fundisa || nikeza ulwazi || nikeza amandla isiqephu 4 · amaqiniso kuqala – imfundo ingamandla,...

12
ISIQEPHU 4 FUNDISA || NIKEZA ULWAZI || NIKEZA AMANDLA MAHALA

Upload: others

Post on 31-Oct-2019

6 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: FUNDISA || NIKEZA ULWAZI || NIKEZA AMANDLA ISIQEPHU 4 · amaqiniso kuqala – imfundo ingamandla, yisebenzise ukuze uvikele impilo yakho. IMISHANGUZO Isinqumo sokuthi ungaqala nini

ISIQEPHU 4FUNDISA || NIKEZA ULWAZI || NIKEZA AMANDLA

MAHALA

Page 2: FUNDISA || NIKEZA ULWAZI || NIKEZA AMANDLA ISIQEPHU 4 · amaqiniso kuqala – imfundo ingamandla, yisebenzise ukuze uvikele impilo yakho. IMISHANGUZO Isinqumo sokuthi ungaqala nini

Ukuthinta, ukuqabula noma ukwanga.

Ukunakekela umuntu one-HIV/AIDS.

Ukushintshana ngezimpahla, amathawula, izinto zombhede noma ukuziwasha ndawonye

noma ukusebenzisa ithoyilethi elilodwa.

INDLELA ENGASAKAZEKI NGAYO I-HIV/AIDSI-HIV ayiphili ngaphandle komzimba womuntu imizuzu embalwa. Ayikwazi ukuziphilela emoyeni noma emanzini. LOKHU KUSHO UKUTHI NGEKE UYIDLULISE NOMA UYITHOLE I-HIV NGALEZI ZINDLELA:

Ukudla ndawonye noma ukudla ngesipuni ebesidla omunye.

Ukulala ndawonye embhedeni.

Ukulunywa yizinambuzane.

Ucansi olungaphephile nomuntu onaleli gciwane, ingcuphe enkulu - sebenzisa ikhondomu!

Ukumpontshelwa igazi, uma igazi lingahlolwanga ukuze kuqinisekwe ukuthi

alinayo i-HIV/AIDS

Igazi elitheleleke ngaleli gciwane elingena endaweni esikekile noma enxebeni elivulekile

lomunye umuntu.

UKUHLOLWA NJALO UMA UKHULELWE NANGEMVA KOKUBELETHA KUNGANCIPHISA INGCUPHE YOKUYIDLULISELA KUMNTWANA

Ukulwa Nezifo, Ukulwa Nendlala, Ukunika Ithemba

Izinalithi noma amasirinji angahlanzekile, nanoma yiliphi ithuluzi elisika noma elingena

esikhunjeni.

Umama onaleli gciwane angalidlulisela kumntwana ngesikhathi ekhulelwe, ebeletha noma exuba ibhodlela nokumncelisa ibele.

Kungcono kakhulu ukumncelisa ibele kuphela!

INDLELA ENGASAKAZEKA NGAYO INGCULAZA NEGCIWANE LAYO

I-HIV ihlala oketshezini lomzimba njengegazi, isidoda kanye noketshezi lwasesithweni sangasese sowesifazane kubantu abatheleleke nge-HIV. Leli gciwane lisakazeka uma loku ketshezi lungena emzimbeni womunye umuntu.

Page 3: FUNDISA || NIKEZA ULWAZI || NIKEZA AMANDLA ISIQEPHU 4 · amaqiniso kuqala – imfundo ingamandla, yisebenzise ukuze uvikele impilo yakho. IMISHANGUZO Isinqumo sokuthi ungaqala nini

Ezempilo | Health Matters - Edition 4 1

ENHLOKWENI YOMNYANGO WEZEMPILO E-KZN, UDKT. SIBONGILE ZUNGUSekuyiphasika, futhi isifundazwe sethu sesiphinde sagcwala abantu abeze emaholidini nezingane

zesikole ezithutheleka emabhishi nakuzo zonke ezinye izindawo esinazo. Yisikhathi sonyaka

lapho izikhungo zethu zezempilo kuhlanganise nama-ambulensi, izibhedlela nabasebenzi

basemtholampilo bebhekana nengcindezi enkulu njengoba izingozi emgwaqweni zanda

ngenxa yokugcwala, abashayeli abakhathele abahamba amabanga amade bengaphumuli,

ukuphuza bese ushayela nophuza ngokweqisa utshwala ekhaya ngesikhathi samaholide, okuholela odlameni lwasekhaya

olwengeziwe. Kuyadabukisa ukuthi yonke le miphumela yinto engagwemeka.

Ingozi ngayinye emgwaqweni iholela ekutheni kulaliswe inqwaba yabantu esibhedlela, bangene eminyangweni yezimo

eziphuthumayo futhi bagqigqe kodokotela – ingasaphathwa eyokulahleka kokuphila, izitho zomzimba nomholo ngenxa

yokungabi khona emsebenzini. Njengoba umnyango Wezempilo e-KZN uchitha u-R800 ngomuntu ngamunye ngosuku

esibhedlela, uchitha okungenani u-R10 000 ngeziguli zezingozi kanye nodlame ezidinga igumbi labagula kakhulu ngenxa

yezingozi nodlame lwasekhaya - konke obekungagwemeka. Ingozi yodlame nokuphuza ushayele ngalesi sikhathi sonyaka

kubeka ingcindezi kulo Mnyango futhi kwenze kube nzima ngawo ukunikezela ngosizo lwezempilo ngokulinganayo ngoba

kunciphisa izinsiza ezikhona - kokubili abasebenzi nemali kwezinye izinsiza njengegumbi labazoteta nokunakekela

kwezempilo. Ngakho-ke, umnyango Wezempilo e-KZN ungathanda ukunxusa wonke umphakathi nezivakashi esifundazweni

sethu ukuba baqaphe kulesikhathi sonyaka ikakhulukazi njengoba kwanda izingozi zokusebenzisa kabi utshwala nokushayela

budedengu. Ngokunakekela impilo yethu, singazuza sonke ngokuba nezinsiza zezempilo ezisebenza kahle. Lapha sifisela

zonke izakhamuzi nezivakashi zethu iPhasika eliphephile nelimnandi!

UDKT. MUSA GUMEDE, IPHINI LOMQONDISI WEDOLOBHA, KWEZEMPILO NAKWEZENHLALO IZINSIZAKALO, KUMASIPALA WASETHEKWININjengoba abantu abeze emaholidini bethutheleka kulesi sifundazwe sethu esinobungane

nesiqhakazile kule nyanga bezogubha amaholide ePhasika, imigwaqo yethu izoba

nesiminyaminya futhi igcwale kakhulu. Amabhishi ethu agcwala phama ngoba bonke

abantu basuke bezozijabulisa, kanti ukuphuza yindlela ethandwayo yokuzojabulisa. Nokho,

njengoMasipala WaseThekwini, siyabanxua abantu ukuba baphuze ngokuzicabangela.

Esikucelayo kubantu phakathi nawo wonke unyaka ukuba banakekele izimpilo zabo njalo,

futhi sibacela nakakhulu ngenkathi yePhasika lapho abantu abaningi belahlekelwa ukuphila kwabo ngenxa yokushayela

budedengu, nokushayela ube kade uzitika ngotshwala. Siyacela, siyacela bakwethu, khumbula futhi ucabangele

labo abaseduze nawe. Kulula ukukhohlwa imiphumela yokuziphatha kwethu kuze kube yilapho sekwephuze kakhulu.

