SİYASAL İKTİSADIN KÖKENLERİ•

Gunnar MYRDAL Çev.: Kadir YERCİ

Siyasal iktisat kuramına yayılan siyasal öğretilerin kaynağını ve anlamını kavramak için, başka birçok siyasal «sistem» ve ütop­ya gibi bu kuramın da doğal hukuk felsefesinden doğduğunu ve faydacı toplumsal felsefenin etkisi ·altında geliştiğini anımsamak

gerekir. İjktisat kuramının üstündeki bu iki etki · büyük ölçüde benzeşmektedir. Gerçekten faydacılık doğal hukuk felsefesinin İngiliz kanadı olarak düşünülebilir. Ancak, birbirlıerinden öylesi­ne keskin biçimde uzaklaşmışlardır ki, İngiliz ve Kıta düşüncesi arasındıaki tipik ayrımı gösterirler.

Kıta düşünürlerinin soyutlama yapmaya eğillınl.eri öteden­beri biliniyor. Ustan doğrudan çıkarılabilir olduğuna inandıkları genel fikirleri öncül olarak almayı yeğlerler. «Doğal» olan bu kav­ramların özleri gereği söz götürmez kavramlar oldukları düşünü­lerek, uslamlamanın kurallarını zorunlu olarak izledikleri, do­ğuştan geldikleri (innate), Özgür İrade (Free Will), Usçu Ev­:ııen (Rational Univeııse), Tannyı yaratmak ve korumak v.b. ön­varsayımların doğal sonuçları oldu!klan varsayılır. Bu a priori toplumsal felsefe birçok yoldan sunulabilirse de ereğimiz bakı­mından aralarında bir ayrım gözetmiyoruz.

Öte yandan, İngiliz düşüncesi Bacon'dan beri büyük ölçüde görgüldür. İngiliz görgülcüleri her tür bilgiyi duyum deneyimin­den çıkarmaya giriştHer; öyle ki, ayni görgü! temele dayanan top­lumsal bir ıahlak sistemi kurmayı denediler. İnsan ~avranışınm

(*) Gunnar MYRDAL., The Politıical E1ement in the Development of Eco­ınomic 'Dhe.ory, London, Routledye and K·egan, 1971'in ikinci bölümü (ss. 23-55). İngilizce metinde ·böHim 'başlığı «Ideological Background» tur. Ya­pıtın Isveç dilindeki özgün :baısımı · 1929'da, İngilizce'deki ilk basımı 1'953'

te yapılmı§tır. 141

doğruluğunu ya da yanlışlığını yargılamıyorlardı; çünkü bu, ken­

dinde '(in itself) iyi ya da kötü ama hep erdemden yana olan

iradeden kaynaklanmaktadır. Bu . iradede iyi ya. da kötüyü ne'Snel

olarak belirleyebileceklerdir. «1Top~um sıkarl>l üst norm olarak

konmuştur. Bu, bireysel doyumların aritmetik toplamı olarak yo­

rumlanmaktadır. Refah p_sikolojik bir durum olıarak düşünüldü­

ğünden ahlak kuralları psikolojiye dayandırılır. Bu tür bir ka­

nıtlama, J.S. Mill'in Utilitariaınism'inde ve Sidwick'in Methods

of Ethics'inde zaten vardı. Spencer de aynı kanıtı kullanmakla

birlikte, kendi evrim düşüncıesine göre onda birtakım değişiklik­

ler yaptı. İngiliz ve Amerikan felsefesinin çağdaş çoğu kolunda

bu kanıta şu ya da bu biçimiyl·e yine rastlanmaktadır; Görgü!

kökenli toplumsal bir ahlakın günümüzde başarısızlığa uğraya­

cağı açıktır. Görgü! gerçekliğin incelenmesi summum bonum bir

bili'ye (insight) yani nesnel olarak doğru bir değer yargrnına asla

götüremez. Faydacı görg.ülcüler önünde sonunda böyle.sine hara- ·

retle haber verdikleri bu a prioıi «yükısek ilkeler»e dönmek zorun­

dadırlar.

Faydacıların, doğal hukJuk felsefesine ters düştüklerini yavaş

yav:aş anlamaları öne;m taşımaktadır. Çatlama BentJ::ıam'a ge­

linceye değin belli değildi. Onun katkısı öncelikle doğal hukuk

öğretilerine karşı çıkışı ve bu nedenle de iki sistemin açık seçik

birbirinden ayrılmasıydı. Bentham'a göre, «doğal haklar»dan söz­

etmek tümüyle anlamsızdı. Çağdaş iki büyük insan hakları bil­

dirisine, 1776 Bağımsızlık Bildirisi (Declaration of Independence)

ve 1789 İnsaın Haklan Bildirisi (Declaration des droits de l'homme)'

. ne vargücüyle sa~dırdı. Bunlar, diy.ordu, metafizik çalışmalardır, _

«hatta 'metafiziğin de çok ötesindedirler (ne plus ultra). Madde­

lerin ne olduğuna bakalım. Bunları üç başlık altında toplayaca­

ğım: 1. Anlaşılmaz; 2. Hatalı; 3. 1 ve 2'nin karışımı.» 1 Bu tür spe­

külasyonlar diyordu, totolojik'in dik alasıdır: Ancak bu tür ağır­

başlı bildiriler yoğun · anlamda söz söylemeyi amaçladıklarından

hatalıdırlar da. Berttham'ın yaklaşımı çağdaş iktisadi terminoloji

ile pragmatik - kurumsalcı ya da işlevselci idi. Onun görüşüne

göre kurumlar salt, varlıklarının erdemiyle meşrulav,tırılamadık­

farı gibi, yine «şeylerin doğası>>na övgü düzerek de ısavunulamaz­

lar.

(1) Bentham'ın Collected Works, ed. G·owrıiıng, C.X, ss. 2·14-15.

142

Hume'u izleyerek Bentham toplumsal yaşamın «gerçek var­lıklar»ı ile · «kurgusal varlıkları 1m birbirinden :ayırdetti ve ger­çeklikler için yanlış kurgular yapma eğilimine saldırdı. «Yüküm­ler, haklar ve benzeri sözcüklerıı diye ekledi, böylesi kurgusal var­lıkları tanımlarlar. Bunlıar mecazdan başka bir.şey değildir. Bir kimsenin birşey yapmaya «yükümlü» olduğu önermesi olsa olsa şöyle bir anlam taşır: Bilinen belli koşulların tsonuçta acı verecek yaptırımlar getirmesi olıası iken, bu .kimse .onu yapmamayı yeğli­yehilir mi? ccGörev» ve «yüküm gibi sözcükler, geT:çeklikler dünya­sında geçerli zevk ve a.cıyı önceden sezdiren bir kurguyu içerirler. Bentham sisteminin dayandığı temel budur.

«Doğa, insanlığı iki bağımsız efendinin, acı ve zevk'in ege­menliği altında tutar. Bu efendilerin buyruğunda n:e yapacağı­mızı ve ne yiapmamız gerektiğini başlıbaşına ortaya koyar.»·2 Bent­ham, Introduction to the Priınciples of Mora1s and Legislation'a bu görkemli ve çokça aktarılan sözlerle başlar.

Burada sırası gelmişk;en değinelim: Ayrım, · Bentham'ın bizi inandırmak istediğince temelden bir ayrım değildir. ·Nesnel olma savındaki başka bir toplumsal ahlak ısistemi gibi faydacılık da, nesnel .siyasal normlara bir temel türetmesinden, yani ideal siya­sal koşulların çıkarıldığı, bu nedenle de varolan toplumsal dü­zenin bilimsel eleştirisini sağlayabilen moral hak ve gör:ervleri an­~atmasıyla doğal hukuk felsefesini andırır. Bu nesnel normların ışığında, bir kimse kurumların doğru ve meşru kurumlar olup olmadıkların ya da -genellikle kullanılan deyimle- toplum çı­

karını yükseltip yükseltmediklerine karar verebilir. Siyasanın bir tür faydacı aritmetik olması gereğind:eın ve kıatıksız mantıksal ve matematiksel işlemler yapmak suretiyle, uygun davranışın ne ol­duğunu bir kimsenin her zaman bulabHeeeğinden Bentham'ın kuşkusu yolktu. Bentham'ın :başlıca ilgi1si gerçekten buydu. Ateşli

. bir toplumsal reformcu olmanın dia, sa.ıt ikinci dereceden spekü­latif bir düşünür olmanın da çok ötesindeydi. Onun karakteristi­ği, «bu masanın onların dışlarında mı, yoksa içlerinde mi varol­duğuna ya da varolup olmadığınıa.>> kaJ.a yoran meraklı insanla­rın aLçakg.önüllülüğüyle konuşmaktı. Kendisini de ayırmadan, bu soruna yan çizildiğine inanıyordu.

(2) lntroductlon to the Prlnclples of Morals and Leglslotlon, s. 1.

143

I

Gerek doğal hukuk filozofları, gerekse faydacılar, kuramsal

spekülasyondan pratik davranış kurallarına varmaya çaba gös­

ter<iiler; tarihsel gö,relilik ıanlamı ·bu nedenle her ikisinde de yok­

tu. Doğal hukuk felsefesi, bu anlamdan usçu temeli ve kö~eni

yüzünden yoksundu. Peki ya faydacılar? Açıkladıkları programa

göre toplumsal fayda hesaplaması toplum koşullıarmdaki her de­

ğişmeyi hesaba alma;k suretiyle sürekli yın:elenmelidir. Gerçekten

de faydacılar, felsefeleri doğal hukuk okulu ile ters düşünce bu·

ayrımın üzerinde önemle durdular. Buna karşın programlıarına

bağlılıkları sözden öteye gitmedi. Bunun başlıca nedeni, . toplum­

sal faydayı gerçek olarak hesaplama sorunu ile her yüzyüze geliş­

lerinde ıkarşılarınıdıa buldukları mantıksal zorluklardı. Ya doğal

hukuk feLsefesinin modası geçmiş kavramlarına saptılar, ya da

olabildiği kadar başına buyruk davrandılar; yıalnızca «haklar»

ve «görevler» değil, «toplumun ortak çıkarı», «~enel refah~ da

-kurgusal kavramlardı. Faydacıların !açıkladıkları programı niç

yürütememelerinin başka bir nedeni, insan doğasının evrensel

ezeli ve ebedi tekhiçimlfüğine (uniformity) olan katı inan&larıydı.

Bu inançlarını onsekizinci yüzyıl doğal hukuk felsefesinden al­

mış1ar ve ne denli resmen yalanlamışlar ise de onu g;er:çek anlam­

da hiç terketmemişlerdi. J.S. Mill'in toplumsal felsefesine, hatalı

olmayarak, Aydınlanma Çağının mührünü veren de bu inanç ve

buradan türetilen maksimlerdir, diyebiliriz.

Bundan ötürü, faydacıların doğal hukuk filozofl!arıyla ben­

zeşmelerinin nedeni, yalnızca nesnel geçerlilik taşıyacakları savı

ile her ikisinin de ahlak normları türetmeleri değildir. Öğretile­

rinin içeriği, hatta kalıbı dahi, onların yıakın akrabalığını ortaya

koyar. Gerçekten Paley'e, Bentham'ın yamsıra faydacılığın kuru­

cusu olarak yer verilirse yanlış olmaz. Paley çeşitli davranış bi­

çimlerinin toplumsal faydayı arttırma ya da azaltma eğilimlerini

sınayarak ahlak sorunlarını çözmeye çalıştı. Henüz «doğal hak­

lar>>la «arızi (advantitous) haklar» arasında ayırım yıapıyordu.

Birinciler, varolan siyasal kurum ve diğer toplumsal koşullara

bakılmaksızın fayda artışı yarattıklarından ötürü evrensel ge­

çerliktedirler. Öte yandan, arızi hakların g.özetilmesi, fayda ar­

tışı yaratsın yaratmasın bu tarihsel, bir ölçüde de başına buyruk

koşullara bağlıdır. örneğin, çalışmayı ve tutumluluğu özendirme.si

nedeniyle her zaman faydalı olan özel mülkiyet haklarım savu-.

nurken, bir ülkenin yasalarına uymanın yarattığı genel fayda ıar­

tışını işaretle daha dolaylı bir yol tuttu. Benzer oiıarak tekeşlilik

144

monogamy), her zaman ve her yerde genel fayda ilkesi uyarın­ca gözetilmesi istenen evrensel bir ilkedir. Bu ilkeye, şeylerin

doğasından daha doğrusu erkek ve kadınların hemen hemen eşit sayıda doğumlarını buyuran takdir-i ilahiden de varılabilir.

Bentham'ın ve sonraki faydıa.cıların doğal hukuk tipli böylesi çok genel kanıtJarı pek benimsemedikleri bir g·erıçektir. Bununla birlikte, güncel sorunlara en genel ilkelerden kalkarak her yak­laşışlarında, tıpkı öncülerininki gibi ilgiyle tartıştılar. Faydacı­

ların · <i>lümsüz ve doğ1al, mülk edinme hakkı»ndan zaman zaman sözedişleri çok ciddi bir bağlamda anlaşılabilir; böyle düşüncele­rin açı'k seçik anlatımını bulması pek seyrekse de üstü kapalı sık

. sık anılmışlardır. Toplumsal fıayda ya da genel refah hesaplanırken, zevk ve acıların toplanması işlemi, doğal hukuk öğTetistnin a priol'i kavramlarıyla benzerlik göstermeyen değil, daha çok, genel bir doğanın uyg~.m varsayımlarıyla başarılır ya da daha çok, sorun­dan kaçılır. Ancak bu işlemler mantıksal bir anJam taşımaz'lar,

neden ki Benıtiham, «kurgular (fictions) » gibi bazı a priori spekü­lasyonları bir yana koyuvermişti. Faydacı karşı çıkı~ın te-k pratik sonucu, geçerli siyaısal ve toplumsal kanılarla pek fazla uygunluk g.östermeyen bu doğal hukuk okulunun kendisi bu bakımdan ga­yet verimliydi. Soyut kurallar, hemen her siyasal irnı.nç ya da ideale çcdoğalhk» saygınlığını vermede kullamiabilirdi. Uygulama­da faydacılar zamanın saygınlaştırdığı normlıarın içeriğini kökten değiştirmediler, onları yalnızca az çok farklı bir görünüşle sun­dular.

Hukuk tarihçileri, bir hukuk felsefesi olarak faydacılığın, do­ğial hııkuk öğretimine tastamam yeni bir kılıf olduğunu vurgula­mışlardı. Bu kitabin tezi de daha

1çok, faydacılığın iktisada yaptı­

ğı cyolaysız katkının doğal hukuk öğretilerinin daha yetkin bir formülasyonundan çok, daha az yetkinine varıldiğıdır. Hukuk. ve iktisat, toplum kuramının faydacılıktan en dolayı.sız biçimde etkilenen iki dalıdır. Çağdaş psikoloji bugünlerde, psikolojik haz­cılığın (hedonizm) mekanikçi, arılıkçı (intellectualistic) ve akılcı yak~aşımını terkediyor. Bu, faydacılığın görgül temelinden kop­ması demek olmaktadır ki, başlangıçta görgü! anlamdaki bir top­lumsal öğreti için kaygı verici bir darbedir. Son olarak şunu söy­leyelim ki, mantıksal eleştiricilik, getirdiği görgü! kavramlıarla, nesnel br ahlak felsefesine doğru yol alan metafizik soluklanma­larının arasındaki çatışmadan kaçınılmaz b.içimde doğıan safsa·· taları gün yüzüne çıkarmıştı.

