Gelenekselci ve Modernist

Paradigmalar Klskacmda

imam ~clfii

Editor M. Mahfuz SOYLEMEZ

EdltorYrd. Mustafa OZAGAy

Ara§tlrm.a Yaymlan

Ankara2014

~AFii'NiN R:AI>iS ANLAYI~ININ MU'TEZiLE UZERiNDEKi ETKiSi

Hiiseyin HANSU1

Girl~

imam ~afii'nin hadis konusundaki gori.i§leri, kendisinden sonra, c;e§itli mezheplertn hadis anla)Tl§I iizerinde belirleyici oldugu gibi,2 Mu'tezile'nin hadise baki§1 iizertnde de ciddi bir etkiye sahip olmu§tur. e§-$am'nin eserlertnde haber ta.rb.§ma-lan genel olarak ehl-i rey ozel olarak da Hanefiler, Malikiler ve Mu'tezile ile yapllml§sa da bu tebligde sadece Mu'tezile'yle ya-plldigrm du§iindugiimiiz tar1:.l§malar tizertnde duiulacaktrr. e§-~afi.i. eserlertnde yer verdigi tarh§malarda muhalif fikir-leri, genellikle isim vermeden aktardig1 ic;in muhatabrm her zaman tespit etmek miimkiin degildir. Hanefilerle olan baz1 tar1:.l§rilalarmda ihti.lafu. Ebi Hanife ve .ibn Ebi Leyla, Siyeru.'l-Evzai, er-Redd ala Muhammed b. Hasan, ibtalu'l-.ihsan gibi reddiyelerinde oldugu gibi bazen muhatab1 belli ise de c;ogun-lukla tarh§hgi ki§ilerin ismini. ve mezhebini belirtmez. Zaman zaman kullandig1 'ehl-i kel~' ifadesinden Mu'tezile'yi kastet-tigini soylemek miimkiin ise de biz ara§hrmamiZda $af1i'nin eserlertnde Mu'tezile fikirlertyle ortii§tUgiinu du§iindugiimiiz gori.i§leri, Mu'tezile'nin kendi eserlertndeki bilgilerle kar§lla§-trrarak tespit etmeye c;ali§bk.

Bilindigi tizere ~afii'nin ya§adigi donem, Mu'tezile'riin is-lam diinyasmda etkin oldugu bir donemdir. Ozellikle $afli'nin ya§ad1@ hicri II. asrr Bagdat'1 Basra ile birlikte Mu'tezile'nin merkezi konumundadrr. Mezhebin kuruculan Vasll b. Ata (6. 131/748) ve Amr b . Ubeyd (6. 144/761) ~afli'nin diinyaya ge-li§inden klsa bir siire once vefat etrin§lerdir. Ancak onlardan

1 Doc;. Dr .. i.O. hahiyat Fakiiltesi 2 Bu konuda bkz. M. Hayri Klrba~oglu, imam 1;laru'nin "Risalesi"nin Hadis

hmindeki Etkileri. islamiAr~t:umalar Dergisi 10 (1997}, s. 86"99.

146 Gelenelcselci ue Modernist Paradigmalar Krskacutda imam $fifo

sonraki ku~ak olan en-Nazzam (221/835), Ebu'l-Huzeyl el-Allaf (6. 246/860), Drrar b. Amr (6. 200/915) Ue Ebu Bekir el-Asam (6. 201/816), el-Caluz, 255/868. Ca'fer b. Mube~~ir (6. 234/848) ve Cafer b. Harb (o. 236/850) gibi Mu'tezUe'nin etkin isimlert $afii'yle 9agda~trrlar. Pek 90k ilim merkezini dola~an ve 90k farkh gorii~lere mensup hocalardan Uim alan e~-$atli'nin, donemin ilim meclislertnin etkin isimlertnden olan bu al.im-lerle gorii~memi~ olmas1 du~fulillemez.3 Nitekim $atli'nin ho-calan arasmda Mu'tezlle mezhebini mensup alimlertn olmas1, bu temasm en a91k delilidir. Bunlardan Ibrahim b . Ebi Yahya el-Medeni (v. 184/780). Mu'tezlle'nin kuruculanndan Amr b. Ubeyd'in ogrencisidir. $atli'nin diger hocas1 Muslim b. Halid ez Zenci (v. 180/796) ise Gaylan ed-Dim~ki'nin ashabmdandrr.4