Njengedolobha saziwa ngempatho yethu, imfudumalo nesimo sethu sezulu. Kodwa masibeke isibonelo nangokwaziwa

ngokuphepha emgwaqweni. Niwajabulele amaholide nomoya wokuzijabulisa edolobheni lethu ngesikhathi sePhasika, kodwa

masenze lokho ngokucabangela. UMasipala WaseThekwini ufisela zonke izakhamuzi zethu nezivakashi ezize edolobheni

lethu iPhasika eliphephile nelibusisekile. Khumbula ukuvimbela kuwukwelapha - ungaphuzi bese ushayela, kungasindisa

impilo yakho!

Umlayezo ovela...

Page 4: FUNDISA || NIKEZA ULWAZI || NIKEZA AMANDLA ISIQEPHU 4 · amaqiniso kuqala – imfundo ingamandla, yisebenzise ukuze uvikele impilo yakho. IMISHANGUZO Isinqumo sokuthi ungaqala nini

Ezempilo | Health Matters - Edition 42

“Iyodwa indlela yokukhuthaza abesilisa ukuba bayohlolela i-HIV, ukubanikeza ulwazi olwengeziwe ngezinzuzo zokuthi umuntu azi isimo sakhe nokuthi bazi ukuthi impilo yabo iyisibopho sabo,” kusho uThabo Gwala, umeluleki we-HIV/Aids ePietermaritzburg. Uthi futhi iningi labantu abeza bazohlolwa nabagcina sebesohlelweni lokwelashwa ngama-Anti-retroviral eMtholampilo wase-City Central ngabesifazane. Ezempilo Health Matters zikhulume noMsizi Mchunu oneminyaka engu-25 ubudala, ngokuthi kungani ayesaba ukuyohlolela i-HIV nokuthi

wakunqoba kanjani lokho.

Ezempilo: Uyasazi yini isimo sakho

mayelana nengculaza negciwane layo?

Msizi: Yebo, ngisanda kuyohlola ngo-

nyaka odlule futhi sengiyasazi isimo

sami nemiphumela ibuye ithi anginayo.

Ezempilo: Wasithola kanjani isibindi

sokuvakashela isikhungo sokuhlola

ngemva kokuba wawungafuni ukuyoh-

lola?

Msizi: Bengilokhu ngifuna ukwazi isimo

sami kodwa ngicabanga ukuthi akubona

ubudoda ukwenza lokho. Kodwa ngiye

ngaqaphela ukuthi isifundazwe sethu

sinezinga eliphezulu le-HIV futhi ngiye

ngakhuthazwa yintombi yami kanye

nabaholi bethu. Ngifuna ukuhlala ngi-

wumqemane.

Ezempilo: Ngokuvamile abesilisa aba-

funi ukuyohlola noma abafuni ukubon-

akala beyohlola. Ucabanga ukuthi ikuphi

inkinga?

Msizi: Yiqiniso, kusenenkolelo yokuthi

abesilisa kukhala esabo isicathulo

ebudlelwaneni futhi banesibindi ngakho

uma bebonakala emtholampilo babhek-

wa njengeziyoyoyo. Uma othile ethelele-

kile, kugxekwa unkosikazi noma intombi

kuqala hhayi owesilisa.

Ezempilo: Uyakukholelwa lokhu ukwazi

ngawe?

Msizi: Cha, kodwa ngeshwa abantu

abaningi bayakukholelwa futhi badinga

ukufundiswa ngempela abesilisa lapha

ngaphandle ukuze bazi ukuthi akunjalo

nokuthi le nkolelo yabo iyiphutha.

Ezempilo: Ungabakhuthaza kanjani

abangane bakho ukuba bayohlolwa?

Msizi: Ngiyazama ukubathatha ngi-

hambe nabo kodwa konke kukumuntu

ngokwakhe nokuthi ukubheka kanjani

ukuphila kwakhe njengomuntu nokunak-

ekela impilo yakhe.

Ezempilo: Abesilisa bangazinqoba

kanjani lezi zithiyo?

Msizi: Kudingeka sikwamukele uku-

thi ingculaza negciwane layo yinto

ekhona. Okwesibili, kudingeka sithola

ulwazi oluqondile ngalesi sifo nem-

bangela yaso. Okokugcina, kudingeka

sikuhloniphe ukuphila kwabanye abantu

ebudlelwaneni futhi siqiniseke ukuthi

izenzo zethu azibathinti bona. Uma

wazi isimo sakho, ungenza izinqumo

ezingcono ngempilo yakho. Imfundo

iyisihluthulelo.

YIBA INDODA EMADODENI

Hamba Uyohlola

Wazi Isimo Sakho Se-HIV

OKUPHAKATHI• YIBA INDODA EMADODENI - HAMBA UYOHLOLA WAZI ISIMO

SAKHO SE-HIV

• INGCULAZA NEGCIWANE LAYO

• UKUHLELA UKUBA NENGANE UNESANDULELA NGCULAZA

• UKUKHISHWA KWESISU KWASEMAKHONENI

• UNGABEKI IMPILO YAKHO ENGOZINI

• QEDA UKUHLUKUNYEZWA KWEZINGANE!

• UMALALEVEVA

• IVIKI LOKUQEDA UVENDLE KUZWELONKE

• KONKE NGESIFO SENKUNGU EMEHLWENI

• USUKU LOKUQWASHISA NGE-AUTISM EMHLABENI

• ISIQONDISO SANYANGA ZONKE: UKUGOMA

• IZINSUKU ZOKUQWASHISA NGO-EPHRELI

• UKUBAMBA IQHAZA EMPHAKATHINI

• AKE SITHI NHLA

Siyababonga laba abalandelayo ababe neqhaza:

EZempilo E-KZNUphiko LweZempilo KuMasipala WaseThekwini

uZohra Mohamed Teke (Umhleli)u-Liz Clarke (Umsizi Womhleli)

AbabhaliuColiwe ZuluuDerick MatsengarwodziuSiphilile Shelembeu-Elmarie KrugeruDudley Viall (umdwebi wekhathuni)

ILUNGELO LOBUNIKAZI & NOKUKHANGISAKonke okushicilelwe kulo magazini kuyilungelo le-Ezempilo, Health Matters futhi kungase kuphinde kukhiqizwe mahhala ngezinjongo zokufundisa kuphela, uma kutholakale imvume. EZempilo E-KZN, uMasipala WaseThekwini nEzempilo Health Matters abahlangene nganoma iyiphi indlela nabakhangisi abakulo magazini.

Sinike uvo lwakho, noma usitshele ukuthi ucabangani ngalo magazini!

P O Box 25439 Gateway4321

I-EMAIL [email protected]

UNGAPHUZI BESE USHAYELA. Ezempilo | Health Matters - Edition 4 3

Page 5: FUNDISA || NIKEZA ULWAZI || NIKEZA AMANDLA ISIQEPHU 4 · amaqiniso kuqala – imfundo ingamandla, yisebenzise ukuze uvikele impilo yakho. IMISHANGUZO Isinqumo sokuthi ungaqala nini

Ezempilo | Health Matters - Edition 4 5

YIKUPHI ENGIKUKHOKHELAYOImishanguzo ye-HIV inikezwa mahhala

ezibhedlela ezinohlelo lukahulumeni

lokwelapha.

KUFANELE NGIYE KANGAKI UKUYOHLOLWAKutuswa ukuthi iziguli ezine-HIV

kufanele zivakashele udokotela wazo

njalo ngemva kwezinyanga ezintathu

kuya kweziyisithupha ukuze ziyohlolwa

kubhekwe ukuthi i-HIV iqhuba kanjani,

omama abakhulelwe kufanele baye

kaningi ukuze kuhlolwe impilo kamama

nomntwana.