F.: 10 145

İktisat kuramı üıstündeki iki ana etki arasında yalnızca be­

lirgin bir kuramsal çizgi çizilememesinin yanısıra bu etkilerin ta­

rhsel betimlemesi de bulanıklaşmıştır. Onların yakın eğinimleri

(affinity) belki en çok, ilk faydacılıarın, özellikle teolojik faydacı­

lar Tucker, Priestley ve Paley'in yaradancı (deistik) kanıtlarında

görülür. Onlara göre, faydacılığın ahlak standartları, genellikle

takdir-i ilahinin bilgece ve sevecen maksatları olduğundan en

azından bu anlamıyla «doğal» dırlar. Şundan ki, bu takdirin mak­

satlarının iyi ve USiÇU oldukları varsayılır. Bunlar insan davııanı­

şım f~ydacı ölçüte vurmakla keşf edilebilirler: Toplum refahını

artıran nedir? Bu ilk faydacılıarın görüşüyle, ahlaksal davranış,

«doğal düzen», «usun istekleri» ya da «tanrısal maksat» ile uyum­

lu .olan davranıştır. Bu yüzden, ahlak f elsefiesinin göı-evi, «top­

lumun genel mutluluğu üzerinde insan davranışlıarının etkisini

inceleyerek Tanrı'mn iradesini keşfetmektir.» Sonraki faydacılar,

teolojik yaptırımı bir yana koymakla, gıeçerli ahlaksallık yapısı ile

görgül zevk ve ıa.cı olgusu arasında bir kopukluk yarattılar. Son­

ra da, oldukça zorlanmış bir kanıt ile, yani çıkarların evrensel uyu­

mu öğretisi He bu kopukluğu kapamaya çalıştılar.

Doğal hukuk felsefesi burada enine boyuna ele alınacak de­

ğildir. 'r.arihsel olarak, Orta Çağların teolojik spekülaısyonlarına

Roma hukuk kaynaklarında yeniden uyanan ilgiye ·ve bu n·edenle

dola~lı olarak Romahukukuna ve Stoacı ve bir ölçüye kadar da

Epikürcü felsef·eye kadar gerilere gider. Sonuç olarak onun ata­

ları, gerek gereklilik ve rasyonelliği, gerek doğal ve tanrısallığı

olan nesnel yasaları, zaman zaman ima eden Plıa.ton - öncesi dü­

şüncedeki belirli fikirlerdir.

Ayni fikir, zamanla çok farklı biçimler aldı ve farklı amaç­

larla kuHamldı. Her türden toplumsal koşul doğala .ve rasyonele

göre meşrulaştırıldı. En keskin köktenci ütopyalar ve ·en inatçı

tutucu savunmalar, ayni tip kanıtla · aklandılar. Bu karşıt görüş­

leri birleştiren şey, ayni siyasal eğilim değil, 1ancak kullanılan fel­

sefe yöntemidir. Doğal hukuk felsefesinin özelliği, şeylerin dqğal

düzeninden . ahlak yasalarını, «olanndan, «olması gereken»i çı­

karına çabası değildir. Eğer doğal hukuk öğretisinin özü bu olsa

idi, hemen her tip doğal ıahlak felsefesi ve yukarıda gördüğümüz

gibi özellikle faydacılık bir doğal hukuk öğretisi olabilecekti. Onun

özelliği daha ıÇOk «Plan» ile «olması gereken» i, gerçek ile zorun ..

luyu dolaysız ve daha başka delile gerek göstermeden özdeşleme

146

çabasıdır; o, us ile doğayı yalın biçimde eşitler .Doğal hukuk fel- .

sefesinin kıavramları bu son anlamıyla, Fizyokratları önemli öl­

çüde etkilemişti.

Doğal düzenin fizyokratça incelenmesinin değeri şuradadn

ki, o, iktisadi düz;eni eklemlenmiş bir bütün olarak algılama ve

mantıksal tutarlılığı olan bir sistem içinde bütün tezahürlerini

anlama yönündeki ilk girişimdir. Genel iktisat kuramının çağdail

anlamda başlangıcıdır. Eski filozoflar, zaman zaman iktisadi so­

runlar üzerinde fikir ileri sürmemiş -değillerdir. Ancak onların

yorumları rastgele olup, çok Z!a.man da beylik sözlerin ötesine pek

geçmezler. Kimi ortaçağ skolastiğinin ' yazıları, hep3:inden çok da

Thomas Aquinas daha özlüdür. Ancak, skolastik toplumsal filo­

zofla:rın öğretisel yaklaşımları ve kıa.tıksız teolojik yönelimleri, on­

ları, iktisadi olgulara nedensel bağlantıları açısından bakmak­

tan ve iktisadi olguları görgü! incelemekten ahkoydu. Kamera- .

listler ve Merkantilistlerin .de görgüI gözlemleri .oldu, ancak ge­

nel bir kuram form,füe etmede başarısız kaldılar.

Fizyokratik ısistemin büyük bir bölümü unutulmaya yüz tut­

tu,. ancak kimi fikirleri iktisadi sorunların çıağdaş tartışmalarına

kadar yaşadı ve birden ortaya çıktı. Biz bu fikirlerle, üzerine Fiz­

yokratlann öğretisiiıin kurulu olduğu doğal hukuk felsefesi ara­

sındaki ilişkilere dikkati ,çekec:eğtz.

İlkin, onların kuramsal spekülasyonlarının teleolojik bir ya­

pısı vardır. Yüzyıllarının g;erçek temsilcileri olarak, dünyayı be­

timleme ,ve açıklamaktan çok, onu değiştirmey;e daha çok ilgi

göstermişlerdi. Önerdikleri «doğalı> sistemin (doğal düzenin) ,

varolan sisteme (pozitif düz.eıne) karşıİık gelmediğini kabul et­

mişle·rdi, ancak bi,rincisinin, şeylerin doğasından çıkıanlabilecek

olan iktiısat siyasası için bir dizi kuml ( code of rules) içerdiği sa­

vındaydılar. Bu kuralların dolayımsız. kabul edilmelıeri, onların

[fizyokratların] ussallıklannın :erdemidir. «Doğal» oldukları gibi

ıayni zamanda» gerçek (real) »tirler: onlar «doğru (true}» ya da

«gerçek (real) » gerçekliği (reality), «doğal olmayan (non-natu­

ral) » bile;şeninin ayırdettiği rastlansa!, güncel gerçeklikten oluş­

turmaktadırlar. Bu nedenle, bu kurallar değişmez ve evrensel ge­

çerlikteki kurallardır.

Bir «doğal düzen» kavramı ve onun değer tanımı dışın­

da Laissez - faire öğretici ortaya çıktı. İktisadi yaşamın yapısı~ı

147

incelemenin bize kendisini dolayımsız göstereceği düşünüidü: Bu hemen bilimsel bir ccyasa» ve siyasal bir p.ostüla olarak alındı. Ön­cüllerinden de ıanlaşılacağı gibi, maksimleri kanıtlanmaya gerek­sinim göstermiyorlardı. Fizyokratlar varsayımlarını az ıÇOk farklı biçimde koydular; ancak bu, onların merkantilizme yönelttikleri eleştirinin değerini kuşkusuz azaltmaz.

Bununla birlikte belirtmek ilginç olacaktır ki, fizyokratlar, fay­dacı ardılları gibi serbest girişim ve laissez-faire öğretisini insan­ların sonuçta kendi Çıkarlarına çalıştıkfarı savına dayandırdılar. Sonralan iktisat kuramında böylesine önem kazanan hazcı dam­gaya bu fikri Quesnay zaten vermişti: . Her insanın davranışı doğal olarak maksimum tatmin ya da minimum fedakarlık sağlamaya yöneliktir. O, mutluluk serüv;eninde, devletin bireye karışmaması gereğini tartışmayı sürdürdü. Farklı kişilerin çıkarlarının doğal bir uyum gösterdikleri varsayıldığından, herkesi «doğal sınırlar» içinde özgür iradelerine göre davranmaya bırakmakla, toplum çı­karı maksimize edilecektir. Değilmi ki, engel getirilmiyor, herkes salt kendini düşünerek toplumun mutluluğunu artıracaktır. Böy­lece, birnysel çıkar, herkesin çıkarına hizmet etmeyi sağlar. Mer­cier de la Riviere, iktisat biliminde oldukç!a önemli bir rol .oyna­mış bulunan bu çıkarların uyumu öğretisinin en usta sözcüsüdür.

Laissez-faire ilkesi, kuşkusuz, iktiısat siyasasıyla sınırlanmaz. İdeal devlet adil olan devlettir Vıe yönetme sar~atı, yönettiğini olıa­bildiğince duyurmamaktır. Yasalar olmadan olmuyorsa, bıraka­lım bunlar, «doğal yasaLar» olsun. Ancak, doğal yasalar aynı za­manda doğanın da yasaları oldulklarından geneilikle ya~alaştınl­malanna gerek yoktur. Bu tanım~ama doğal hukuk felsefesine özgüdür. Bırakınız herşey klendi yolunda gitsin, yaşamınızdan, canınızdan, malınızdan gayrısını düşünmeyiniz; doğal yrusalarıa kendiliğinden uyulacaktır. Fizyokratların sisıteminin tutucu eğili­mi, geçerli olan servet dağılımını, genellikle <<doğal» !kıabul etmele­rinden gelir. Ancak bu eğilim doğ1al hukuk yöntemine temel ol­maz. Fizyokratlar, çağdaş ya da sonraki Rousseau'cu sosyalistler­den ve anarşistlerden başlıca «doğal düz·en» in nasıl belirlendiği konusundaki yorum~arıyla, özellikle mülkiyet anlayışları bakımın­dan ayrılırlar.

Doğal hu~uk felsefesinde oldukça önemli bir rol oynayan bir ((toplumsal 1sözlieşme» düşüncesine Fizyokratlar pek bir önem ver­mezler. Hatta zaman zaman ona açıktıan açığa karşı çıkarlar. Ger-

148

çi, daha ince bir analiz, bu düşüncenin onların zımni varsayımla­

rından biri olduğunu göstermektedir. Radikallerin vurguladığı

devrimci çıklarımlar olarak sözleşme fikrinin kendisine pek fazla

karşı çıkmadılar. Bölüm 7'de ayrıntılı olarak inceleyeceğimiz gibi,

toplumsal sözleşme düşüncesi tarihsel bir .olgu ya da bir kurg.u

olarak, kamu maliyesi kuramını kesinkes etkilemiştir. Bu neden­le, vergileme kuramında üstünlük ya da yararlanma ya da çı­

kar ilkesi olarak bilinen normatif öğretiler köklerini, onsekizinci

yüzyılın, yurttaşlar arasındaki sözleşme ilişkileri ka vrarnından

alır. Faydacıııarın ve çağdaş değer kuramcılarının yaptığı sadece

daha bilgince bir terminoloji ve daha ince safsatalar (casuistry)

eklemek oldu.

Normatif eğilimine karşın, ~izyokratlann sistemi pozitif ik­

ti'sat kuramının gelişiminde anlamlı bir ilerlemeyi anlatır. Çağdışı

. o denli çok sayıda okul arasında neden Fizyokratlann iktis~t ku­

ramının kurucuları olarak anılmaları gerektiği .sorulabilirdi. Bu,

belki de on~arm, özel servetin dağılımı konusundaki tutucu görüş­

leri nedeniyledir. Fizy.okratik si1stem, doğal hukuk felsefesinden

ayni ölçüde beslenmiş çağdaş köktenci rakipleri arasında bilim­

sel açıdan daha değerliydi. Neden ki, siyasal çıkarımları daha ıaz

devrimciydi ve kurulu toplumsal düzenden yanaydı. Bütün çağ­daşları gibi, Fizyokratlar, insan toplumunun «doğal düzen»ini

açıklamaya çalıştılar. Ancak onlar, daha köktenci düşünce okul­larına . benzemeksizin, varolan düzene oldukça yıa!km bir yaklaş­

tırma ile ·bu · ideal doğal düzene yöneldiler Sadece devlet müda­

halesinin köstekleyici zincirinden kurtulunmuş olmalıydı. Böy­

lece onların analizi varolan iktisadi koşullara uygun bir toplum­

s1.l düzen:e. yani her tür müdahalenin ortadan kalktığında varoıa·­

lacak bir düzene uygulandı. Pozitif iktisadın 1.s.orunlarını çözme­de yarar sağlayan kuramsal soyutlamada siyıasal ideallerinin de

anlatımını bulması, Fizyokratlar açısından iyi olmuştur. Analizi­

mizin belli aşamıalarında onun siyasal arzulanabilirliği üstünde­

ki görüşlerimizi saklı tutarak k:endimizi bu soyutlamayı gerçek­

leştirmekle bağlı duyacağız. Ayni doğal hukuk düşüncesinden kay­

naklanan, ancak «doğal dü.zetı»e ulaşmıayı daha köklü toplumsal

değişmelerde gören köktenci ütopyacı s~stemle'r, iktisadi düşünce

tarihinde pek az yer tutar; nedeni, yöntembilim açısından pek

kullanışlı olmayan soyutlama~ar getiren, uygulamaya değgin

öğütlerdir. Böylece tutuculuk «gerçekçiliği (realism) » ile kazanç­

lı çıkmış oldu.

149

Fizyokratlar, iktisadi ilişkilerin yasalara bağlı olduğu goru­şünü, yalnızca inceleme konusu yaptıkl:arı doğal düzene uygula-· mış olmalarına karşın, iktisadi düşünüşe bu kavramı ilk sokan­lar böylece .onlar oldu. , Doğal düzen ıÇerçevesi olayları nedensel bağlantıları içinde gözler önüne get~rmektedir. Ziamanın popüler benzetmesiyle, çekim gücü gezegenler sistemini nasıl dengede tu~ tuyorna, bireysel çıkar da iktisadi yaşama yön verip onu eklem~ ler. Toplumsal sözleşme düşüncesinden esinlenmiş olabilen Fiz­yokratlar, iktisadi yaşamı kişiler ve sınıflar 1arasındaki seri · deği­

şimler olarak, «Çevri sel akım» la göstermişlerdir. AnalizI:e,ri ka­ba saba ve neredeyse her bakımdan yetersiz olmakla beraber, de.:. ğişim süreçl:erinin ·genel analizi ile fiyat, maliyet ve gelirlerin açıklanabileceği temel düşüncesini çağdaş kurama aktıardılar.

İktiısadi düşünce, tarihine başka katkıların durumu neyse Fiz.yokratlarmki de odur. İktisatçılar ele aidık~arı sistemlerin hep «haklı (right) »hlığını ya da «doğru (correct) »luğunu kanıtlama­ya çalışıp durdular. Bütün bu çabalar ıse başarısızlığı.a uğradı.

Ancak bu çabaların verdiği yan sonuçlar bilimsel bakımdan ya­rarlıydı ve hizmet edilmek istenen gayelerden büsbütün ba.ğımsız­

dı.

Fizyokratların «doğal» fiyat oluşumu analizi, zamanla denge düşüncesiyle de bağlanarak daha yararlı duruma geldi. Cari ko­şulların sürekli meylettiği bir denge durumunun varolabile·ceği'

düşüncesine Fizyokratların kendileri de değinmişti. Adam Smith doğal fiyat i'le normal fiyatı tutarlı bi,çimde tıpatıp özdeşledi. Bu öğretinin sonrıaki aşamaları Walras'ın equilibre general, Marsh­all'ın normal fiyat kuramı ve cari fiyat oluşumu 13ürecinin virtüel dengıesi demek olan J.B. Clark'ın statik ve atomistik fiyat oluşu­mu kuramıdır. Doğa bilimlerinden alınan denge kavramı, zama­nı, özellikle ian'lık durumları ve bekleyişleri içererek ,çalışmada

başarılı olamadıysa · da,karmaşık ve göz kamaştırıcı (elegant) ku­ramları değerlendirmede kullanışlı bir ara,ç· sağladı. Bu kıa.vram,

oldu olıası, doğal hukuk tipindeki normatif düşünceleri zımnen hep taşıyagelmiştir. Bunun tehlikesi ise, iktis.atçılan kolayca po­zitif iktisat kuramından ahlaksal ve siyasal spekülasyona kaydı­ra bilmesindedir.

