GADYNA KASZUBACH

– to też nasze bogactwo

DARMOWY DODATEK DO MIESIĘCZNIKA "POMERANIA"

Spis treści1. Gawęda I

Sława gadów

3. Gawęda II Zółw błotny

8. Gawęda IIIJaszczurki

12. Gawęda IV„Wieszczórk”

14. Gawęda VPadalc

16. Gawęda VIŻmija zygzakowata

19. Gawęda VIIZaskroniec i gniewosz

Autorką gawęd jest Maya Gielniak (na podstawie opowieści Adama Mohra)

Zdjęcia: www.fotolia.com (okładka I, s. 3, 7) Piotr Januszewski (s. 10, 21) Kazimierz Rolbiecki (s. 1, 2, 8, 9, 11,13, 14,15, 17, 18, okładka II)

Adres redakcji:ul. Straganiarska 20-2380-837 GdańskTel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: red.pomerania@wp.pl

Redaktor: Dariusz MajkowskiZespół redakcyjny: Maya Gielniak, dr Adam MohrKorekta: Piotr Czeczot Druk: Drukarnia Waldemar Grzebyta

Dodatek dofinansowany przez

1

Sława gadówGAWĘDA I

Gadë wiedno bùdzëłë wiele wseczëców. Òd strachù i zbrzëgnieniô jaż do ùrzeczeniégò. Bëłë równoczasno symbòlã zła i mòcë, dłëdżégò żëcô i mądroscë. W Biblii, w grecczi i rzimsczi mitologie, w òpòwiedniach i wierzeniach co sztót pòtikómë wãże. To prawie òn skùsył Éwã, stôł sã znakã szatana i grzéchù. Z drëdżi stronë, to w wãża zmieniła sã na nôkôz Bòga krëczew Móżesza. Wąż Piton to syn Gaji – Zemi. Herkùles jesz w kòlibce zadusył dwie żnije. Bóg medicynë i zdrowiô Eskùlap béł pierwòszno swiãtim wãżã, jaczi ùzdrôwiôł. Palëca, merk Eskùlapa, wkół jaczi wije sã żnija, do dzysô je symbòlã medicynë. Symbòlã równowôdżi je kaduceùsz – krëczew, na chtërny dwa wãże zdrzą so w òczë. I Grekòwie, i Rzimianowie bëlë dbë, że żnije sã òpiekùńczima dëchama swiãtniców. Bëłë téż òne kòl nich czãsto chëczowima zwierzãtama, co zjôdałë mëszë i szurë. Dzecë bawiłë sã ze żnijama, białczi nosëłë je na szëjach jak dzysô strójné szale abò chùstczi. Stôrodôwny wizerënk wãża z gwôsnym ògònã w pëskù je do dzysô symbòlã nieskùńczonoscë.

Wieszczórkóm, żółwióm i żnijóm òd wieków lëdze dodôwelë nadzemsczé znanczi. Tikałë sã jich rozmajité przesądczi i babónë.

”

2

W strzédnowiekòwëch dokazach kùńsztu wąż béł merkã Jana Ewanielistë, swiãtëch Cecylie i Barbarë, Filipa, Teklë. Kòl aùstralijsczich Abòrigenów mają gò za òjca zemi, dlô Jindianów to bóg nieba. Jakò swiãté zwierzãta są téż tczoné żółwie. Dzãka swòjémù wëzdrzatkòwi i dłëdżémù żëcémù bùdzëłë w lëdzach ùwôżanié. Bëłë téż jima przëpisëwóné lëdzczé znanczi, taczé jak mądrosc czë miłota. Stôrodôwny Hindusowie przedstôwielë so zemiã jakno òdczidnicã, chtërną niosą słonie, stojacé na skòrëpie żółwia. W Chinach żółw béł pòdpiarcym swiata. Majowie wierzëlë, że Zemia je żëwô i mô pòstacjã stolëmnégò żółwia. Na żółwiu leżi téż Swiaty Diskù Terrego Pratchetta, aùtora jedny z barżi znónëch serii ksążków fantasy.Gadë i płazë towarzëłë magicznym òbrzãdóm jakò dzél nôparów („wez filet z zaskrońca, jazëk żniji, nogã wieszczórczi” itd.). Bëłë téż nieòdestôwnyma merkama czarzélniców. Krëjamnosc i òsoblëwòsc gadów mia cësk na wëòbrazniã. Bôjkòwé swiatë są fùl stwòrzeniów, co za nima szlachùją i mają nazdwëkòwé mòżlëwòtë. Zabijającé zdrokã bazyliszczi, smòczi, chtërny bùchają ògniã i zjôdają dzéwczãta, abò smòk, jaczégò zabił sw. Jerzi, słëchają bez wątpieniégò do swiata gadów.Wieszczórkóm, żółwióm i żnijóm òd wieków lëdze dodôwelë nadzemsczé znanczi. Tikałë sã jich rozmajité przesądczi i babónë. Bò czë je mòżlëwé, że zaskrońce piją mlékò z krowi mléczëznë? Że żółwie trzimóné w statkach z picym dlô bëdła mają bëlny cësk na jakòsc wòdë? Że żnije hipnotëzëją swòjã òfiarã? Òkróm tegò, wszëtczé gadë bëłë i są òbwiniwóné ò jadowitosc. Prawie z ti niewiédzë i babónów brało sã nikwienié przez stalata gadów. Òsoblëwie żnije bùdzëłë negatiwné wseczëca. Ewòlucyjny psichòlogòwie badérëją dzysô, czë to òbrzëdzenié do wãżów je czims, z czim sã człowiek rodzy, czë téż nazdwëkòwò chùtkò przëswòjiwô je sobie òb czas pòznôwaniô swiata. Pòjôwiającé sã w codniowim jãzëkù rzeczenia: „te padalcu”, „òbslëzgłi gadze” czë „të żnijo” drãgò miec za przëpòchlébstwa. A ju „wëpiastowac żnijã na swòjim klinie” gôdô samò za se.Na szczescé òbrôz gadów pòmale sã zmieniwô na lepszé. Ze zwierzãtów, co bùdzą ùrzas i bãdącëch w zgardze, stôwają sã tima, ò jaczé mómë starã. Jim wiãcy ò nich wiémë, tim wërazni widzymë, jak pëszny i czarowny je jich swiat, swiat wôrt òchrónë.

