gesigloos bly en in baie gevalle nie eers in die skare ... · hoekom dit veral belangrik is om die...
TRANSCRIPT
gesigloos bly en in baie gevalle nie eers in die skare self aanwesig is nie of selfs firens op die agterhoede
beweeg) aanvaar dus geen verantwoordelikheid vir die skare se gedrag nie, trouens hulle beplan dikwels
doelbewus dinge so dat die gedrag oproerig sal raak. Goeie voorbeelde van di6 tipe skare is:
(i) Die skares be'togers by wedstryde tydens die Springboktoer na Brittanje in 1969-70. In di6 geval
is kernskares gevorm deur werkloses en studente teen £10 stuk te huu.\ Di6 mense wat nie eers
geweet het waar Suid-Afrika is nie en ook geen belang in Suid-Afrika gehad het nie, het dan
voor die stadion betoog en as *n "magneet" vir nuuskieriges sowe! as diegene wat wel
anti-Suid-Afrikaanse gevoelens gekoester het, gedien.
(ii) Die Soweto, 16 Junie 1976, skare (vgl. Cilli6 1980). Studenteleiers het ’n paar dae voor 16
Junie begin organiseer en ook plakkate gemaak. Die skare het by verskillende skole
verbybeweeg en skoliere moes by die groeiende skare aansluit. Van die leiers wat aanvanklik
georganiseer het, was niks te bespeur nie.
(iii) Die Upington 13 November 1985 sokkerveldskare (vgl. berugte Upington-25 saak). Teen 12
November 1985 is daar ’n gerug in Pabalello (Upington se swart woonbuurt) versprei dat die
polisie die inwoners om 7 vm. die volgende oggend op die sokkerveld wou sien. Vroeg die
volgende oggend het "comrades" mense "in opdrag van die SAP" beveel om na die sokkerveld
te beweeg. Die wat nie daar sou opdaag nie, se huise sou na die tyd afgebrand word. Op die
sokkerveld het daar teen 6:45 sowat 3 000 mense (geTntimideerdes, nuuskieriges, mense wat
werklik belanggestel het in "d it wat die SAP wou sfi", en werklike rewolusionSres wat die gerug
versprei het), vergader toe die polisie daar opdaag en hulle beveel om uitmekaar te gaan.
(c) Die ten voile georganiseerde skare
Dit is die skare waar die organiseerders ’n paar weke voordat hulle ’n protesoptog of vergadering hou,
toestemming vir die optog of vergadering by alle relevante owerhede verkry. Alles word vooraf en in
detail beplan en met die polisie, verkeerspolisie, nooddienste, plaaslike owerheid ens. uitgeklaar. Die
roete van die optog of vergaderplek word die dag voor die vergadering of optog gesluit en selfs veilig
gemaak vir die gebeurtenis. Die organiseerders aanvaar die voile verantwoordelikheid vir enige moontlike
skade as oproerigheid sou uitbreek. Daar word selfs vir ordehandhawers binne die skare voorsiening
gemaak (bv. die Marshals). Die leiers (organiseerders) sal ook gewoonlik op die voorpunt van ’n optog
wees en uitkenbaar wees. Die bedryf van ten voile georganiseerde skares is veral in die VSA tot ’n fyn
kuns ontwikkel. Daar is inderwaarheid min verskil tussen di6 tipe skare en die toeskouerskare.
(d) Die gepolariseerde skare
Tot met die Natal-onrus en veral die Augustus 1990 onrus aan die Rand was di6 tipe skares relatief
onbekend. Die gepolariseerde skare sal gewoonlik 6f spontaan 6f halfgeorganiseerd wees - die
31
waarskynlikheid dat dit ten voile georganiseerd is, is skraal. Trouens die gepolariseerde skare is
inderdaad twee skares wat teen mekaar optrek (teenoor mekaar te staan kom). Daar sal ook weer later
tot di6 situasie wat veral binne die volgende paar jaar meer en meer kan voorkom, teruggekeer word. Dit
is egter belangrik om nou reeds te beklemtoon dat die skaredinamika in di6 geval dieselfde sal wees as
by enige ander skare.
Leierskap in die drie tipes skares wat hierbo bespreek is, naamlik: die spontane, halfgeorganiseerde en
ten voile georganiseerde skare, sal uit die aard van die saak verskil. By spontane skares is die leiers
letterlik diegene wat eerste oorgaan tot aksie - en soos reeds aangetoon die minder verantwoordelikes
van die samelewing. Dit tipe leierskap is gevaarlik en handboeke is dit eens dat daar gepoog moet word
om die tipe leiers te verwyder uit die skare.
By halfgeorganiseerde skares is die werklike organiseerders of leiers 6f nie aanwesig nie 6f versteek in
die skare. Gewoonlik neem die minder verantwoordelike elemente weer die leiding oor en behoort die
beheeragente se optrede presies dieselfde te wees as by spontane skares.
In die geval van ten voile georganiseerde skares sal die leiers gewoonlik voor in die optog of vergadering
wees. Verder sal hulle ook ten voile identifiseerbaar wees. In so 'n geval moet die beheeragent die hele
tyd in staat wees om met die leiers te kan kommunikeer. Die beheeragent moet die leiers as medium
gebruik om sy boodskappe aan die skare oor te dra, en die leiers behoort onder geen omstandighede uit die skare gehaal te word nie.
Uit die voorafgaande is dit reeds duidelik dat hoe minder voorafaeorganiseerd 'n skare:
■ hoe groter is die waarskynlikheid dat die skaredinamika (wat nou behandel gaan word) sal
ontbrand en oproerige en gewelddadige gevolge sal h§
■ hoe groter is die waarskynlikheid dat onverantwoordelike leiers onverantwoordelike leiding gaan neem
■ hoe groter is die waarskynlikheid dat die beheeragent sal moet optree en dat dit juis die
skaredinamika kan aktiveer of verder aktiveer.
Om dus sover as moont lik gewelddadige qedraq by skares te voorkom. moet daar die maksimum vooraf
organisasie en beplanning gedoen w ord. Tog is dit nodig om daarop te wys dat selfs al word alle
moontlike voorsorg getref, het die ten voile georganiseerde skare nog steeds dieselfde dinamika as die
halfgeorganiseerde skare of spontane skare en kan daar selfs hier geweld ontstaan - alhoewel die
waarskynlikheid aansienlik kleiner is.
32
3.2.3.2 Skaredinamika
Skaredinamika is so 'n omvattende en komplekse verskynsel da, di, nie naas.enby volledig binne die
bes.ek van h,erd,e bydrae bespreek kan word nie, noatans is di, nodig om die belong,iks.e faktore binne
skares te npem en kortliks ,e omskryf. A,le persone binoe enige ska,e is b,oo,ges,el aan die voigende skaredinamika faktore:
O'°epskohes,e Igroepsgevoeil - die groepskohesie wo,d onde, ande,e gestimuleer deur
ntmiese bewegmgs, sang on uitroepe fbv. ,oi-,oi. hi-hi. ensl, opruiende ,oesprake on eoige
bedreiqinq - sons waarqeneem deur die ska,e ■ van h u i f die „ ,oeE |by. dio beheeragente van die
Staa, of opposisiegroepe - polisiellvgl. byvoprbeeld Pe„y, Pugh 1 978; Momboisse 19771.
Fisioiogiese opwekkmg - die verhoogde uitskeiding van adfenalien deu, die byniere, wat wee,
oens deur ritmiese bewegings en bedreiging van bui.e die g,oop gestimuleer kan word. Hie,die
opwekking kan lei tot die veg of vlug reaksie en/of privaat-delndividualisasie.
(Cl Privaat-delndividualisasie - die mens word in sy alledaagse ged,ag gelei dour geinternaliseerde
gedragsreels sowel as die gedrag van ander mense in sy omgewing. Sy aandag fluktueer
voortdurend tussen sy eie gedragsreels en sy sosiale omgewing. Beland hy egter in vreemde
situasies en/of vinnig ontwikkelende situasies - soos in skares - kan die aandag -yerstar" op dio
gedrag van mense in sy omgewing, met 'n resulterende verlies aan die herroeping yan sy
geinternaliseerde gedragsreels. Die toostand wat as privaat-delndividualisasie bekend staan kan
lei to t modeller,ng (na-aaping of immitasiel van andore se gedrag. Gedelndividualiseerde persone
is baie vatbaar vir suggestie en lelding (vgl. byvoorbeeld Prentice.Dunn, Rogers 1 980 en 1982).
(d) Gesigloosheid Ipublieke-deindividualisasiel - mense in enige skare look • „ skare toeskouersl glo
dikwels da, niemand hulie in die groot skare sal kan identifiseer nie. en da, hulle nou maar
gedrag kan ,oon wa, hulle normaalweg nie sou ,oon nie. Publieke-deindividualisasie is die
•oestand waar mense glo hulle kan enige oortreding van die normale gedragsreels begaan
aangesien die slagoffer van hulle dade, die beheeragenle en die gemeenskap hulle nie sal kan■ e n „ „seer me, of dalk bang sou wees om hu||e (e jdent.fiseef |vo| byvoorbee|(j Mombo.sse
1977; Prentice-Dunn, Rogers 1980 en 1982).