Fizyokratlar ve onlardan geçerek doğal hukuk fıeL.s'efesi, ik­tisat kuramına başlangıç gücünü getfrdi. Adam Smith'e değin, Anglo-Saxon düşüncesinin sert, neredeyse dışlayıcı etkisinin al-

150

tındaydı. Adam Smith ile marjinal fayda kuramının genel kıa.bul

görme.si arasındaki · dönemde kurama katkıda bulunan başlıca

yaza~laır Riicardo, Malthus, James Mill, Senlor, John Stuart ' Mm ve Cairnes'dir. Smith'ten sonra ·J.B. Say ve diğer Fransız iktisatw

çıları bağlılıkla onun izinden gittiler. Tek istisna, çağdaşlarının

hiç dikkate almadı!kları dahi (ingenius) Cournot'ydu. Jevons,

Cournot'un yıapıtını unutulmaktan kurtararak kendini onun mar­

jinalizmine bağladı; bu arada iktisadın değer öncüHerini ilk eleş­

tirenin kendisi olduğunu ve fiyat oluşumu analizini arz, talep ve

fiyat gibi görgül kıa:v:ramlara dayandırdığını unutmuştu.

Ondokuzuncu yüzyılın ilk yıarısının Alman yazını çok zengin­

di, ancak Adam Smith ·ve izleyicisi J.B. Say'a yine öylesine bağ­

lıydıl~r ki, büyük kısmı itibariyle hemen hiemen asıllarının kop­

yasıydılar. Bununla birlikte birkaç dikkate değer istisna ve özgün

kuramsal katkıdlan sözedilebilir. Ancak, umut vetici ilk analitik

çalışmalar, tarihsel okulun g,enellikle haklı bulunan eleştirisi kar­

şısında, daha başlarkıen bitti. Bu okuldan gelen eleştiri, •salt kla- ·

sik kurama değil, soyut analize de olduğundan, kuramın daha son­

raki gelişimine dolaysız etkisi varla yok arasındaydı. Ancak, pek

sık vurgulandığı üzere, bu eleştirinin dolaylı etkisi çok daha önem­

lidir. Bundan böyle Alman iktisatçılarµıın başlıca ilgisi; ıayrıntı­

landınlmış, çok kullanışlı tarihsel ve toplumbilimsel tanımlar­

dadır. Kuşkusuz yazın bir tür c<kuram»ı da içerir. Yazarların so­

nuç çıkarmıaktan, genelleme yapmaktan ve açıklama arayışla­

rından geri duramayacakları açıktı. Ne var ki, yaptıkları kuram­

laştırma tarihısel ara:Şitırmaya göre daha az değer taşıyordu. Yeter­

siz istatistik ve tarihsel veriden alelacele genelleştirmelere gitti­

ler; metafizik öncüllerinden kalkıp, speküla~yon yaptılaJ; önm­

liyle önemsiz, bağımlıyla. bağımsız değişkenler arasında hiç ayırım

yapmadan, kendHerinden sonrakilere yaptıkları dökümü ve sınıf­

lamayı bıraktılar. Daha ısonra sık sık yaptıklan şey, açık seçik

olmayan düşünceleri, toplumbilim konumqnun dışındia tutmak

oldu. Öyle ki, şöyle ya da böylıe ortak bir görüş noktası bulabile­

cek olan bir kimse, toplumsal Ertidarın ya da «.organik» toplum

yapısının yüceltilmesi ile karşılaş'ttcaktır. Nietzsche'nin Die fröh­

Iiche Wisseınschaft !adlı yapıtında da genellikle yakındığı şey, yü­

zeyselin ardı arandığında gizemci açıklamaların ön sırayı tuttuk­

larıdn·.

İktisat kuramının gelişmesi bakımından çok daha önemlisi

marjinal flayda kuramcılarının klasiklere gösterdikleri tepkidir.

151

Fiyatın marjda belirlendiği düşüncesi kadar üretken bir düşünce

zor bulunur. Bu düşünce denge kavramını da yanına alarak :Çağ­

daş fiyat oluşumu kuramının temelini oluşturur. Marjinal anali­

zin bulunniaısına degin yerli yerinde bir denge kuramı geliştirme

olanağı yoktu. Bu buluşun bütün saygınlığı, kuşkusuz marjinal

fayda okuluna .verilmemelidir. Sonra gelen 'klasikl;erin genel bir

marjinal arz ve üretim kurıamı formüle ·etmelerine ramak kaldı­

ğında, klasik rant kuramı, marj fikrini kullanıma soktu. Marji­

nal fayda kuramı da benzer biçimde çalışmakla ber.a.ber ilgisi talep

yanınaydı ve· bu suretle fiyat oluşumunu mümkün olduğunca

tutarlı ve sistematik bir kuramla ortaya koydular. Çıağda:;? denge

analizi, tek yönlü nedensel bağ1antıların birbirine bağımlı fonk­

siyonel ilişkilerinin yerini aldı.

Böylece ilk yazarlar tarafıdıan temeli atılıp, bir ölçüde gün­

yüzüne çıkarılan marjinal analiz üç ayrı yerde ayni ·zamanda

başlatıldı: Avusturya'dıa Menger, Lozan'da Walras ve İngiltere'de

Jev.ons tarafından. Menger, Avusturya okulunu kurdu; Walras'ın­

öğrencileri Pareto, Fisher, Cassel ve başkalarıydı; Jevos'un kura­

mı Marshall'ın ve onun İngiliz ve Amerikalı izleyicilerinin olduk­

ça eklektilk etkisinde gelişti.

Amaçlarımız bakımından marjinal analize İngiliz düşünce­

sinin ürünü diye bakılabilir. Marjinalistı.erin İngiliz klasiklerine

kıaJ"şı çıkışı, kendtilerinin savunduklıan gibi epeyce kökten değildi.

Hala açık se·çik olmasa da, marj düşüncesi Bentham ve öteki fay­

dacıların malumuydu. Hepsinden öte marjınıaı ·fayda kuramı psi­

kolojik hazcılığın ka.tıksı.zından başka birşey değildi. Ve ondoku­

zuncu yüzyıl 'İngiliz düşüncesini egemenliği altına alan psikolo­

jik hazcılık inceden inceye işlendi, akademik kurumcu (associati­

onist) psikolojiyle kaynıaştı. (Jame·s Mill, Alexander Bain ve baş­

kaları) ' .

Sorunumuz bakımından çağdaş iktisat kurammın kaynakla­

rının İngiltere'de olmasının önemi büyüktür. Bu bize faydacı ve

hazcı damgayı açık~ar. İktisat kuramının daha sonraki gelişme­

sinde Kıta felsef;esinin etkisi ihmal edilebilir nitelikt,edir. Bunun

hoşa gitmeyen tek istisnası, devlet ve ödev kavramlarının egemen

olduğu kamu maliyesi kuramındaki bazı gelişmelerdir.

Görüldüğü gibi faydacı ahlak felsefesinin klarakteristik özel­

liği, genel olarak İngiliz düşüncesini temsil eden güçlü görgül

152

eğilimidir. Kıta düşünürleri, ahlakı deneyime (experience) dayan­dırmanın epiıstemolojik güçlüğünü şu ya da bu ölçüde her za­man duymuşlardır. Deneyime duyulan bu kuş~uculuk (scepticism) Kant'ta en 1anlamlı ifadesini bulur. öte yandan İngilizler, ahla­kın kaynağı olarak aklın karşısında yer tutup yüzyıllarca bu kuş­kuculuğa yönelmişlerdi. Kuramsal bilgiden çok ahlaka temel ·ol­mak üzer.e, deneyimde eleştirilecek pek az şey gördüler, dolıayı­sıyla da bunu kullandılar.

İlkin İngiliz ahlak felsefesinin ilk evreleri üstüne birkaç söz söyleyelim. Bunun için Francis Bacon'a değin gerilere gidilebilir-. di, ancak onun ilgisi daha çok başka yönlerde olup, yazdıkları herhlangi bir önemli ahlaksal tartışma ortaya koymazlar. Sonra­ki gelişmeler için Hobbes'un yazıları çok daha belirleyicidir. Onun Bacon'la çok sıkı bir ilişkisi olmamaısına karşın, Kıta'nın doğal hukuk felsefesinden güçlü biçimde etkilenmişti. Onun maddi du­yum psikolojisine dayandırdığı · ahlaksal bencilliği sorunumuz ba­kımından önemlidir.

Hobbes'ıa görıe, bütün psikolojik olgular, bedensel koşulların sonucudur. Kişinin bUtün eylemleri, onun çıkarlarını yükseltme­ye, yaşamını korumaya, duyduğu zevki arttırıp acı dolu deneyim­lerini azaltmaya yönelik, doğal olan -ve rasyonel olması gere­ken- .eylemlerdir. Hobbes'un felsefi bencilliği, onun devlet . ve toplum kuramının v~ toplumsal ahlakının temeliydi.

Hobbes'un İngilizce olmayan 1çalışmalara etkisi daha önem­lidir. O, paradoksa, genellikle yadırgatıcı ve keskin mantığa yat­km oluşunun getirdiği zorluklardan korkmadı. Ancak, doğrusunu · söylemek gerıekirse, şok etkisi yapan uççuluğu (extremism) dctla­yısiyle egemen bir yere sahip 9ldu. Hobbes'un yol açtığı tartış­malıa.r, faydacı öğretinin zamanla (gradual) billurlaşmasına kat­kı ta bulundu. Sonraki kuşaklar, onun katıksız bencilliğini ya top­tan kaldırıp attılar, ya da en azından bu bencilliğin çıRarlarm uyumu varsayımı ile sıkı ilişkisini gevşettner. Ne vıar- ki, Hobbe.s' un psikolojik temelli ahlakını ve görgü! yöntemini korudular.

İngiliz ahlak felsefesine doğrudan doğruya faydacılığın ege­men olduğu_nu söylemek pek açı;ktır ki yanlış olurdu. Aprioristik se~gicileır her zaman olacaktır. Ondokuzuncu yüzyılda Cud:worth, bir ölçüye değin Henry More ve Cambri'dge okulunun diğer üyeleri Hobbes'u protesto ederek Platoncu, neo-Platoncu, görgülcülük ile

153

Kartezyen düşüncelerin karşısında yer aldılar. Sonralan Sıamuel

Clarke da ayni geleneği izledi, Cumberland, Locke, Sheftesbury,

Butler, Hutcheson, Hume Adam Smith v.b. diğer- yazarlar apriori

argümanları kullanarak görgülcülükle faydacılığın karmasım

yaptılar.

Görgülcülükle sezgiciliğin böylece mantıksal bir kabuledile­

bilirlikle karmaı.sının yapılmasını sağlıayan, çıkarları uyum halin­

de gören özgül varsayımdır. İlleride üstünde daha çok duracağı­

mız bu yapı Shaftesbury, Butler ve Hutcheson'dan ·sonra özellikle

popüle1r oldu. Sezgiciler dahi, çıkarların uyum halinde olduğu vıar­

sayımıyla kendi sistemlerine bütünledikleri katıksız hazcı argü­

manları sık sık kullandılar. Bu bakımdan kullandıkları yönteme

göre öğretileri ·bölümlemek kolay değildir. Sorun, yöntemin han­

gi genişlikte kul!amldığından çok, özgül bir durumda şu ya da bu

yöntemin kullanılmasıdır. Gözetilen nokta, mutluluk maksimi­

zasyonunun ya ahlak davranışının sonucu ya da onun haklılığı­

nm temeli olduğunun düşünülmesidir. Yine bu noktada birçok

yazar ya tutarsızlığa düşmüştür yıa da pek berrak değildir.

Hume, 1sezgisellikle karışıp kaynaşması daha ileriye görg.ül

bileşen (component) üzerinde önemle durdu. Bu suretle İngiliz

ahlak f.eısefesi tedricen jki okula bölünür. Nerden başladığı gizli

kaLan bir çelıi.şki karşıt düşünce .okulları ortaya çıkardı. Bir yan­

da. daha aprioristik .sezgiciler Pric~, Reid, Stewart, Whewell ve

başkaları yer alırken öte yanda Tucker, Priestley, Paley v,e Bent­

ham zehir zemberek (full-bladed) bir faydacılık geliştirdiler. On­

ları James Mil, J.S. Mill, Sidgwick ve Edgeworth ile kurumcu psi­

kolojinin temsilcileri izledi; Hartley'in attığı temeller üzerine

sistemleştirmeyi ilk yapan James Mill oldu.

Bu gelişme boyunca İngiliz ahlak felsefesine Kıta,nın etkisi

önemsizdi. · Hobbes'un doğal hukuk felsefesine damgasını bastığı

doğrudur. Bentham, -Helvetius ve Beccariıa'dan; Whewell. Kant'·

tan; J.S. Mill de yaşamının sonraki yıllarında Qomrte'tan etkilen·

mişlerdi. Coloridge, Cariyle ve diğer romantik, tarihçi ve metafi­

zik yazarlar Almanları okumuş ve hayran kalmışlardı; ne var ki

onların İngiliz ahlak felsefesine. etkileri siliktir. Tartışma bütün

bütüne adalarla sınırlı kaldı. Sonraki tarihçilerin Kant'çı ıa.rgü­

manlar ve post-Kant'çı epistemolojik tartışmalar dolayısiyle Kı­

ta'mn önemsiz rolünü belirtme!eri ilginçtir. Adalarla sınırlı oluş,

İn_giliz ahlak felsefesine başka bir durumda mümkün olabilece-

154

ğinden daha da güçlü bir tutarlılık kazandırdı ve bu tutarlılık bilgi edinmenin ,lea;rning) başka dallan üstündeki fe1sefi düşün­cenin etki;sdni daha da arttırdı. Çahşmamızda bu olgu ö·zellilkle önemlidir. ·

Fıaydacılığın tarihsel gelişmesi bu noktada kalmaz. Bundan sonraki sorunumuz, iktisat kuramının gelişimini klasik ve neo - , klasik evrelerde belirleyen düşünceleri açıklığa kavuşturmak ola­caktır. Yönlendiren uyarıcılarının faydacılık dışı kalması dolayı­sıyla sezgicilıeri bir yıana bırakabiliriz. Faydacıların yazılarında zaman zaman görünen aprioristik düşünceleri de ihmal edebili­riz. Bunlar dil sürçmesinden başka birşey olmayip, tutarsızlık ya­ratırlar. Geriye iktisat kuramıyla kaynıa.şmış son derece katıksız bir faydacılık kalıyor. Özellikle önemli olan, en katıınsız temsilci­leri Paley ve Bentham, daha sonra!~ da J.S. Mill, Sidgwick ve Edgeworth ta:rıa.fmdan sunulan faydacılıktır.

Bu bakımdan ilk sorunumuz, iktisadi1 incelemeye esin taşı­yan faydacı düşünceleri herşeyden ç.ok da onların felsefi yöntemi­ni analiz etmektir. İktisat kuramına taşınan, faydacılığın özgül ahlak ve felsefi postülalarından çok onun yöntemidir. Başlı baş­larına iktisadi öğretiler pozitif bir toplumsal ahlak sistemi olarak faydacılığın ·en tutarlı formülasyonu ve uygulaması oldular. Ona içerik'in somut anlamını verdUer.

Aşağıdaki :analizimizde faydacı ahlak felsefe.sinin ahlak tar­tışmalarında genellikle ·önem kazanan yanlarından başka yanla­rını vurgulayacağız. Felsefi eleştiriciler ve felsefe tarihçilerinin daha çok dikkat göstermeye yakın oldukları problemler ise bizi ilgilendiren buradakilerle her zaman benzer değildir.