UNGAQALISA NINI UKWELASHWAKuzodingeka uthinte umsebenzi

wezempilo okungunye ozonquma

ngalokhu, kuye nge-CD4 count

yakho. Lapho uqalisa ukwelashwa

kwakho, kuzofuneka uqhubeke nakho

nsuku zonke ukuphila kwakho konke.

Ukwelashwa okuye kwaphazamiseka

kungabangela ukuthi igciwane libe

namandla kakhulu futhi lingalawuleki,

okungasho ukuthi umzimba wakho

ngeke usakwazi ukulwisana nezifo.

UKUNCELISA UMA UNE-AIDSNgesinye isikhathi, i-HIV idluliselwa

kumntwana ngokuncelisa, noma

kungekho muntu owaziyo ukuthi

lokhu kwenzeka kaningi kangakanani

noma ukuthi kungani kwenzeka

kwabanye abantwana kodwa kwabanye

kungenzeki. Abanye omama bathola

umngane noma isihlobo esingenayo

i-HIV nesingase sikwazi ukubancelisa

umntwana, okuyindlela ephephile

ongayikhetha. Kodwa, ngisho noma

utheleleke nge-HIV, ngokuvamile

kungcono ukuncelisa kunokusebenzisa

olunye ubisi noma ibhodlela. Ezimweni

eziningi, ingcuphe yesifo sohudo

nokungondleki ngenxa yezinye izinhlobo

zobisi inkulu kunengcuphe ye-HIV,

ikakhulukazi ezinyangeni zokuqala

eziyi-6 zokuphila komntwana — ngakho

ukuncelisa kungcono! Uma ukhetha

ukuncelisa, ungaxubi ubisi lwebele

nobisi lwebhodlela noma okunye

ukudla okuqinile ngoba ukuxuba

ukudla kungabangela ukudluliseleka

kwegciwane lapho uncelisa.

Isimo esinokumoyizela nokukhathala senza umehluko kwisiguli.

INGCULAZA NEGCIWANE LAYO –

I-HIV igciwane elithusa kakhulu futhi sonke sike sezwa ngalo. Kodwa iningi lethu alifuni ukwazi amaqiniso, ngoba siyayesaba. Kodwa singazivikela kuphela uma siqonda ukuthi yini ingculaza (AIDS). Uma usuhlolile futhi usazi isimo sakho, ungaba nokuthula kwengqondo futhi uqhubekele phambili — kungakhathaliseki

ukuthi ithini imiphumela.

Ulwazi oluqondile wumngane wakho

omkhulu. Ngokwesibonelo, bewazi ukuthi

abantu abane-HIV futhi abangelashwa

bangaphila iminyaka engafika kweyi-10

bengabonisi nophawu olulodwa

lokuthi banayo. Ngakho, make sibheke

amaqiniso ayinhloko okudingeka uwazi ...

ngemva kwalokho kuhlola okubalulekile.

IYINI NGEMPELA I-HIV?Ngamagama alula, igciwane elincane

kakhulu, elibizwa ngokuthi ivayirasi

ongeke ulibone. Ingculaza isifo

esakheka kamuva ngemva kokuba

umuntu esetheleleke nge-HIV, igciwane

lengculaza. Uma umuntu etheleleka

nge-HIV, leli gciwane lihlasela amasosha

omzimba — ingxenye yomzimba wakho

elwisana nezifo. Ngenxa yokuthi i-HIV

ithatha iminyaka eminingi ukuthi igulise

umuntu, abantu abaningi abane-HIV

bazizwa benempilo futhi abazi nakwazi

ukuthi banayo.

OKUBALULEKILEUngayidlulisela i-HIV kwabanye

ngemva kokutheleleka, ngisho noma

ubonakala futhi uzizwa unempilo. Ngeke

ukwazi ukusho ukuthi umuntu une-HIV

noma ingculaza ngokumane umbuke

nje. Iyodwa indlela yokwazi ukuthi

uthelelekile, ukuthi uyohlola!

OKUFANELE UQALE NGOKUKWENZAUma uhlolwa kutholakala ukuthi unalo

leli gciwane, vakashela umsebenzi

wezempilo noma umtholampilo

wangakini futhi bazokweluleka

ngokuthi ungakutholaphi ukwelashwa

nokwelulekwa. Kubalulekile ukuzifundisa

ngengculaza negciwane layo —

ziningi izinto ezishiwoyo ngalesi sifo

ezingamampunge nje, ngakhoke thola

amaqiniso kuqala – imfundo ingamandla,

yisebenzise ukuze uvikele impilo yakho.

IMISHANGUZOIsinqumo sokuthi ungaqala nini ukuthatha

imishanguzo uma une-HIV sixhomeke

kwimiphumela yokuhlolwa kwegazi

okubili okwenziwa udokotela. Okokuqala

ukuhlola izinga legciwane emzimbeni

ukuze kubhekwe ukuthi ingakanani i-HIV

esegazini, okwesibili i-CD4 cell count,

ebheka ukuthi anamandla kangakanani

amasosha omzimba wakho — ikhono

lomzimba wakho lokulwa nezifo.

Kubalulekile ukuba unakekele impilo

yakho ikakhulukazi uma unengculaza

negciwane layo, ngoba iningi labantu

abanengculaza babulawa yizifo imizimba

yabo esuke ingasakwazi ukulwa nazo.

IMFUNDO INGAMANDLA, YISEBENZISELE UKUVIKELA IMPILO YAKHO

Hamba Uyohlola Wazi Isimo Sakho

Se-HIVEzempilo | Health Matters - Edition 44

Page 6: FUNDISA || NIKEZA ULWAZI || NIKEZA AMANDLA ISIQEPHU 4 · amaqiniso kuqala – imfundo ingamandla, yisebenzise ukuze uvikele impilo yakho. IMISHANGUZO Isinqumo sokuthi ungaqala nini

Ezempilo | Health Matters - Edition 46 Ezempilo | Health Matters - Edition 4 7

UKUHLELA UKUBA NENGANE UNESANDULELA NGCULAZA

Uma wena nophathini wakho nine-HIV futhi nisebenzisa amakhondomu njalo uma

niya ocansini, ningawuqalisa kanjani

umndeni?

Eminyakeni embalwa edlule,

bekungaba yinganekwane leyo.

Kodwa namuhla izinto ziyashintsha.

Uma niwumbhangqwana one-

HIV ozicabangelayo futhi nithanda

ukuba nengane enempilo, kukhona

eningakhetha kukho, futhi likhona

ithemba.

“Isinyathelo sokuqala ukuba lo

mbhangqwana uvakashele umtholampilo

oseduze ukuze uthole ukuthi i-HIV yabo

ikusiphi isiteji. Lokhu kubalulekile ukuze

baqale umsebenzi. Kuyoba ukunganaki

uma umbhangqwana one-HIV uvele

uqale ukwelashwa kokuba uthole

abantwana ngaphandle kokudambisa

i-HIV noma ukucabangela izingcuphe

zokuthelela usana olungakazalwa.

Kufanele bakhulume

ngokwelashwa kwama-ARV,

futhi uma lokhu sekwenziwe,

umsebenzi wezempilo

uyobanikeza izindlela ezihlukene

abangakhetha kuzo ukuze

baqale umndeni,” UJacqueline

Ngozo, Ibamba LoMphathi

KwezeMpilo e-KZN, HIV/AIDS.