3

GAWĘDA II

Żółw błotny

Jaki jest żółw, każdy widzi. Ma skorupę, cztery łapy i ogonek. A jak wyglądały żółwie w epoce dinozaurów? Może trudno w to uwierzyć, ale tak samo. Żółwia błotnego spotkać można, choć niezwykle rzadko, także u nas, na Kaszubach i na Pomorzu Zachodnim. Jest to nieduże zwierzę, dochodzące do 22 cm długości i 1 kg wagi. W nieomal niezmienionej postaci trwa on od trzeciorzędu! Tak więc jest prawdziwym żywym reliktem, gadem jak sprzed milionów lat. Poza tym jest to jedyny gatunek żółwia żyjący w Polsce w warunkach naturalnych.Żółwie to ciekawe, długowieczne stworzenia. Potrafią żyć do 100 lat. Ich pancerz to nic innego tylko skostniałe płytki powstałe ze skóry, złączone na stałe z kręgosłupem, żebrami i obręczą barkową. To jedyne kręgowce ze szkieletem zewnętrznym. Wszystkie żółwie mają tarczę grzbietową (puklerz) oraz tarczę brzuszną (plastron). W razie niebezpieczeństwa żółw potrafi cały schować się do skorupy. Wciąga pod pancerz nogi i głowę, wystawia tylko czubek nosa, by móc oddychać, i niech go ktoś spróbuje ruszyć! Prędzej zęby sobie połamie! W taki sposób też zimuje - schowany w pancerzu, leży gdzieś zagrzebany w mule, na dnie stawu. Niektóre aspekty okresu spoczynku żółwi, związane z ich przemianą materii i oddychaniem, do dziś pozostają tajemnicą.

Żółwie błotne, jak sama nazwa wskazuje, lubią płytkie, leśne, szybko nagrzewające się jeziorka, stawy, porośnięte roślinnością wodną starorzecza. Spotkać je można też w kanałach, ciekach o spokojnym nurcie, a nawet w stawach rybnych, gliniankach, wodach powyrobiskowych.

”

4

Żółwie to ciekawe, długowieczne

stworzenia. Potrafią żyć do 100 lat. ”

Żółwie błotne, jak sama nazwa wskazuje, lubią płytkie, leśne, szybko nagrzewające się jeziorka, stawy, porośnięte roślinnością wodną starorzecza. Spotkać je można też w kanałach, ciekach o spokojnym nurcie, a nawet w stawach rybnych, gliniankach, wodach powyrobiskowych. Są świetnymi pływakami i niezwykle sprawnymi drapieżnikami. Między palcami każdej kończyny mają błony pławne sięgające pazurów. Pazury służą im do rozrywania upolowanej zdobyczy. Nie mają zębów, ich szczęki pokryte są twardą, przypominającą dziób u ptaka listwą rogową. Za pomocą tych okutych szczęk i pazurów żółwie rozrywają pokarm na kawałki, co jest wyjątkowym obyczajem w świecie gadów, które zazwyczaj połykają zdobycz w całości. Jak większość mięsożernych gadów, dzielnie znoszą długotrwały brak pokarmu.Menu żółwia błotnego to larwy owadów wodnych, pająki, chrząszcze, żaby, traszki, ślimaki i ryby, czasem tylko fragmenty roślin. Żółw błotny poluje głównie nocą pod wodą. Może wytrzymać bez oddychania długo, prawie godzinę. Podczas łowów jest bardzo szybki i zwinny. Potem ucztuje i śpi. A w dzień lubi wygrzewać się w słońcu.Określenie płci żółwia nie jest proste. Pan i pani żółw różnią się wzrostem (samica jest większa), kolorem oczu (pomarańczowe lub czerwonobrązowe u samców, żółte lub ciemne w żółte plamki u samic). No i samiec ma wklęsłą tarczę brzuszną. Ta wklęsłość ma znaczenie praktyczne. Ułatwia akt miłosny. I w tej sprawie żółwie naprawdę się nie spieszą. Ich połączenie, które odbywa się w wodzie, zajmuje im kilkanaście godzin! Żółwie gody trwają przez cały maj. Jakiś czas potem samica wędruje w głąb lądu, znajduje nagrzane słońcem piaszczyste miejsce, wykopuje tylnymi łapkami dołek, znosi do niego do 15 jaj, które zagrzebuje, i wraca do swojego bajorka. Szczęśliwie omijają ją problemy wychowawcze, gdyż żółwiki wykluwają się całkiem sprawne i samodzielne. Zaraz po wykluciu maszerują do najbliższego zbiornika wodnego. Muszą tylko uważać, by ktoś ich po drodze nie upolował. Amatorów na smaczne żółwie mięso, niechronione jeszcze twardym pancerzem, nie brakuje.Ciekawostką jest również to, że żółwie są głuche. Mają świetny wzrok, węch, czują smak, drgania podłoża, ale nic nie słyszą. Wołanie oswojonego żółwia nie odniesie więc żadnego skutku. Zareaguje dopiero, czując nasz zapach lub widząc nas. Pewnie dlatego jeden z często hodowanych u nas północnoamerykańskich żółwi czerwonolicych o imieniu Teoś nie zareagował na

5

wołanie swojego właściciela, gdy „dawał nogę” podczas pierwszego spaceru...Zaczęło się od kupna dzieciom na Gwiazdkę w sklepie zoologicznym niedrogiego, maleńkiego i słodkiego żółwika czerwonolicego. Gdy ktoś nie chce albo nie może mieć psa lub kota z racji np. alergii, a chce mieć w domu zwierzątko, kupuje niekłopotliwego żółwia. I potem zaczyna się zabawa. Żółwik na dobrym wikcie, czyli mięsku, szybko rośnie i po pół roku jest już całkiem sporym zwierzęciem. W „instrukcji obsługi” żółwia duży nacisk położony jest na wyprowadzanie go na spacer. Gdy więc przyszła wiosna, słonko przygrzało, trawa się zazieleniła, ojciec, ku uciesze dzieciaków, postanowił wyprowadzić żółwia Teosia. Wyniósł go do ogrodu i postawił na trawniku. Siadł na tarasie i popijając kawę, z satysfakcją obserwował jego pierwszą majową kąpiel słoneczną. Nagle spokojny dotąd Teoś ruszył zdecydowanym krokiem przed siebie i niebezpiecznie zbliżył się do głębokiej szczeliny pod schodami tarasu. „Stój!”– zawołał przerażony ojciec, ale zanim dobiegł, Teoś na widok szarżującego „napastnika” dostał niesamowitego przyspieszenia i błyskawicznie znikł w czeluściach ziemnej szczeliny. „Teoś, wyłaź! Teoś, chodź tu!”– krzyczał ojciec. Wszystko na nic. Zaczął kopać, próbował dosięgnąć Teosia, bezskutecznie. Teoś przepadł.Gdy przez parę dni się nie pokazał, a dzieci strasznie płakały, dał za wygraną i kupił drugiego żółwia, tego samego gatunku i mniej więcej w tym samym wieku. Minął rok, gdy nagle dzieci podniosły w ogrodzie krzyk. Teoś się znalazł! Rzeczywiście, spod tarasu wylazł zaginiony żółw, troszkę wymizerowany, ale w całkiem dobrej formie! Po prostu pod tym tarasem było chłodno i zapadł w sen zimowy. Przespał całe lato, zimę i obudził się dopiero następnego lata. Trochę się przeliczył, gdyż sen zimowy żółwia trwa około 5 miesięcy, a nie 13.Teoś szybko odzyskał kondycję i już razem z tym drugim wychodził na spacer. Nauczony doświadczeniem ojciec raz na jakiś czas zaczął je planowo hibernować. Wynosił parę do piwnicy, gdzie temperatura była stała (4 stopnie C), i tam przez parę miesięcy zwierzęta spały, a w domu było trochę spokoju. Wybudzanie żółwi polegało na stopniowym przenoszeniu ich w coraz cieplejsze miejsca. Ostatnim z tych miejsc był garaż. I za którymś razem przez przypadkiem otwarte drzwi do garażu żółwie uciekły... Znikły po prostu i już. Prawdopodobnie pomaszerowały do pobliskiego jeziora. Niedługo potem w lokalnej prasie właściciel uciekinierów przeczytał informację, że pewien rybak wyłowił żółwia. Jego wielkość i kolor odpowiadały zaginionym Teosiowi i Klarze.