Faydacıhğın yola çıkış noktası, edimin, verdiği SOnUıÇlara göre ya da daha özgü! olarak, genel insan mutluluğu dengesine olan

. etkilıerine göre ahlak bakımından yargılanması zorunluğudur. Bu, bQnum suitatis ile karşıtlaşan eski bonum c.ommunicaıis düşün­cesinin yeniden gündeme gelmesidir. Faydacılara göve bonum communi0ı11is bütün bireysel mutlulukların aritmetik toplamı ola­r.ak yorumlanmaktadır. Bu düşünce sübjektif faydalar toplamı olan iktisadi cculusal gelir» kavramıyla ilişkilidir. 3 Şu ya da bu

(3) Teık fark, «U:f'Usıa· ı geHr» k1aiVraımıının mıaNyeıUeırin h•eıs'aipl1a·nımaısmı yani· malıiyet yamnı götordı etmesıilc:Hr. Kaıv·r:om bir iıktiıs,aıdi rıeıf•alh indıeıkısi olarak 'kuHaını-

155

biçimde olarak bu düşünceyle zaman zaman karşılaşacağız. Bu

kuramsıa.ı analizden siyasal sonuçlar çıkarmanın pek sevilen fay­

dacı bir hilesidir (device) .

Argüman uğruna, bireysel mutluluğun belirli bir psikolojik

miktar olduğunu varsayalım. Yine, bireysel miktarların toplan­

masının mümkün ve bu toplamın maksimizaısy.onunun ahlaksal

ve siyasal optimum olduğunu da varsayalım. Bütün mutlulukların

toplamı kavramı, yeterince açık mıdır?

İlkin, «bütün bireyler»in anlamı faydacılığın gelişmesiyle

sürekli g·enişlemiştir. Salt bir ulus değil, bütün insanlık, salt ya­

şayan kuşak değil, gelecek kuşaklar dJa kapsama alınır oldu.~ An­

cak bu sorun, bizi burada ilgilendirmemektedir; neden ki iktisat- ·

çılar salt bir ulusla · mı, yoksa bütün insafilıkla mı ilgilendikl0erini

genellikle açık seçik belirtnüşlerdir. Öte yandan henüz doğmamış

kuşakların çıkarlarını gözden uzak tutma eğiliminde olmuşlar­

dır. «Organik» filozoflar, bu ihmali göstermede başarısız kalma­

dılar.s

la,dak olurlsc, böyle bir süredin mantıık dışı kol•a,oağı kuŞk·u1sıuzdur. Tuıtıarsız­

lığın bir nedlen1i, ·i:Şlemh~r:ı poziıt+f fayda başlıiklan ne be·fıir~emeye ca·lışan

n'eo.Jkl'ôs,ilk eğ.ffiımldif. ıft.lrıdmdan, bu eğilim, neo-'klôıs,iıkle·rıin, de·ğer1i öz olaraık

matıiy;etlerle acıkliaıyan kl'Ôls!iik değeır kuramına özıgün 1mrşı çııkışi,arma bağ­

fıa:nıa!b i lıi r.

(4) ıBu, !<!imi zorluklar yaratır. Bel:ece!k ku1şa·kl ·a!ro, buıgünikü ku:şakl'a ayni ağırlı'k

rya da daha· a;z ağırl'ılk ve,ril'irse or'tıaıya· bli·r proıbiem ç1ıka1r. Dahcı az değer

verıiHrıse, pozH+f faiz orıamna yan1i. z·aman is1konto:s:una bir alhiô1kısal eşdeğer

bulunacaktı. Bu görüş , Benıtham'ı1n , zevk ve aıcımn bıir «iboyut»u ol:araık -

«benze1rtıik»e bakı·ş yönıtemiyl.e sııkı.oa iHşkil'iıdir. Öte yanıda:n birinci· seçe­

· nıeik, ilke olaralk dalhıaı yerinde gfüünmelkteıdi·r; sonraki foydaicılar da gene·l-

Hkle bunu k1abul ermPşler1dıir. t

f5) Bentıham ve J.S. M!iH, kaıvraımı, bütün orıg:anflk yaıpıyı zevık heısaıbma so'k1a,calk

lJi'Ci'mde gerli·şle·rti·le'r. «lopl,am» kavrnmımn böyle oiağanüsıtü genişieıN:lme­

siıy,le sorıuınun ele ·a·lınışı, sa,dece, fa1ydaıcı· l' l'ğın n'iihai ela.ralk a prlorl bir ilkıe

üstüne kıurıulu olmaısıını değ· il a:ynıi ~ama:nıda bütGın sımrı ·annın da böylesi

«:kenıd'i·nlden gecerJ, iı ilkelerle beHrle:nldiği'nli söz götürmez biçıiımıcf.e ortaya koy­

molk!tadır.

156

'Şöyl·e yazııyoırdu Mm : «Faiydacı görüşe gör·e, inso.n doıvmnışının sonucu,

ister istemez bir ahlôk ·standarıdı da ofaıcdkıtır . Bu dhlô:k, 'bütün inısıanlığa

ol1abilıclıiğin'ce en yukse'k düzeyii [ol1aıbilıdiiğince a'crda:n arınımış vıe ol,abildiğiince

zevkle dolu - İngHizoeye cev.] sağl,ay·a1n duruımun gözle,nımeısi ile ve inısan

davranışının kuıral ve buyrulkl•anna1 benzeteırelk tanımk:ınıaıbifiir. Saıclece inıSian­

hğa da değiil doğanın iz.j:n ve·rdiğıi sırnrlor içiinde, bilıinen bütün varlığa ·bu

düzey soğlonooa1kltır.» Utllitarionish, 1:850, 2. ba;sı, 11864, s. 17.

Kavramdaki bir başka muğlaklık daha da ilginçtir. Bir ulus olsun ya da bütün insanlık olsun belirli bir nüfus üzerinde karar kıldığıillızı düşünelim. Ne var ki bu nüfus büyüklüğünün belirli amaçlar gözönüne alınarak belirlenmediği ortadadır. Üstünde çok ta~ışılan optimum nüfus problemini düşünelim.

Mantıksal g.üçlük olduğu gibi f1aydacı formüldedir: En büyük sayının en büyük mutluluğu.Siyasal idealin bu ö~çütü, biri diğe­rinden bağımsız olmayan iki büyüklüğün eş-anlı maksizasyonunu öneren matematiksel bir özgüllüğe sahiptir. Daha doğru.su, Sidg-

Sidıgıwiıok de bu görüşü payloışma'ktaıdır. Methods of Ethics (187!4, 6. baısı

1001, ss. 44 ve devıaımı)· adlı y,apııtınıdıa herhangi bir s1nırlamanın başına buy­

ru!k ve irraısyonel ol1a1cağırn düşünmelkteıdıir. AncO:k, ölçütle 'il9iM coık daıha

gene.t bi·r formülia:sıyonun, toıplom mıutlu~uğun hesaptanmcıısında, fiıiH duruma

değglhi zorluıkl1arı katmerleştirıeıoeğ1ini de ortaya l<ıo\nmuıştur:- Ver·i' bir eyleme

baış~a insanlıar·la· birlilkte katıtmcmn getirdliği mutfol,uğu heısaıp~amaıdaıkıi zor­

lulkl·aır, bütıün orıg'anıi1k yap~yı gözönüne aıımaidan da a:maoa yet,er duruma

g·e-Hr. Ha:Ua en ondodokıs haz:cı y:az:ar bile, he·nhaıng:i bir eyl·em lmrşısmda

bk değer yargrsı ol·uşturmamn g·ecerlHiğ'ini olldulk1ça: sınırlcnmıışş olaraık gör­

mek i:st·eıyeceıkıtı ir. SidgWi1dk, b1i·r kimsenin «praıtıiık nedenle·rl·e» ınsanlıık sınıır­

ı·arı i·c'inde k'alma:sı· g1ere:kıNğ:ini befir.terelk, k·onuyu noktal·adı. Ancaık bu dıu­

rumdıa, yapılan hes·apl·ama. kuıs:ursuz olsa· bi'l·e, «pratıiik nedenl·erle» böyl·es,ine

yaralanan a.rıgümamn hiobi:r koşula; bağılı olmadan, gıe·ce·rl'i ahlôık buyıruiklaırı­

na götüre·ceğin' i ın nedenini görmek rordur.

Ger.çekten, en sağıduyulu düşünürlerıden '!liri olan 8dgeworfü bu gôrüşü

kaıbul etmeyeoeık·ti: «Cağda1ş dkuyucuya hoş gelmeıse de, ba:kı1şı fülozofça

olmayan oırıi ısıtok1rotlıanm12!a ha1vıanıda su · dövmeıı< g1i!bi, d:emdkraıHk f.ilozöıflan­

ml'z:a da uza'k dıuru~ma1sı gereikl'i bir şey gıilbi gelse· de, bu somnlıa ilgliılen­

memeyıi daha fazl 1a sıürdüremeyiz.» S!idgWi.ok'le a1ynıi sonuca varmalarına

k·arşın, nedenleri farklıdır: « ... mutluluk yeteneğine baka.raik, 1inscnoğlu ile daha

·aşağı V'Cl1rl1 ikl'Qır (hGlyvanlar) araısında· bi:r ayrım gözeN:le!bH!ir ve bu nedenle .' ..

daha aşağı varlılkların sağl'ayo,oaıklıan yarar inısanlıtk y·amnda bıfr kenara

bıra:kıl·ab1iııt·r, i:nsraınoğlun:un aıyırıoa'lığı doğrıul·amr.» Edgewortıh büyü:k bi·r kav­

rayışla şunu eıkler: Pra:tik sonuıcu kabul eden, ancalk mutluluk yeteneıklerıı..

nin eş:it olduğunu reıddeden 'bliır tai'flda1cı, o priori bir neden Hkesıiıne başıvur­

moık zor:unıda:dır. Sözüımıonıa· fıaydaıcı yıaıza.ra, daha sonra, «naz:iık bi'Cli:mde

ommsa1tıl!rrııa.lrdır ki, Paydacı İlke'ye çıöre daha aH sırn'Cla olmayan başl·an­

gıç illke,le111iyle HgHi bu olumlama, tastamam (!İpse dixıiıtisım) de,nen dilkka,te

değer faıyda1cı bir olumlamaıdır.» Doğal hulkıuik arıgümamnın kıısır döngüsü

lNnde bulunuo.ruz. (Mathematica·I Psychics. An · Essay on the Application of

Mathematlcs to the Moral Sciences, 1001, s. 130). Bir kıi ımısenin, Edıgewortıh'­

un önıcülünü görgü! bi'r doğru olarıaik görımedliğ;ini düşüne:Nm! Bu durumda,

~baışlıaıngı-c illkes1i) ı ne cdk daha bem:eıdi·ğ!inden, ge·rcekten bir s:af.sa:ta gfüi gö­

rünecektir. Böylece, EdlgeworıVh'un yaptığı eleştıi:ri kentlıi argümanına· yöne­lebHeıce1<ti.

157

wick'in bir başka bağlamda söylediği gibi, bunun hiç bir anlamı

yoktur.

Bu iki değişkenin birbirtlle bağımlılık yapısı, Malthus tara­

fından nüfus yasasında analiz edilmiştir. Malthus,_ kritik bir nok­

tadan sonraki nüfus artışının mutluluk düzeyini düşüreceğini

söylemektedir. Ayni önerme Ricardo'nun rıant kuramında ve da- ··

ha genel olara~ azalan getiri yasasında görünmektedir.

Öte yandan .klasik fay dacı çözüme göre önemli olan kimin

ne pay aldığına bakmaksızın mutluluğun toplamıd

ır. Bu çözüm,

he3aplamada bireylerin sayısını mutluluğun bir «boyut»u, ya da .

<<'el,eman»ı gören Bentham'ın yöntemiyle ilişkilidir. Eğer toplıam

mutluluk daha büyükse ortalama mutluluğu ılımlı · düzeyde olan

d!aha büyük nüfusun, ortalama mutluluğu yüksek daha küçük

bir nüfusa tercih edilebileceğini Paley daha önce göstermişti. Hiç­

bir zaman açık seçik belirtilmese de Maıthµs'ün eserinin altında

yatan da bu düşüncedir. Kimi yandaşları, onun kuramını gebelik­

ten korunma propagıandası için kullanma girişiminde bulundu­

lar; Maıthus, bu girişimlerin karşısına çıktığı zaman, yukarıdaki

düşünce galiba en açık seçik biçimde ortaya çıkmıştır.

J.S. Mill optimum nüfusu farklı bir yoldan tanımlamıştır.

H~çbir yerde ıa,çık seçik anlatımını bulmasa da, .onun idealinin,

kişi başına ortalama mutluluğun makısimize edildiği bir nüfus ol­

duğu gösterilebilir. Mill'den eski olan bu görüş, daha sonraları

Wickseli tarafından geliştirildi. Konuya ilgi, İngiltere'de Cannan'

a atfedilir. Amerik!a'da ise nüfus problemleri, bu arada da opti­

mum nüfus kuramı, Birinci Dünya Savaşı ertesine kadar tartı­

şılmış değildi. Bu bakımdan Amerikalı yazarlar genellikle Mill'i

izlediler. Bµ öğretinin yandaş"ları

onu ya .kendinden - geçerli (self -

evident) bir öğreti, yıa da Batı düşüncesind~ki köklerinin herhal­

de çok derinlere gittiğini kabul ederek sunmaya eğilimli oldular.

Ancak bu yadırgatıcı bir eğilimdi. Hem Sidgwick ve Edgeworth'u,

·hem de ilk faydacıların tümünü Batı geleneğinden ayıracaktı.

Çünkü Sidgwick, probl,eminin katı (rigorous) analizinin farklı bir

sonuca gittiğini göstermişti. .Mlaksimum mutluluğu ve buradan

da siya;sal optimumu, kişi sayısı ile onların ortalama mutluluğu­

nun matematiksel çarpımi olarak tanımladı.(; Edgew.orth bunu,

(6) «Daha· sonra, ınıs;anoğtıunun ort·at·aima. muUuluğunun poz·iıtU biır miiktar old'Uğu

vorsaıyıımı qcıık seçli'k gôsıterımek-teıdir kli, orıtal1ama mutluluğun bölünmeden

158

çağının toplumsal bilimlerdeki en önemli buluşu olarak gördü ve onu daha sonra New and Old Methods of Ethics ve Mathem.atical Psychics adlı yapıtlli.nnda geliştirdi.