(el Opkomende norm, - kitslegitim itei,-. universalisme en konformisme - mense binne -n skare soek
dikwels • „ verklaring vir hulle frus.rasie sowei as ■„ aksieplan ,wat nou gedoen?,. D i, verklaring
en a sieplan kan df deur 'n spreker Iby ’ n geo,ganisee,de protesvergadering of optog) 6f deu,
enige persoon Igewoonlik die mee, ui.gesproke, onveran.woordeliko persoon by spon.ane
» are.) gegee word. 0 , die skare kan d it direk boor « di, kan deur middel van gerug.e deur die
skare verspre, ,bv. "ons moe, die polisies.asie afbrand,-). Hierdie plan van aksio word ook
dikwels as die opkomende norm beskry, en die opkomende norm he, as gevolg van hoe
groepskohesie (groepsgevoel), fisiologiese opwekking, privaat-deTndividualisasie met
resulterende immitasie (na-aaping) en die feit dat die individu nou in 'n skare verkeer en dus
afgesluit is van invloede van buite die skare onmiddellike "kits legitim ite it". Verder verkeer die
persoon binne die skare - met net die skare as sy verwysingsraamwerk - onder die indruk dat
almal die plan goedkeur (dit staan bekend as universalisme). Daar sal opgemerk word dat daar
na kitslegitim iteit in aanhalings verwys word. Daar is kenners wat beweer dat dit moontlik is
dat die oorgrote meerderheid van die skare dalk glad nie met die aksieplan (die opkomende
norm) sal saamstem nie, maar dat elke individu uit vrees vir die skynbare eenstemmige steun vir
die plan daaraan konformeer (vgl. byvoorbeeld Berk 1974; Berk & Aldrich 1972; Turner 1964;
Turner & Killian 1972). Dit wil s§ binne die skare word daar maar opgetree soos wat die
deelnemer vermoed die skare wil optree.
(f) Uitputting - skaregedrag put mense baie uit. As hulle eers uitgeput is raak hulle gei'rriteerd en
word klein dingetjies groot en belangrike sake, wat maklik aggressie kan uitlok. As hulle egter
genoeg uitgeput raak kan mense huiswaarts keer en sal die skare uitmekaar gaan.
Alhoewel die verskillende faktore in hierdie afdeling afsonderlik aangedui is en kortliks omskryf is moet
dit nie uit die oog verloor word dat al die faktore met mekaar ineengeskakel is nie. Dit w il s§ in die
werklikheid beinvloed die een faktor 'n ander een ens. Om 'n voorbeeld te noem: fisiologiese opwekking
wat deur ritmiese beweging aan die gang gesit kan word sal privaat - deTndividualisasie bevorder. Al die
faktore wat dus hier genoem is vorm 'n komplekse mengsel - amper soos die verskillende bestanddele in
n ploftoestel. Hierdie plofbare, komplekse mengsel van skaredinamika faktore is die kumulatiewe
resultaat van al die bestanddele genoem in hierdie afdeling.
Hoekom dit veral belangrik is om die interafhanklikheid van faktore in gedagte te hou, is dat as 'n mens
die een faktor beheer dit dikwels n ander faktor kan stimuleer. Skarebeheerprosedures en -tegnieke (bv.
traanrook, formasies, donshael, fotografie, ens.) is meestal ontwerp om 'n spesifieke faktor te beheer.
So byvoorbeeld word fotografie gebruik om gesigloosheid te beheer, terwyl traanrook gebruik word om
kohesie te beheer. Deur fotografie kan groepkohesie egter gestimuleer word en kan die skare oorgaan
tot geweld. Dit is hierdie verweefdheid en interaksie tussen faktore wat die hantering van skares bemoeilik.
3.2.3.3 Skarebeheer
Dit was nie die doel met hierdie spesifieke bydrae om te verduidelik hoe skares tegnies beheer behoort
te word nie. Die doel met hierdie bydrae was om baie oorsigtelik die kompleksiteit van skaregedrag te
verduidelik. Tog sou dit interessant wees om te weet dat die meeste skarebeheerprosedures en
-tegnieke geskep is om 'n spesifieke skaredinamika faktor te beheer. Daarom word di<§ prosedures en
-tegnieke in tabel 1 teenoor die skaredinamika faktore gestel.
34
od g om iets meer oor die Show-of-force -beginsel en die beheer van gepolariseerde skares te
Die Show-of-force"-beginsel by skarebeheer
AH0 handboeke en artikels oor skarebeheer is dit eens dat relatief vreedsame skares - veral waar
daar vooraf organisasie was - slegs deur 'n klein moniteringsgroep van die beheeragent (bv.
polisie) gemoniteer behoort te word (d.w.s. daar moet lae-profiel polisiering toegepas word). So
n moniteringsgroep moet ook so onopsigtelik as moontlik wees anders kan dit die
groepskohesie binne die skare laat styg (kyk vorige afdeling oor bedreiging van buite by
groepskohesie). Die hoofbeheermag moet 'n paar straatblokke van die toneel af geplaas word.
Dit wil s§ die mag is nie blootgestel aan die uittarting en fisiologiese opwekking van die skare nie
- hulle bly "vars". Die oomblik dat die moniteringsgroep - wat 'n skare moet kan "lees" - sien dat
die skare tot oproerige en gewelddadige gedrag wil oorgaan (daar word bv. 'n gewelddadige
aksieplan voorgestel) ontbied hulle die hoofbeheermag. Die vars hoofbeheermag beweeg nou
met 'n geweldige "show-of-force" in. Om werklik 'n "show-of-force" te lewer moet die getalle
verhouding tussen die beheermag en die skare reg wees en moet daar gedissiplineerde, vinnige
ontplooiing plaasvind. "Show-of-force" behels dus verrassing en afskrikwaarde. Dit moet 'n
vlugreaksie en nie 'n vegreaksie nie, uitlok. Trouens die Amerikaners glo dat as die beginsel reg
hanteer word, dit me eers nodig sal wees om minimumgeweld en die eskalasie daarvan te
gebruik nie. As gevolg van die onderbemanning van die SAP, die geografiese verspreidheid van
onrus asook die intensiteit van onrus is die beginsel, sover die outeur van bewus is, nog nooit
suksesvol in Suid-Afrika toegepas nie. Om net drie voorbeelde te noem:
Die 21 Maart 1985 Uitenhage-voorval. Daar was slegs 19 polisiemanne teen 'n
hoogsgeaktiveerde skare met -n duidelike gewelddadige aksieplan, van 12 000 tot 15 000.
TABEL 1
V̂O0>
_Skaredinamikafaktor (Afrislim-] fi)
Hoe groepskohesie (groepsgevoel) Fisiologiese opwekking Privaat-dei'ndividualisasie
_Spesifickc tfloniek en prns
Gesigloosheid (publieke dei'ndividualisasie)
EHEERTEGNIEKE EN PROSEDURES WAT VIR ELKE SI<AREDINAMII<AFAI<TOR BEDOEL IS
- "Show-of-Force" beginsel moet toegepas word (sien na tabel vir oorsigtelike bespreking)- Traanrook plus ander soorte rook - die rook en gas sal verhoed dat mense emtlik aandag aan hulle sosiale omge- wing kan gee en ander mense kan na-aap. Hy sal te besia wees met homself om gedeindividualiseerd te raak. Ritmies* dans en sang sal ook nie kan plaasvind nie.- Hoe frekwensie klank het dieselfde effek as traanrook. Mense druk hulle ore toe, hulle raak naar en in dieproses is hulle weer besig met hulself en word die invloed van die skare beperk.- Polisieformasies om die skare op te breek of langsn bepaalde roete te laat beweeg - di<5 formasies word egter
beperk onder sekere omstandighede (kyk afdeling 3)- Waterkanon.
lite r donshael en rubberkoeels.
- Gewone en video-fotografie deur duidelik identifiseer- ba.re beheeraqente. As die persone wat gefotografeer word onder die indruk verkeer dat die fotograwe, nuusfotograwe is, mag hulle dalk 'n "show ” opsit.Die individue in die skare moet onder die indruk gebring word dat die beheeragente nou getuienis verkry wat later in n hof gebruik sou kon word.- 'n Moeilik verwyderbare kleurstof wat m.b.v ’n waterkanon 6f 'n helikopter oor die skare gesprei kan word. Die mdividu is nou gemerk vir latere identifikasie. Die Amenkaners maak ook gebruik van 'n balletjie (patroon) wat met merkstof gevul is - daarmee merk hulle spesifieke persone vir latere identifikasie.
(Tabel vervolg)
Tabel 1 (vervolg)
Skaredinamika faktor (Afdelinq 6) Wat moet aan di6 faktor qedoen word Soesifieke teaniek en nrosedurn
Opkomende norm, kitslegitimiteit, universalisme, en konformisme
Die individu in die skare moet onder die indruk gebring word dat daar nie een- stemmigheid binne die skare is nie. Hy/sy hoef dus nie te konformeer nie.
- As die skare nie te aggressief en/of gevaarlik is nie, kan persone "geinfiltreer" word, wat die spreker(s) teengaan met teenargumente. Dit moet egter onder geen omstandighede in rewolusionfir- gemobiliseerde skares gebruik word nie aangesien die infiltreerders dan in lewensgevaar verkeer.
Uitputting Die uitputting van mense in skares moet in die beheeragent se guns aangewend word.