Mu'tezili fikirlertnden dolaYl hadis miinekkitlertnin 90gu ta-rafindan cerh edilmelertne ragmen e~-$afii bu iki hocas1n1 da "sika" olarak nitelendirmi~ ve kendllertni sayg1yla arum§trr. 5

Hadiste huccet ve imam kabul edllen ismaU b. !bra-him b. Miksem b. Uleyye (v. 193)6 de e~-$atli'nin en 6nemli hocalanndandrr.7 Mu'tezili olduguna dair bir bilgi yoksa da haUcu'l-Kur'an gorii§iinden dolaYl hadis9Uer tarafindan ten-kide ugrad1g1 bilinmektedir.8 Ancak onun oglu Ibrahim b. is-mall b. Ibr ahim b. Miksem (v. 218) Mu'tezile alimlerinden Ebu Bekr el-Asam'm (6. 201/816) talebesidir.9 Mu'tezUe mezhe-

3 Huseyin Hansu. "Haber Tartl~malan Baglammda $cUli Mu'tezlle iU~kileri." Uluslar Arasdmam$ci.fiiSempozywnu. 7-9 MaYJS 2010. DiyarbakJr.

4 KAdi, Abdulcabbar b. Ahmed el-Hemedaru, Fa.dlu'J-!'tizal. ue tabalcdtu'l· mu'tezile. ru;r. Fuad Seyyid. DAIU't-Tunuslye. Tunus 1986. s. 253: el· Munye ue'l·emelfi ~erht'l·milel ue'n-niha~ n~r. M.Cevad Me~kfu. Daru'n-Neda. 2.bs. Beyrut 1990. s. 217.

5 ibn Hacer, Telhisu'l-habir I, 22: Hasan All es.Sakkaf. el·ibane an usuU'd-Diyane'"ye yazdlltt mukaddime (Amman: Daru1-1mami'n-Nevev12005), s. 40-41. Ebu Hatim er-Razi'ye gore ~-$am 'ahberani's-sika an ibni Curayc" Mus-lim b. Halid ez-Zenci'yi kasteder; 'ahberani's-sika an Sal.ih mevla't-Tev'eme, ibrahim b. Ebi Yahya'YJ kasteder. ez-Zerk~i. el·Bahru.'l·muhit. V, 330.

6 ez-Zebebl. Mizanu'L-rtid~ I, 216. No: 843: Slyer, IX. 107 7 Ebu Beklr Ahmed b. Huseyin el-Beyhakl. Menalabu'~·Sdfii. thk. Ahmed

Sakar. Kahire: Daru't-Twras. ts., D. 314; ibn Teymiyye, eL-jstiJcame, I, 337. 8 ez-Zebebl, Mizan. I, 220. 9 ez-Zehebl. Mizan, I. 20; ibn Hacer, Fethu'l-bari, XV. 78; Beyhakl, Mena·

lab. I. 457.

~afli'nin Hadis Anlayt!]ffi!-Il Mu'teztle Uzerindeki Etkisi 147

bine mensup

148 Gelenelcselci ue Modernist Paradigmalar K1Skactnda Jmam $Q.fii

Hanefi mezhebini takip etmi~se de19 ~ok saYlda Mu'tezili de $afii mezhebini benimsemi~tir. Bazt $afii alimleri de itikat-ta Mu'tezile mezhebini benimsemi~tir. Bunlann en me§huru onceleri bir $afii fakihi iken sonradan Mu'teztle mezhebini benimseyen Mu'tezile'nin me~hur imamlanndan olan Kadt Abdulcebbar'drr. 2° Kadt'run ogrencisi me~hur usulcii ve ke-lamct Ebu'l-Huseyin el-Basri'nin de $afii mezhebine mensup oldugu soylenir.21 $afii'nin ashabmdan olan Ahmed b. Orner, Ebu'l-Abbas b. Sureyc de Mu'tezili alim Ebu'l-Huseyin el-Hayat'tan ders almt§trr.22 Bunlannyaru srra Mu'teztle'ye ait ta-bakat ki~plannda ~ok saYlda alimin hayah anlahllfken "$afti fi.khi ve Mu'teztle kelam1n1 blrle§tiren alimlerdendlr"23 ifadesi kullanlllf. Haklarmda bu ifade kullanllan alimlerden bazlla-n §unlardlf: Kadt Ebu'l-Hasan Ali b. Abdtlaziz el-Curcani (o. 392); Ebu'l-Hasan er-Refa. el-Kadi Ebu-Bi§r el-Curcani.24