UkwelashwaEnye yezindlela zokuba

nosana olunempilo

olungenayo i-HIV

nakuba wena une-

HIV ukuvumela

umtholampilo

osiza ngokuthola

abantwana

ukuba usebenze

ngesidoda sakho

esinikelwe kanye

neqanda ukuze

kuqinisekwe

ukuthi

umntanakho

wondlekile futhi

unempilo.

IthembaNgokokuqala ngqa, lokhu kunikeza

abantu abanesandulela ngculaza

ithuba elilinganayo nelabanye lokuba

nabantwana abanempilo. “I-HIV

ayisabhekwa njengesigwebo sentambo

kodwa njengesifo esingamahlalakhona,

futhi abantu abanezifo

ezingamahlalakhona banelungelo

lokuthola usizo lokuzala. Likhona ithemba

lokuthola ingane engenayo i-HIV, futhi

uma ethole ukwelashwa okufanele,

umzali angaphila isikhathi eside”, kusho

omunye udokotela.

Kwenziwa kanjani lokhu?Lapho bobabili ophathini, noma

kungowesifazane kuphela one-HIV,

odokotela bathatha isidoda basijove

kowesifazane. Lapho esekhulelwe,

intuthuko yalo ozoba umama one-

HIV iqashwa nguchwepheshe we-HIV.

Umama kufanele aqhubeke ethatha ama-

antiretroviral, futhi abelethe ngokusikwa,

hhayi ngendlela evamile, ukuze

kuncishiswe ingcuphe yokudlulisela i-HIV

kumntwana ngesikhathi ebeletha.

Uma owesilisa kunguye kuphela one-

HIV, isidoda sidlula kwenye inqubo lapho

“sihlanzwa” khona ukuze kuhlukaniswe

uketshezi olunamaseli amaningi

athwele igciwane. Lapho sesihlanziwe,

owesifazane angabe esejovwa

ngesidoda.

Ukunakekelwa ngesikhathi ukhulelweBonke abesifazane abaya emitholampilo

enakekela abakhulelwe banikezwa

ukwelulekwa nokuhlolwa ngokuzithandela

(VCT) lapho beqala ukuza emtholampilo.

Abesifazane okutholakala ukuthi abanayo

i-HIV banikezwa ukuhlola kokulandelela

lapho benamaviki angu-34 bekhulelwe.

Labo abatholakala bene-HIV bahlolwa

inani lamasosha emzimbeni lapho nje

betholakala ukuthi bane-HIV ukuze

kutholakale izinga legciwane futhi

kuxoxwe ngalokho abangakhetha kukho.

UZanele wayebukeka ethukile njengoba ibhungu lihamba naye likhuphuka izitebhisi

ezimnyama ebhilidini eliseThekwini. Wayengafuni ukukhipha isisu, kodwa waba nomuzwa wokuthi akukho angakwenza. Wayeneminyaka engu-17, ekhuleliswe yisoka lakhe elalimthembise izulu nomhlaba uma eya nalo ocansini olungavikelekile. Kodwa kwathi angakhulelwa, lashaya lachitha. Esaba ukuthi kuzokwenzakani uma umndeni wakhe uthola lokhu, wanquma ukuza eThekwini ngemva kokubona isikhangiso ephepheni, esasikhangisa ukukhishwa kwesisu

okungambi eqolo nokusheshayo.

“Igumbi elikuleli bhilidi lalingcolile, kugcwele

izinaliti, uhala nendwangu engcolile

phansi lapho kwakufanele ngilale khona.

Wawungafunga ukuthi kukhona umuntu

obulawele khona. Kwakugcwele igazi.

Ngangesaba kakhulu. Ngangibanike

umakhalekhukhwini nomazisi wami

njengesibambiso semali, ngakho

ngangingeke ngibaleke ngisho sengithanda,”

kuchaza uZanele.

Ngemva kokunikezwa isiphuzo okwathiwa

‘itiye’, kwathiwa akasiphuze, indoda ezibiza

ngo “Dkt. Momo” yaqala inqubo yokukhipha

isisu. “Kwakusengathi ngisikwa inhliziyo,

kwakungeve kubuhlungu. Yavele yafuhlela

ithuluzi elithile ngaphakathi kimi yakhipha

umzimba womntanami uyizicucu – isandlana,

unyawana... kwakushaqisa, ngakhala kodwa

kwakungekho lutho engingalwenza ukuze

ngivimbe lokhu, kwase kwephuzile. Ngemva

kokukhishwa isisu, yanginika upulastiki

kadoti ukuze ngilahle umzimba womntwana.”

UZanele washiywa opha, futhi etheleleke

ngegciwane elibi, asazama ukulelapha

namanje, futhi wasala enezibazi

eziyohlala ukuphila kwakhe konke –

ezingokomzwelo nezisemzimbeni.

Watshelwa ukuthi abuye nemali uma efuna

umazisi nomakhalekhukhwini wakhe,

wabe eseyahamba. Kwaphela kanjalo.

Akazange athole kwelulekwa, nokuhlolwa

kokulandelelwa.

Ungalenzi iphutha elifanayo. Khuluma

nothile oqeqeshiwe uma ngempela

usunqume ukukhipha isisu. Vakashela

umtholampilo noma isibhedlela esiseduze

nawe nikhulume ngalokho okusemthethweni

ongakhetha kukho. Ukukhishwa kwesisu

kwasemakhoneni kuyingozi— cabangisisa.

UKUKHISHWA KWEZISU KWASEMAKHONENI – KUNGANI KUFANELE UKUGWEME

• Ukukhipha isisu okwenziwa emakhoneni kuyingozi ngoba lo muntu okwenzayokungenzekaukuthiakaqeqeshiwe.

• Kungase kusetshenziswe amathuluzi angabulewe amagciwane – kukubekeengcupheniyokuthelelekangezifoezimbi

• Izingxenye ezithile zomzimba wakho zingase zidabuke ngaphakathi umakungenziwakahle.

• NgokoMthetho umuntu owenza lo msebenzi wokukhipha isisu KUMELWE kubengudokotela,unesinomaumbelethisi.

• Ukukhishwa kwesisu kufanele kwenziwe kuphela endaweni egunyazwenguNgqongqosheWezempilo

• Ngokomthetho,kufaneleutholeukwelulekwa,ngaphambinangemvakokwenziwa

kwalenqubo.

UKUKHISHWA KWESISU KWASEMAKHONENI UNGABEKI IMPILO YAKHO ENGOZINI

Page 7: FUNDISA || NIKEZA ULWAZI || NIKEZA AMANDLA ISIQEPHU 4 · amaqiniso kuqala – imfundo ingamandla, yisebenzise ukuze uvikele impilo yakho. IMISHANGUZO Isinqumo sokuthi ungaqala nini

Ezempilo | Health Matters - Edition 48 Ezempilo | Health Matters - Edition 4 9

Page 8: FUNDISA || NIKEZA ULWAZI || NIKEZA AMANDLA ISIQEPHU 4 · amaqiniso kuqala – imfundo ingamandla, yisebenzise ukuze uvikele impilo yakho. IMISHANGUZO Isinqumo sokuthi ungaqala nini

Ezempilo | Health Matters - Edition 410

Izifo zezingane eziyingozi njengovendle

nesimungumungwane zingavinjelwa

ngokugoma - ikakhulukazi ezinganeni

ezincane. UMnyango Wezempilo utusa

ukuba abantwana bagonyelwe uvendle

lapho bezalwa futhi balandelelwe

lapho benamaviki ayisi-6, amaviki ayi-

10, amaviki ayi-14, izinyanga eziyisi-9,

izinyanga eziyi-18 kanye neminyaka emi-

5. Lokhu kubalulekile ngoba uvendle

luhlasela kakhulu izingane ezingaphansi

kweminyaka emi-5 futhi nakuba uvendle

lungelapheki, lungavinjelwa.