Żyjące u nas na wolności żółwie greckie czy czerwonolice, to zwykle zwierzęta, które bądź zostały wypuszczone, bądź uciekły swym właścicielom.

”

6

Ta historia pozwala zrozumieć, skąd się wzięły, nie tylko na Pomorzu, żyjące na swobodzie żółwie obcego pochodzenia. Są one najczęściej i najłatwiej dostępnym gadem do hodowania w domu. A wypuszczane stają się zagrożeniem dla naszego rodzimego żółwia błotnego. Nie dość, że konkurują z nim na żerowiskach, to jeszcze roznoszą pasożyty, na które nasz żółw nie jest odporny. Żyjące u nas na wolności żółwie greckie czy czerwonolice, to zwykle zwierzęta, które bądź zostały wypuszczone, bądź uciekły swym właścicielom. Tak jak Teoś i Klara. Sam niedawno widziałem nad jeziorem Studzienice dosłownie galopującą w stronę wody dorodną samicę żółwia czerwonolicego. Takie wypuszczone żółwie są w stanie u nas skutecznie przezimować. Na szczęście z powodu zbyt niskiej temperatury nie rozmnażają się. Na szczęście, gdyż mało kto wie, że to właśnie gatunki obce, to znaczy gatunki roślin i zwierząt zawleczone lub przesiedlone przez człowieka, są obecnie największym zagrożeniem dla bioróżnorodności. Zwłaszcza te inwazyjne, czyli rozmnażające się i świetnie prosperujące poza swoim naturalnym zasięgiem.Północnoamerykańskie żółwie, pomimo iż u nas się nie rozmnażają, jako gatunek długowieczny mogą żyć na swobodzie przez wiele lat. Na szczęście inne gatunki gadów egzotycznych hodowanych w domach, takie jak pytony czy krokodyle, są dość drogie i trudniej dostępne. Jeżeli już ktoś się na nie decyduje, to najczęściej ma też odpowiednie zaplecze. Mimo to w Polsce coraz częściej zdarzają się przypadki ucieczek takich hodowlanych milusińskich. Do tej pory kończyły się szczęśliwie, bez konsekwencji dla zdrowia człowieka. Przyroda też uszła bez szwanku.Ciekawa historia miała miejsce onegdaj w Słupsku. Właści-ciel kwiaciarni przyniósł do Zakładu Zoologii tamtejszej uczelni zamkniętego szczelnie w słoiku martwego, nie-wielkiego przedstawiciela zdradnicowatych, jadowitego węża zamieszkującego tropiki. Gad został znaleziony w skrzynce z dostawą doniczkowych orchidei. Nie udało się ustalić dwóch rzeczy: skąd przyleciał ów pasażer na gapę, gdyż zanim towar dotarł do kwiaciarni, przeszedł przez sieć hurtowni, i jaka była przyczyna jego śmierci. Pewnie nieborak padł z głodu.Temat problemu z obcymi gatunkami spotykanymi w Polsce na wolności jest tak obszerny, że można by o nim mówić godzinami. Wróćmy jednak do naszego żółwia błotnego. Z uwagi na jego niską liczebność w Polsce, nie ma danych o wpływie obcych drapieżników na niego. Rozsądek podpowiada jednak, że zarówno silnie

Żółw błotny już w 1925 r. objęty

został ścisłą ochroną. Jest wpisany do

Polskiej i Europejskiej Czerwonej Księgi

Zwierząt jako gatunek zagrożony.

!

7

związane z środowiskami wodnymi norka amerykańska i szop pracz, jak również chętnie żerujący i kryjący się na wszelkich terenach podmokłych jenot, stanowią dla niego poważne zagrożenie. Choć z dorosłymi żółwiami pewnie sobie nie poradzą, istnieje jednak poważna obawa, że te niewybredne drapieżniki będą niszczyć złoża jaj lub polować na świeżo wyklute żółwiki, których pancerz nie zdążył jeszcze stwardnieć na tyle, by je ochronić.Żółw błotny już w 1925 r. objęty został ścisłą ochroną. Jest wpisany do Polskiej i Europejskiej Czerwonej Księgi Zwierząt jako gatunek zagrożony. Melioracje, zasypywanie na polach oczek wodnych, regulacje rzek, osuszanie bagien pozbawiają żółwia miejsca do mieszkania. Ubożeje jego baza pokarmowa. To wszystko jest dla tego gatunku śmiertelnie niebezpieczne. Zagrożeniem jest także brak pełnego rozpoznania jego występowania. To uniemożliwia ochronę wszystkich ważnych dla niego zbiorników wodnych czy miejsc rozrodu, które nierzadko położone są na nasłonecznionych i piaszczystych, polnych lub leśnych drogach. Często jaja lub samice je składające są przypadkowo rozjeżdżane przez pojazdy.Zgodnie z obowiązującym prawem stanowiska żółwia błotnego objęte są, tak jak innych rzadkich i szczególnie zagrożonych gatunków zwierząt, tzw. ochroną strefową. W Polsce stosuje się też akcje sztucznego wylęgu tych gadów, podchowywania i wypuszczania ich do naturalnego środowiska. Mimo to żółwi błotnych jest coraz mniej. Przetrwały miliony lat, a dopiero teraz gwałtowny rozwój cywilizacji może spowodować ich wyginięcie.