Subki'rrin Tabalcatu'~·.Safiiye'sinde yap1Jginuz genel bir taramada Mu'teztle'yi benimseyen $afti fakihleri arasmda ~u isimler de zikredillr: Ali b. el-Huseyin b. Abdillah Ebu'l-Kasun er-Rab'i,25 mii9tehit derecesine ula§hgt belirtilen Abdulmelik b. ibrahim Ebu'l-Fadl el-Hemedani el-Mukaddesi26 ve me§hur $afii alimi el-Maverdi.27 Bu eserde ve diger tabakat kitaplann-da yapllaca.k. detayh bir taramayla daha pek 90k $afii Mu'tezili alimin tespit edilebtlecegini dii§iim1yoruz.

Mu'tezile eserlerinde ise $afti kar§tthgt §Oyle dursun, tam. tersine onu saygtyla zikreden ifadeler bulunmaktadrr. Caluz ve me§hur Mu'tezili miifessir ez-Zemah~eri'nin $afti'nin Umi-ni takdir eden ifadeleri me~hurdur.28 Mu'teztle tabakat ya-

19 HO.seyin Hansu, Mu'tezile ue Hadls. Ankara: Kitabiyat 2004. s. 74. 20 Subki, Tabakat, v, 61 21 Katip Celeb!, Keifu'z·Zunun, II, 1732 22 i:bnu'l-Murtaza, el-Munye, s. 218. 23 ...... L!.ll

!:;)afii'nin Hadis AnlaJI§mlll Mu'tezile Dzerindeki Etkisi 149

zarlarmdan ib~u'l-Murtaza ise, Mu'tezili hocalarmdan yola ~lkarak aslmda $afii'nin de Mu'tezili sayll.rnas1 gerektigini beii.rtmi.§tir. 29

Buti.in bunlar e§-$afii'nin du§iince di.inyasmm arka pla-runda Mu'tezile'nin gi:iru§lerinin de etkin bir rol oynadlgrm gostermektedir. Bu ylizden muteahhir di:inem kaynaklarm-da $afii'ye atfedilen Mu'tezile'yi karalaYICl ve mahkum edici baz1 si:izlerin dogrulugunu son derece ku§kulu buluyoruz. e§-$afii'nin Mu'tezile'ye nefret derecesirlde muhalif oldugu,30

onlarm §ehadetini kabul etmedigi,31 Onlarm arkasmda na-maz kllmaYl caiz gormedigi32 ••• §eklirldeki rivayetlere bir deger atfetmemek gerekir. Bu tur rivayetler ~ogunlukla be§irlci asrr ve sonras1 polemik turu eserlerde yer alan, 33 rnihne donerni sonrasmda olu§an Kelam aleyhtarl kirl ve nefret edebiy

150 Gelenelcselct ve Mode mist Paradigmalar 'Krskacuu:la. imam $Q.fii

Eserin birinci bolfunu "Haberleri tamarnen reddedenler"le yapuan t:arb.§rnalardan olu§maktadrr. Mu'tezile mezhebine mensup ki§ilerle yaplld.lguu dii§iindugfuniiz ikinci bolfuniin-de ise haber-i vahidin bilgi ve arnel degert iizerinde yapuan tart:J.§malar yer alrnaktadrr. Bu bolfundeki tarb.§malan rnev-cut Mu'tezili kaynaklarla mukayeseli bir §ekilde okudugu-rnuzda tart:I§marun $a.fii'yle bazJ. Mu'tezile mensuplan arasm-da yapudJg1 ortaya c;;lkrnaktadrr. Bu boliimdeki tarb.§malarm Mu'tezile eserleriyle mukayeseli bir ozetini verdikten sonra e"§-$atli'nin gorii§lerinin daha sonraki Mu'tezile dii§iincesi iizerindeki etkisini bir teblig smrrlan c;;erc;;evesinde incelemeye c;;all§acag1Z.

imam $atli "haberi hasseyi (haber-i vahid) kabul etmek istemeyenler"34 ba§h@ altmda bu grubun gorii§leri hakkmda ozetle §unlan soylemektedir:

Hz. Peygarnber'den gelen haberleri ara§tmp kaydetmek ve onlarla amel etmek iimmet ic;;in bir gerekliliktir. Onlan ka-bul etmeyenlerle mucadele etmek ve goru§lerini reddetmek gerekir. Ancak bu haberlerden sadece siibutu kesin olanlarla amel edilmelidir. Kesin bilgi ifade etmeyen (zarmi) haberler-le amel etmek hic;;bir §ekilde caiz degildir. ihata demek hem zahiren hem de batmen Allah'm murachru temsil etttgi ac;;lk-c;;a bilinen ve iizerinde hic;;bir §ekilde ihtilaf bulunrnayan ha-berlerdir. Bunlar, buyiik bir grubun kendileri gibi buyiik bir gruptan naklettikleri haberlerdir. 35 Bu tiir haberler kesin ve yakini bilgi ifade ederler. hmi-i amme olarak da bilinen bu bil-ginin dogrulugUDda, hem zahiri olarak hem de batmi olarak hic;;bir ku§ku bulunmaz. Bunlarm bilgi degeri ayrudrr ve bun-lara dayall olarak verilen hiikiimler baglaytCldrr. Hararn ve helaller, farzlar, namazlarm saytsl, ogle namazmm dort rekat oldugu bilgisi gibi zarurat-1 diniye sayllan ve herkesin bilmesi gereken hususlar bu bilgi c;;e§idiyle bilinir.36

34 Muhammed b. ldr!s e~-$atl!. Cl.mliu'l-ilm. s. 19. (Kitabu'l-um'ii.n 9. cUd! l~erlsinde, thk. Rlfat Fevzt Abdulmuttalib, Mansura: Daru'L-Vefa 2001.)

35 e~-$afii. Cimiiu'l-ilm. s. 20. 36 e~-$a.fii, er-Rtsdle, thk. Ahmed Muhammed $3kir. Mektebetu1-ilmtyye.

Beyrut 1358/1939. Risale. 478: Cimiiu'l-ilm. s. 20.

~afti'nin Hadis Anla}'l!?tmn Mu'teztle Ozelindeki Etkisl 151

Bu bilginin . kaynaklan Kur'an (el-Kitab), U.Zerinde icma edilen siinnet ve funmetin U.Zerinde icma ettigi hiikfunlerdir. 37

BUnlan klsaca §6yle a9tklarnak miimkundfu:

Kur'an: Kur'an'm tevile a91k olmayan hl1kilinleri kesin bil-gi kayna@drr.38 Kur'an'm tevile ihtirnali olan ayetlerinde ihtilaf vuku bulabildigi i9in bu ayetler zahir ve amm manast ilzeline brrak:I.1J.r ve yoruma gidilmez. Yorum (batmi anlam) ancak insan-lann u.zertnde icma etmesi halinde kabul edilebilir. Ama eger insanlar ihtilaf ederlerse ayet zahiri manasl U.Zere brra.kil:rr.39

icma: BU.yllk kitlelerin Rasulullah'tan alarak birbirine naklettikleri haberlerdir. Bu tiir haberler kullann, dilleri ve ftilleriyle, mallart ve bedenlertyle yerine getirmeleri farz olan hususlan i9eren haberlerdir. Narnazlarm SaJl.Sl, Ramazan orucu, zinanm haramllg1. zekat bilgisi gibi. 40 Sahabeden ri-vayet edilip de diger sahabiler tarafmdan itlraza ugramayan haberler de bu kapsarnda degerlendirilebllir.4 1

insanlarm U.Zerinde icma ettigi ve kendilerinden oncekile-rinirl de icma ettigini naklettigi hususlarda, her zaman Kitap ve Siinnet'e dayandtklarmt soylemeseler de bu §ekildeki ic-malan, uzerinde ittifak edilen siinnet mertebesindedir.42

$afii'nirl muhaliflerine gre icma her konuda huccettir zira onda hata mllmklln degildir.43 insanlarm icma ettigi husus-lardan kastt alimlerin icmastdrr.44 Alimler bir haberin kabu-lu konusunda icma etmi§lerse o baber kabul edilir. Ozerinde icma olu§mayan haberlerde ise hata bulunmas1 muhtemeldir. Hatah ohnast muhtemel bir §ey deW olarnaz.45 Ancak icma reye dayalt ohnamaltdlr. Zira reyvarsa ihtilafvar demektir.46