Uvendle isifo esithathelwanayo

esibangelwa igciwane. Sihlasela

isimiso sezinzwa futhi singabangela

ukukhubazeka ngokuphelele ngamahora

ambalwa nje. Abantu ngokuvamile bathola

leli gciwane ekudleni noma emanzini

anamagciwane. Izimpawu zihlanganisa

imfiva, ukukhathala, ukuphathwa ikhanda,

ukuhlanza, ukuqina entanyeni nobuhlungu

ezingalweni nasemilenzeni. Abantu

abaningi abahlaselwa uvendle ababi nazo

izimpawu.

ENingizimu Afrika isifo sovendle

sagcina ukubikwa ngo-1989. Uma nje

esekhona amagciwane ovendle ayingozi

kwezinye izindawo emhlabeni, uvendle

lusangasakazeka, yingakho kubalulekile

ukuluvimbela ngokugoma abantwana

nezingane.

UKUVIMBELA KUWUKWELAPHA, QINISEKA UKUTHI INGANE YAKHO IYAGONYWA NJALO NGEZIKHATHI ZOKUGOMA.

Iviki Lokuqeda Uvendle Kuzwelonke 4-10 Ephreli 2011

Nakekela izingane. Ukuvimbela kuwukwelapha.

Umkhankaso wovendle kazwelonke uholwa uMnyango Wezempilo ukuze

uqwashise abantu ngokugomela nokuvimbela uvendle.

INGABE UYINGOZI UMALALEVEVA?• Umalaleveva isifo esibulalayo, uma

singelashwa ngesikhathi.

• Idluliselwa kubantu ngokulunywa

umiyane wesifazane onaleli gciwane.

NGUBANI OTHINTEKAYO?• Abantu babo bonke ubudala

• Bonke ubulili

• Zonke izinhlanga

Laba bantu abalandelayo yibona abasengcupheni enkulu kamalaleveva nezinkinga zawo.• Izingane ezingaphansi kweminyaka

emi-5

• Abesifazane abakhulelwe

• Abantu abane-HIV

• Iziguli ezinezifo ezingamahlalakhona

• Abantu abangaphezu kweminyaka engu-

65 ubudala

Khumbula!Noma ubani angathola umalaleveva

ngokulunywa umiyane onaleli gciwane

futhi angafa uma engasheshanga

welashwa.

`Izimpawu nezinkomba zikamalaleveva osezingeni eliphansi• Imfiva (ijwayelekile kodwa kungenzeka

ingabi khona)

• Ikhanda elingapheli

• Ukugodola

• Ukujuluka

• Isicanucanu/ ukuhlanza

• Ubuhlungu bamamasela

• Ukukhathala /ukuba buthakathaka

Izimpawu nezinkomba zikamalaleveva oyingozi• Imfiva ephezulu

• Isifo sohudo

• Ijondisi

• I-anemia

• Ukuhlala wozela

• Ukwethuka

• Ukudlikiza

• Ukungaphefumuli kahle

• Ukuquleka/ikhoma

• Umalaleveva wobuchopho

Ofanele ukwenze

• Umuntu onezimpawu zikamalaleveva

kufanele axhumane nomtholampilo

oseduze noma umsebenzi wezempilo

ngokushesha, noma engakapheli

amahora angu-24.

• Imfiva uphawu olujwayelekile futhi

ingabangelwa yizifo eziningi ngaphandle

kukamalaleveva, njengokutheleleka

ngegciwane endlebeni, ukuphathwa isisu,

isimungumungwane kanye nenyumoniya.

Ngakho-ke kudingeka ukuxilongwe ukuze

kutholakale ukuthi umalaleveva yini.

• Funa usizo lwezempilo

ngokushesha uma unezimpawu

“ezinjengezomkhuhlane” kuze kube

izinyanga eziyisithupha ngemva kokuba

hamba endaweni enomaleveva.

INDLELA YOKUVIMBELA UKULUNYWA OMIYANE• Lala ngaphansi kombhede onenethi

• Qiniseka ngokuthi awekho amanzi amile

eduze nalapho uhlala khona enza ukuba

omiyane babekele amaqanda futhi bande.

Bayawathanda namakani angenalutho.

• Gwema ukuba ngaphandle ngaphambi

kokuphuma kwelanga nangemva

kokushona kwalo

• Uma kudingeka ube ngaphandle ngalezi

zikhathi, gqoka impahla enemikhono

emide.

• Sebenzisa into exosha omiyane

• Shisa into exosha omiyane

• Vala izivalo namafasitela ngaphambi

kokushona kwelanga.

LAPHO UVAKASHELA INDAWO ENOMALAVEVA• Thatha amaphilisi kamalaleveva

iviki noma amabili ngaphambi kokuya

endaweni enomalaleveva futhi uqhubeke

uwasebenzisa njengoba uyalelwe

ngumsebenzi wezempilo.

• Abesifazane abakhulelwe kufanele

bagweme indawo enomalaleveva.

Kubalulekile ukuthi uma welashelwa umalaleveva uyiqede imithi yokwelapha ukuze amagciwane asegazini afe wonke nokuthi amaphilisi uwabekele isikhathi esizayo noma uwanike omunye umuntu emndenini!

UMALALEVEVA UKUQONDA OKUYISISEKELO

UDkt. Musa Gumede, Iphini Lomqondisi Wedolobha, Kwezempilo Nakwezenhlalo Izinsizakalo, Kumasipala Wasethekwini

Page 9: FUNDISA || NIKEZA ULWAZI || NIKEZA AMANDLA ISIQEPHU 4 · amaqiniso kuqala – imfundo ingamandla, yisebenzise ukuze uvikele impilo yakho. IMISHANGUZO Isinqumo sokuthi ungaqala nini

Ezempilo | Health Matters - Edition 4 13Ezempilo | Health Matters - Edition 412

UThembi Mkhize ungumama, ugogo nomnakekeli wezingane eziyisikhombisa ezihlala

endaweni i-Valley of a Thousand Hills, eduze neBothas Hill.

Muva nje uthathe isinyathelo esinqala

sokuya emhlanganweni wezempilo,

kade eqala ngqá, lapho echaze khona

ngezinkinga zengqondo ezihlupha ezinye

zezingane zakhe.

Akakwazanga ukubamba izinyembezi,

uthe iminyaka eminingi, ubenenkinga

yokubhekana nokuziphatha okunzima,

intukuthelo eba khona njalo, nomkhuba

oyinqaba wokuphindaphinda into eyodwa,

kanye nokungakwazi ukukhulumisana

nabanye kwezingane.

“Ngangazi ukuthi kukhona okuthile

okungahambi kahle,” esho. “Kodwa

kwakungekho muntu ongangisiza.

Abasemtholampilo bangitshela ukuthi

ngingakhathazeki, zizokhula futhi

zikuyeke lokhu. Ngangazi ukuthi

banephutha. Ngazizwa ngingedwa,

ngilahliwe. Ngangesaba kakhulu ukuza

kulo mhlangano, kodwa ngangazi ukuthi

kubalulekile kimi nasezinganeni ukuba

ngize.”

Enye yezingane zikaMam’uMkhize,

umfanyana oneminyaka eyisithupha

uyingxenye yocwaningo olubalulekile

lwezempilo, lwezidingo zokukhula

kwezingane nengqondo yazo kanye

nabanakekeli bazo emiphakathini

ekhungethwe yingculaza negciwane layo.