8

Jaszczurki

Są zwinne i aktywne. Doskonale wspinają się po stromych powierzchniach. Grzebią nory, dobrze pływają, choć w większości wyraźnie unikają wody. Budzą sympatię. Widząc je, nie sposób się nie uśmiechnąć. To jaszczurki zwinka i żyworodna, zwana też żyworódką. Obie możemy spotkać na Pomorzu.Zarówno zwinka, jak i żyworódka to drapieżniki. Mają doskonały wzrok. Wszystko drobne, co się rusza, wywołuje ich zaciekawienie i najczęściej pada ich łupem. Polują na pasikoniki, świerszcze, chrząszcze, pająki, osy, mrówki, pluskwiaki, ślimaki. W pysku mają 65-85 drobnych, ale bardzo ostrych zębów, służących do miażdżenia pokarmu. W razie zagrożenia potrafią nimi także boleśnie pogryźć. Takie rany trudno i długo się goją. Ciekawostką jest, że utracone zęby jaszczurek wielokrotnie odrastają. Żeby tak było u ludzi...Zwinka jest pospolitym gadem w całym kraju. Chyba nie ma człowieka, który by nie wiedział, jak wygląda ta niewielka, około 20-centymetrowa jaszczurka. Znany biolog profesor Tomasz Umiński napisał o niej tak: „Z jaszczurką zwinką to jest tak, że jeżeli w słoneczny dzień staniesz w Polsce w dowolnym miejscu, które nie jest zatrute ani zabetonowane, nie leży w górach, nie jest podmokłe i nie jest porośnięte lasem ani zwartymi krzakami, możesz mieć niemal zupełną pewność, że w promieniu paru metrów dookoła ciebie wygrzewa się w słońcu kilka, kilkanaście zwinek.”Zwinki to płochliwe domatorki. Najbardziej lubią trawiaste, otwarte i suche łąki, polany leśne, obrzeża lasów, zręby, nieużytki. Spotkać je można w ruinach domostw czy w stertach kamieni. Dobrze czują się na nasypach kolejowych, gdzie uwielbiają wygrzewać się w słońcu. Jednak gdziekolwiek by to nie było, w każdym z tych miejsc jaszczurki potrzebują schronienia, aby ukryć się nocą lub w czasie upału. Szukają więc nor gryzoni, korytarzy kretów, dziur pod korzeniami drzew. W ostateczności same wykopują sobie norki. Można je znaleźć nawet w starej oponie. Do swych „domków” są bardzo przywiązane. Oddalają się od nich najwyżej na

GAWĘDA III

9

kilkadziesiąt metrów, tak aby w razie niebezpieczeństwa móc szybko wrócić. Mieszkają też w sadach i ogrodach. W moim ogrodzie, położonym wśród otwartych pól, też przez kilka lat mieszkały zwinki. Ułożyłem kamienie, posadziłem iglaki i od razu się pojawiły. Spodobały się im te nasłonecznione kamienie. Wyprowadziły się, gdy stopniowo rozwijające się iglaki zacieniły ogród i gdy w sąsiedztwie pojawiły się... koty. Koty, te dzikie i kanapowce, namiętnie polują na jaszczurki. Dlatego tak mało tych ostatnich na skrajach osiedli ludzkich. Jaszczurki są bardzo czujne. Gdy coś je zaniepokoi, błyskawicznie i zwinnie uciekają, klucząc wśród nierówności terenu, kamieni, patyków, na dodatek niespodziewanie zmieniając co rusz kierunek, co dodatkowo utrudnia ich schwytanie. Stąd też wzięła się polska nazwa zwinka.Wszystkie jaszczurki mają pewną nietypową właściwość, swoistą metodę na wroga. W razie zagrożenia potrafią odrzucić ogon. To zjawisko nazywa się autotomia. Na czym ono polega? W poszczególnych kręgach ogonowych występują elementy tkanki łącznej, które pod wpływem gwałtownego skurczu specjalnych obrączek mięśniowych ulegają rozerwaniu, powodując odrzucenie ogona. Równocześnie zaciskają się mięśnie, powodując zamknięcie naczyń krwionośnych, co ułatwia szybkie zabliźnianie się rany. Odrzucony ogon przez jakiś czas wije się jak żywy, odciągając uwagę napastnika, a jaszczurka w tym czasie zwykle zdąży uciec. Podobną metodę na wroga mają raki i pajęczaki, które odrzucają odnóża.W związku z tą specyficzną właściwością, niewskazane jest łapanie tych zwierząt, a zwłaszcza jaszczurki, choćby tylko dla niewinnego obejrzenia jej sobie. Często w takiej sytuacji kończy się to odrzuceniem ogona, co bynajmniej nie jest dla niej miłe.Co prawda ogon szybko odrasta, nie jest jednak już ani tak długi, ani tak giętki jak poprzedni. Zdarzają się nawet ogony zdeformowane czy podwójne. Odrzucenie ogona ratuje jaszczurkom życie, jednak traci ona swoją, można to tak nazwać, pozycję społeczną. Dowodem

Odrzucony ogon przez jakiś czas wije się jak żywy, odciągając uwagę napastnika, a jaszczurka w tym czasie zwykle zdąży uciec.

”

10

Ułożyłem kamienie, posadziłem iglaki

i od razu się pojawiły. Spodobały się im

te nasłonecznione kamienie.

Wyprowadziły się, gdy stopniowo

rozwijające się iglaki zacieniły ogród

i gdy w sąsiedztwie pojawiły się... koty.

”

na to niech będzie chociażby fakt, że samice zwykle wybierają na ojca swych dzieci samca z ogonem jeszcze nieregenerowanym. Posiadanie właściwego ogona oznacza, że jego właściciel jest w doskonałej kondycji, potrafi unikać niebezpieczeństw i te cechy najprawdopodobniej przekaże potomstwu.Na wiosnę, gdy słońce przygrzeje, nagle, jakby spod ziemi, pojawiają się jaszczurki. Przechodzą wylinkę (jedną z kilku w ciągu roku), intensywnie się wygrzewają i powoli zbiera im się na miłość. Boki samców zwinki przybierają intensywnie zielony kolor, a niektóre stają się nawet całe zielone. Często wtedy można pomylić samca zwinki z jaszczurką zieloną. Po okresie godowym wraca normalne, brązowe, lekko nakrapiane ubarwienie. Wiosną samce stają się bardzo terytorialne i agresywne wobec siebie. Atakują każdego intruza na swoim terenie. Toczą zajadłe walki, które czasem kończą się nie tylko pogryzieniem przeciwnika, ale nawet jego śmiercią. Potem zaczynają się właściwe gody. Mniej więcej po miesiącu samica wykopuje w nasłonecznionych i piaszczystych miejscach jamki, do których składa jaja. I tyle. Idzie dalej się wygrzewać i polować, nie przejmując się potomstwem. Małe jaszczurki wykluwają się w lecie. Mają ok. 5 cm długości i od razu są gotowe do samodzielnego życia. Dojrzałość i pełny wzrost (ok. 20 cm) osiągają najpóźniej po 2 latach. A żyją, o ile ktoś ich nie upoluje, około 12 lat.Jaszczurkę żyworodną na Pomorzu można spotkać nawet częściej niż zwinkę. Lepiej od niej znosi nasz dość zimny klimat i krótszy okres wegetacyjny. Szczerze mówiąc, na pierwszy rzut oka nie jest łatwo odróżnić ją od zwinki. Oczywiście poza wybarwionymi na zielono samcami w okresie godowym. Samce zwinki są zielone, natomiast u samców żyworódki w tym okresie na brzuchu na jasnokremowym tle pojawia się pomarańczowa smuga. Obie jaszczurki różnią się też proporcjami ciała. Zwinka ma bardziej masywną, wysklepioną, wysoką głowę, węższy ogon i bardziej krępy korpus. Żyworodna jest smuklejsza, a stosunkowo długi ogon jest szeroki u nasady. Samice i samce obydwu gatunków różnią się też nieco cechami ubarwienia w tzw. szacie spoczynkowej.W czasie ciąży żyworódka wyleguje się na słońcu i dosłownie rozpłaszcza się na podłożu. Zwiększa tym powierzchnię ciała przylegającą do ziemi, dzięki czemu pozyskuje więcej ciepła do ogrzania zarodków. Jak sama nazwa wskazuje, jaszczurka żyworodna rodzi żywe młode. Ale nie jest to taka sama żyworodność,