Bir optimuni nüfus tanımının kendinden- geçerlilik savını

eleştirirken başka bir tanımın savunmasını yapmak istiyor deği­liz. Başına buyruk olmada birinin diğerinden aşağı kalmadığı

kuşkusuzdur. Çifte maksimizasyon ısorununu «Çö,zmede» mümkün olan yolların sayısı sınırsızdır. Ancak belirli bir çözüme varmadia. seçilecek tek bir çözüm vardır. Hangi çözüm ·seçilirse seçilsin, a priori bir ilke kabul edilmiş olacak ve faydacılığın görgül progra­mından uzak kalınmış olacıaktır. ·

Burada nüfus probleminin incelenmesi ile ilgili değiliz. Ge­çerken şunu belirtelim ki, optimum nüfusa değgin eski kuram tutucu siya•sal görüşlerle birleşirken~ sonuncu formülasyonun (maksimum ortalama mutluluk) hafif bir köıktenciiiği vardı .. Bu formülasyon doğum kontrolünün gerekliliğini göstermede bir ar­güman olarak kullanıldı. Ancak sonuncu tanım ile bu özgül si­yasal görüş arasında zorunlu bir bağlantı hiçbir zaman olmadı. Bu bakımdan yandaşları, daha sonra a.Z1alan bir doğum oranıyla karşılaşmak . zorundıa olsalardı, siyasal görüşlerini değiştirirlerdi; kuram pekala büyük aileleri sıaıvunmak için de kullanıfuhilir. Hiç kimse çıkıp onu somut bir duruma uygulayarak optimum nüfu­sun ne olması g;erektiğini gö:;termeye Çalışmadığından, siyasal bir öğreti olmaklığı yönünden tam bir esnekliği vardır. Üstelik her zaman altemıatif bir optimum tanımı da (viz. maksimum toplum

'kaldı1ğını V'O!nsaıymaklıa Faydıa·cılıik biz·i, olabiı!K:Hğince büıyülk s1ao/ımn mıutlu­

luğunıu gerceikleışt1i 'rmıey.e 9ötürmektedir. Sayıdakii bir artışı:n, or:ta 1lama mut­

l1ulukıto blir azalma iıle tiı1r a·rıcııdıa gilmıeıs'i, ya da vlce versa olasılığını önce­den görelbilıirıselk, ortay-o, yo1lrnzca reısmen değinilmemıiış olan fakat çoğ1\J

fayda1cımn, özünlde, şöyle bir dokunup g,eçtiği bi·r konu cıık1ar. Bıu baıkımdan,

Fayda.cılığı, da;v·romşıın niıhai son1ucu olaralk, bütünün- muıtluluğunu öngör­

meye doğrıu görürüp, bütünün bi:r öğesi olarak düşü·nülene· kadar bi·rıeıy·in

mutl1uluğunu bir yona bıırıcılkacO!k oıw1sıa'k, bunun sonr•ası şu ol'a;oalktır: Ek nü­

fus pozi1Nf bi-r mutl_ulu1k duyuyorsa, sayıdaik1i · artışın koZ<lndığı mutlul'uğ·u,

Hk saıyrnın ylifüdiıği mıuHul'Ulkla a-r'tıış·a vurımak zorundayız. O kaıda1r ki, Foyda1cı

Hkele're dayanıaıra\k açı:k secik vanlmıak ~sten:en yer, nüfus artıışınm teşviild,

ortalama mutııuğun mümkün o~duğunıca en bü:yıüik olduğu nolkıtoya! kadar de­ğ:il, -MaH!huıs o!kulu s:iyaıs1al i'kNs:atcılorınm sıık sılk varsıayımmı ya:pa1r gô­

ründÜ'kleri·- ortalama muıtıuıuık düzeyiınıcle yaışayaın ki·şi sayıısrnı makısıimuma

1:1ıaştıran noktadır.» Methods of Ethics, 187'4, 6. ba!sı, 10011, sıs. 415 ve son­

rası.

159

mutluluk) olmuştur. Bu da ayni ölçüde kabul edilebilecek bir ta­

nım olup, besbelli ki optimum nüfus bu tanıma göre, birinci ta­

nımdaklııden (maksimum ortalama mutluluk) daha büyük ol­

malıdır; onun kesin büyüklüğü üstüne yine de birşey söyleyecek

durumda değiliz. Optimum nüfus kufiamının John Stuart Mill'

den beri, en azından örtük biçimde, özgürlük düşüncesiyle sık sık

birleştiği ve böylece neredeyse ekonomik liberalizmin bir parçası

durumuna geldiğini de ekleyelim. Heı:Ü{e1s rasyonel hareket etme

yönünde eğitilebilseydi, optimum nüfusun kendiliğinden sağlana­

cağı kabul edilecekti; düşük gelirli gruplarda doğum kontrolü

propagandası dlaha başarılı olacaktı. Ne var ki bu görüş, açıklık­

tan yoksun bir inanç ve hiçbir zaman gerçekleşme şansı olmayan

bir deneme olarak kaldı.

İlk sonucumuz şudur: Faydacı maksimi popüler bir slogandan

iktisat kuramının kullanabHeceği muğlak olmayan bir 0nermeye

dönüştürmek amacıyla «bütünün toplamı (the sum of all) »nın

ne anlama geldiği açıklığa kavuşturulmahdir.' Daha işin başında­

ki bu açıklığa kıa,vuşturma aşamasında dahi, görgü! ahlak, müp­

hem (duibio:us) «ilk ilkeler» in de gerisine düşmek zorundaydı.

Aşağıda, sistemi olduğu gibi ıÇökertmekten sakınmak ama-

. cıyla, «ıbütünün toplamv>nın, naısıl olursa olsun, tatmin edici bir

anlam taşıdığını varsayacağız. Bir an için, fizik miktarların birey­

sel toplamlarının ne anlama geldiği sorusunu da açık bırakaca­

ğız. Maksimize edilecek toplumsal toplama. ·bireysel mutluluk

miktarlarının nasıl bir mantıksal süreçle katıldığını inceleyece­

ğiz yalnızca.

Toplama yaparken gözetilecek ilke, kuşku yok, hetkesi bir

saymak ve birden fazla için de bir saymamaktır. Bu ilke «Fayda- ·

nın uç anlamının içindedir ya da En Büyük Mutluluk İlkesi de­

metkıtir. Bu ilke, rasyonel ıanlamı olmayan sözcüklerden oluşan bir

kalıptan başka bir şey değildir, ta ki bir kimsenin derece olarak

eşit var.sayılan mutluluğu (mizaçlardan doğan bir hata payı ile)

tastamam diğerleri gibi sayılsın» 7 Ve cc ••• eşit mutluluk miktarla­

rına ayni ya da değişik kişilerin duyduğu arzu eşittir... Eğer ima

edilen bir ön ilkeden sözedilebilirse bu, başka bütün ölçülebilir

(7) OtHitarllan1lsm, 18l50, 2. bas,ı, 11864, s. 92 ve sonroısı. Pa.mntez iciınde verilen

Uaıde geırçeık bir nıltelii ·k değHdir. Öyle olsaydı, işlem her zaman nasıl yapı­

l·abilecelkitıl Ai~a~ııda «yüıkıseik» ve «düşülk» zeıviklıerle Mill'ln rııasıı calıştıOma

ba1kınız.

160

miktarlara olduğu kadar, mutluluğun değerlendirilmesine de uy. gulanabilir liği olan aritmetik gerç,eklerden başka bir şey olma­yacaktır.>> 8

Bu popüler faydacı düşünme yoludur. Kendini ·birinin mutlu­luğunu başka birininkine tercih etmekten uzakta tutmaya izin vermeyip duruma nesnellikle bakan yansız bir gözlemcinin ina­nışınıa göre de, faydacı bir sonuca ister istemez varılacaktı. Ari­cak bunun faydacılığa mantıksal bir temel sağlayabileceği doğru bir düşünce olmayacaktı. Mutluluk miktarlarının ölçülebileceğini ve mukayese edilebileceğini ve z,evkl·erin toplumsal toplamı kav­ramının mantıksal bakımdan mümkün olabileceğini zaten ima etmektedir. Bununla birlikte, hiç kimse g·erçekte toplum.sal olay­ların akışına seyirci kalmayacaktır. Hepimizin siyasal kanıları var. Yalnızca bu kanı~arla, somut siya.sal sonuçlara her zaman vara­biliriz. Toplumsal koşullan kanılarımızdan soyutlayarak «yansız- . !ıkla>> gözlemek 1çabasını göstermiş olsaydık, ahlaksal yıa d~ siya­sal karar alma olwsılığını ortadan kaldırmış olacaktık. Bu türden kamrlar, ancak ilginin odaklaştığı nokta heT neresiyse o nokta­dan çıkabilecekti. Faydacı gözlemcinin, «ilgisizliği» nin anlamı, yanlı özgül bir çıkar daha işe başlarken ima ·edildiği halde, nes­nellik ve yansızlık niteliklerinin her nasılsa kendisine yakıştırıl­ması demek olacaktır. Bir sonuca gitmenin başka bir yolu da yok­tu. Toplumsal faydanın hesaplanmasında ((yansızlık» düşüncesini ayrıntısına değin burada bütünüyle eleştiriden geçirebHeeek du­rumda değiliz; neden ki, argümanımız dolayıısıyla cct.oplam» kav­ııamı ve bireysel fayda kavramının ölçülebilir nicelikler olduğunu, başka bir anlam da taşımadıklarını varsaymıştık. Daha ileriye gider ve cctoplum»un ister istem~z ve kayıtsız koşulsuz ahlaksal amacın konusu olduğunun kamtlıandığını varsayarsak, faydala­rın eşitlenmesi, varsayımını yaparak işe başladığımız mantıksal süreçlerden .ve ahlaksal maksimlerden doğar. Ancak, ondan sonra­dır ki, «yıansız1ık» anlam kazanır. Ne var ki varsayımlar, ileride de göreceğiz, savunulur gibi değildir.

(8) Op. clt. · s. 93; dipnot. (9) «Daıvromşlaırın bir sonucu olaraık, gerce:k anı·amııyla (En Büyük Mutluluk)

:kavraıroı:nda· •.. karşıf'a:şılan ilik ve en .temel va115ıaıyım, Ze·V.klenin ve Acıl·ann ortak ölçüye vurul·albHıirl'iğiiıclıir. Bu sözle demek i :steıdiğ·im ,uğruna· koşulan zeıv1klerle, . kenıdıile:rinden uzaik durul1an acılar arasında belfrli nl'Celiksel iHş­kilerin va:rıolıcluğun-u vıcJ<rıs.ayma1k zorunda olduğumuzdur, oloıbi ·tıc:Hğ·ince büyüt­meye ca1lıştığımız bi:r topl•amın öğelerini t0ıplana'bıilir büyüıklükler olamk gör­menin başkıa bir yolu da yökıtu.» S-i:dgwiclk, Methods, s. 12'3.

F.: 11. 161

Mutluluğun toplanması :varsayımı, nesnel olarak doğru bir

toplumsal mutluluk bölüşümünün tanımlanmasının mümkün ol­

duğunu ima eder. Sonraki faydacılar, mutluluk bölüşümünün

mutluluk araçlarının bölüşümüne, :yıani gelir ve servet bölüşümü~

ne göre belirlendiğini vurguladılar. Ancak, biri çözülmeden ikinci

bir problem ortaya çıktı. Mutluluğun doğru bölÜşümü, kuşkusuz,

toplam mutluluğu maksimize edecektir. Bu bakımdan, eğer toplam

mutluluğu artırıyorsa, eşit olmayan bir -mutluluk dağılımı, eşit

bir dağılımdlan daha iyidir. Dolayısiyle, eşit dağıtım ilkesi, fayda

maksimizasyonu ilk,esine göre ikincil kalır. Faydacı eşitlik yal­

nızca bir adalet savı ya da toplumsal faydanın eşitlenebilir derle­

mesi değildir; şu kada;r ki, her bireyin mutluluğuna doğru ıa.ğırlık

verilsin! Eşitlik ilkesinin ya: da tercihan adalet ilkesinin başka yo­

rumlarının da varolduğu hi~bir zaman gözönüne alı:rımadı. Buna

karşın fıa.ydacılar, zaman zaman, mutluluk bölüş'ümünde eşitliği:ı

gel.ir ve ser:vet dağılımında denkliği savunmuş iseler, bu, Bölüm

5'te göreceğimiz gibi,· kısmen, azalan fayda yasasının bir . çıkarı­

nıı .(inferen.ce) ve kısmen de., bütün insanların doğuştan eşit ol­

dukları, bu yüzden de mutluluktan ayni ölçüde hoşlanıacakları yo­

lundaki doğal hukuk düşüncesinin bir kalıntısıdır.

Şimdi öteki varsayımı, mutluluğun bireysel miktarlarının or­

tak ·bir ölçüsünün olabileceğj varsayımını ele alalım! Faydacılıara

görıe bu vaıısayım, görgül olarak doğrulanabilirdi. Bunu yapabil­

mek için, eski Yunanlı filozofların formüle ettikleri ve daha son­

ra da hLçbir zaman bütünüyle kaldırılıp atılmamış olan bir öner­

me ile çalışmak gerekecektir: Her vicdan sahibi ve rasyonel birey,

her zaman öyle davranacak ki, acılan en aza inip zevkleri en çoğa

çıksın! Acı ve ze.vk, ancak: ondan sonradır ki, psikoloji v1e _ahlakın

amaçlarına hizmet edebilecek karşılaştırılabilirliğe erişirler, başka

amaç~ar açısından neden ortak bir ölçüye vurulamayacakları ko­

numuzun dışındadır~ Bu bakımdan kural, şu şekilde, daha basit

ve -tutarlı olarak formüle. edilebilir: Bireyler her zaman, net zevk

Qengesini en çoğa çıkarmak için çalışır]a.r. Başka türlü bir for-

mülasyon, optimal davranışa degin faydacı tanımı muğlaklaş­

tıracak, hatta onu tek bir kişi - içi (intra-personally) bir soruna

dönüştürecekti. Oysa acı ve zev1kin karşılaş:tırılabilirliği yalnız ki­

şi - içi (intra-personally) bir soruna dönüştürecekti. Oysa, aci ve

zevkin karşılaştırılabilirliği yalnız kişi-içi (intra-:-personally). · değil

kişiler-arası (inter-personally) da mümkün olmalıdır. ·

162

füı bakımdan «mutluluk»,_ pozitü zevklerin ve negatif acıla­rın cebirsel topıamı <:>larak tanımlanır. B:u tıanuµ, bütun s.ıı.:>temın kö~e taşıdır_. Zev!kier ve acılar ~alnızca· _(pozitif ve negatif) ~ret­ıerıne gore ve Bentha:m'ın ·hiç_bir zaman terkedilmenıış oıan unıU sınmamasıyla, «woğunluğuna)), «süreliliğine», cc·belirU omp oıma­nıasına>>.. ,ye ccyakınıı:k, uzaklığına» göre farklıdırlar.

Son dört niteliğe, zevk ve acının değer «boyutları» ya da «elemanları» denir. Aynca, bir de «verimlilik (fecundit;y) » vardır; bundan anlaşılan, benzer durumu yineleyebilmesidir, «katıksız­lığı»dır,_ yani farklı ıniza&iı birisinde. ters . ·etkiler yapmamasıcıır., ve son olarak «oylumu (extent)» yani, zevk ve acıdan etkilenen ki§ilerin sayısı demektir. Hakıkını vermek gerekirse, yalnızca bu son durum yeni bir «boyut» getirir.

. .

Bireysel deneyimlerin önce kişiısel mutluluk hesabında, da­ha sonra toplumla ilgili toplam hesapta biraraya getirilmesi, ilk adımda (işaretlerine bakarak) her birey için, çeşitli bireysel boyut­lardaki miktarların toplanması, sonra da sonuçların toplanması yoluyla gerç·ekleştirilir. Bu yöntemin, her pratik probleme doğru­dan doğruya uygulanamayacağı doğrudur. Ancak bunun nedeni, görgüı verilerin olmayışındandır. Amaç, ideal hesaba olabildiğin­ce yaklaşmak üzere, olabildiğince çok veri toplamaktır. Faydacı- . lar, pratik zorluklarına karşın, en azındarı Hke olaraık gözlemle­nebileceklerini kabul ettikleri ve ortak bir ölçüye vurula.bilen psi­kolojik miktarlarla çalışılabileceğinden kuşku duymuyorlardı. Bu ~onuda herhangi bir kuşku, kurdukları si'.stemi temel.siz bıraka-wktı. ·

Çağdaş anlamıyla, g,örgül psikoloji .olarak nitelenebilecek, zih­ni faaliyetin heyecanlı görünümleriyle ilgili incelemelere, fayda­cıların yazdıkları arasında pek seyrek ra1stlayabiliyoruz. Psikolo­jlk ilginin odaklaştığı yer, daha üst ve daha karmaşık olgular olarak, duygu ve düşüncenin birleşmesi problemleriydi. Birleşmeyi değerlendiren bu kuram, ondokuzuncu yüzyıl İngiUz akademik psikolojisine kav·r:amsalcı ve ıanlı.lksalcı (intellectualist) niteliğini verme!ktedir.

;tıazcı psikoloji, faydacı ahlak felsefesinitı mantıksal bir Ön­cülü oldu ve Hk aşamada iktisat kuramıyla kaynaştı. Sonraları, marjinal fayda kuramcıları hazcı ilkeyi, meslekten psikologların daha önce yaptığından ç.ok daha tutarlı olarak işl.eyip incelttiler. İktisat kuramı, bir zevk ve acı hesabı olarak ~lındı, bu idealin

163

gerçekleşme.si için de bir ·sübjektif değer kuramı düşünüldü. Bu,

faydacılığın psikolojik temeldeki .en kusursuz gelişmesini q,nlat­

tnaktadn·.