Kusukela aya kulo mhlangano,

uThembi uthi usefundile ukuziqonda

nokuzinakekela kahle lezi zingane. Manje

useyazi ukuthi zinesimo esibizwa ngokuthi

i-Autism, esithinta ukuziphatha kwazo.

Futhi uthola usizo lobuchwepheshe

mayelana nokubhekana nezinkinga

zakhe.

“Manje angisenawo umuzwa wokuthi

ngingedwa kulokhu,” esho. “Manje

sengiyaqonda ukuthi yini engahambi

kahle ngalezi zingane. Ngezinye izikhathi

kunzima ukuba nesineke kuyilapho

kukuningi okuqhubekayo, kodwa ngiyazi

ukuthi kudingeka ngizikhuthaze ukuba

zikhulume. Kufanele zizwe nokuthi

ngiyazithanda.”

YINI I-AUTISM?I-Autism yigama elivamile,

elichaza izinhlobo ezithile zesimo

sokuphazamiseka okuthile ebuchosheni.

Lezi zingane zivame ukuziphilela kowazo

umhlaba.

IBANGWA YINI?Imbangela ye-Autism ayaziwa

ngokugcwele. Kunezimpawu ezithile

zokuyibona, njengokuthi uma

umntwana engakakwazi ukumamatheka

esenezinyanga eziyisithupha,

engenamnyakazo otheni ebusweni,

engakhombi noma afune ukuthatha

izinto ezinjengamathoyizi futhi engakwazi

ukukhuluma negama elilodwa nje

esenezinyanga ezingu-16.

KUFANELE NGENZENJANI UMA NGICABANGA UKUTHI UMNTANAMI UNE-AUTISM?Cela iseluleko emtholampilo wangakini.

Kunokuhlola okuningana okungase

kwenziwe, kodwa kuthatha isikhathi

esithile. Asikho isixazululo esisheshayo

futhi kudingeka ube nesineke ukuze

usebenzelane nengane ene-Autism.

Usuku Lokuqwashisa Nge-Autism Emhlabeni - Ephreli 2

KHUMBULA UKUTHI I-AUTISM AKULONA IPHUTHA LAKHO NJENGOMZALIINGANEENE-AUTISMISEYINGANEEDINGAISINEKENOKUQONDAKWAKHO.

Ekuqaleni, uNtokosa Dube wayecabanga ukuthi unokuthile ehlweni futhi kuzoziphelela. Iso lakhe ubelizwa sengathi linenhlabathi, futhi efifiyela.

“Amehlo ami abenenkungu futhi

ngingaboni kahle. Ngavele ngakuziba,

kwathi ngokuhamba kwesikhathi, isimo

saba sibi kakhulu, futhi ngacabanga

ukuthi kwenziwa ukuguga nokuthi akukho

engingakwenza ngakho. Ngangiphatheke

kabi futhi ngesaba ngoba

ngangingasakwazi ukusebenza kahle

endlini. Ukupheka kwavele kwaba inkinga,

futhi ngangingasakwazi nokubona ubuso

bomzukulu wami. Ekugcineni ngaya

emtholampilo, bangithumela esibhedlela

ukuze ngiyohlinzwa, okwathatha isikhathi

esingaphansi kwengxenye yosuku,

ngadedelwa. Wawungathi ngiyaphupha,

ngikutshele, ungathi ngizalwe kabusha.

Ukuthi sengikwazi ukubona kahle futhi

ngemva kweminyaka engaka ngihlupheka

ngithule! Ngiyambonga uNkulunkulu

ngokuthi sengiyabona manje futhi ngifisa

sengathi ngabe ngasheshe ngasukuma.”

Iyini?UNtokosa ubehlushwa inkinga

evamile abantu abaningi abadala

ababhekana nayo – inkungu emehlweni,

okuwungwengwezi oluvala amehlo

futhi lungasuki uma ucikica amehlo.

Umphumela ukuthi abantu abane nkungu

emehlweni ababoni kahle.

Usizo ngenkungu emehlweniKukhona ukuhlinza okuphumelela

kakhulu futhi okusheshayo nokulula,

okunemiphumela emihle kakhulu. Izigidi

zabantu ziyahlinzwa emhlabeni wonke

futhi esikhathini esiningi kwenziwa

mahhala ezibhedlela zikahulumeni.

Ngingalutholaphi ulwazi olwengeziwe?Yiya emtholampilo wangakini ozohlela

ukukudlulisela esibhedlela esizokunikeza

lolu sizo.

Ngiyohlala isikhathi esingakanani esibhedlela?Nakuba ungeke ukholwe, ngokuvamile

awulali nokulala esibhedlela. Ngemva

kwesikhashana sokululama, uzovunyelwa

ukuba uhambe uye ekhaya futhi ungahle

uzwe ukungaphatheki kahle okuncane

noma ungakuzwa nhlobo.

OkwenziwayoUkuhlinza okulula okwenziwa ubulawe

izinzwa. Kuqale kuthelwe amaconsi

ehlweni ukuze lingabuzwa ubuhlungu.

Bese kusikwa kancane ehlweni.

Udokotela ufaka ithuluzi elithile,

elingangephethelo lepeni. Kube

sekususwa ilensi enenkungu, kalula

kanjalo nje! Kufakwe ilensi yokwenziwa

kodwa esebenza njengelensi yakuqala.

Ngemva kokuhlinzwaUzonikezwa isikhashana uphumule futhi

ungahamba uye ekhaya ngalo lolo suku.

Emahoreni angu-24 alandelayo, cishe

udokotela wakho uzofuna ukukubona

ukuze akuhlole masishane. Uzonikezwa

amaconsi ozowasebenzisa ukuze avikele

amehlo akho ekungenweni amagciwane

futhi aphole. Izinsukwana, ungase udinga

ukufaka into evikela amehlo, ikakhulukazi

ebusuku, ukuze ungawacikici.

AMEHLO AKHO AWUMBONO WAKHO EMHLABENI, WANAKE!

KONKE NGESIFO SENKUNGU EMEHLWENI

Page 10: FUNDISA || NIKEZA ULWAZI || NIKEZA AMANDLA ISIQEPHU 4 · amaqiniso kuqala – imfundo ingamandla, yisebenzise ukuze uvikele impilo yakho. IMISHANGUZO Isinqumo sokuthi ungaqala nini

Ezempilo | Health Matters - Edition 4 15Ezempilo | Health Matters - Edition 414

ISIQONDISO SANYANGA ZONKE:

Bonke omama bafuna izingane zabo zibe nempilo, zibe namandla futhi zingaphathwa yizifo ezisongela ukuphila. Kodwa indlela okuyiyona

ekuqinisekisa ukuthi umntanakho uzoqala indlela eya empilweni engcono ukuqiniseka ukuthi uthola yonke

imigomo edingekayo kubantwana.

Kungani kufanele ugome?Imigomo ngamathuluzi abalulekile avikela izifo nokufa

kubantwana nasezinganeni. Isiza umzimba wengane yakho

ulwisane nezifo namagciwane amaningi ahlasela izingane

lapho zikhula okungenzeka abe yingozi empilweni yengane

yakho. Kodwa khumbula ukuthi ingane yakho izodinga

imigomo ehlukene emazingeni ahlukene obudala, eminye yayo

okudingeka yenezelwe — ebizwa ngokuthi ‘eyokunika amandla’.

