słowo disparate, tytułowano je często Szaleństwami. Sam

Goya uważał je za parafrazę własnych snów, w których powracały dawne

wyobrażenia. Jednak to, co w Kaprysach było tylko dziecięcym strachem, stało się

teraz niepojętym, gigantycznym widmem. Satyra i komedia przerodziła się w

koszmar i horror, od niektórych plansz wieje niewytłumaczalna groza. To chyba

najbardziej tajemnicze dzieło, wymykające się jednoznacznej interpretacji.

Niedopowiedziane sceny utrzymane w konwencji snu są trudne do zrozumienia.

Przeżywszy ponad osiemdziesiąt lat Goya był świadkiem wielu burzliwych

wydarzeń wieku XVIII i XIX . W tym czasie toczono liczne wojny, zawierano

pokoje, rodzili się i umierali królowie, powstawały i upadały mocarstwa. Wszystko

to znalazło odbicie w twórczości artysty. Dla Goi, jako oficjalnego malarza

królewskiego, grafika stała się najbardziej prywatną formą wypowiedzi.