37 e:;;-~afti. Cimtl.u'Hlm. s. 20. 38 e:;;-l;>afti, Cimtl.u'Hlm. s. 21. 39 e:;;-~afii. Cimtl.u'!-ilm. s. 21. 40 e:;;-~afii. Cimtl.u'l-ilm. s. 21. 41 e:;;-~afii. Cimtl.u'l-!lm. s. 35. 42 e:;;-~aru. Cimtl.u'L-Um. s. 21. 43 e:;;-$afii. Cimtl.u'Hlm. s. 20. 44 e:;;-l;>afii. Cimtl.u'l-Um. s. 22. 45 e:;;~afii. Cimtl.u'l·Um. s. 22. 46 e:;;-l;>afti. Cimtl.u'l-Um. s. 21.

152 Gelenelcselci ue Modernist Paradigmalar KISicaclllda imam $afii

Tevatur: $afi.i'nin muhaliflert. te~atur derecesine ula~rru~ miitevatir haberi de kesin bilgi ifade eden haberler kapsarmn-da de~erlendinni~lerdir. 47

Klyas: Bu gruba g6re, la.yas yapmakta hata yapma ihtimali bulundu~u i~in kesin bir bilgi kaynagt olarak kabul edilemez. 48

Bir ~ey diger bir ~eye ba~mdan son una kadar mebde, kaynak (masdar) ve kullarum alaru (masnf) itibartyle e§it olmad.I.k~a klyasa konu olamaz. Eger bu ger~ekle~irse o zaman la.yas edi-ltm ~ey, la.yasta asu olan qassm hiikmiinii ahr.49

Haber-i vahid: Haber-i hasse kapsarmnda olan haber-i va-hidler ise do~rulu~undan emin olundu~u takdirde amel edil-meye elverl~li olur. Bu da iizerinde icma edilmi~ olmas1yla anla~ilir. 50

Bir konuda bu sayllan delillen;len biri bulunmazsa o konu hakkmda hiikfun verilmez, ash uzere b1rakillr. ilm-1 arnme denilen bu kaynaklann a~lk b1rakb~1 alanlarda klyas, reyle olu~an icma, haber-i vahid gibi zan ifade eden, dolaJlSlyla hata ihtimali bulunan delillerle amel edilemez.

Bu goru~leri savunanlara kar~1 imam $afli, kesinlik ifade eden haberlere ilaveten, zan ifade etse de ~artlarlfll ta~1yan haber-1 vahidle de amel edilmesi gerektl~ini savunmu~tur. Zira Rasulullah'a itaat kesin bilgi kaynagt olan Kur'an'm a~lk bir gere~idir. Bu itaat ondan nakledilen haberlerle mfunkiin-diir. Haberler olmadan ona itaat mfunkiin de~il. dolaJlSlyla haberleri reddetmek Kur'an'a kar~1 gehne sonucunu do~urur. Haber-i vahidi, adil bir ki~inin adil ki~ilerden Raslullah'a va-nncaya kadar kesintisiz olarak rivayet etti~i haber ~eklinde tarif eden e~-$afli, 51 Rasulullah'tan (s) nakledilen haberlerin bir la.srru haber-i hasse olsa bile onlarla amel etmek gerekir.

47 e~-$afii. Clmdu'Him. s. 32. 48 e~·$afii. ClmfuL'I-ilm. s. 21. 49 e~·$aru. CimfuL'l-llm. s. 21. 50 e~·$afii. Clmdu'Him. s. 21. . 51 e~--$afii. er·Risdle, 369. imam e~·$afii. er·Risdle'sinde blr ki~l.n.ln bir kl~i

den naklettl~i haberin delll olabUmesi i~in ~lUlasi gereken ~artlar !~In bkz. er-Risdle, 370-371.