11

jaką znamy u ssaków. W jajowodach samicy w miękkich skorupkach rozwijają się zapłodnione jaja. Rozwijają się aż do wyklucia, a to następuje w momencie składania jaj, nazywanego porodem (czyli jajożyworodność). Dzięki temu możliwe jest przetrwanie gatunku na terenach o krótszym sezonie wegetacyjnym, tam, gdzie zarodki w jajach złożonych w glebie nie zdążyłyby się rozwinąć. Ciekawostką u jaszczurki żyworodnej jest duża zmienność czasu trwania ciąży. Normalnie powinna trwać 3 miesiące. Ale w ciepłe, słoneczne lato zarodki rozwijają się szybciej, więc przyspiesza się i poród. Z kolei w wyjątkowo niesprzyjających warunkach ciąża przedłuża się znacznie ponad 3 miesiące, a ciężarne samice mogą nawet zimować i rodzić młode dopiero następnego lata.Mimo że jaszczurki występują tak licznie, to wszystkie gatunki objęte są ścisłą ochroną. Oznacza to, że nie wolno ich zabijać, łapać, niszczyć ich siedlisk, niepokoić, przetrzymywać, nabywać, zbywać itd.

12

„Wieszczórk”

Wszëtczé gatënczi gadów w Pòlsce mają prawną òchronã. Òznôczô to, że nie je wòlno tëch zwierzãtów zabijac, renic ani trzëmac – tak żëwëch, jak i ùmartëch. Do chwôtaniégò wieszczórków brëkòwnô je specjalnô zgòda z Regionalny Direkcji Òchronë Nôtërë. Jak wedle tëch przepisów wëzdrzi to, co zrobiła córka mòjégò znajomégò lesnégò? Michalëna Lubińskô mô 17 lat, wëchòwiwa sã w lesniczówce i jak sã słëchô córce lesnégò, interesowa sã zwierzãtama. Òsoblëwie czekawiłë jã – i tak je do dzysô – gadë. Hewò, co mie òpòwiedza:„Pôrã lat temù, òb zymk, krótkò najégò lesyństwa, jô ùzdrza wieszczórkã. Nie je to nibë nick nadzwëkòwégò, kò w lasu je jich fùl. Równak ta zachòwiwa sã dzywno. Nie ùcekała, bëła jaż za baro spòkójnô. Zaczãła jem sã ji przëzérac i widza na ji skórze jaczés bąble, chtërne szlachòwałë za klészczama. To béł samc zwinczi. Jô to pòzna, bò miôł brzëch wëfarwòwóny na zelono. Jem gò wzãła w rãce i spróbòwa zjimac mù ne bąble. Schòdzëłë czësto letkò. Jem gò przëniosła dodóm, włożëła w plastikòwé pùdło, nasëpa piôskù i pòłożëła kamiéniów. Zarô zaczął tam chòdzëc, kòpac jómczi, ale wcyg nie chcôł nick jesc. Òb pôrã dni zjimała jem mù to cos ze skórë, ale dzéń w dzéń pòjôwiało sã nowé. Nie bëło to przëjemné, ale kùreszce dało brzôd, bò jednégò dnia skùńczëło sã to pòkazëwac, a „wieszczórk” mógł ju jesc, zrobił sã wiesołi, wrócëła mù energiô. Jô gò brała na rãce, nosëła, chëba sã do mie przënãcył. Tatk gôdôł, że wieszczórczi rôd jedzą wãdzëbôczi, tej jem mù zaczã je dawac. Brôł taczégò robôka w pësk i trzôskôł nim ò scanã pùdła, kąsk zjôdł, zôs trzasnął i tak wëzdrzało jegò jedzenié. I na tëch wãdzëbôkach tak sã zmòcnił, że pò jaczims czasu jô mògła gò wëpùscëc. Zaniosła jem gò w ten sóm plac w lese, gdze jem gò nalazła.A na drëdżi rok jem widza w nym môlu dwie wieszczórczi. Bruną samnicã i samca z zelonym brzëchã szlachùjącym za mòjim. Jem bëła czekawô, czë to ten jistny? Jô sã schila i wëcygnã rãkã. Samnica zarô ùcekła do jómczi, a òn nié. Sedzôł spòkójno i nawetka dôł sã dotknąc. Mëszlã tej, że béł to mój „wieszczórk”. Ni mògã bëc gwës, ale jeżlë nie bòjôł sã rãczi, to je to baro mòżlëwé. Jô mù rzekła, że nalôzł so pëszną białkã, ale nie wiém, czë zrozmiôł”.

GAWĘDA IV

13

Na kùńc dzéwczã spitało sã mie, czim bëło to, co ji „wieszczórk” miôł na skórze. Mést nimfë klészczów. Gadë, òsoblëwie wieszczórczi, płazë, a téż môłé grëzôczi są jich kùńcowima żëwicelama. Nimfë klészczów to stadium stwòrzeniów jesz niedozdrzeniałëch pëłcowò. Wëzdrzą jak dorosłé, blós są wiele mniészé. I mają leno trzë pôrë nogów. Takô wielëna nimfów klészczów na wieszczórce mògła doprowadzëc do smiercë, tej Michalëna mést ùretała ji żëcé.

14

Padalc

Padalc téż je wieszczórką, tëli że bez nogów. Nie je tak ùwinny jak chòc le żëwòródka, ale za to je wiãkszi. Mòże dochadac nawetka do pół metra, a samnica trôfiają sã jesz wikszé! Padalce są ùznôwóné za nôdłëżi żëjącé wieszczórczi. W nôtërze mògą żëc nawetka do 15 lat. A w kòpenhasczim zoo jeden samc żił jaż 54 lata! Jistno jak błotny żółw, padalc je reiktową fòrmą, warającą na niezmieniwny ôrt òd trzecorzãdu. I tak jak wieszczórka żëwòródka, téż je jajeżëwòrodny. Padalc żëje w lasach i zarostach. Zakòpiwô sã pòd mechã, pòd pniama drzew, pòd wietwiama, w lëstach, kòzlënie. Jegò żëcé je dosc krëjamné. Je pòmalny w rëchach, nie je chùtczi ani ùwinny. A kò je òn drapieżny. Jak to mòżlëwé, że tak pòwólny gôd cos chwôcy? To dlôte, że jachtëje na to, co je jesz barżi pòmalné jak òn: na wãdzëbôczi, slëmiénie, wije. Jé téż pajczi i pònarwë òwadów.