Faydacı yöntemin daha yakından analizi için, nev-klasik de­

ğer kuramını ·incelemek gerekmektedir. Bu analizi Bölüm 4'e bı­

rakacak olmakla birlikte, buradaki amacımız bakımından bunun

sonuçlarından ikisini zamanından önce belirtmek durumundayız.

. Birincisi, hazcı ilkeyi totolojik olarak yorumlayan sübjektif

değer kuramı yönünde artan bir eğilimin varlığıdır. Argümana

hi;çbir deneysel öğe sokulmuş olmadığından, kuram bir kısır dön­

güde döner durur. Bu türden mantıksal akrobasi ile deneyısel bir

dayanak bulma umudu, kuşkusuz, boş bir umuttur.

İkincisi, hazcı hesabın (calculus) dikkatle analizi sırasında

marjinalist okul, zevk ye acı, mutluluk, fayda ve değer karşılaştır­

malarının tek ve ayni kişi için mümkün olsa bile, kişHerarasında

mümkün olamayacağını kabule zorlandı. Burada sözkonusu olan

miktarlar s.ui gejlleris miktarlardır ve ne karşılaştırılabilirler ne

de toplanabilirler. Marjinalist okul yazarları arasında, başka hiç­

bir noktada ayni görüşbirliğini görmek mümkün değildir. Onlar

henüz bu doğru önermeden ;s,onuçlar çıkaracak kadar hazırlıklı

değildirler.

Bireysel mutluluk miktarlarını hesaplayıp toplumsal bir top­

lamda göstermenin mantıksal ·zorluğu, faydacı okulun çıkarların

uyumu argümanını anlamanın anahtarıdır. Bu argüman, ilk ya­

zarlar tarafından son derece açık olarak ifade edilmiştir; ancak,

genelliıkle örtük olmakla birlikte, çağdaş :iktisıartçılar da bu argü­

manı kullanıyorlar. Bireylerin çıkarlarının her zaman ve heryer­

de uyum içinde olduğu doğruysa, herkes kendi çıkarını gözetmek­

le kendiliğinden herkesin çıkarını gözetiyorsa, toplumsal bir top­

lamaya gerek olmayacaktı. Bu da toplumsal faydanın belirlenmesi

diye bir gereksinim doğurmayacaktı. Çıkarların uyumu öğretisi

ile, hem toplumsal faydanın hesaplanması gerekliliğinden ve hem

de sonuçta bizim eleştirimizden kaçılmaktadır. Hesaplama işlemi

başarılmış olsa da, maksimum toplumsıal refah, lassez faire'in ku­

sursuzca gerçekleştirilmesi ile kolayca elde edilebilecekti. Bu so­

nucun doğal hukuk felsef.eısi düşüncelerine benzer oluşu, bu bö­

lümün ilk kısmındaki tartışmamızdan sonra şaşırtmamalıdır. Li-

164

beral öğretinin iktisattıa az rastlanır bir yaşarlık kazanmasını açık­lamaya çalışırken bunu aklımızdan çıkarmamalıyız10 •

Te!k istedilkleri mantıklsal zorluiklan savuşturmak ise, faydacı filozofların bu bakımdan, toplumsal uyum varsayımını savunmaya her zaman güçtü bir eğilimleri olacaktır. Tam rekabet öğretisi de, benzer olarak, bu mantıksal zorlukların sonucunda destek buldu Öğretinin ısistem içinde böylece önemli bir yer tutmasıyla bu zor­luklar da göze b!atar bir duruma geldiler. Uyum varsayımım yap­mak için henüz başka bir neden daha vardır: Faydacıların kabul

. ettikleri nesnelliğin özünde ,Varolan ahlak ile çok daha köklü bir zorluğun üstesinden gelmeleridir. Onun merkez · fikri, hem fiili hem de ahlaksal davranışın zevk ve acı bakımından açıklanabi­lec.eğidir. · Bu, temelinde doğal hukuk tipinde bir fikirdir; doğal sıfatı ile varolan ve ideal olan özdeşlenir. Ahlaksal davranış odur, diyerek, bir kimseyi kendi çıkarlarının tersine davranma duru­munda bırıakmayı düşünmek faydacı öncülle çelişecekti.

Bu iki mantıksal zorluk, uyum öğretisini, arzulanıabilir, ger­çekten zorunlu faydacı bir varsayım durumuna getirmektedir. Bu­nun kanıtlanması yönünde çeşitli ıÇabalar oldu. Alt · bir kavram olıan kişisel çıkarın üst bir kavram .olan kollektif çıkar içinde kav­randığı yolundaki eski sofiıstike argüman arada bir kullanıldı. Parçadaki bir artı§m eş-anlı olarak bütünü arttırmaısı gibi, tek bir kişinin mutluluğunun artmasıyla bütünüyle toplumun mutlulu­ğu da eş-anlı artar. Çıkarların çatışması olasılığı, basitçe, konu d:ı.şı bırakılmıştır.

Ancak bu tip bir argüman çok açık bir argümandı ve ortıak duyuları ( common sense) ile ün kazanan, İngiliz filozoflarınca ka­bul edilmesi pek çocukçaydı. Zaman içinde; bir ölçüde ince bir biçim aldı ve daha iknn .edici duruma g.eldi. Argüman, kabaca şöyledir: Herbirimizin çalışmasının bir başkasınınkine bağımlı ol-

(1-0) Edgeworth f.ayda1cı uıst:amJ:amayı kol:aylaştıran uyum öğreNıs·ine başvurmaık­toydı. Bu öğreti, kıiış'ilerarnısı fayda· karşıJ;aştırmaları gereğini ve fıay'danın hesapla.nımasırn oııtaıdan kaldırıyordu. Bknz. «Tiheory of Di'stribuHon» adlı ya­pıtı. Ouarterly Journaı of Economlcs, Şubat 1004, yeniden baısım Papers Relating to Polltical Economy, 1925, C'ilıt: 1, s. SB; « ıRekabet, ha~emı:iık rolü­nü daha uzun sür·e sürdıürmeıdikce, ikNs·a,tcı, Je.vonıs'rn .. . öne,rdtiği uc teık­ben,c'i'lıiği (s,olıps'i'Sm) -sürdürüp duruyorısa eğe1r:- tetketmeHdir. {Değiışıi'k ki­şilerin zevk ve acıl,arı, dolayıısıylıa, sübjelkt.if fayda, değer, v.b. ölçülemez n1iteHklerd'ir) Bk·nz. aşağıda Bölüm 4.

165

duğn bir toplum içinde yaşıyoruz. (Ayni argümanı Adain Smith,

1n işbölümü kuramında da göreceğiz. Kişisel-çıkarın serbestçe iş­

lemesine izin verilmesi durumunda, bu hizmetler en yük;sek et­

kinlikle yürür. Açgözlülük (acquisitiveness) Tann'nın doğamıza

kattığı bir şeydir. Onun meyvalarından herkes birşeyler alır, ye­

ter ki, önündeki engelleri kaldıralım Birisinin geliri mi arttı, her­

kesin kazancınadır. Çünkü o, rakiplerinden .daha iyi ve daha ucuz

hizmetler arzettiğinde ıancak ~aşanlı .olabilir; bu bakımdan tü­

ketim üretime yol gösterip onu yönlendirir.

Böylece, kişisel-çıkarın aydınla~ıcılığında kendiliğinden uyum

sağlamış görünmektedir. Klasik iktisatç11ar açısından bu argü­

man nerede'yse dinsel bir karakterdedir. Adam Smith, birey «hiç .

de anJ.aç]amadığı bir sonucu gerçekleştirmek üzere görünmeyen

bir el tarafından yönlendirilmektedir» sözleriyle ona ölümsüz an.:.

lamını vermiştir. · ·

Mandeville, tartışmasız, bu kurguyu açıklayabilen birinciler

arasındaydı. Fable öf the Bees or Private Vices, Public Benefits

adlı yapıtında İngiliz ahlak felsefesiyle ilgilendiği ölçüde içeriksiz

(unqualified) uyum öğretisini yerden yere vurdu; oysa bu öğreti

iktisatta yeniden canlanmıştı. Fable, toplumsal refahın özel kötü­

lüklere bağlı olduğunu gösterme çabasındadır; öyle ki bireyler ki­

sisel tatminlerini bu kötülüklerin erdeminden çıkarabilirler. Bir

ulusun başa.n şansı yurttaşlarının açgözlü (acquisiti:ve) gayret-

. 1erine bağhdır. Ancak açgözlülük köklerini 'iktidar arzusu, ihtiras,

lüks düşkünlüğü_ v.b. gaYri ahlaki niteliklerden alır.

Ahlak konularında oldukça duyarlı olan 'İngilizler, sorunun

bu parıadoksal konuluşundan rahatsızlık duymuşlardır. Amaçla­

nan odur ki, Mandeville'nin cckötülük (vice) » dediği _ nitelikler ger­

çekte bu denli gayri ahlaki değildir. Hiç kimse bunu Adam Smitih'

in Theory of Moral Se!ntiments'ta yaptığından daha iyi koyamadı.

Bununla birlikte, ·değer verdiğimiz erdemlerin eliaçıklık, fedakar­

lık, yardımseverlik, adalet v.b. ' olduğu hissedilmektedir. Bu er­

deı~Jer, çıkta.rlarımızla uzaktan yakından ilişkisiz, onur v~rici ni­

telikler olarak düşünülürler. Nesnel geç~rliklerinden yana kuşku

yoksa, bu erdemler faydacı sistem içinde yer bulacaklardır.

Bu, katıksız bencil çıkarlar ile başkalarını · gözeten ya da toP­

lumsal çıkıarlar (ya da daha sonralDrı Comte ile diğergamlık

· denecek olanlar) arasında bir ayrıma götürdü. Komşuluk hakkı-'

nın İngiliz ahlak felsefesinde her zaman bir yeri olmuştur. Ba­

con ve Locke bu temel üstüne bir uyum öğretisi kurmaya zaten

girişmişti; Cumberland ve Clarke da bu girişimde bulunıanlardan­

dı. Shaftesbury bu düşünceyi oldukça benimseyerek felsefesini

onun ç.evre.sinde kurdu. Butler, Hutcheson, Hume ve Adam Smith,

herbiri bir başka farklı yanından tutarak bu düşünceyi işlediler.

Ana tez, özçıkarlarla toplumsal . içgüdüler (ısocial instincts)

arasında gerçek bir çelişkinin olmadığıdır. Yüksek mutluluğa va­

rabilmek için, en dolaysız bencil güdüle'r diğergamlık uğruna bir

ölçüye değin bastırılmalıdır. Bencil güdülerin topluma zararlı ola- ,

cağı düşüncesiyle bireye zıararlı olacağı düşüncesini ayni kaba ko­

yan çocuksu bir iyimserlik varsayıldı . .

Böylece diğergamlık fduyguları, kişisel çıkara göre güdülenip

güdülenmediklerine bakılmaksızın ayni zamanda bencil duygular

oldu. Komşularımızı gözetip, onlara sevgi duyup duymadığımız

konusu çok dikklat iıster. Kendi çıkarlarımıza başkalarının g:özüy­

le bakarsak onları kamunun çıkarı içinde kaynaşmış görürüz.

Üstlerindeki giz bulutu . dağıtıldığında bu çıkarlar toplumsal re·­

fahı maksimize etmeye dönük olaaaklardır. Burada (la yine. ki$j­

sel çıkarların kendilerine ~erbest bir alan buldukları yerde uyum

icinde toplumu yönettiklerine değgin ayni iyimser inanç . vardır.

«Şeytamnn gerçekliği kuşkuısuz yalanlayanamayıacaktı. Ancak, ya

kendi gerçek çıkarlarını göremeyecek olmaları dolayısiyle ya da.

yasal engellerin doğal iyilik yönünde s·erbestçe çalışmalarını ön­

lemeleri d.olayısiyle şeytanın yanıldığına inanılmıştı.

Bu tipteki bir argüman İngilizceye değeri artarak girdi. Kla­

sik yazında enine boyuna işlendi; belki onlar Platoncu ve Sok-

. ratçı usçuluk ve Stoacı erdem öğretiısi ile zoraki {far-fetched) ana­

lojileri bir ölçüde yapıabileceklerdi. Hatta din, daha iyi bir ittifaktı.

Hristiyanlık, başka dinlerin yaptığı gibi, faydacılığın desteğini

geri çevirmedi. The Sermon on the Mount* idealize edilmiş faydacı

argümanları kullanır. Er geç cezalandırılma korkusu ve iyi dav­

ranışın ölümden sonra ödüllendirile·ceğine olan inanç, kişisel çı­

karı iyi bir şey durumuna gıetirir.

Dinsel inançlardan etkilenme olasılığı bulunsa da, İngiliz fi­

lozofları vahiyden (revelation) ve Tanrı katındaki hesaplaşmadan

(*) . Dağdaki Vaaz: ıjısa'nın vaaz'. - Cev.: 167

b:ığımsız olarak önermelerini kanıtlamaya çalıştılar. Dinsel yap­

tırımın belli ki desteği vardı; bu, iyi işler yapmaya güçlü bir ilgi

yarattı. Ancak bu tehlikeliydi de. Yaptırım deneysel olarak doğ­

rulanamadığından, bilimsel · açıdan ahlaksal davrıamşı belirleme

olanağı olmayacaktı. Bir dizi ahlak kuralı, hep.sinden •.sonra, din­

sel yaptırım ile katışarak, faydacı temeller üstünde, reddedilemez

duruma getirildi. Faydacılar, katıksızca deneysel, yani psikolojik

bir doğrulamayı .varsayarak bu zorluktan kaçındılar ve sonucun

dinsel yıaptırımı olacağına kuvvetle inandılar. ~urumcu psikolo­

jinin deneysel bir temel sağladığını düşündüler. Diğ1ergam dav­

ranışlarının kendisine yarar sağladığını birçok kez gören -Oir kim­

se, başkalarının hakkına az çok değer verme eğiliminde olac'aktır.

Gelenek, toplum kuranıaxı ve eğitim bu eğilimi güçlendirmekte­

dir. Üstelik, toplumsal yaşama değgin kurallar, toplumsal güdü­

lere daha doğrudan bir güç katar. IJerke.sin, başkalarından er­

demli davranışfür beklediği . aıçıktır. Bu bakımdan diğergam dav­

ranışlar, sahibi açısından, ·zevk ve mutluluk kaynağını kendi için­

de (in itself) bulan, biriyle dost olmada tasvip edilecektir. İyi bir

davranışın getirdiği ya da yanlış bir davrıanıştan duyulan vicdan

rahatsızlığından uzak kalışın getirdiği bir tatmin de yok değildi:".' .

Bu argümanların faydacı özelliğinin özgüllüğü şuradadır ki,

uyum öğretisini psikolojiye dayanarak, kurmak istemektedirler.

Ayni zamanda bu çaba tehlikelidir; bencil ve diğergam güdüler

arasındaki mesafe önemle vurgulandığmdan, faydacılığın psiko­

lojik öncüllerinin çelişmesinden olsa oha korkulur.

Faydacı felsefe, diğergamlık kıavramı dolayısiyle başarısız

kıaldı. Diğergamlık devreye girene değin, ahlaJksal davranışın

ölçütü iyi iradede ya da bu iradeyi yaratan erdem duygusunda

aranırdı. Bu b!akımdan faydacılık yerle bir oldu; çünkü, davranı­

şın, onu güdüleyen iradenin erdemi ile değil, sonuçlarının erdemi

bakımından iyi olduğu tezi ile ayakta duruyordu ve bu tez ile

yıkıldı. Örneğin, başkalarının karşılaştığı iyilik ve kötülük üstüne

duyduğumuz sempatide ifadesini bulan ahlak duygusundan doğ­

muş olması dolayısiyle, artık, irooeye iyi bir şey gözüyle bakılacak- ..

tır. Ahlaksal davranışın genel iyiliği yükselteceğini biri bize söy­

leyecek olursa, bu iradenin işin içine girmekle kolaylaştıracağı

hiçbir şey .olmayacaktır. :Sonuç, ölçütün bir adım ileri1sine geçeme-

. yecektir. Böyle bir ahlaksal iyimserlik, faydacılığa; da özgü de­

ğildir. Bu, çağdaş insanın gıenel yaşam çizgisinin bir parçasıdır.