- Deur byvoorbeeld 'n relatief vreedsame skare n 'n gebied te isoleer sodat hy homself kan uitwoed. Sodra mense moeg raak vir die hitte en stof sal hulle moontlik huiswaarts keer.
Die Westonaria mynwerkersvoorval (ongeveer 1986). Daar was slegs twee polisiemanne teen ’n
skare van ± 700 mynwerkers wat deur toordokters behandel is om te glo dat hulle nie deur SAP koeels gedood kan word nie.
Die 26 Maart 1990 Sebokeng skietery. Daar was wel 47 lede van die reaksie-eenheid; 35 lede
van die Sebokeng Munisipale polisie; vyf lede van die veiligheidstak; vyf lede van die De Deur
polisiestasie en 'n sekere mnr. Duvenhage. Die skare was ± 50 000; die verskillende elemente
van die beheeragent (hierbo genoem) het so stuk-stuk opgedaag en nie eers aan Kaptein Du
Plooy 9eraPP°rteer me (of instruksies gevra nie) dat daar geen sprakevan 'n "show-of-force" was nie (vgl. Goldstone 1990).
Die gepolariseerde skare. Di6 tipe skare wat eintlik neerkom op twee vyandige skares wat
teenoor mekaar te staan kom het veral gedurende Augustus en September 1990 aan die
Witwatersrand begin manifesteer (alhoewel dit ook al dikwels in Natal voorgekom het). Dit is
reeds gestel dat dieselfde skaredinamika faktore (soos beskryf in afdeling 3.2.3.2) by beide
skares voorkom. Die een skare sien natuurlik die ander skare as die bedreiging van buite en dit
aktiveer die skaredinamika van beide skares. Daar is bitter min geskryf oor di<§ tipe van situasie. Die volgende riglyne kan egter neergelS word:
Die beheeragent moet met 'n baie groot "show-of-force" tussen die twee skares inbeweeg - die "show-of-force" beginsel is hier veral van belang.
Die skares moet beveel word om langs verskillende roetes van mekaar weg te beweeg of moet
ten minste van mekaar weggehou word, terwyl daar met die onderskeie leiers (as hulle
identifiseerbaar is), gesamentlik onderhandel word. As die onderhandeling suksesvol is moet die
onderskeie leiers hulle skares versoek om langs verskillende roetes weg te beweeg.
Die skares moet ook beveel word om hulle wapens neer te l§, as hulle dit nie doen nie moet
hulle ontwapen word. Dit is hoekom die sterkte van die beheermag van soveel wesenlike belang
is. Ontwapenmg (met dwang) moet liefs gedoen word nadat die twee skares van mekaar
verwyder is, anders kan dit gevaarlik wees vir die beheeragent.
Die beheeragent moet te alle tye absoluut neutraal (objektief) optree (al l§ sy simpatie miskien
meer by die een skare as by die ander een). Dit geld ook by die gesamentlike onderhandeling
tussen die twee skares se leiers - waar die beheeragent as fasiliteerder optree. As daar kant gekies word, het die beheeragent misluk.
38
Die formuie wat dus aan die begin van hierdie a,deling geste, is, naamlik
Groepbetoging (skare) + SAP (en/of SAW) = Geweld
kan dus soos volg geherformuleer word:
Geweld. ha,f9e0r9amSeerde skare en Skaredinamika + Onderbemande beheermag w at skare stop =
Die risiko van geweld kan slegs verlaag word deur die vo.gende formula te volg:
Ten voile, voorafgeorganiseerde. me, hoe interne beheer skare »n Ck „■ -
monitering (en indien Geweld dan 'S h ow -o f-fo roe -l - aan lae ■ ■„ ■ ared' " am'ka + Lae Profiel' ~ aan lae nsiko vir geweld.
wa, ook hier behandel sal w o L I " « * » ■ Twee ander fak,o,e
wapens en
privaatleers
* • . . . . . , ™ .
Qedink, naamlik: "Geweld betaa." en "M y vyand is ^ PerS6PSieS "
3.3.1 Wraak en weerwraak
Die eeu-oue wraak-weerwraak siklus (die Bybelse "nnn • •duidelik die huidige geweld in Suid A fr k k " " ° ° 9 >a" d W n ,and’ 1 onderl6 baie19RP- M Suid-Afrika en hou die ‘ geweldskookpof aan die "kook- ton, c- „
Newman, ,979 ; De Kock, ,984 ; en Minnaar 199,1 , t . ° ^
k °n „ ik en geweld in Natal,KwaZulu skryf M innaar n 9 9 , . 225, Z aT T 7 ^ ^ ^
because of longstanding disputes, grudges or feuds be, h faCtl0'’ f ‘8h,s “ “ urred
% * ,s in Ihe Msinga Division as far baok as ,be , 850's T ’h 9r0l,Pi" 9S' ^ ^ ^ •he faction fiQhts als0 seemed have been a resy ’ ° ‘ her “ - t r ie s a large number of
before. While investigating a faction fight, which had” t a k T 'T Wh'Ch ^ ° ri° ' " S ^n p ace between the tribes under Chiefs
Swaimana, Maguza and Ngangeswe in December i q n
district, the Chief Native Commissioher of Natel R A Add” ' k ' M° Un' a'n ' he Pie‘ e,rnari,;bu'<> feeling between the ^ had beg„ „ as ,ar back J " “ * - * * <*» «
(1991:225-228) dpi ook verskeie fak .n r. 3 PUt8d t,ou" darV.- Minnaar
gefasiliteer he,. Van die faktore is die ^
(a) L.gte strawwe vir deelnemers aan faksiegevegte.
<b) Probleme met die identifikasie van deelnemers aan fa t ■<0 "Wariike background" van die Zoeioe- T ^ -fm ida s ie ).
manlikheid te bewys). ^ ^ Um9ange,a" om stress te verlig en
U n s c o t t ( 1 9 9 1 : 2 7 6 ) w y s o p d ie w r a a k - w e e r w r a a k - s ik lu s a s d ie b e . ■„
Natal: "The s trugg,e is coming increasingly to resemble th f ■ 309 6 ^ ^ inareas, which smoulders for generations. The issues are aCt,° na' ,nter-C,an viol- c e of the rural
KwaMakhuta, but a similar pattern of reprisal and • Ed6nda,e' MPumalanga andscores. The mutual intolerance is absolute." Counter' rePr|sal has built up - an endless settling of
Dit kan word dat dig wraak.weerwraak.sjk(us ^
Suid-Afrika en meer spesifiek in die Witwatersrand en n av " huidl9e Seweld in
geweld vir dekades aan die san9 ,e h " n ri ^ Ve™ 6 " " *
verdwyn he,. W a, di, verai moeilik Sa, maak dm die s ik , " ^ ^
«> - "desigloosheid” van diegene wa, gewetd p,eeg (d .w , . hp„e word moei.ik vasae,rek,
eerder figr£ogn|ijj a r̂e^ed ^ W“
(l"> die gebruik van gesofistikeerde wapentuig met 'n hns • • •mortaliteit (daar is baie om te wreek) vernietig,ngskrag en resulterende
(iv)
m ortalite it (daar is baie om te wreek).