GAWĘDA V

Spòdleczną farwą padalca je bruny

w rozmajitëch tãczënach, òd

jasnokawòwégò do cemnobrunégò

z kòprowim łiskã. Na krzebce mòże miec

czôrné pòdługòwaté lënie, jaczé cygną sã òd głowë do ògòna.

”

15

Spòdleczną farwą padalca je bruny w rozmajitëch tãczënach, òd jasnokawòwégò do cemnobrunégò z kòprowim łiskã. Na krzebce mòże miec czôrné pòdługòwaté lënie, jaczé cygną sã òd głowë do ògòna. Pëszny je tpzw. padalc turkùsowi, chtëren na cemnym spòdlim przédnégò dzélu cała mô mòdré pónktë. Czej ùzdrzimë taczégò nadzwëkòwégò padalca, mòżemë bëc gwës, że mô òn przez trzë lata, bò taczé mòdré znaczi na skórze pòjôwiają sã dopiérze ù starszich gadów. Padalc je niegroznym zwierzãcã. Nie rozmieje nawetka ùgrëzc. Jegò jedurnym ôrtã òbronë przed ùstëgòwnikama je òdrzëcenié ògòna. Taczi ògón wãgòrzi sã i zmili téj séj przesladownika, a padalc je w sztãdze w tim czasu ùcec. Z pòzdrzatkù na swój sztôłt padalca czãsto mają za żnijã i bezmëslno zabijają. A òd żniji apartni sã òn tim, że mô słabò zaznaczoną szëjã. Głowa wëzdrzi jak zrosłô ze srąbã. Mô téż pòwieczi i òkrãgłi zdrzél, a nié jak żnija pionowi. Në i ni ma cykcaka na krzebce. Równak wiedno lepi òpasowac, bò kòl niejednëch cemniészich żnijów, téż tegò cykcaka ni ma widzec. Tej nawetka czej jesmë gwës na 100%, że przed nama leżi padalc, lepi trzëmac sã wskôzë: nigdë nie tikôj czegòs, co ni ma nogów.Padalc, jak wszëtczé naje gadë, je gatënkã pòd òstrą òchroną. Wcyg jesz wëstãpiwô dosc wielno. Mòżna gò pòtkac w rozmajitëch strzodowiskach, równak zmianë, jaczé më, lëdze, wprowadzywómë w najim òkrãżim, są dlô niegò zagrôżbą. Dlôte że je pòmalny i mało ùwinny, nie rozmieje samòstojno wińc z głãbszich wëkòpónëch dołów. Nie ùcékô téż (jak np. żnija) z drodżi przed jadącyma aùtołama. Groznô je tej dlô niegò corôz wiãkszô rësznota na drogach, téż tëch lasowëch, gruńtowëch. Stądka prosba do wszëtczich, co jeżdżą bòcznyma drogama, ò to, żebë bôczno òbzérelë wiéchrzëznã. Czasã cos, co wëzdrzi jak sztëczk czija, mòże bëc padalcã abò jinym grzejącym sã gadã.

16

Żmija zygzakowata

Żmija zygzakowata jest najbardziej znanym i jednocześnie najbardziej znienawidzonym ze wszystkich gadów. Czy rzeczywiście zasłużyła sobie na aż tak głęboką niechęć? Czy ta niechęć jest uzasadniona? Faktem jest, że to jedyny naprawdę jadowity gad w Polsce. Ukąszenia innych gadów mogą się długo goić, ale nie ma w nich jadu.Z drugiej strony jad u żmii nie jest dla przeciętnego, zdrowego człowieka śmiertelny. Chyba że zajdzie jednocześnie parę okoliczności: ktoś jest uczulony albo ukąszone zostało dziecko, a fachowa pomoc medyczna zjawiła się zbyt późno. W końcu dawka i skład jadu ewolucyjnie są przeznaczone do uśmiercania drobnych zwierząt, nie zaś wymierzone w człowieka. Dodam jeszcze, że statystycznie więcej wypadków śmiertelnych powoduje użądlenie przez szerszenie czy osy. Ulubionym środowiskiem żmii są polanki lub przecinki w lasach iglastych, ich obrzeża, pobocza dróg leśnych. Można ją też spotkać zarówno na wilgotnych polanach porośniętych mchem, jak i w pobliżu ludzkich osiedli. Wykorzystuje różne kryjówki: sterty kamieni, gałęzi, stare fundamenty, krzaki. Żywi się głównie drobnymi ssakami, myszami, nornicami, ryjówkami. Poluje też, choć rzadziej, na żaby, pisklęta ptaków i jaszczurki. Swoje ofiary uśmierca jadem. Szuka zdobyczy, kierując się doskonale rozwiniętym węchem i wzrokiem, reaguje na każdy ruch w swoim najbliższym otoczeniu. Narzędziem węchu jest ruchliwy, rozdwojony na końcu, wiecznie patrolujący otoczenie język. Żmija podkrada się do upatrzonej ofiary i z niewielkiej odległości atakuje. Wstrzykuje jad i – nie zwlekając – połyka martwe zwierzę w całości. Poluje głównie o zmierzchu i nocą. Tu jeszcze warto podkreślić rolę węchu w wyszukiwaniu pożywienia. W dzień wygrzewa się w słońcu blisko swojej kryjówki. Jest niedużym wężem, osiąga najwyżej 80 cm długości. Ma płaską, wyraźnie rozszerzającą się ku tyłowi głowę, w przeciwieństwie do innych krajowych węży, trójkątną w obrysie, wyraźną krótką szyję i stosunkowo masywny korpus. Jako jedyny z polskich węży ma pionową źrenicę. Jest to przystosowanie oka do nocnego trybu życia.

GAWĘDA VI

... ukąszenie na ogół następuje w rękę lub w nogę. Najczęściej

zatrucie jest łagodne, reakcja organizmu

ogranicza się do miejscowego obrzęku.

Ugryzione miejsce czerwienieje, puchnie

i mocno boli.

”