9afli'n1n Hadls Anlayt§mm Mu'tezlle Dzertndeki Etkisl 153

Ciinki.i haber-i passe ile amel etmek haber-i arnmenin zorun-lu bir sonueudur . .Yani haber-i ammeyi kabul eden, zorun-lu ·olarak haber-i h~sseyi de kabul etmelidir. Aksi takdirde sadeee haber-i ha~seye degil haber-i ammeye de aykm dav-rarulnu§ olunur. Zaten muhataplannea ilrn-i arnme oldugu ileri si.iri.ilen birc;ok husus da, aslmda iddia edildigi gibi ilm-i amme kapsarmnda degil ilm-i hasse kapsammdadrr.

imam $afli'yle bilginin kati'ligi ve zanniligi konusunda tarb§an ve haber-i hasseyi kabul etmeyen bu grubun gon1§-leri Mu'tezile'den en-Nazzam (221/835) ve onun ogreneileri Ca'fer b. Mube§§ir (6. 234/848) ve Cafer b. Harb (o. 236/850) gibi Mu'tezili alimlertn gon1§leriyle benzerlik ta§rmaktadrr. Mu'tezill imam ve tarihc;i Ebu'l~Kasrm el-Belhi'nin (v. 319). el-Makdl.dt isimli esertnde belirttigine gore en-Nazzam ve og-reneileri Ca'fer b. Mube§§ir, Ca'fer b. Harb ve el-iskafi habertn bilgi degeri konusunda ozetle §U gon1§leri savunmu§lardrr:52

en-Nazzam'a gore §er'i hi.iki.imler §U uc; yolla bilinebilir: Akli ilkeler (hueeetu'l-akl), Kitabm te'vile ac;Ik olmayan hi.i-ki.imleri ve nakli iema. 53 Klyas, rey ve i

154 Gelen.e/cselci ve Modernist Paradigmalar ~1SlcacU1da imam ~dfii

en-Nazzaro kesin bilgi ifade etmedigi i9in. klyast da reddet-mi~tir.

$afii'nin Hadis Anla)'l~mm Mu'tezile Dzerlndeki Etkisi 155

ad! ge~,;en Mu'~ezile alimleri veya onlara yakm isimler oldu-gunu rahathkla soyleyebiliriz. e§-$atll bu tarb.§mada, yer yer demagojiye ba§vursa da son derece usta cevaplarla muha-taplanru susmak ve kendi gorii§lerini kabul etmek zorunda brralam§trr.

~afii'nin Hadis Konusunda Mu'tezile'yle Yapttg1 Tartl§malann Yansrmalar1

$am cloneminde gu~,;li.i bir §ekilde haber-i valiidle amel edilmesine kar§I ~,;lkm bu gruptm soma, Mu'tezile i~,;erisinde bir iki istisna hart~,; bu gorii§i.i savunm kimseye rastlaya-rmyoruz. Bunlardm birtsi, $atli'den yakla§lk bir asrr sonra ya§aym Mu'tezile'nin Bagdat imamlarmdm Ebu'l-Hi.iseyin el-Hayyat'trr (v. 300?). el-Hayyat, "Adil bir ki§inin verdigi ha-ber (haberu'l-vahidi'l adl) bize gore bilgi ifade etmez"63 demi§-tir. Hayyat'm, er-Red ala men esbete habere'l-vdhid admda bir eser de yazd!g1 rivayet edilir.64 Ancak onun bu gori.i§i.i en ba§ta kendi ogrencisi Ebu'l-Kasrm el-Belhi tarafmdan redde-dilmi§tir. el-Belhi, Kitdbu'l-hucce .fi ahbdri'l-dhdd'nn65 yazarak kendi hocas1 el-Hayyat dahil haber-i vahidi reddedenlere kar-§1 !,;lkrm§trr. 66 ,

$atll'yle Bagdat'ta haber-i vahid i.izerine tartl§malan bu-lunm67 ve bir hadisin kabul edilebilmesi i~,;in adalet ve zabt sahibi en az iki ravisinin bulunmas1 gerektigini ileri si.iren ibrahim b. ismail b. Uleyye'nin, gori.i§lerinin benzeri ise daha soma Mu'tezile imamlarmdm EbuAli el-Cubbai (v. 303/915)

63 el-Hayyat, el-intisar, s. 68. 64 ilm Hacer. Lisan .. IV. 8-9. 65 Abdulklihir el-Bagdadi, el·Farlc beyne'l·Flralc. Daru'l-Kutub!'l-ilmiyye,