: : r van 9ewe,d en 9ebrek aan ™ - - ■»-* om ,e e n „
3 3 2 ^ i k b a a r h e i d ^ ^ (gesofistikeerde wapens)
D'e vraag kan natourlik dadelik gevra word w at k • „
instrum ent/voorwerp w a, gebruik kan w ord om •„ p 2 7 " ^ a" ' W° ° ' dbeskadig te Vernietig . So gede(inieer ’ ° ° ™ « « <-seer o, ,e dood o, eiendom mee ,e
self in die vroe, t a k e r s die bekendheid v e r w e ^ T T " ^ W " " ’° * «
behulp van 'n dosie vpprhoutjies en "necklaces' d ', ' J ’ d3' SU'd 'A,nka bcvrv sal " o rd me,
seder, September 1984 deur verbrandin0 “ “J * " * * b '™ 2 000 - * onrps,s. Vir die persoon w a , oppeiei is in kara.e is sy handa40
: : : r — ™ » - • • ............................ - ■■
z z t z z ; : z z z : : : : : : : : • • • - - - • • • « • * * * - - ~
vuurwapens (vera, semi-outomatiese Qewere J s Z S° ° S
: : * - ^ = - - ■ = -
— « , , ~
But the greater use of firearms inevitably mean, an escalation of the ' ^ ref“ ° e e'SeWhe' 6'
firearms also, to some e „ e n , elim inate, ,he oonf “ , 1 ^ “ “ *attack to be made from cover In . h h v Y a,,owm9 an
hit-and-run raids (Ndabandaba, 1 987 :17 ," 'l0n ^ ° " ° CCaS,'° n ^ in these
r: irr * r r “ r r :r.four rands a cartridge for the R-1 and R-4 and R150 , r f , „• _ Amman,,,on is
AK-47. ... B „, people are paying ,hese e n o r l l I s Z T ^ ^ 3 Car," d0el * ^
with illegal arms as never before. Ninety per cent of ,he o , WeaP0" rV “ aVa" ab'e' Na' a' '* f '00ded
wounds. A few years ago it would have been less.- " eS 'n C° nf' ICt ’ herC h3Ve ° U" Sh0t
o m u lg e l ie tT n ie ' dT m " h u i d 9eS° ,iS,ikMrde W3Pe" ,Ui9 « ' * • ' - ^ndgrana.e, in
- P - b o m en ^ ^ - > * - - *
r : r : : : : z : : r r : - * * ̂
Daar kan ten slotte twee opmerkings gemaak word:
in ongeveer die helfte (50 1 %) van alio „
tuinvurkeensovoortsgebruik g e ma a k is (v9I .K a n e -B e rm a n ,1 9 9 T e' Pa" 9aS' ^ aSS69aaie'
Die aandrang uit verskeie oorde dat die IFP (of ™ 7 ,
wapens moet dra na politieke byeenkomste of ■ 7 ^ ^ ^ a,9emeen) nie tradisionele
Bv t Z l T Ve Cnk 0 mS " e " “
en 25 Mei 1991) het Koni Goodwill Swell,h” ' " h6™ 11 " 9eW8'd lrU,mid« 'S <24SWe" ,h'" ' " " 2oeloes die volgende oor tradisionele
/n Particular, M r Chairman, / believe that thn
o , d e e . s„ rf demanding T J Z 7 T * ” ,S!Si" ° W ~ -»»0 w ish to do so, m us, cease fo n h w . h e d f cu ltu ra l weapons by Zu,us
in teg rity o f KwaZulu. I procla im here that / w ill c V “ ^ ° " ' " ,e g ,i,y and ,h ‘there are occasions when i , wu, „ or be po m ° m y c u l1 m l c a p o n s . A s King,
i f som ebody h a , ,0 te„ me w h m , ^ "°< <° <»em. A s King , aiso say that
W O M be w i,hou ' majesty. , sha ll carry m y “ W W a P ° " S‘ m y kiW »
weapons to kin, and neither do Zulus Turn a t, r P°"S' ' do n °> m y cultura l
» - ^ ,o the she,guns In Z n a Z Z ^ ' * ’ * -grenades and „mpe, mines t0 stop ,he ‘ ' “ » * « ^ h s and necHacing and hand
- — . , e b,STC ends up da ^ ^ ** * * <*
3 .3 .3 Privaatleers
ln artikei skryf Van der Merwe (1991'4fi). "A h1 •'ha t are solely committed t0 protectjon ^ M ^ ' A be ^ ■ * « * « . those units
as we,, as po.iticised self-defence units tha, are p o i i t i c a l l ' " ,em '° nS' a" d P,'Va,e P0' " iCal Pnvate political armies are indicative o f a severely d' d ™ " Vated Md ldeo,ogicariy committed. These
P0W6r - « * * - groups, most of ~ S0C‘e,V ^ 35 " * -c o m m it t e d to diametrically opposed and mutually exc, 7 i" eCOm'"M ° ^ ' »oals and are
- « • <° contribute to the con„ic , and e° '° 9''eS' ^ " W “ l -
Par. of the overall struggle for power in this country ■ Me,7 , ^ ^ " " " ' ° rmin9
- - - - r i r r r r n r r :
hekendstes is die ANC se MK, d r p l c " s l ' l p u Mzlnian3n̂p P,iV“ ,lefi' S sed^< Februarie ,9 9 0 . Van die
(Azanian National Liberation Army), die AWB se W enl 60016 ’ L,bera' i° ' ' B° M $B A N U
„ a n df e or oei ( i n h: : z z : z , : r ^ - — -
s ;s„ r r d a * h u i ,e ^ *word aangesien (i) in f -P 60 d'B TDF *Towr|ship Defence Fn '? esprekin9 oor privaatleers enigste po eke p a t e o? m66r b6Skikbaar is 00r^dS o J a J is a s S AN° ^konsentreeronderteken hat en ̂(in. H 9̂ ‘ aS'eS met P ^ a tle e rs was wat d ("m ^ ANC en die ,FP die a s v o o rb e e ld g e b r u ik w o r d . T ° F " ,e h ie r a l le ^ d ie ' b e s k u l d i g d e ^ S - 6 s t t a n ' n t o ^
Swaimana, Maguza and Ngangeswe in December 1911 n t k.
district, the Chief Native Commissioner of Natal R A Add' h ' ^ P ie,erm a,i,i6u,8
feeling between the oar.icipants had begun as far back a s T s M 1 ^ “ ' S,ab" Sh ’ ha’ ’ he (1991:225-228) dui ook verskeie fa k to re ' P“ ’ ed bounda'V " Minnaar
gefasiliteer he,. Van die faktore is die v ^ " l T b l I. ^ r i r a'™ " ' ,W ," k
(a) Ligte strawwe vir deelnemers aan faksiegevegte
- ~ r r r r rrr* —manlikheid te bewys). umgangela om stress te verlig en
U n s c o t t ( 1 9 9 1 : 2 7 6 ) w y s o p d ie w r a a k - w e e r w r a a k - s ik lu s „ h - k , •
Natal: 'The struggle is coming increasingly to resemble the f f ’ T ^areas, which smoulders fo r generations. The issues are “ '° nai ' ^ r-cian violence o f the rural
KwaMakhuta, but a similar pattern of rcprisa| . ' £dendate- Mpumalanga and
-o re s . The mutual intolerance is a b s o iu l C0U" ' er‘ rePriSa' bUi" — -
- — - • - - — . . . . . .— .. rr,r~:rr“ - *“ --—• - -verdwyn he,. Wat dit veral moeilik sal maak om die sik.us ,e ° ° rSate 96Weld
« ^ "gesigloosheid" van diegene wa, geweld pleeg (d .w , . hu„o word moeilik vasgetrek,
eerder afreken met ^ Wi'
<"') die gebruik van gesofistikeerde wapentuig met 'n h™ • • •mortaliteit (daar is baie om te wreek). ^n .e tigm gskrag en resulterende
<IV) die kultuur van gewefd en gebrek asn knitinvergeet). ^ demokrasie (dit is moeilik om te vergewe en te
3 ’3 -2 (gesofistikeerde wapens,
Die vraag kan natuurlik dadelik gevra word wat is 'n waoen Pn H'instrument/voorwerp wat gebruik kan word • antwoord daarop sou kon wees enige
beskadig of te vernietig. So gedefinieer is 0™ ! " / ^ ° " * b6Seer * “ ^ ° f e''end° m mee te
self in die vroe, tagtigers die bekendheid v e n e r f \ * 7 al Z Z Z ^ ^ ^
behulp van -n dosie vuurhoutjies en "necklaces" d r ■ ^ ^ ^ SU‘d' Afr,ka bevry sal word met
sedert September 1 984 deur verbranding gedoo * : e° ° k ” 2 ° ° ° " " " " «*• onrusS’ V'r d 'e P6rS00n opgelei is in karate is sy hande an
™ r ; : ; ; - r - - » > - « - , . ,
■■ " " o,‘ ,,i< * ^ ^ ^ vuurwapens (vera, semi-outomatiese gevvere soos die S° ° Svuurpyle maak dit net makliker om geweld met hoe P 0 sto , handgranate, mortiere en
beserings en die dood vir die gebruiker daarvan afneem. ^ ^ ^ * ito " "
Minnaar (1991-2T1) ci^r r
gedurende die afgelope d e k a l ^ w ' akSie9eVeS' e * " *warring factions had lined up facing each nth • ^ ad 'fona l faction fight the impis of
assegais they would fight i, out urui| „ » i.h sticks, shields and
BU. * e greater use o , firearms ^ ^ 2 " >° " * — elsewhere.
a ,o . ,o some extent, ^ Vi° 'e" Ce ^ ^ *attack to be made from cover. In addition v T " r0" ,at'° na' ° f ,ac,ion f i0hts by allowing an
h it - a n d - r u n ra id s ( N d a b a n d a b a , 1 9 8 7 : 1 7 ) " ° m 8 n ^ C h ' ,d r6 n W e re o n o c c a s io n k i l le d in th e s e
T e r w y l L in s c o t t (1 9 9 1 - ? 7 4 o 7 c i ,
buy an AK-47 for between R5 000 and ^ O ^ ' r ^ r a u Z a t i c 7 ^ ^ ^ ^ ^R1 800 and R2 000, while the less popular R 4 ' serv,ce rif,e w ill cost between
- d s a cartridge ,o r the an 7 d R ^ " . T 4 ° ° 5° ° ' — >
A K - . ... eut people are p a y i„g ,h ese e n o r l u e Z T ^ " 3 Car' ri‘ i9e, * * * *With illegal arms as neyer before. Ninety per J ” I * is availabie. Natal is flooded
wounds. A few years ago it would have been less." " eS ‘n C° n," Ct ^ ^ 9Unsh° '
o n ru s g e b ie d e is n ie . D i t t' ' e ' 3 ' A K _ 4 7 S h a n d 9 r a " a « '
Wip. petrolbom en panga die wapentuig van die n T ” ^ “ in die dae ,oe di»
man <™ > •„ enkele persoon, -n hele I l a d ^ " “ * * " « ' • - P e n s kan , paar
om -n skare me, knopkieries to , ,e take, Die aa ' - T ^ " ^ Va" 9e’Vke “ r00,' e be" ° di9 wwd
--------------------- - r r : : : —Daar kan ten slotte twee opmerkings gemaak word:
in ongeveer die helfte (50 1 °A\ w=.n n
’ M ' is daar van gesofistlkeerde wape! ^ ! 9 6 ' ' ' ™ ' ' 6 ^ ’ Ja" Ua,i° 3 ° AprB
- * • « * - * aanvalle ’ ~
tumvurke ensovoorts gebruik gemaak is (vg|. Kane-Berman, 1 99T) P3"9aS' ^ aSSCSaai?