Kubalulekile ukuba wazi ukuthi yimiphi edingekayo, noma uthinte

umtholampilo wakho uthole isiqondiso neseluleko ngemigomo

ehlukene ingane yakho ezoyidinga. Kubalulekile nokuthi

uthathe iKhadi Lendlela Eya Empilweni, elikhishwa uMnyango

Wezempilo nongalithola emtholampilo futhi lizokusiza ukuba

uhlale usendleleni efanele. Qiniseka ukuthi izinsuku onikezwa

zona uyazigcina! Okulandelayo kuzoba isiqondiso esingaba

usizo kuwe ungasisika usigcine njengethuluzi eluwusizo:

UKUGOMA: KONKE ODINGA UKUKWAZI UKUZE UVIKELE INGANE YAKHO EZIFWENI ZEZINGANE

UBUDALA UMGOMO ODINGEKAYO UVIKELA KULOKHU

Birth I-BCG* (Ujovwa engalweni yesokudla) Isifo sofuba (TB) engaholela ekufeni uma ingelashwa.

Uvendle (Amaconsi athelwa emlonyeni) Uvendle isifo esiyingozi esingashiya izingane ezincane

zikhubazekile

Amaviki ayi-6 Uvendle (Amaconsi athelwa emlonyeni ) Uvendle

I-Rotavirus (Uketshezi oluphuzwayo) Uhudo nokuhlanza okungaba yingozi

I-Hib(1) (Ukuxutshwa komjovo) Ukutheleleka ngegciwane egazini okungalimaza umzimba

I-IPV(Ukuxutshwa komjovo) Umgomo woVendle olungakahlaseli

I-DTaP 1 (Ukuxutshwa komjovo) I-Diptheria, i-Tetanus, Ukukhwehlela kabuhlungu—zonke yizifo

eziyingozi zezingane ezingase zivinjelwe

I-PCV 1(Ukujovwa ethangeni lesokudla) Ilwisana namagciwane ayingozi angabangela izifo eziningana

I-Hepatitis 1(Ukujovwa ethangeni

lesokudla)

Ukutheleleka ngegciwane okubi esibindini

Amaviki ayi-10 Uvendle Okunika amandla

I-DTaP/IPV-Hib (2)

I-Hib

I-Hepatitis

Amaviki ayi-14 I-Rotavirus Okunika amandla

Uvendle

I-DTaP/IPV-Hib (3)

I-Hib

I-Hepatitis

I-PCV (2)

Izinyanga eziyi-9 Isimungumungwane (1) Ngesinye sezifo eziyingozi kunazo zonke ezingane futhi

singaholela ezimweni izinzima

I-PCV (3) Okunika mandla

Izinyanga ezinga-18 Uvendle

I-DTaP/IPV-Hib (4)

Isimungumungwane (2)

Okunika amandla

Iminyaka eyisi-6

(kokubili abafana

namantombazane)

Umgomo i-Td I-Tetanus futhi yehlisa amandla omgomo we-Diptheria

Iminyaka eyi-12

(kokubili abafana

namantombazane)

Umjovo i-Td Okunika amandla

Ukugoma izeluleko

* I-BCG AKUFANELE inikezwe usana olune-HIV/AIDS

* Umgomo we-Rotavirus AKUFANELE unikezwe ngemva kwamaviki angu-24

Page 11: FUNDISA || NIKEZA ULWAZI || NIKEZA AMANDLA ISIQEPHU 4 · amaqiniso kuqala – imfundo ingamandla, yisebenzise ukuze uvikele impilo yakho. IMISHANGUZO Isinqumo sokuthi ungaqala nini

Ezempilo | Health Matters - Edition 4 17Ezempilo | Health Matters - Edition 416

Ephreli 2: Usuku Lokuqwashisa Nge-Autism EmhlabeniLolu usuku olubalulekile eNingizimu Afrika ngoba ziningi izingane emphakathini okungaziwa ukuthi zinalesi simo noma ezingelashiwe. Ngokunakekelwa kahle, labo abane-Autism (inkinga yokukhuluma nokuxhumana nabanye) bangaqhubeka bephila ukuphila okunomvuzo, futhi balulame ngokuphelele. Usuku Lokuqwashisa luhloselwe ukudlulisela umlayezo wokuthi i-Autism akuyona inkinga engenathemba. I-Autism akusona isiqalekiso - iwukwehluka. UMuntu omthandayo USANGABA umuntu ojabule, ozolile futhi okhiqizayo.

Ephreli 4-10: Iviki Lokuqwashisa Ngokuqedwa Kovendle (Polio)Kulezi zinsuku alusekho kangako uvendle, kodwa noma ubani olwake lwamphathwa, uyazi ukuthi luyisifo esibi kangakanani esishiya abaningi bengakwazi ukuhamba futhi singaholela ekufeni. Iviki Lokuqwashisa Ngokuqedwa Kovendle eNingizimu Afrika liwumkhankaso oholwa uMnyango Wezempilo wokuqwashisa abantu ngokugomela nokuvimbela uvendle. Kukubazali nakubanakekeli ukuba baqiniseke ukuthi zonke izingane ezineminyaka engaphansi kwemihlanu zigonyelwa uvendle kanye nezifo eziningi ezivamile ezinganeni. Uma kwenziwa umzamo, izifo eziningi zezingane njengovendle zingavinjelwa.

Ephreli 7: Usuku Lwezempilo EmhlabeniNgamunye wethu unesibopho ngempilo yakhe. Nakuba izibhedlela, imitholampilo, odokotela, nonesi besisiza baselaphe futhi baseluleke, ekugcineni yithi ngabanye okufanele sinakekele imizimba yethu. Uma singawaphuzi amaphilisi nemithi yethu ngendlela efanele, futhi singenandaba nokuthi sidlani, umzimba wethu ngeke ufune ukusinakekela. Imithi eminingi ayisasebenzi kahle njengoba

amasosha omzimba wethu eba buthaka, yingakho kubalulekile ukudla kahle nokunamathela endleleni yokwelashwa lapho ulwisana nezifo.

Ephreli 17: Usuku Lwe-Haemophilia EmhlabeniI-Haemophilia yisimo sokopha ukuphila kwakho konke esihlasela amadoda. Sibangela ukopha okuyingozi ngaphakathi emzimbeni, emajoyintini nakumamasela. Lesi simo sidinga ukwelashwa okubizayo nokunakwa ngabantu ophila nabo futhi aselapheki. Izindaba ezinhle ukuthi ikhambi elisebenzayo seliyatholakala ngenxa yokuthi ososayensi bafunde okuningi ngaso. INingizimu Afrika ibeke i-haemophilia phambili ezintweni okuqwashiswa ngazo futhi umnyango wezempilo ukhuthaza ukunikela ngegazi ukuze kusize ekubhekaneni nokuntuleka kwegazi.

Ephreli 25: Usuku Lukamalaleveva E-AfrikaKunzima ukukholelwa ukuthi isinambuzane esincane njengomiyane singabangela isifo esiyingozi kangaka. Kodwa ngenxa yemizamo eyenziwa eNingizimu Afrika, uMnyango Wezempilo kuzo zonke izifundazwe ukwazile ukusilawula. Kodwa lokhu akusho ukuthi akusafanele siqaphe. Empeleni kufanele siqaphe nakakhulu ukuze siqinisekise ukuthi omiyane abaphinde badale ingozi. U-Ephreli 25 usuku lokukhumbula imizamo yomhlaba wonke yokulawula umalaleveva. Inhloso ukusebenzela ukuthi kube kungasekho muntu obulawa umalaleveva ngo-2015. Usuku Lukamalaleveva Emhlabeni yithuba lethu sonke lokwenza umehluko. Siza uphawule lonyaka ngokugqamisa intuthuko yakho futhi ubale amagxathu esesiwahambile sonke ukuze sigcine siwuqedile umalaleveva. Yenza ukuphila kwawo wonke umuntu, owesilisa, owesifazane nengane kubaluleke.