Beyrut. t.y. s. 133 66 el-Belhi, Kabiilu'l·ahbiir, 1.17. Belhi, haber-i vahidle arne! edilecegini

prensip olarak kabul etmekle beraber. boyle bir habeiin ~u ~artlan ~~mast gerektlgini belirtmi~tir: Hz. Peygamber'den (sav.) nakledilen haber-1 vii.h.id, Kur'an, St1nnet. lema ve akli ilkelere aykln degilse, ravilerin.in dog-rulugu hakkmda genel kanaat olu~mu~ ve haklannda husniizan edilmi~ ise; rtvayet edilen haber iimmetin genel tatbikatma aykln olmaj'lp ~az da degilse; bu habeiin kesin bilgi ifade ettigi ve Allah indinde dogru oldugu kesin olarak !delia edilmemekle birlikte, kabul edilmesi ve onunla amel edilmesi vaciptir. (Belhi, el-MalccilG.t, vr. 118b.)

67 el-Hatlb el-Bagdadi, Tarihu Bagdad. VI. 22.

156 Gelenekselci ue Modernist Paradigmalar KrskacUlda imam $cl.fii

tarafmdan savunulmu~tur.68 Onun. gon1~leri de yine diger bii Mu'tezili alim Ebu'l-Huseyin el-Basri tarafmdan itiraza ugrarm§trr. 69

Bunlarm dl~mdaki Mu'tezililerin ise seleflerinden degil ~afinin gorii§lerinden etkilendigi gonllmektedir. Haber-i vahid konusunda ~am'yle benzer gon1~ler savunanlarm ba§mda Kadl Abdulcebbar ve ogrencisi Ebu'l-Huseyin el-Basri gelir. Kad.l Abdulcebbar, el-Mugni adh eserinde konuyu i~lerken,7° qpun ogrencisi el-Basri, ~1-Mu'temed'inde haberi vahidle ta-abbudun cevazt konusuna 35 sayfa aymm§ ve bunun gerekli-ligini akli ve nakli delillerle savunmu~tur.71 Nakli deliller ara-smda sahabe icmas1 ve uygulamas1 ile ilgili ornekler onemli bir yer tutmu§tur. el-Basri'nin, konuyla ilgili verdigi ornekler-den bazliart ~oyledir:

Ebii Bekir'in (ra), ninenin miras1 konusunda Mugrre'nin haberiyle amel etmesi; Hz. 6mer'in, Mecusilere uygulanacak hii.kii.m.ler konusunda Abdurrahman b. Avfm haberiyle amel etmesi; Dahhak b. Sufyan'm habertyle, kadmt kocasmm di-yetine vfuis kllmast; parmaklarm diyeti konusundaki farkh uygulamalaruu, kendisine ula§an bir rivayetle terk etmesi; Ebii Sa'id el-Hudri'nin haberiyle, riba. konusundaki uygula-malarmdan vazge~mesi.

el-Basri'ye gore, sahabenin uygulamalarma dair bu tiir rt-vayetler ~oktur. Bunlarm hepsinin yalan olmas1 miimkOn de-gildir. Haber-i vahid olsa bile bunlar, bir biitiin olarak tevatiir hii.kmiindedirler. 72

el-Basri'nin eserindeki dikkat ~ekici ba§hklardan birisi de "Ravisi tek oldugunda haber-i vahidin reddedilemeyecegine dair"dir.73 Bilindigi gibi bu goru§ ~am'nin en me§hur tezle-

68 el-Basri. el-Mu'temed, ll. 137-8, ibn Hacer. Nulcet.. I, 11; Suyutl. Tedribu'r-ravi. I. 52.

69 el-Basri, el-Mu'temed. U, 139. 70 K.adi, el-Mugni. XVII. 383-385. 71 el-Basri. el-Mu'temed, U, 98-133. 72 Basri. el-Mu'temed. ll. 114. 73 el-Basri, el-Mu'temed, U. 138.

~atli'nin Hadis Anla}'l~U)lil Mu'tezile Ozerindeki Etkisi 157

rinden biridir._'Z4 Ravisi tek olsa bile §artlan ta~wan haber-i vahidle amel edilmesi gerektigini savunan el-Basri bu gorii-~imu desteklemek ic;:in yine sahabe uygulamasma dayanrm~ ve buna· dair pek c;:ok ornek vermi~tir.75 el-Basri'nin ravisi tek alan haberin kabul edilmesi gerektigme dair bu g6rii§iiyle $alli'nin ayru konudaki goru~leri arasmdaki paralellik ac;:Ik bir §ekilde goriilmektedir. $alli'nin 'er-Risale'sinde haber-i vahidin delil olu~unu ispatlamak ic;:in Hz. Peygamber ve sa-babe uygulamalarmdan verdigi orneklerin 76 pek c;:ogunun el-Basri tarafindan da kullamld1g1 gorillmektedir.