41
wane s I VC ° ° rde " " di8 'FP ' ° ' Z° el0eS ^ « '•«*— •wapen m oet dra na p o lit ie s byeenkomste o . enige byeenkoms nie is so ■„
insiaself geweld ta ^sd m u le e r. By die Staa.spresidem se beraad oor geweld en im im idasie ,24
• z z z ' h e t K o n in ° G ° ° a w i " “ - - — - — - — :
In particu lar, M r Chairman. , heiieye that those resp0„ sM e s, e ^ up ^
Z T h 0 , T h a n d d ~ Q ' h e b a n n i " ° 0 < ' h e C a " ^ ° ’ w e a p o n s t y Z u l u s
n e g n ty o waZuiu. , proclaim here tha t / w ill continue bearing m y cu ltu ra l weapons. A s King
r t * w a i n o , b e ~ ^ ^ * " « »
w o u l d h e t h ^ ^ ' C 0 M m d C ° M ^ ^ C“ W " • * » " * ^ « " • *w o u i d h e w n h o u t m a j e s t y . , s h a l l c a r r y m y c u l t u r a l w e a p o n s . , rfo m „
eapons to kill, and neither do Zulus. Turn attention, t say. to the A K 47s and to the p is to ls and
to the m es and to the shot-guns and turn attention to pe tro i homhs and n e c k i n g and hand
grena es and m pet m,nes to stop the killing. Lay hiame where blame should he la id. Blame n o ,
m nocent- ,est the blame ends up destroying innocence.
3 .3 .3 Privaatleers
In n resente artike! skryf Van der Merwe (IQ Q i-d fii- " a a -that are solely r dm,net,on should be made between those unitsm ar are solely co m m itted to Drotprtinn wnthac „ . aggressive intentions, and those private political armies
Private political10'5^ Self' defe" Ce UnitS that are P° litical,y "o tiva ted and ideologically com m itted. These
p T i b t T z r c a , iv e ° f a s e v e r e ,v ^ - * • - » — , * » .
• * flr0UpS' m0St of ' " hom are pursuing irreconcilable political goals and arecommuted to diametrically opposed and mutualiy exclusive ideologies. Private politic*, J e s t n
- tp c ibut t0 the con.lic, and violence in South A frica and could be seen as f o j n g 1 ^
rt o, the overall struggle for power in this c o u n try . Me, d i, uitspraa. word nog • „ stem by die r l
r : : : P “ : n ^ ~ : : : :
~ r : r : r : : “ r “ ; ; r - ~ » • -M . zaman People s Liberation Army), die BCM se ANLA
(Azanian National Liberation Army) die AWR va/ l"vigilantes” * Die nronH u Wenkommando (vroeer Aquila) asook Inkatha se
• e grondoorsake van die groei (in hoeveelheid en grootte) is:
organisatoriese vlak van d ir ^ n d ^ p r ir a a tS r s ^ e r ^ k 3^ ’ ^ ? m.00ntlik dat hul,e no9 nie die wat volg sal daar veral op MK en die TDF (Townch^ n V 016 c " d'6 besprekin9 00r privaatleers word aangesien (i, inligting meer besLkbaar7s ^ die ANC Sekonsentreer emgste politieke partye/organisasies mot nr- . - or9anisasies; („) die ANC en die IFP die onderteken het; en (iii) die MK en TDF nie hie/aH ^ aS " ^ 3t d'6 Nasionale Vredesakkoord as voorbeeld gebruik word ,n 6 beskuldigde bank" staan nie, maar
42
(i) n Dramatiese groei in die onveiligheidsgevoel (vgl. afdsling 3.1.5)
(ii) 'n Gebrek in vertroue in die Staat se vermoe om orde sentraal te handhaaf - d.w.s. ‘n groeiende
gevoel dat die Staat beheer verloor het (vgl. afdeling 3.1.7).
(iii) ^ Gereedmakingsproses (mobilisasie) vir ingeval n nuwe politieke orde onaanvaarbaar is.
(iv) 'n Poging to t magsbasis uitbreiding aan die kant van verskillende partye en politieke groeperings.
Dit is logies dat 'n privaatleer aan enige party of groepering "magspiere" gee wat soms buite
verhouding to t daardie party se politieke steun is. 'n Relatief nuwe ontwikkeling is dat di6
privaatleers nou ook aandag skenk aan plaaslike verdedigingsmeganismes. Deur veiligheid aan
mense te verskaf deur die vestiging van 'n plaaslike verdedigingsmeganisme kan die betrokke
party steun wen (vgl. Minnaar 1992 se analise van "warlordism" in Natal).
As die dokument "For the sake of our lives!: Guidelines for the creation of peoples’ self-defence units."
sorgvuldig deurgewerk word, blyk onder andere die volgende:
Die Nasionale_.Bevrydingsbeweqinq (soos die ANC homself sien) sien dit as hulle taak om die
"people" te help met die vestiging van "peoples' self-defence units" (na die ondertekening van
die vredesakkoord noem hulle dit nou ook "self-protection units" - vgl. onderhoud met Richard
Mdakane, Vrye Weekblad 27 September - 3 Oktober 1991).
(b) Die eenhede moet die "people" beskerm teen aanvalle van die "veiligheidsmagte, vigilante groepe en moordbendes".
(c) Die reg to t selfverdediging word opgeeis teen die agtergrond van die Regering se toelaat van (i)
die dra van sogenaamde tradisionele wapens deur Inkatha en (ii) die vestiging van
AWB-opleidingskampe.
(d) MK moet ’n leidende rol speel in die vestiging van eenhede. (dit is na die ondertekening van die
Vredesakkoord weer bevestig - vgl. Vrye Weekblad 27 September to t 3 Oktober 1991). Dit
moet verder in gedagte gehou word dat mnr. Mandela dit ontken dat MK gebind word deur die
Vredesakkoord aangesien MK deel is van ’n nasionale bevrydingsbeweging en nie van 'n
politieke party nie (Sowetan, 17 September 1991).
(e) Daar moet ferm p_olitieke rigtinq aan die eenhede gegee word sodat hulle nie ontaard nie. So
moet daar byvoorbeeld een aandklas per week politieke onderrig verskaf word oor: "Initial
lectures should deal w ith the reasons for self-defence and the role of the TDF. The syllabus
43
should deal with the national liberation struggle, the current political situation, strategy and tactics etc." (FSL 1990:14).
(f) Dit word wel gestel dat die TDF nie net ANC of SAKP lede moet akkommodeer nie. (FSL
1990:3). "In other words defence units should not be affiliated to any political party or
movement but be a protective force which serves the community as a whole" en (FSL 1990:6)
"There should be no intention of setting the defence units up as 'armies' of any political
grouping or individuals. This is undesirable and potentially dangerous it is a prescription for
Lebanomsing' a conflict. The defence units are created for the purpose of protecting the
community. But this does not mean that the ANC and its allies should not initiate and guide the process".
Die Nasionale Vredesakkoord maak voorsiening vir selfbeskermingseenhede wat nie gevestig is op 'n
party-politieke basis nie. Die ANC stel dit duidelik in FSL - 'n dokument wat lank voor die vredesakkoord
opgestel is - dat die TDF nie op party-politieke basis gevestig sal word nie. Die vrae wat egter nou ontstaan is:
Hoekom is dit spesifiek vir die ANC so belangrik om die inisiatief en leiding te neem met die
stigting en orgamsasie van die eenhede? Besef die organisasie dat hy politieke munt kan slaan
uit die verskaffing van beskerming aan vreesbevange mense? Dat hy sodoende sy magsbasis en
beheer oor die massas kan uitbrei? Dat hy met dig inisiatief en leiding sy "sterkmanbeeld" kan
uitbrei (hy kan vrede en veiligheid skep) teenoor die sentrale (amptelike) magte van orde en
veiligheid (SAP en SAW) wat to t dusver misluk het om veiligheid te verseker en dus 6f verdink
word van samewerking met die vyande van die "people" c5f verdink word dat hulle hul nie veel steur aan die veiligheid van die "people" nie.
Hoekom is dit so belangrik dat MK 'n rol moet speel in die organisasie van die
selfbeskermingseenhede, terwyl MK sonder enige tw yfe l volgens die Nasionale Vredesakkoord
n privaatleer is en die ANC volstrek weier om MK te ontbind al het hy die vredesakkoord onderteken?
Gaan politieke opleiding - om aan die publiek te verduidelik hoekom selfbeskerming nodig is -
nog part-en-deel van die vestiging van selfbeskermingseenhede wees? Wat is die inhoud van die
politieke opleiding? Verwys dit na vermeende aanvalle van veiiigheidsmagte en ondermyn so die legitimiteit van die veiiigheidsmagte.
Hoe hierdie en ander vrae nou ookal beantwoord word, die probleem bly nog steeds dat privaatleers 'n
baie belangrike geweldsfaktor in die huidige situasie kan wees. Privaatleers kan:
Geweld en intimidasie pleeg teen die politieke opponente.