AMAHOLIDE EPHASIKA– NINGAPHUZI KAKHULU — UKUPHILA KWENU KUNCIKE KULOKHO!

IPhasika yisikhathi sokubungaza.Isifundazwe sethu siyavungama ngomoyawemicimbi, amabhishi ayagcwala, kantiwonke umuntu usemoyeni wenjabulo...notshwalabuyazizela.

Ngeshwa kuba yisikhathi lapho nezingalezingozi zomgwaqo lenyuka, ukulwakwamalungu emikhaya ngenxa yotshwalakubangela ubuhlungu, ukwehlukanakanyenezingoziezimbi.Ukuphuzakakhulukuvame ukuba yimbangela yokufa ngalesisikhathisonyaka.

Ngonyaka ophelile, izingozi zomgwaqongePhasika zidlule nemiphefumuloengu-105, okubalwa kuyo abashayeliabangu-28, abagibeli abangu-48 kanyenabahamba ngezinyawo abangu-29.Iningi labathintekayo abangenacalakwakuyizingane ezincane, omama kanyenabasebenzi abondla imikhaya. Imikhayayashiywa ingenabo abayondlayo, kantilokhu bekungagwemeka. Eziningi zalezizingozi zibangelwa abantu abashayelangejubane eliphezulu, abangathobeliimithetho yomgwaqo, nabathathaamashansiamaningi—ngesinyeisikhathibeshayela bephuzile noma behambaemigwaqweniemikhulubephuzile.

Mhlawumbe lona unyaka wokushintshaizintozibengcono.Khumbula uma uvinjwa emgwaqweni,ngeke wale ukuhlolwa nge-breathalyser.UMTHETHO LOWO. Emgwaqweniwomphakathi akekho umuntu ovunyelweukushayelaimoto;nomaahlaleesihlalwenisomshayeli, injini iduma, uma ephuzeutshwalanomaedleisidakamizwa.

UNGAPHUZI BESE USHAYELA.CABANGA FUTHI WENZA NGENDLELA ENENGQONDO, KHUMBULA ISINQUMOSAKHO SINGASINDISA NOMA SITHATHE UKUPHILA.

uDkt. Musa Gumede no Dkt. Sibongile Zungu beseka ukuze uqwashise abantu ngokugomela nokuvimbela uvendle.

Nazoke! Uncedo obunokukhululeka weMEC.

Bamba isandla sami - uMEC Dhlomo ebambisa umama nengane.

uMEC Dhlomo ejabulisa kwikliniki.

uMEC esiza nokuwelapha.

Sima sihlangene.

IZINSUKU ZOKUQWASHISA NGO-EPHRELI

UKUBAMBA IQHAZA Emphakathini

Page 12: FUNDISA || NIKEZA ULWAZI || NIKEZA AMANDLA ISIQEPHU 4 · amaqiniso kuqala – imfundo ingamandla, yisebenzise ukuze uvikele impilo yakho. IMISHANGUZO Isinqumo sokuthi ungaqala nini

AKE SITHI NHLA

ISibhedlela Sesifunda saseMseleni, esisegqumeni elinomoya oshanela isihlabathi, phakathi

kweSodwana Bay neKosi Bay, engxenyeni yeZululand ekude esenyakatho-mpumalanga, singase singabi indawo abangayikhetha kuqala odokotela abasanda kuphothula. Imeneja yezokwelapha, uDkt. Victor Fredlund uzokutshela ukuthi ngemva kweminyaka engu-30 akazisoli nakancane ngokushiya iNgilandi yena nomkhaya wakhe bazohlala e-Afrika “bajabulele impilo elula nokuphila okuyisisekelo” kude nokunethezeka kwempilo

yaseYurophu.

Njengomhambisi wevangeli ongumKristu

nosemusha onekhono kwezokwelapha,

Bengilokhu ngazi ukuthi ubizo lwami

ukusebenzela imiphakathi entulayo

ngizame ukuthuthukisa izinga

lokunakekelwa abalitholayo. Lapho

kuqhamuka ithuba lokuba ngiyosebenza

eSibhedlela saseMseleni, ngavele

ngavuma ngaso leso sikhathi.

Uzokutshela ukuthi kube uhambo

olunzima noluyinselele — kodwa akavumi

ukuphonsa ithawula. Indawo yaseMseleni

yiyona yodwa indawo emhlabeni lapho

abantu behlushwa isifo samajoyinti

esiyimpicabadala esibizwa ngokuthi yi-

MJD, kaningi sishiya labo abaphethwe

yiso bekhubazekile futhi behamba

ngesihlalo sabakhubazekile. Le ndawo

futhi inenani eliphezulu labantu abaphila

nengculaza negciwane layo kanye nesifo

sofuba.

Yilapha la u-Fredlund akhetha ukuqala

khona uhlelo lokuthiba i-HIV, esibhedlela

nasemitholampilo yakule ndawo,

esiza abantu abangaba ngu-87 000.

“Namuhla esibhedlela sethu singahlinza

iziguli ezine-MJD esiyimbi kakhulu futhi

kuthuthukiswe izinga lempilo yazo futhi

baphinde bakwazi ukuhamba. Sineziguli

ezingaphezu kuka-7000 ezisthola ama-

ARV futhi manje selapha iziguli ezingaba

ngu-240 000 ngonyaka esibhedlela sethu

nasemitholampilo eyisishiyagalombili.

Imali eyisibonelelo kahulumeni nayo

yenze umehluko omkhulu.”

Noma kunjalo, uFredlund ngeke asho

athi konke kuhamba kahle. “Kuningi

okusafanele kwenziwe mayelana

nezempilo, ukuqwashiswa kwabantu

ngengculaza, ukushintsha indlela

yokuziphatha nokwehlisa izinga

lobumpofu. Yiqiniso ukuthi uzifunela

okungcono kakhulu iziguli zakho. Futhi

ngesinye isikhathi kuyakhungathekisa

uma kuhlale kushoda abasebenzi.

Kwesinye isikhathi ngiba bukhali, kodwa

kufanele ube njalo uma funa izinto

zithuthuke.”

Okumenza ahluke, ukuthi esikhundleni

sokuba akhononde nje kuphela, uye

wazama ukuza nesixazululo — okuyinto

uMnyango Wezempilo e-KZN oyihlonipha

futhi oyazisa kakhulu. Lokhu kuhlanganisa

ukwengezwa kwamapayipi amanzi

asesibhedlela — iprojekthi uFredlund

ayiqala ngemva kokukhungatheka

ngenxa yokwanda kwezifo okwakufanele

azelaphe ezazibangelwa amanzi

angcolile nokuntuleka kokukhucululwa

kwendle okukahle. Amapayipi okuqala

afakwa esikolweni sendawo ayesefakwa

nakwezinye izindawo.

Uyaziqhenya ngokotela abazalelwa futhi

bakhulela kule ndawo, abaye babuya

bazokwabelana nabanye ngamakhono

abo eMseleni.

“Akukuhle yini lokho?” esho emamatheka.

“Yizinto ezinhle njengalezi ezingitshela

ukuthi ngenzé okulungile ngokuhlala

lapha. Uma ngizwa ukuthi kusinde

izimpilo zabantu abangu-3000 nokuthi

kusinde umama ocishe wafa, manje

useyamamatheka futhi wanga indodakazi

yakhe, lokhu kungitshela ukuthi

ngisendaweni efanele.”

UDkt. Victor Fredlund- akuyena uDokotela ovamile

Ezempilo | Health Matters - Edition 418