168

Faydacılığı karakterize eden, ahlaksallığın toplumsal faydalılığı üstündeki bu genel inanç değil, ahlaksal davranışın toplumsal faydadan nesnel olarak çıklarılabileceği özgül bir yöntemin var­olduğu düşüncesidir.

Çıkarların uyum içinde olduğundan kuşku duyulmadığı süre­ce, içsel çelişki ortaya çıkmaz. Mantıksal tutarlılığa verilen önem uyum öğretisine her zaman güç · katacaktır. Uyum varsayımı veri iken, iyi irade, arakadaşın iyiliğini iıst·eme olarak da tanımlana­bilecektir; her iki ahlaksallık ölçütünü faydacı çerçevede birıara­ya getirme olanağı halen vardır; · ex hypothesi, bu ölçütler birbir­leriyle çelişemezler. Hutcheson'un, başka bakımlardan h~ç de alı­şılmış olmayan, maddesel ve biçimsel iyiliği ayırması, böylece ay­dmlanır; maddesel olarak, (lavraıiış, genel mutluluğu arttırıyor­sa iyidir, biçimsel olarak ise, iyi bir iradeden çıkmış ise iyidir. An­cak, uyum öğretisinden herhangi bir kuşku duyulmadığı -ve inandırıcı bir k!anıt da hiçbir ~aman ortaya konulamadığı- sü­rece, niteliği ortaya konmuş kişisel - çıkar üstüne toplumsal bir ahlak siıstemi kurma yönündeki faydacı girişim kökünden sarsın­tıya uğramaktadır.

Bu bakımdan faydacı ahlak felsefesine İngiltere'den hatta İs­koçya'dan bir muhalefetin yükselmesi şaşırtıcı değildir. Ayrılma­nın henüz kendi karakterini ,kazanmadığı sırada, tekil yazar~arm yazılarındaki içsel tutarsızlıklar, a:Vni eğilimin tanıklığını taşı­dılar. Adam Smith'in, iktisadı ile · Theory of Moral Sentiments adlı . yapıtındaki ahlak fe~sefesi arasındaki lletişim kopukluğu üs­tüne çoık şey söylendi. Alman filozofları onu Kanrt 'ın habercisi mertebesine yükselttiler.

öte yandan ayni ayrılma faydacılığın daha genç ve daha ka­tıksız bir dalını yarattı. Bekl,eneceği gibi, sonra gelen f1a:ydacıla~ rın ahsaksallığa uyguladıkları ölçütün nesnelliğini korumak üze­re, çıkarların uyumunu kanıtlamada oldukıÇa derine indiler. Teolo­jik faydacım.rın, gördüğümüz gibi, teolojik yaptırımda son ça­reyi bulmaları sistem açısından tehlikeden arınmışlığı göstermez. Bentham, diğerlerine göre teolojik yaptırıma değinmiş olmakla birlikte gerekieni yapmadı ve kendisinden sonra da bu, bütün öni­mini yitirdi. Sonuç olarak Bentham bize tıatminkar bir boyut ge­tirmedi . .

Bentham'ın görüşlerini uyum öğretisi üstüne taıstamam oturt-

, 169

mak pek kolay değildir. İlke olarak o, -insanoğlundan herhangi

bir §eyin değil ona mutluluk sağlayacak bir şeyin istenebileceğini

savunmaktadır. Ayni zamanda siyasal ereği de «en büyük sayının

en büyük mutluluğu»dur. Dolayısıyla o, bireyleri genel mutluluk

~rayışına sürükleyen, yeterince güçlü siyasal, eğitsel, yasal ve din-

-sel yaptirımlar kurmada faydacı reformcuların üstündeydi .

. o:rıun böylesi yaptırımlar yaliatma çabasında, toplumsal re­

formcu, kamunun çıkarını gözeterek yönlendirilmelidir. Ancak

bunun anlam taşıyabilmesi, çıkarların genel uyumunun daha önce

varsayılmasına bağlıdır. İşte ondan sonra, farklı değer yargıları­

nın olmadığı ve tek farkın bili (insight) derecesinde olduğu yo­

lundaki Bentham'ın önermesiyle uygunluk sağlanabilir. Bentham,

ne hukuk öğretisinde ne de iktisatta, çıkarların doğal uyumunu

özgül olar!ak hiçbir zaman vurgulamadı; ancak el yazıların dan der­

lenen ve öğrencilerinden birinin editörlüğünü yaptığı ve ölümün­

den sonra yayınlanan Deontology'sinde bunu vurgulamıştır. Ora­

da şöyle demektedir: «Kötülük, talihin yaver gitmeme·si olarak _

tanımlanabilir.» Bentham'ı tutarlı biri olar!a.k düşünürsek, reform­

cunun yaptırımlarının tek amacı, ahlaksal dav~anış içinde zaten

-varolan kişisel çıkarı . gü:çıendirmek olıabilecektir. İnsanların hem

zayıf, hem de bilgiJsjz olduklarına inanan Bentham'dan sonra

böyliesi bir güıÇlendirmeye kesinlikle gereklilik :vardı. Uyum öğ­

retisine elverişli bir kanıt [arama - çev.] ,çabası içinde gözükülme­

di, Yine de bu, onun öncüllerinden biri, hatta pek h!afife aldığı

«yüksek ilkeler»den biri gibi görülmesini boşa çıkartmaz.

Eklemek gerekir ki, faydacılığın ekonomik kuram içinde kay­

naşan dalı, en kaba saba olan dalıdır . Diğergamlık bütünüyle

gözden düşmüş _ ve çıkariıa.rın uyumu merkez kavram .olmuştu.

Bu kavram, cckatıksız bencil» ve <<katıksız ekonomik» ıÇık'arlar söz­

leriyle belirtildi ve ondokuztıncu yüzyıl boyunca birçok kez bu

uyumu gösterme denemesinde bulunuldu; kimi zaman da yenj

akımlarla bu kavram yeni nitelikler aldı.

Faydacıl!arm, işlem sırasında çalışmak zorunda oldukları, ih­

yaç «türl·eri»tıin hangi ölçüde farklılık gösterdiği sorunuyla ba­

yağı canları sıkıldı. Bu !Sorunun, ahlakla iktisat arasında bitmek

bilmeyen bir tartışmanın bir bölümünü oluşturan eski bir sorun

olduğunla kuşku yoktur. «DoğrU»nun ne olduğunu iktisatçılar

söyleyip durdukça, yani iktisat örtük ahlak buyrukları -içerdiği

sürece, bu tartışma da kesilmeyecektir. Carlyle ve Ruskin'den beri

170

ahlakçılar ve ahlak felsefecileri iktisada c<laahlaki (anioral) » ·ol­masındıan ötürü saldırdılar. Eğer bir saldırıda bulunacaklarsa bu saldırının, iktisadın «laahlakin oluşundan değil, _ahl~ uygulama­larıyla dolu oluşundan yapılmaısı g;erektiğinı görmemişlerdi.

~ı

Faydacı ·felsefenin bu soruna bakışında ıaçık olmayan her-hangi bir yan yoktur. Her değer yargısının işleme belli bir nicelilk olarak alındığı, türdeş (homogeneous) fayda toplamı gibi bir ön-_ cülden yola . çıkmaktadır. Ger.ek farklı türdeki faydaların özdeş­lenmesi, gerekse bütün ihtiyaçların matematiksel olarak ortak ölçüye vurulabilmesi, ilk faydacılarda çoğu kez hakkıyle ifadesi­ni bulmuştu. Bu bakımdan Abraham Tucker, alınacak tatmiriin · kesinlikle 'tür bakımından değil, derece bakımından değişebile·ce­ğini savundu; ya iyi bir müzik dinlemeyi, güzel bir şeyi seyret­meyi ya da iyi bir yiyecek yemeyi seçeriz, ya da düşünmenin geti­r,eceği tatmini. Bentham, o ünlü deyimlemesi ile şunu söylemek­teydi: cqİnsanoğluna, raptiye ile tutturulmuş - gfbi etki eden zevk, şiir gibi iyi bir şeydir.» Psikolojik temelli ahl~ka göre, «kötü» gü­dü diye bir şey yoktur. Tek güdü mutlu olma fateğidir~

Dü~ük ve yüksek zevklerin varolduğu düşüncesi pek eski ve köklü .olduğundan ve bu rlüşünce dinsel yaptırımı da sevdiğin­den ancak belli kısıtlamalar ve bir dizi argümandan sonra arit­metik yöntemi kabul etme olanağı vardı. Bu kısıtlamalann ne­ler olduğu, diğergamlığın rolü üzerin:e yapı]a:n tartışma sırasında ortaya konmuştu. Farklı ihtiyaç türlerinin farklılığı sorunu, fay­dacılığın birçok gizil (potential) izleyicisini yabancılaştırdı. Bu sor'llnun Epikürcü felsefeye ötedenberi ters düşmesi nedeniyle, yu­karıdaki sonuca şaşmamaJıdrr .

. rs. Mill'in ou zorluğün niaisıl üstesinden gelmeye çalılst1Q-m1 Q'Örmek ·ilginç olacaktır. Onun argümanı~ tipik faydacı dfrsünüsü _ 0klni.!u gibi verir. Mill'in Epikürcülerin yanında yer aldığını. ::m­cak bunun zayıf bir bağlılık olduğunu ~övlPme.~10 işe başlayalım!

O. Enikürcülerin her zama:tı~ tek başınla; duyum zevklerinden çok öt.ede «anlığın (intellect) n zevkine. duyguların ve tasarımm ve FıhJa.ksa.l duyguların 'Zevklerine» -değer verdiklerini ·söyleme.'ktedir. Ancak onlar, <czfüni zevklerjn, özeJlikle daha sürekli, daha güven­l'i, masrafsız v.b. oluşunla. bakarak, bedensel zevklere göre birincile­re daha üst bir yer vertnekteydiler.»11 Mill, onlarla ayni düşünceyi

(11/ Op. cft. s. 11.

171

paylaşmakla birlikte, kendisinin «yüksek düzey'» dediği önemU bir argümanın unutulduğuna dikkat ı<;ekmektedir.

Tartışmasını şöyle sürdürür: Halkın tümü ya d!a; tümüne ya­kını,· daha önce tattıkları ya da tadabilec·ekl;eri iki zevkten birini, zevkin getireceği ahlaksal yükümlülük duygusuna bakmadan ter­cih ediy.orlıar ise bu durumda sözkonuısu zevkin arzulanabilirliği­nin diaha. yülkselk olduğu söylenebilecektir. Gerek zihni, gere1kse bedensel zevklerle ayni ölçüde tanışmış olan kişilerin genellikle zihni Zievkleri seçmeleri olgusunu · çözebilmek mümkün değildir. 1':ı

Mill, yönelimlerin ve alışkanlıkların ccdoğru» değer yargısından13

uzaklaşmaya yol açabileceğini kabul etmektedir. Bu iki faktörü, mıarjinal fayda kuramında, ccsapmalar» adıyla yeniden göreceğiz.

Baş!ka kanıta gerek kalmadan her iki faktör de önemsiz görü­lerek bir yana itildi. «Yüksek» zevkleri tatmış olan biri, yine de tutarsızlığa düşmeden ccdüşük» zevkleri seçmek zorunda ise, Mill' in bu durum için söyl;ediği şey şudur: Bu kişi, yüksek zevklerden tat alma yeteneğini yitirmiş olmalıdır! Mill, soylu duygu~ardan hoşlanma yeteneğini, «yalnızca dış ·etkilerle değil, havaya, suya olan gereksinimi dolayısiyle de kolayca solup ölen narin bir bit­kiye»1~ benzetmektedir. Tartışmamızın vıardığı sonuç, faydacı he­sabın, hangi tip zevklerin varolduğu üsıtüne ayni bilgiyi edin­miş kişilerin yargılarına; yok, edinilen bilgi farklıysa, çoğunluğun (sic) yargısına bağlı olduğudur.15 Bu bakımdan Mill, tümevarımcı bir yol kullanalıak ve pek de güvenmeden demokratik sürece baş­vurarak, nitelik olarak c<tyliksek» zevklerin nicelik olarak da da­ha büyük olacağım kanıtlamaya çalıştı. Mill'in argümanına bir anlam verilecekse, o açık seçik koyamamış olsa da, ancak böyle bir anlıam olabilir. Ahlak, jine, gerçek kişiısel çıkardan türetilmiş­

tir. Mill, kullandığı yöntemden gelen ·zorluklara duyduğu kuşku­yu ortadan kaldırmaktadır. Sidgwick'in ortaya koyduğu gibi, ccMilli ve başkalanmn ileri sürdükleri nitelik farklarının tercih düzeyinde varlığı kabul edilebilmekte, ancıak~ yalnızca nitelik farkları söz­konusu olduğunda çözüme ulaşılabilmektedir.» 1~

(12) Op. clt. s. 12. Bu a·rgümıanı kunanan yazarl'Or z·inciri co'k eskilere, Plato'ya

kadar g1lder. (13) Op. cit. s. 114. (14) Op. cit. ss. 14 ve sonmsı. (15) O.p. clt. s . .15.

(16) Methods, s. 112.1. Mill"iın (yüıkısek ve düşük) zevkler konusundaki görüşleriyle

ilgHi yukarıdaki yorum, genel kabul görmüş d'eği· l 'dir. Sı;dgwidk de dahil ol-

172

Şimdi g,eldik sonuncu ve en önemli zorluğa. Olanaksızın ola­naldı olduğunu varsayalım; Y,ani fayda ıniktarlan vıardır, yam onlar, toplumsal bir toplama hesaplanıP, eklenebilir. O zaman şöy­le bir sorun · çıkıyor ortaya: Malın tanımı niçin toplumsal faydayı maksim.ize edecek biçimde yapılmaktadır? Bunun siyasal optimum olarak varsayılması nedendir?

Ne Bentham, ne Paley, ne de ilk faydacılardan bir b!aşkası bu sorunla öyl,e pek ilgili değildirler. Faydacı ahlakın ncı.snelliği on­lara çok açık görünmüştü. Fiili ve ahlaki davranışa sıradan psi­kolojik bir kökeni kolJaylıkla yakıştırdılar. Ancak, «olanıı ve ccol­ması gereken»in özdeşleştirilmesi, kuşku yok, a pJ1ori bir önerme­de-yatar. Görgü! kanıt önemini yitirdiğinde, olduğu gibi safdışı bırakılmalıdır.

Yöntembilimsel ·zorlukları görmede .... daha keskin bir göze sa­hip olan J.ıS. Mill, .oldukça dikkatliydi. Bir yerde şunu belirtti: «Sıradan bir terminoloji ile nihai sonuçlar sorun~arını artışmak boş bir çabadır.» Bu onu, başka yerlerde, sıradan anlamdaki ka- · nıtları kullalnan diğer bütün faydacıl!ar gibi konuşmaktan, fay­dacı ahlakı bir «bilim» saymaktan ya da felsefenin diğer bütün kolları karşısında bu ahlakın nesnelliğini 1savunmaktan alakoy­madı ..