44
/
■ Deu, die verskaf,ing van "veiligheid" aan die publiek hulle par,ye se megsbasissesal w eer Ipi tn t 'n magsbasisse verstewig. Dit.
,o, n kompeiisie ,usse„ privaa.ieers wa, makiik op geweld kan ui„opp.
gTb,hUk'd '° e 9eWeW aa" Sienlik me‘ r 0r° aniseer ,bv' O p e n in g en opieiding in die effektiewe Va" WaPe" Sl ™< " Qevolgiike groter iewensveriies en skade.
Die legitimiteit van sentrale beheer totaal afbreek.
Deur die drganisering van p,aasljke selfbeskermingseenhede wa, gewapen .suuasie van "we, en „rde in eie hande neem" bevorder. “ "
™ t t r : r * - * - - . . . .
. . . . . „ r r - r - ~ • — -period, almost every political party created its own a . ' P° St Wo,ld War
y Lreatea its own armed w ing. The Na7ic haw tho c , u ■,
: , he “ - - - z x z z r
: i “ ; ~ d ^ - a — — .be streets and disrupted one another's a,r" ed ^ f ° U9h' ° n* ^
General Kort von Schleicher to ' • mee,'n° S' Whe" bV the ,he" Ch= "« » o r.
c o m m a n d e rs o „ h e a rm t i t : : ; : : ' 6 T ^ ^ ^ « ",he “ me the conclusion that it was already too late".
4. m o o n t l ik e o n d e r u n g e v e r b a n d e t u s s e n g e w e l d s f a k t o r e
D i6T k r n , a ' fak ,° ,e aa" 9eS,iP * onderliggende dinamika
geweldsmodel. ,Let we,, die mode, T ^ “ ° PS° mme" d V° 0r9eS« ' in <«•
se aandag moet egter sterk daarop o " Va" ^ " * ^ ^ ^ W° ,d ’ ' Diey er sierK daarop gevestig w ord dat:
la) In die realiteit vorm die faktore 'n baie kompiekse mengsel - bestaan daar ' „ lo , „interaksie tussen die faktorp n it ■ • ■ u- kompiekse web van
bantering van die re^ w e l d 1 ““ “ k° mP'ekS " « *
t o s s e n g r o e p e v a n fa k to r e s m a 3 k ' d U id e ' ik e ' W a ' e ' d iS ,e S k ^
eskalasie-faktore) word in die” 3 T ^ ' ^ ^ ^ ,ak' ° re'' «™»e™ ens.ygende v e ^ ” ^ " " ^ ~ * • ^voorbee id kan intimidasie,
* — - ■. l - — -
Skiereiland; die T o tea -gebeurM S I ^ ^ T T " ^ ^o MPrn y y 2) of die treinaanvalle aan
/
die Rand) mag dit gevind word dat: (i) nie al die faktore in die besondere situasie aanwesig is
nie (ii) 6f dat die belangrikheid (gewig) van die faktore van geval to t geval verskii. Die volgorde
waarin die faktore in die model aangebied word is ook geensins in prioriteitsvolgorde nie.
(c) Dit moet nooit uit die oog verloor word dat soos die model van onder na bo (d.w.s. in die rigting
van die vloeipyle) gelees word, die faktore wat eers genoem is, nie verval en vervang word met
nuwe faktore nie. Die ontwikkeling en dinamika van die geweld is 'n kumulatiewe proses. So
byvoorbeeld verval die konflikfront, alternatiewe strukture en massa-mobilisasie van die voor
Februarie 1 990 situasie nie in die huidige geweldsfase nie.
46
DIE GEWELDSMODEL (Let wel: lees van onder na bo)
NA FEBRUARIE 1990 FASE (HUIDIG)
NA REWOLUSION6RE FASE???
VOORTDURENDE GEWELD
1 -Die stigting en groei van privaatleers lei to t die organisasie van geweld wat weer lei to t *n eskalasie van geweld
Die beskikbaarheid van gesofistikeerde wapens bring hoe mortaliteit en ongevalle en lei to t eskalasie van geweld.
Wraak en weerwraak hou die geweld aan die gang
--------------------------------- f ------------------------------------------------ f --------------------------------------------------------Protesgedrag (wat ook 'n integrale deel van massa-aksie is en 'n rewolu- sionfire oorblyfsel is), wat meestal skaregedrag behels, wat nie vooraf ge- reel en georganiseer is nie en verkeerd hanteer word kan ook tot geweld lei,
FAKTORE WAT FUNKSIONEEL IS VIR DIE VOORTPLANTING EN ESKALASIE VAN GEWELD
Daar kan 'n komplot(te) wees om die geweldsfaktormengsel aan die brand te steek of persepsies van komplotte (of sondebokke) kan ook as sneller dien.
Gerugte (veral "wedge driver" gerugte) kan die vonk vir geweld verskaf.
SNELLERS VIR DIE HUIDIGE GEWELD
Intimidasie (wat dwang is) - wat 'n integrale deel van massa-aksie en dus 'n oorblyfsel van die voor Februarie 1990 rewolusionfire situasie is - lok teen-intimidasie en geweld uit.
'n Reele of perseptuele gebrek aan sentrale sosiale beheer maak dit vir die aktivis en misdadiger makliker om te oortree en verhoog die vreesvlakke van die bevolking.
Gewone gemeneregmisdaad floreer in toestande van politieke onstabiliteit en stimuleer weer die gevoelens van onveiligheid en vrees.
FAKTORE WAT DIREK BEVORDERLIK IS VIR
GEWELD NA FEBRUARIE 1990
Tabel vervolg/-
NA FEBRUARIE 1990 FASE (HUI DIG)
NA REWOLUSION6RE FASE ???
-E-oo
Die politieke onstabil onveiligheid en vrees sosiale beheer (die v van privaatleers en c
'n Gebrek aan demol' van geweld.
Herhalende stygende daarvan wat frustras
’ n Intensivering van skaars hulpbronne (v daar 'n gebrek aan rt Nasionale Vredesakk
DIE KONFLIKF
4
iteit, geweld en onsekerhe wat weer lei to t 'n gebre
eiligheidsmagte), selfbewa ie aktivering van etniese n
<ratiese waardes en die aa
verwagtings en die nie-re ie en aggressie uitlok wat
horisontale kompeterende i/erk, kliente en politieke rr >els en skeidsregters is - o oord.
:RONT EN REWOLUSION§BLY VOORTBESTA/5
v /
id stimuleer 'n gevoel van < aan vertroue in sentrale pening, die vorming en groei asionalismes.
nwesigheid van 'n kultuur
aliseringmobiliseerbaar is.
konflik (kompetisie) na ag) in 'n situasie waar ok na die
RE OORBLYFSELSI?)^N
FAKTORE WAT DIREK BEVORDERLIK IS VIR GEWELD
NA FEBRUARIE 1990
Februarie 1 990 Februarie 1 990 Februarie 1 990
TEEN REWOLUSIONSRE OPTREDE
f|De Klerk-regering poog om van rewolusionfire situasie na konvensionele politiek te beweeg.
tyHervorming word basies gestaakkBotha-regering moet terugval op dwang (bv. Noodtoestand 1986)
REAKSIE OP REWOLUSION6RE
SITUASIE
A 7KTabel vervolg/-
Jr~VJD
5. ONTLEDiNG VAN DIE TOKOZA-GEBEURE (8 SEPTEMBER 1991 TOT 8 APRIL 1992)
Daar sal nou baie bondig op die gebeure in Tokoza tussen 8 September 1991 en 8 April 1992 gefokus
word - dit is die gebeure waarna hierdie komitee van die Kommissie ondersoek instel. Die sewe
uitstaande gebeure, wat in die periode plaasgevind het, naamlik: die aanval, in Khumalostraat, op mense
wat op pad was na die vergadering van die "Tokoza Hostel Dwellers Association" by die Tokoza stadion
op 8 September 1991 (m kort sal daar hierna as die Inkatha-slagting verwys word); die sluipmoord op
Sam Ntuli op 29 September 1991; die slagting van begrafnisgangers na die begrafnis van Sam Ntuli op
7 Oktober 1991; die aanval op 'n kombi naby Pholapark op 26 Februarie 1992; die aanval op die
Kruispadplakkerskamp (Katlehong - 3 April 1992) en die aanval op Zonkizizwe plakkerskamp (6 April
1992) en die optrede van 32-Bataljon in Pholapark (8 April 1992), sal hier aan die hand van die
geweldsmodel w at in die voorafgaande gedeelte ontwikkel is ontleed word.
5 ' 1 Die onmiddellike agtergrond tot die sewe voorvalle - Die oorlog tussen die hostelle en Pholapark inwoners gedurende 1990.
Daar is veral twee dokumente wat lig werp op hierdie stryd wat vanaf Augustus 1990 in Tokoza
ontwikkel het. Dit is: die getuienis van Philip P. Visser op 27 Julie 1991 in die streekhof van die
Afdeling Suid-Transvaal te Germiston en die verslag getiteld "Phola Park: A struggle for surviva l".*
Die leser se aandag moet daarop gevestig word dat die feite soos uit dig twee dokumente verkry nie
noodwendig as korrek of volledig aanvaar word nie. Die feite daarin vervat weerspieel nie alle partye se
weergawes van gebeure nie - bv. die SAP en die IFP se weergawes nie. Verder moet daar ook daarop
gewys word dat die gebeure voor 8 September 1991 hier bloot weergegee word as agtergrond tot die
sewe insidente waarop die kommissie infokus. Die agtergrond is belangrik vir ’ n beter begrip van die insidente.