17

Dla typowo ubarwionych osobników charakterystyczny jest biegnący przez grzbiet ciemny zygzak. Wzór ten bywa nazywany „kainową wstęgą”. Ubarwienie u tego gatunku jest zmienne. Może być bardzo jasne, brązowe, rudawe, wchodzące w różne odcienie czerwieni, srebrzyste, szare, nierzadko też smoliście czarne. I wtedy na grzbiecie nie widać „kainowej wstęgi” (w takim przypadku żmiję zawsze można poznać po pionowych źrenicach i charakterystycznym kształcie głowy). U żmii, podobnie jak u jaszczurki żyworodnej, zarodki rozwijają się w jajach w ciele matki. Wykluwają się z nich podczas składania (taki sposób rozwoju i przychodzenia na świat określa się mianem jajożyworodności). Młode w momencie przyjścia na świat są całkowicie ukształtowane i zdolne do samodzielnego życia. Zaraz po wyjściu z jajka, malutkie, dziesięciocentymetrowe żmijki szybko i sprawnie podążają za matką do najbliższej kryjówki, aby schować się przed wieloma naturalnymi wrogami. Taka żmijka jest nie lada przysmakiem dla lisów, jenotów, kun, jeży, bocianów czy ptaków szponiastych.Żmija z natury jest raczej powolna i porusza się ociężale. Mimo to podstawową formą jej obrony przed niebezpieczeństwem jest ucieczka. A jak nie ma możliwości uciec, zwija się i syczy, próbując odstraszyć napastnika. Ociężałe żmije to zazwyczaj te, które nie są dostatecznie rozgrzane słońcem, np. wiosną po wyjściu z miejsc zimowania, leżące w cienistych jagodzinach albo tuż przed porodem. Kąsają, wyrzucając błyskawicznym ruchem głowę, ale dopiero w ostateczności, gdy ktoś się do nich gwałtownie zbliży, nadepnie na nie lub je osaczy, uniemożliwiając ucieczkę. Jeśli chodzi o ludzi, to ukąszenie na ogół następuje w rękę lub w nogę. Najczęściej zatrucie jest łagodne, reakcja organizmu ogranicza się do miejscowego obrzęku. Ugryzione miejsce czerwienieje, puchnie i mocno boli. A teraz córka mojego znajomego leśniczego Michasia Lubińska, która od lat fascynuje się gadami, opowie o swoich spotkaniach z pewną żmiją: „Bardzo chciałam mieć w domu węża, to było takie moje marzenie. No i byłam ciekawa, jak się go oswaja. Wyczytałam, że najłatwiej wrzucić mu do terrarium swoją koszulkę i on oswaja się z tym zapachem, uczy się, że ten zapach nic mu nie zrobi i że to, co tak pachnie, nie nadaje się do jedzenia. Wtedy można go wyjąć, wziąć na rękę i nie zaatakuje ani nie ucieknie. Ciekawa byłam, jak to wygląda z wężami żyjącymi na wolności. Prawie codziennie niezależnie od pogody chodzę po lesie i wiem, gdzie można spotkać jakie

18

zwierzęta. I raz na spacerze zobaczyłam leżącą na słońcu żmiję. Podchodziłam powoli coraz bliżej i bliżej, a gdy ona się poruszyła i spojrzała na mnie, to już bliżej nie podeszłam. Żmije są bardzo płochliwe i od razu uciekają, a ja przecież nie chciałam jej stresować. Następnego dnia poszłam w to samo miejsce i ona znów tam leżała. Była brązowa, miała czarny zygzak, a na głowie charakterystyczne ciapki. Po tym poznałam, że to ta sama. Była już stara i dość duża. Tak przychodziłam codziennie w to samo miejsce i ona tam zawsze była. Machała na mnie tym swoim językiem, wiedziałam, że mnie w ten sposób obwąchuje, więc się nie bałam. Za każdym razem pozwalała mi podejść coraz bliżej, potem przysiadłam na chwilę, potem na dłużej. A po jakimś czasie siadałam przy niej z książką, czytałam sobie i tylko co jakiś czas spoglądałam, co robi. A ona się już mną w ogóle nie przejmowała i spokojnie się wygrzewała. Nauczyła się, że mój zapach nic jej nie robi, że nie trzeba się go bać. Widziała, że do zjedzenia jestem za duża, więc przestała się mną przejmować. Ale mimo wszystko nigdy nie siadałam przy niej bliżej niż na pół metra. Tak na wszelki wypadek. I nigdy nie próbowałam jej dotknąć. I tak minęło nam całe lato. Widziałam, jak przed wylinką jej kolor blednie, a oczy szarzeją. I jak po wylince pięknie błyszczała. Chciałam jej powiedzieć, że ładnie wygląda, ale i tak by nie usłyszała, bo węże przecież są głuche. Następnego lata też ją spotykałam. Żmije mają swoje terytorium i rzadko można trafić na dwie w jednym miejscu, chyba że to okres godowy. Aż pewnego dnia nie było jej w naszym miejscu. Następnego też nie przyszła. A potem znalazłam ją martwą w krzakach. Leżała do góry brzuchem. Wyglądało na to, że zeszła z tego świata ze starości, bo nie miała żadnych ran. Smutno mi się zrobiło, bo już się do tych naszych spotkań przyzwyczaiłam.”Niestety żmije rzadko umierają ze starości. Giną uśmiercane przez ptaki i ssaki drapieżne, jeże, bociany oraz przez człowieka. Mimo że jak wszystkie nasze gady, również żmije zygzakowate objęte są ochroną gatunkową, to nadal zabijane są przez ludność wiejską i turystów. Ponieważ panuje silnie zakorzenione przekonanie, że żmije należy tępić, tępi się przy okazji bezbronne padalce i inne węże krajowe. Oczywiście nie można w żadnym przypadku lekceważyć żmij i ich ukąszeń, jednak opowiadania o ich agresywności i szkodliwości są grubo przesadzone lub zgoła fałszywe!

19

GAWĘDA VII

Zaskroniec i gniewoszWęże to bardzo interesujące zwierzęta. Już sama ich budowa jest ciekawa. W czasie ewolucji utraciły odnóża, a rolę nóg przejęły żebra. Mimo to są sprawnymi myśliwymi, potrafią pływać i wspinać się na drzewa (niektóre gatunki tropikalne mogą nawet latać lotem szybującym). Pozwala na to brak mostka i wytworzenie silnych, wyspecjalizowanych mięśni. Parzyste wewnętrzne, takie jak płuca czy nerki, uległy jednostronnej redukcji. Tak więc płuca węży to jeden wydłużony worek powietrzny. Inaczej też działają ich zmysły. Mają doskonały węch, chociaż nie wąchają nosem. Ich narząd węchu znajduje się na podniebieniu. Bardzo ruchliwym, rozdwojonym na końcu językiem pobierają substancje chemiczne z powietrza, ziemi i wody i przybliżając je do podniebienia, bezbłędnie orientują się w otoczeniu. Wykrywają zarówno potencjalną ofiarę, jak i zagrożenie. Ponadto potrafią wyczuwać inne zbliżające się zwierzęta, odbierają nawet bardzo słabe wibracje powietrza i drgania ziemi. Dlatego prawdopodobnie nie jest im potrzebny słuch i wszystkie węże są głuche. Tak więc wbrew temu, co się powszechnie sądzi, kobra tańcząca na pokazie w rytm melodii granej na flecie przez zaklinacza węży, w rzeczywistości reaguje głównie na ruchy człowieka i fletu oraz drgania podłoża. Kolejny mit to hipnotyczne właściwości wzroku węży. Pozbawione mimiki i ruchu oczu „zimne” spojrzenie tych zwierząt nie jest narzędziem hipnotyzowania ofiar, a wynika po prostu z małej ruchliwości gałek ocznych i braku powiek. Te ostatnie zastępuje warstwa przeźroczystego naskórka, zrzucanego wraz z tzw. wylinką. Węże co jakiś czas zrzucają naskórek z całego ciała. Przeciskają się przy tym i ocierają o szorstkie przedmioty, głazy lub gałęzie, by wysunąć się ze starej skóry, tak jak my ściągamy skarpetkę, odwracając ją od razu na lewą stronę. Wszystkie są mięsożerne. Dzięki luźnemu i elastycznemu połączeniu szczęk z pozostałymi kośćmi czaszki mogą połykać zdobycz znacznie większą od własnej głowy! Szczęki zaopatrzone są w około 180 ostrych, zagiętych

Pozbawione mimiki i ruchu oczu „zimne” spojrzenie tych zwierząt nie jest narzędziem hipnotyzowania ofiar, a wynika po prostu z małej ruchliwości gałek ocznych i braku powiek.