Arzulanabilir bir şeyin halkın ~erçekten arzuladığı şey olu­şunu Mill'in tek kanıt olarak aldığı anımsanacaktır. Herkes onu

ma'k üzere genıeHilkle s;avun1ul1an, ta:~minin yalmzoq ~i 1celilksel f,arkları üzeırıin­deık1r fayda·cı ilke ıs•mnndan Mil'l'in gerceıkten vıazıgeçtiğıid'ir. GenelHkle gös­tıe· ril,en 'kanıt, ,tutarlı bir foyıdaıcı i·çin paradıoıkısaı l sayıl,abile·celk, Mill'in y1ine 'kendi· sôzlerli'di1r: «liatm.in olmuş bi·r domuz olmaik'taınsa, t1a,tminsıiz bir inson ol1malk yeğdir; totmi:n olmuş bir şa'Ş'km olmaikitanısa, ta;tminsiz bir Sokra't ol­mak yeğdir. Kuşlkusuz şa·Şkın ya dq domuzun terc+hle'r1i· (opıinıi'on) f,arklıy1sa.» c:Sunun böyle olmaısım11 nedeni, onların, sorunun yıalnız:ca kıeınd:i tarafi'annı bHnielerid1r», d>i·ye devam eder Mill. (is. 114).

«Tatmin» ve «icedk»'in kendi ba·ğlammdalkıiı a'lıışılmamış anlamıına· dıi:kıkat eUiğ'imizde, bu bize parn'ddk1sal olma'k görünmemeıktediır. Bu alıntıdan he­men önce Mm bize, mutluluk Qkii, faydacı görüşte zeVki·n varlığı ve acının ydkl'uğu İ'le tanımlanmaikıtodır) ile i~erik'1i özıdeışl'eştirmediği,ni anıms·aıtmdıkta­dır. Bu i'k:inoi1s1i1 icl1n söylediği şudur: «Tarıtı,şmaıya bile g1ernık yoktur k'i, zev:k alma yeteneği düşÜik olan kişi, tıam doyuma ul ·aşma şansı en yüksek olan k'İŞ1id'ir . » Anoak bu demeik değilıdir ki, bu k1i 1şi net mutluluk toplamını maık­simum yıapıa,calktır. Ters·lıne, aydın bir kıimıse, olıaısı «yük~»~k» zevkler konu-

173

arzuladığına göre mutluluk arzulanabilir bir şeydir. Eğer bir kim­seiin mutluluğu onun açısından, arzulanabilir ise, genel mutluluk da herkes açısından arzulanabilirdir.11

Sidgwick bu noktada Mill'ileştirmektedir. Tartıştığı ~udur ki, « [Mill'in] önermesi ile bir ahlak kurami arasında zorunlu bir bağlantı yok görünmektedir: Ancak, Hıazcılığın psikolojik ola­nından ahlaksal olanına geçme yönünde doğal bir eğilim varıoldu­ğu ölçüde, geçiş -hiç değilse birinci olarak - sonuncunun bencil evresine doğru olmalıdır. Şurdan bellidir ki, herkeısin kendi mut~ luluğu ardında koştuğu gerçeğinden ,(böyle bir ger;çek varsa) onun başkıa. insanların mutluluğunun ardından koşması g,erektiği gibi apaçık bir sonuca varmamış olasılığı yoktur.»ı.8 Uyum öğretisinin göstermek istediği bütünüyle bu mantıknal geçiştir.

Sidgwick'in faydacı ahlaktan çıkardığı sonuca çok daha dik­kat edilmelidir. O, a priotj bir postülaya .oLan gereksinimin kuşku­suz ayrımındaydı. Faydacılığın son çare olarak «bilinen herşeyin sezgisel ,olarak bilinebildiği -ki, mutluluk davranışların tek nthai sonucudur- ».19 ilkesiiıe· dayanması karşısındıa., Sidgwick, sezgicilik ile fayd~cılık arasında bir bağlantı kurdu. Bu apriori ilkeyi, yal­nızca «Nihai İyi» nin. tutarlı bir açıklamasını yapmada kullana.­bileceği savıyla korumaya çalıştı ve sonunda şu soruyu sordu: «İnsanoğlunun eylemleri E.vrensel Mutluluk gibi ortak bir sonuca göre sistemleştirilmiş eylemler değilse başka nasıl bir ilkeye gö­re .sistemleştirilm~ş olabilirler?»~w.

sun1da taım bilg:Hi olması dolayıiSıylo, dalha büyüık mutluluğıa eırıi 'şme· şanısıno sahiptir. Bu yorumun, aıyrıca, buraıdo· e·le aloımaıyıacoğımız bir icsel geçerliği de vardır.

fa:f.gewoırtlh, New and Old Methods _of Eth1cs adlı Y'apıtığındo, yüksek ve düşüık zeiVklerıi -karşı'i'aştırılabiHr hale g_e·Nrmeden bu zervikler ara'sındla· brır başJka yoldon ayırım yaıpı ,laıb!i'leıceğ+ni ortoyq1 at:tı. O, fio1rtkın büyüklü!k sırası farklı olduğ'unu düşünmeıktedir. Bu, tek bir zevık durumunda ko.rşılıaıştırma yapılamayacağı anlamına ge·lıme!ktedir. « .. :Düşülk zevkler yü'kse!k zevklerle, . oz çak, diferansıiyelıin integrane i _liŞikıisıi g1ibi, geroelkıten orta·k bir ölçüye vu­ruı·amama, ancaık _ son:suz bir toplıamada·n sıonro denlkleşti'rlilelbHme:k giibi bir :Hişik'i· 1iC'i1ndedirler.» Eğer bu böyleyse, toıpl'Oıma, bireysel dıÜze·yde yapl'lamıasa bile, toplum düzeıy:im::le bir ölçüde yapılaıb'l'le1ceıkfü. Cf. op. cit. s. 26.

(17) Op. clt. s. 52 ve devaırı:ıı. (18) Methods, s. 412. ' (19) Op, clt. s. 201. (20) Op, clt. s. 406 ve d&v<:ıımı.

174

Sidgwick'le birlikte, evrensel geçerlikte böyle bir nihai ahlak ilkesinin gerçekten varolduğunu, · · ccbirbiriyle ilişiği olmayan ve genellikle ç:ellşkili genel ahlak ilkelerin ieksiksiz ve uyumlu bir sistem»21 i&ine oturtan bir ilkeyi :varsaymamız tek başına açıkla­yıcı olmaya yeterlidir. Sidgwick'in argümanının yaptığı önvarsıa­yım. insanoğlunun ahlaka değgin fikirlerinin mantıksal olarak tek bir sentez ilkesiyle sistemleştirilebileceği ve bu ilkeden türetile­bileceğidir. Uslamlama gücünden yoksun oluşun işleri içiriden çı­kılmaz duruma, koyacağı açık olmakla birlikte, ahlaki fikirlerimi­zin mantıksal tutarlılığı olduğunu ve bu fikirlere ahlaksal uslam­lama ile varılabileceğini vaısaymaiktadır.22 Başka bakımlardan ol­duğu gibi bu bakımdan da bir septi!k olan Sidgwick'e faydacı ah­lakıa. çıkaı;ı bu yol da kapalı görünecekti. ·

Sidgwick'in açık seçik ortaya koyduğu şey her zaman için ör­tük bir varsayımdı. Faydacı ilke ile:, tutarlılık ve nesnelliği, gizli kapaklı olmayan, çok sayıda, çelişkili ahlaki yüküme kıazandırıl­dı. Hatta, vurgulamak gerekirse bu yükümler fa..ydacı argüman­ların işini kolaylaştırarak Benthıam'ın doğal hukuk okulu karşı­sında yer. tutmasını getirdiler. J.S. Mill bize Autobiography'sinde, bir giz açıklar gibi, Benthamcı ilkenin kendinin şeyler kavramı­ria nasıl birlik kazandırdığını ve yaşam felsefıesini nasıl nesnel­leştirip sistemleştirdiğini anlatır. «Bentham'm anladığı gibi an­laşılan «~ayda ilkesi», ... bilgimin ve inançlarımın bölük pörçük­lüğünü toplayıp biraraya getiren bir anahtar rolü için tam bi­

,çilmiş kaftandır.» 2a Bu noktanın bütün ahlak filozoflarının ortak amacı olduğuna kuşku olmamasına karşın çoğunun ayrıldıgı bir nokta ,vardır: Bütün ahlak değ,erleri için tümdengelimci bir ka .. nıt keşfetmek!

Faydacı felsefesinin argümanlarını kaba ç~zgileriyle izledik. Bu argümanlar iktisat öğretHerinin gelişimi içinde tekrar ve tek· rar yine ortaya çıkarlar. Terminoloji değişir, özgül sorunlarla ça~ lışırken özgül varsayımlara gerek duyulur, ancak, sonraları açık-

_ (21) Op. clt. s. 422. ('22) «Oelıiş'kili sonuçlar yqratan bir usloml1aımayı, g·e·cerH bir usl:aml·ama olarak

g'Öremeyeıceğ1lmiız .ç:ıçıiktır; bu baıkımdan, temel .te'k bir othlôk postül'Osı varsa­ya'cağız, öyle ki, ilki yönıtem çaıtıştıQı föçüd.e, bi1r1i ya da öteki ya değişt1iril­meH ya da .tümden reıc:fidedlilmel!idir.» Op. cit., s. 6. Ayrıco · cf. SıidgwlicJk'dn «yöntem» terimine verd1iğ·i özel anlam icin, yapılının g·iriş bölümü.

(23) Autoblography of John Stuart Mili, 6. ba'sı, 1879, s. 66.

175

ça «değerler» denecek olan ayni ölçülebilir bireysel fayda . mik­tar Lan düşüncesi hep vardır. Değerin bu sübjektif miktarlarını, maksimize edilecek toplumsal toplama katma düşünce.si de hep olmuştur. Genellikle bir de, çıkarların toplumsal uyumu varsa-

. yımı yapılır.

İdeolojik temellere değgin bu kaba saba özetle faydacılığın belirli eleştirilerini vermeye Çıalıştık. Gelecek bölümle·rde, ilgili iktisadi teor;emlere başvurarak bu argümanların değerlendirme­sini yapacağız.

Faydacı yöntemin iktisat kuramına olan yapıcı katkısı üze­rine söylenmesi. gereken bir şey kalıyor. Mantıksal bakımdan bu­gün için savunulabilirliği olmayan çok sayıda kuram tarihsel pozitif bir değer taşır; neden k} gerçek bilimsel ilerlemeyıe temel hazırlamışlardır. Ola.ısıdır ki, olgulararası iktisadi bağımlılık, vir­tüel denge ve fiyıa.t oluşumunda marjın r:olü düşünceleri böyle pek kısa zamanda formüle edilemeyecek, iktisadi incelemenin gerÇekliğin tammlanmasını olduğu kadar reform önerileri de ge­tireceği yanılması yapılmayacak, problemi yüzeysel olarak yal­nızca daha somutlaştıran fayda ve maliyet (distitility) eğrileri­

nin son devece soyut kurguları olmayacaktı. Normatif eğilim araş­tırmaya heyecan getirdi. Hazcı psikoloji, sorunları aşırı basitleş­tirnrek karmaşıklaştırıcı sayısız . psikolojik faktörden uzaık dur­maida analizi marj ve fonksiyonel bağımlılıklar düzeyine- getirdi. Açık seçik pek ilgLsiz alanlarda bulunmalarına karşın kimi yan­lış algılamaların kendi dönemlerinde bilimsel düşünüşe katkıda bulunmuş olmaları olasıdır. Ama bu demek değildir ki söz konu­su yanlışla~a bugün de dokunmayacağız. Tarihsel yargılama kal­dırıp atılan yanlışları daha önemsiz görmez. Ev yapılıp bittikten sonra ise, iskeleyi olduğu yerde bırakmanın anlamı . yoktur. Biz­den öncekilerin çalişmalarmda eksik olan herşeyin kaldırıp atıl­dığı ve en iyinin ' korunduğu şanslı bir durumumuz var.

İktisat kuramı açısından İngiliz faydacılığının önemini hak­kıyla teslim etmek istiyorsak ona bizi yok.sun bıralkmadığı şeyler için de müteşekkir olmalıyız. Onun üstün yeri çağdışı diğer top­lumsal felsefelerin etkisini gölgede bıraktı. İktisat kuramının faydacılığın etkisi altına girmesi bu bakımdan da yerinde olmuş­tur. Belki takip, doğal hukuk düşüncelerinden az da olsa beslen­miş olmayıan o dönemin romantik, organik, mutlakçı Alman

176

toplumsal felsefesi olabilecekti. İnanıyoruz ki bireyci faydacı yaklaşım, muhtemelen, Alman siyasal metafizikçilerinin karşılık­lı çatışan kuramlarına gqre toplum\ın daha gerçekçi bir analizini yapmı~tı.

Faydacılar hiçbir zaman devletin özü hakkında spekülasyon yapmaya pek hevesli görünmediler. Devlet onlarıa. göre üyeleri­nin toplamından başka bir şey olmayıp bu bakımdan ne mutlak sebep nP bir organizma ve ne de· bir «üst-organizma» değildir. Toplum~al faydayı bireysel faydalar toplamı olarak tanımlamak­la onlar, genel iradeye ya da. bir «halk ruhu (folk soul) »na sa­hip bir üst-birey kişileştirmesi yapma tuzağına düşmekten iyice uzaklaştılar. Ahlaki davrıamşı psikolojik veriler üzerine kurduk- · !arından, vergi verme ödevi gibi «devlete yönelik ödevler» sistem­lerinde yer almamıştı. Başka kuramlarda bu ödev doğrudan doğ­ruya devletin üyesi olmaktan kaynaklandığı varsayılan a priori bir kategori olaralk ortaya ıÇıkar. Faydacılar ayni nedel}.le başka . meşru kurguların karşısındıa. bağımsız bir durumdadırlar. Onlar İçin meşru olan kuramsal birincil olgularçiır. Bu kurumların meş­rfüuğunu a priori ilkelerden çıkarnıadılar ancak yararlı kurumlar olduklarını göstermeye çalıştılar.

O. Spann'ın Alman siyasal felsefesinden kaynaklanan iktisadi yazılarına göz atan biri iktisat kuramını · faydacılığın kanatlan altına sığındığı gibi dehşet verici bir fikre kapılabdlir. Schanz'ın (Finanzıarchiv'i) gibi bilimsel saygınlığı olan bir yayın dahi da­hi böylıe uyarılar getiren makaleler içerir. İktisadi problemlerin katıksız (a priori) meşru ve metafizik temeller üzerinde tartışıl­masına tekrar ve tekrar rastlanmaktadır.

Liberal faydıacı atomizm ile Alman felsefesinin daha hetero­jen organik ya da· yasacı devleti kalben yakındırlar. Her ikisi de toplumla bir bütün olarak ilgili bulunan .şu ya da bu biçimiyle, yıa «toplumsal refah» ya da «devletin iradesi» v.b. nesnel siyasal bir kavramı kullanırlar. Bu onlardaki ortak metafizik öğedir. Bu öğe birincisinden yalnızca matematiksel bir · toplamdır öte yan- . dan ikincisi için ise parç~lannın toplamından daha fazla olan bir bütündür. Balkış açısına ve· iki felsefede göze çarpan benzerlik ve farklılıklara bağlıdır bu.

Benzerlikler üzerinde duracak olursak, faydacı yazarla~ın ay­ni zamanda toplumun birliğine değgin savunulamaz bir «komü-

F.: 12 177

nistik kurgu» ya doğru hatırı sayılır biçimde gittikleri görülür. Tipik örnek iktisadi liberalizm kuramıdır. Açık seçik olmayan terminoloji tehlikeli bir kavram karışıklığına yol açar. «Servet» ya da «refah» ya da «;Volkswirtschaft» kuramı, ortak amacın kı­lavuzluğundıa. bir ulusun iktisadi işleri n~sıl gördüğünün ve na­sıl görmesi gerektiğinin kuramı haline gelir. Bu problemi ileri­de daha ayrıntılı inceleyecıe:ğiz. Bulunulan girişimlerin siyasal so­nu,çlar çıkarmaya dönük .olduğunu göstermek üzere burada şu kadarına değinelim ki, bire~ci felsefe soyut bir toplumsal kurgu­ya doğru gider. İlk anda garip karşılansa da faydacı düşünüşün öncül ve mantığının acımasız (inexorable) sonucu budur.

178