By die deurwerk van dig stukke blyk dit duidelik:
(a) Die ± 30 000 inwoners van Pholapark, wat uit die oorbewoonde gebiede van die omgewing
(Tokoza, Kathlehong, Vosloorus, Springs) en die platteland en tuislande (veral Transkei en
Ciskei) kom, 'n stryd om voortbestaan moes voer. Daar was voortdurende botsings met die
Stadsraad van Tokoza en die gemeenskap is drie keer hervestig (die laaste keer waar hulle nou
gevestig is). Soos dit in die verlede die gebruik was moes die SAP hervestiging en verskuiwing
Hierna Dekker et al. (1991) - sien bronnelys.
50
bystaan. Dit het bygedra tot die vestiging van 'n negatiewe beeld van die SAP by sommige lede
van die gemeenskap en verslegtende polisie-gemeenskap betrekkinge. Soos reeds in afdeling
3.1.7.1 aangedui moes die SAP 'n rol speel wat hy ampshalwe moes speel - byvoorbeeld
hervestiging van plakkers. Dekker et_al. (1991:4) wys daarop dat die Pholapark gemeenskap
gedurende 1988 'n politieke besluitnemingsproses ontwikkel het en daarna ... "Phola Park
residents said that police patrols inside the camp led to violence and the community decided to
ban the police from entering the settlement (reeds vasgestel teen April 1990 deur
Wits-navorsingspan). Over time, the residents developed defence and crime prevention
structures, choosing to do their own policing. People could be arrested, tried and punished
inside Phola Park for crimes such as stealing or assault." Daar kan aangeneem word dat
verskillende mense om verskillende redes hulle gewig ingegooi het by die "verbanning van polisie" en "bevryding" van Pholapark, naamlik:
Omdat dit deel van die ANC, UDF, MDM-strategie was om beheer oor gemeenskappe oor te neem.
Dit sou die kriminele elemente wat buite Pholapark opereer van 'n veilige vesting voorsien - die SAP sou hulle nie meer kon arresteer nie.
Dit sou die Stadsraad van Tokoza keer om weer hulle hutte te kom afbreek.
Dit sou verhoed dat die polisie hulle kom lastig val (van die inwoners was teen die tyd sekerlik nie positief teenoor die polisie nie).
Party inwoners het ook maar saam met die stroom gegaan.
dit ookal sy, die SAP moes reeds voor 1990, volgens van die inwoners, "buite Pholapark bly."
Soos te wagte kan wees in n plakkersgemeenskap word die gemeenskap gekenmerk deur ’n
byna totale gebrek aan basiese fasiliteite soos watervoorsiening, toilette, en mediese
voorsiening. Die werkloosheidkoers is ook baie hoog. Tog het die gemeenskap met die hulp van
organisasies soos die Internasionale Rooikruis, "Operation Hunger" en die Albertonse Nyweraars
Veremging daarin geslaag om verskeie selfhelpprojekte te loods (bv. naaldwerk, kersemaak en 'n
kleuterskool). Onlangs het die gemeenskap op eie inisiatief IDT fondse bekom en hulle is nou die
ontwikkelaars van dig projek. Die fondse is nou in die weegskaal na die "staatsgreep" van Maart
1992 w at -n bevestiging is van die feit dat geweld en onstabiliteit verlaag sal moet word
voordat grootskaalse investering in en ontwikkeling van agtergeblewe gemeenskappe moontlik is.
Daar to t en met Augustus 1990 goeie verhoudinge tussen die Pholapark-gemeenskap en hulle
hostelbure in die Khalanyoni Hostel (hostelle 4 en 5) bestaan het - trouens die plakkers het van
die hostelle se water, toilette en storte gebruik gemaak. In daardie stadium was daar nog
heelwat Xhosas in die hostelle. Tog was daar, reeds sedert April 1990, gerugte in Pholapark dat Inkatha hulle gaan aanval.
51
(d) Teen die tweede helfte van 1989 het die verhoudinge tussen Pholapark en die Tokoza Stadsraad
ook weer verder versleg as gevoig van dienstegelde wat deur die Stadsraad gehef is op die
plakkergemeenskap. Die Stadsraad besluit om weer die plakkers te skuif (vierde keer in drie jaar)
en dit verhard die verhoudinge tussen die gemeenskap en die Stadsraad verder. Die
plakkergemeenskap besluit op verset - eers deur die regstelsel, maar later soos hulle
gekonfronteer word met die sloping van hulle tuistes meer direk. Hulle begin ook hulself al hoe
hegter organiseer en besluitnemingstrukture en verdedigingsmeganismes word uitgebrei.
In Mei 1990 besluit die gemeenskap op 'n massa-vergadering dat Pholapark hulle permanente
tuiste is - hulle verklaar UDI (vgl. Dekker et al. (1991:12). Die "Phola Park Residents Committee"
wat 'n affiliaal van die "Tokoza Civic Association" is, die straatkomiteestelsel en local
self-defence units is in die tyd gekonsolideer en uitgebou. Daar kan ook aangeneem word dat die
ANC sedert sy ontbanning in Februarie 1990, en voor hom sy vennote die UDF en MDM, ook in
di6 tye hulle magsbasis oor die grootste deel van die gemeenskap uitgebrei het. Na UDI sny die
Stadsraad van Tokoza alle orige dienste (water, toilette en vullisverwydering) af en raak die
konflik tussen inwoners en die owerhede meer en meer gewelddadig.
(e) Die vroee negentigs is ook gekenmerk deur 'n ekonomiese insinking na ’n periode van groei (vgl.
afdeling 3.1.2). Dit moes noodwendig lei to t 'n afname in werksgeleenthede in 'n tyd toe werk
reeds skaars was. Die hostelbewoner en plakkerkamp-inwoner (veral die jeug) was reeds in
kompetisie vir di6 baie skaars werksgeleenthede, en di6 afname in werkgeleenthede het die
kompetisie laat toeneem sonder dat die twee groepe noodwendig bewus was van die fe it dat
hulle in kompetisie verkeer het of nou in 'n intenser kompetisie verkeer het.
Verder was daar groot verskiile tussen die etniese samestelling, sosio-kultureie en politieke orientasies
van die hostelbewoners aan die een kant en hulle bure die Pholapark-plakkers aan die ander kant. Daar
was dus ten spyte van die goeie verhoudings waarna verwys is 'n latente strukturele konflik ingebou in
die Tokoza-gemeenskap (soos in die meeste swart gemeenskappe aan die Rand). Die latente konflik kan
soos volg voorgestel word:
52
Verdelingslyne wat opstapel in
konflikfrontPLAKKERSHOSTELBEWONERS
1. Landelike agtergrond. Wortels in hoofsaaklik KwaZulu. "Huis" (tuiste) daar. Hostel net tyde- like blyplek. Vrou en kinders moet nie stad toe kom nie. Trots op Zoeloetaal en -gebruike.. veral 'n sterk ouderdomshierargie (d.w.s. hoe ouer hoe meer te s§.)
2. Hoofsaaklik Zoeloe-agtergrond. Meeste hostelle word hoofsaaklik deur etniese Zoeloes bewoon.
3. Vanwee hulle verbintenis met KwaZulu moontlik IFP-lede/simpatiseerders.
4. In KwaZulu/Natal veg van hulle self of hulle broers vir ongeveer 'n halwe dekade teen die ANC/COSATU/UDF.
5. Hulle sien dus nie noodwendig die Staat en die SAP as hulle vyande nie.
1. Stedelike agtergrond (wil landelike agtergrond afskud om geabsorbeer te raak by swart stedelike kultuur) "Huis" (tuiste) hier in Tokoza en Pholaparx. Dit is die plek waar daar 'n voort- bestaan gemaak moet word. Vrou en kinders is hier. Etniese kultuur in 'n groot mate afgeskud want daar moet in die nuwe harde Westerse omgewing oorleef word, 'n Swak, amper omgekeerde, ouderdomshierargie (d.w.s. hoe jonger hoe meer te sfi.)
2. Hoofsaaklik Xhosa-agtergrond, maar eintlik mense van alle etniese groepe, ook Zoeloe. Die verskil is dat di6 mense minder etniesgebonde is.
3. Vanwee hulle verbintenis met die stryd, alterna- tiewe strukture ens. 6 f ANC-lede 6f ANC-onder- steuners*.
4. Aan die Rand veg hulle vir baie lank teen Apartheid en die Staat. IFP het hulle nog nooit in di6 gewelddadige stryd gesteun nie.
5. Geneig om die Staat en die SAP as hulle vyande te sien (vanwee die "struggle")
Hulle kompeteer (moontlik aanvanklik onbewustelik) na dieselfde skaars hulpbronne. nl:
Werk en geld wat voortbestaan of nie voortbestaan beteken.Politieke mag wat al die ander skaars hulpbronne insluit.