Ahad haberlerin kabul edilmesi gerektigi Kadi Abdulceb-bar tarafmdan da savunulmu~tur. 77 Hata o, haberi vahid ko-nusunda $afli'yle tartl~rm~ ve ona reddiye yazrm~ bulunan Mu'tezili fakihlerden78 isa b. Eban'm gorii§lerini bile tevil yo-luna giderek, aslmda $alli'yle aralarmdaki ihtilafin lafzi oldu-gunu i~aretle ~oyle demi§tir:

74 er·Risdle'sinde blr ki~lnin b!r ki~iden naklettigi haberin delil olabilmesl ic;in ~u ~artlan tllilrmasl gerektlgini belirtmi~t!r: Ravi, dininde guvenil!r, soziinde dogru olmakla tarunnu~. rivayet ettiglrli iyice kavrayan, hadi· sirl Iafizlanndaki herhangi b!r degi~ikligin anlam kayroalannm farkm-da olan veya (bunun farkma varacak seviyede degilse} hadlsi mana ile degil, duydugu gibi harfi harfine rivayet eden birl olmah; -c;iinktl hadi-sin lafizlanndaki b!r degi~ikligm ne gibi anlam sapma/kayroalanna yol ac;acagliD bilemeyecek blr seviyede lse, manayla rivayette bulundugunda helali harama c;ev!rebil!r; ama had!si harfi harfine rivayet edecek olursa. hadlsin man.as!ID saptuma tehllkesi ortadan kalkar- ezberinden rivayet ediyorsa hllzl saglam olma.ll. yazlh malzemeden rivayet ediyorsa, yazd1g1ID iyice muhafaza eden blri olma.ll, hadis konusunda ezberinin saglami.Iglyla bilinen ravilerle ayru hadisi rivayet etmi~se. onlara muhalif rivayette bu-!uri.IDamah, goru~t.Ugu ravilerden i~itmedigi ~eyleri rivayet eden veya Hz. Peygamber'den. guvenil!r ravilerin rivayetlerine aykm rivayette bulunan miidellis blri olmama.ll. ravinin kendinden onceki ve sonraki raviler de bu ~ekilde olmah ve bu suretle hadis Hz. Peygamber'e veya ondan sonra gelenlere kopuksuz b!r lsnad ile ul~ma.lldrr.

158 GeLenelcselct ve Mode mist Paradigmalar K!Sicacmda imam $cifii

~am ile isa b. Eban arasmda, Kur'an'm zahirine muhalif olan ha-·bertn kabulu konusunda ihtilaf oldu~u zanm dogru degilclir. On-larm ihtilafi, kabul (telciimuO ~artlarma sahip haberin, Kur'an'a arzmm gerekip gerekmedigi konusundadrr. ~afii'ye gore boyle bir haber, Kur'an'a arz edilmez, 9iinkii Kur'an'a uygun degilse zaten kabul ~artlarma sahip degilclir. fsa b. Eban'a gore ise, aranan ~artlan ta~1sa da, amel edilebilmesi i9in Kur'an'a arz edilmesi ge-rekir.

~atl.i'nin Hadis Anla}'l§IJ.Uil Mu't~e Ozerindeki Etkisi 15.9

bir i.ki istisna .ch~mda, sonraki donem Mu'tezilileri tarafmdan devam ettirilrnedigini goruyoruz. Bilakis sonraki donemlerde, $afii'nin savundugu goru~lerin, Mu'tezile i9erisinde daha be-lirleyici olmaya ba~lachguu goruyoruz.

Bu 9er9evede «;ogunlukla be~inci asrr ve sonras1 polemik tllrii eserlerde $afii'ye atfedilen kelam ve kelamcllar aleyhin-deki, dogrulugu olduk«;a ku~kulu baz1 rtvayetlerin, mihne do-nemi sonrasmda olu~an kin ve nefret edebiyatmm bir Uriinii oldugunu dii§iinuyoruz.