”

20

ku tyłowi zębów. Przytrzymana nimi ofiara nie ma większych szans na ucieczkę.Na Pomorzu spotkać można trzy gatunki węży: często zaskrońca i żmiję zygzakowatą, rzadziej – zazwyczaj mylonego ze żmiją – gniewosza plamistego.Wedle podań ludowych zaskroniec zwyczajny podejrze-wany jest o wypijanie mleka z krowich wymion. Skąd wziął się ten mit? Przecież ten niejadowity wąż jest ściśle związany ze środowiskiem wodnym. Nie fatygowałby się do obory tylko po to, by napić się mleka i to wprost z wymienia. Zresztą, z przyczyn czysto technicznych, nawet by nie potrafił się do tego mleka dobrać. Jego głównym pożywieniem, choć nie pogardzi też drobnymi gryzoniami, są płazy. Dlatego zaskrońca można spotkać wszędzie tam, gdzie występują w obfitości żaby, traszki czy ropuchy. Jego ulubione miejsca to podmokłe łąki, brzegi i okolice zbiorników wodnych, cieków, rowów melioracyjnych, kanałów, stawów, jezior. Najchętniej przebywa wśród roślin wodnych, często wygrzewa się na pływających liściach lub na brzegu. I najczęściej właśnie na brzegach, w torfie, pryzmach kompostu, stertach butwiejących liści składa jaja. Młode, oczywiście od razu po wykluciu, są w pełni samodzielne. Zaskrońce są koloru oliwkowego w różnych odcieniach, od jasnozielonego aż po prawie czarny. Tego węża łatwiej odróżnić od innych dzięki dwóm żółtym plamom w kształcie półksiężyców, które znajdują się za skroniami. Od nich zresztą wzięła się polska nazwa tego gatunku. Zaskroniec dochodzi do 1,5 m długości. Świetnie pływa i nurkuje. W razie niebezpieczeństwa natychmiast chowa się pod wodę, a zaskoczony na lądzie, przy brzegu, stara się uciekać w kierunku wody. Zaskroniec jest prawie całkowicie bezbronny i podatny na ataki ze strony ptaków szponiastych, bocianów, norek amerykańskich, lisów, kotów i innych mniej wyspecjalizowanych drapieżników. Ma jednak swoje strategie obronne. Na przykład podnosi wysoko głowę i syczy, udając bardzo groźnego. Czasem nawet potrafi uderzyć głową atakującego, nigdy jednak nie kąsa. Często jednak ze specjalnych gruczołów wystrzykuje w stronę wroga cuchnącą białą substancję. W ostateczności udaje martwego: wiotczeje, otwiera paszczę, wywala język i leży bez ruchu. I na takiego właśnie kilka lat temu natknął się w lesie mój znajomy leśniczy. Zobaczył „martwego” zaskrońca i pomyślał, że pokaże dzieciom. Zabrał do leśniczówki, położył w kuchni na podłodze i zajął się czymś w kancelarii. Nagle usłyszał potworne wrzaski. Podbiegł do kuchni i aż zamarł z wrażenia. Dwa domowe kotki, całe nastroszone,

Podstawową formą obrony gniewosza przed naturalnymi

wrogami jest ucieczka i maskujące

ubarwienie, dzięki któremu łatwo

się ukryć. W razie bezpośredniego

zagrożenia zwija się i przyjmuje groźną

postawę. Potrafi nawet agresywnie

kąsać i od tego właśnie zachowania

wzięła się polska nazwa gniewosz.

!

21

z ogonami jak szczotki, wrzeszczały i prychały oburzone, a w kącie „martwy” do niedawna zaskroniec spokojnie wypijał z miseczki ich mleko! Wypił całe, popełzał pod szafę, zwinął się i zasnął. W ogóle nie wykazywał żadnego zdenerwowania czy zdziwienia tym, że jest w obcym dla siebie środowisku. Leśniczy postanowił zobaczyć, co z tego wyniknie. A zaskroniec zadomowił się u niego na dobre. Zamieszkał w kuchni, łapał myszy, miał się całkiem dobrze i bynajmniej nie zamierzał się wyprowadzić, chociaż nieraz miał okazję pójść sobie w las przez otwarte drzwi. Widocznie odpowiadało mu cywilizowane życie. Pierwszej zimy wyniesiono go na strych i tam spał w stercie słomy. Niestety drugiej, gdy słonko przygrzało, na strychu zrobiło się gorąco. Wąż pomyślał, że już wiosna i pora wstawać, obudził się i wypełzł ze słomy. W nocy temperatura nagle spadła do minus 20 stopni C i biedak nie zdążył wrócić.Z kolei gniewosz plamisty był i jest na Pomorzu wielką rzadkością. Jego rozmieszczenie nie jest nawet dobrze poznane. Jest gatunkiem ciepło- i sucholubnym. Chętnie poluje na jaszczurki, głównie zwinki, dlatego można go spotkać tam, gdzie licznie one występują. W całej Polsce jest ich z każdym rokiem coraz mniej. Bieszczadzcy leśnicy tworzą nawet dla gniewosza specjalne usypiska kamieni i sterty gałęzi, by zechciał się osiedlać. Tym bardziej ze zdziwieniem zauważyłem kilka gniewoszy, które wpadły do wykopów przy budowie gazociągu na Pomorzu Zachodnim.Gniewosz jest najczęściej mylony ze żmiją zygzakowatą. Jest podobnie ubarwiony i też ma na grzbiecie wzorek, stąd nazwa plamisty. Nie jest to co prawda regularny zygzak, tak jak u żmii, jednak mało kto, z wyjątkiem może przyrodnika, spotkawszy węża, ma czas i ochotę analizować jego plamki. Najczęstszą reakcją jest ucieczka lub, niestety, godna potępienia natychmiastowa próba zabicia gada. Czasami jednak warto spojrzeć mu w oczy. Dlaczego? Ponieważ kształt źrenicy da nam stuprocentową pewność, że jest to gniewosz. Żmija ma źrenicę pionową, a on okrągłą.Jak wszystkie węże, zagrożony jest utratą miejsca do życia. Likwidowanie stert kamieni i gałęzi, śródpolnych zadrzewień i zakrzaczeń, miedz oraz ugorów pozbawia go naturalnych siedlisk. Przy tym są to te same siedliska, które zamieszkuje jaszczurka zwinka, jego ulubione pożywienie. Narażone są więc oba gatunki.