Gegee:
■ die latente konflik (konflikfront opgebou deur verdelingslyne) ingebou in die
Tokoza-gemeenskapstruktuur (soos ook in die geval van baie ander stedelike swart
gemeenskappe in Suid-Afrika - en veral die Rand)
■ die insinking in die ekonomie in die begin van 1990 na 'n opbloei in die laat tagtigs (dus
stygende verwagtings wat nie gerealiseer word nie.)
Vir bevestiging hiervan sien Schlemmer (1991(a)).53
■ die nuwe, ernstige konfrontasie tussen die Pholaparkplakkers en die Tokoza owerhede (einde
1989, begin 1990) wat gelei het to t UDI en die organisasie en mobilisasie van die
Pholapark-gemeenskap, die ontwikkeling van selfverdedigingsmeganismes en 'n uitbouing van
die negatiewe beeld van die SAP deur indiwidue.
■ die betrokkenheid van die IFP aan hostelkant en die ANC aan plakkerskant. (Daar moet onthou
word dat daar na Februarie 1990 'n intensivering van die kompetisie tussen die verskillende
partye en groeperings in Suid-Afrika ontstaan het en dit boonop in 'n situasie met min spelreels
(vgl. afdeling 3.1.1). Partye en groeperings sal enige hulpbron in hulle guns mobiliseer. Vir
partye is die onderskeie gemeenskappe met hulle griewe, agtergronde en strewes bloot
hulpbronne wat aan hulle kant gemobiliseer moet word. Dit is dan ook interessant dat navorsing
van Schlemmer (1991(a) getoon het dat die IFP 71,0 % steun in hostelle gehad het, terwyl die
ANC 43,0 % steun in die omliggende gemeenskap gehad het.)
Het die Tokoza-gemeenskap soos 'n kruitvat gereed gestaan om te ontplof. Die front waarlangs dig
ontploffing sou plaasvind was logies die opstapeling van verdelingslyne tussen die plakkers (veral
Pholapark) en die hostelle. Al wat nou nog nodig was, was 'n vonk (sneller-insident) (vgl. afdeling 3.2).
Gedurende Augustus 1 990 breek geweld aan die Oos-Fiand, tussen hostelbewoners en die plakkers uit -
dit het spesifiek in Tokoza begin. Daar is verskillende weergawes oor hoe dit presies gebeur het. The
Star (City Late) van 14 Augustus 1990 rapporteer soos volg: "A t least eight people have died and many
have been injured since fighting broke out between hostel dwellers and squatters in Tokoza on the East
Rand yesterday afternoon ... Eyewitnesses said fighting broke out when squatters from the Phola Park
camp attacked the Khalanyoni hostel apparently in retaliation for the death at the hostel of one of their
friends on Sunday" Die Sunday Star van 19 Augustus 1990 koppel die geweld in Tokoza wat op 13
Augustus 1990 uitgebreek het aan die geweld wat drie weke vantevore reeds (in Sebokeng) tussen
Inkatha en ANC-ondersteuners uitgebreek het. Dekker et al. (1991:15) bevestig die koerantberigte van
Augustus 1990, maar identifiseer die vonk en sneller anders: "A seemingly small insident in the hostels
next to Phola Park erupted into an attack on the squatter camp, and became the "war" on the East
Rand between "Zulus" and "Xhosas", or between Inkatha and the ANC, or perhaps between the face
less "third force" and their supposed enemies ... The "unrest" spread quickly to most of the East Rand
townships. Fighting between factions - which were never satisfactorily defined or described took
hundreds of lives. The Phola Park defence committees destroyed the adjacent Thokoza hostels, number
4 and 5. They were reduced to rubble and all the hostel dwellers moved to other hostels or other
locations. Nfirens verwys Dekker et al.(1991:15) na die Sebokeng oorsprong of die veralgemeende
opvatting wat by Inkatha hostelbewoners ontstaan het dat die ANC hulle uit die Witwatersrand wil hfi
nie. Die "Lawyers for Human Rights" se verslag oor die Pholapark gebeure (10-13 September 1990) wat
as bylae J by Dekker (1991) et al. ingebind is, verbind die geweld aan Sondag 9 September se vergade-
ring by die Khalanyoni Hostel oor die Sebokeng voorval.
54
Soos wat uit die verklaring van Prince Mhlambi blyk (indien dit as korrek aanvaar word) het die primfere
sneller vir die IFP-ANC-oorlog in die Katorusgebied (Tokoza vorm deel van die gebied) op 9 September
1990 plaasgevind. Op daardie dag was daar 'n vergadering van Zoeloesprekendes in hostel 4
(Khalanyoni) en 'n vergadering van die gemeenskap van Pholapark onder die brug naby Pholapark. By
die gemeenskapsvergadering onder die brug is daar toe gerugte openbaar dat die Zoeloes van plan is om
alle Xhosas uit die hostelle en plakkerskamp te jaag. 'n Afvaardiging is toe Khalanyoni toe gestuur en
hier het hulle bevestiging gekry dat die Zoeloes 'n wraakaanval op Xhosas in die hostelle en Pholapark
beplan omdat hulle broers en susters in Sebokeng aangeval is. Verdere bevestiging vir di6 gerugte van
'n beplande wraakaanval word verskaf deur:
(a) die ontdekking van 'n lyk van 'n Xhosa-sprekende (sy linker kleinvinger was volgens Xhosa-
Pondo-tradisie afgesny) by die dam naby Pholapark.
(b) die vlugtog op Maandag 10 September 1990 (01 hOO) van Xhosas uit die hostelle na Pholapark
(c). die bevestiging van die dood van verskeie Xhosas in die hostel teen 08h00 deur 'n ene Martin
Xhego.
(d) die aanval met gewere op 'n Pholapark-afvaardiging onder leiding van Jimmy Saphephe na die
Khalanyoni hostel.
Teen 19h00 op 10 September 1990 het van die Pholapark-inwoners na bewering gesien hoe 'n groot
groep mense Khumalostraat afmarsjeer onder "begeleiding" van 'n Caspir. Hulle het die Khalanyoni
hostel binne gegaan. Kort daarna het hulle die hostel verlaat (volgens bewering was die Caspir nog daar
naby) en beweeg in die rigting van Pholapark en inwoners van Pholapark wat op pad was werk toe
aangerand (sewe is dood). Hierna het die Pholapark-gemeenskap hulself voorberei en georganiseer vir
verdere aanvalle. 'n Hele siklus van geweld, bestaande uit aanval en teenaanval het ontstaan - trouens
die vraag moet gevra word of dit nie nog voortduur nie? Dit is onmoontlik om alles in detail hier te
bespreek. Tog is dit nodig om die enkele insidente uit te lig en 'n paar opmerkings te maak:
Van al die insidente van wraak en weerwraak w at gevolg het op 10 September 1990 is die volgende die
belangrikste:
(i) Op 12 September 1990 om 06h00 (na 'n vergadering om 02h00 waar daar besluit is om
weerwraak te neem) val die Pholapark-gemeenskap die Khalanyoni hostel aan. Hulle verdryf die
Zoeloes na hostelle 1 to t 3 in Khumalostraat (waar hulle vandag nog is) en breek gedurende die
dag die hostel af to t op die grond. Hierdie was ten minste simbolies gesproke 'n groot
oorwinning vir Pholapark en 'n nederlaag vir die Zoeloes - laasgenoemde het hulle tydelike tuiste
verloor en dit het 'n ernstige gevaar vir die lewenslyn terug huistoe ingehou (as hulle na
55
KwaZulu moes terugkeer sou dit sleg gaan met die familie). Trouens, dit het die veralgemeende
opvatting dat die ANC hulle uit die Witwatersrand wil dryf bevestig.
(ii) Op 13 September 1990 val die hostelbewoners in weerwraak die piakkergemeenskap aan en
behalwe dat mense gedood en beseer word, word 500 hutte afgebrand (simbolies kan dit gesien
word as dieseifde afbreek van die "tuiste" as in die geval van die Khalanyoni hostel - hier was
dit egter die permanente tuiste).
(iii) Die volgende dag, 14 September 1990 vind daar 'n weerwraak aanval op hostelle 1 to t 3 plaas,
maar die SAP stuit die Pholapark-skare voor hy die hostelle bereik (volgens bewering is 19 van
die gemeenskap geskiet - die lyke het egter verdwyn).
(iv) Na 'n aanval op hostelle 1 to t 3 in Khumalostraat op 10 Desember 1990, (die
Pholaparkgemeenskap ontken dat hulle verantwoordelik was vir die aanval - alhoewel Dekker el
a], (1991:16) dit as 'n aanval van Pholapark beskryf) neem die hostelbewoners weerwraak en
val hulle op 11 Desember 1990 Pholapark aan. Agthonderd hutte word afgebrand en 10 mense
sterf.
Na die aanval word troepe in Pholapark ontplooi en doringdraad rondom die gemeenskap gespan. Hierna
het die wraak-weerwraak-siklus bedaar to t en met 8 September 1991.
By die deurwerk van hierdie historiese agtergrond to t 8 September 1991 - hoe korrek of verkeerd die
feite nou ookal mag wees - is daar 'n paar belangrike waarnemings waarvan die Kommissie beslis kennis
moet neem.
Verskeie geweldsfaktore soos behandel in die geweldsmodel (vgl. afdelings 3 en 4) tree duidelik na vore
as die mees waarskynlikste verklarings vir die geweld in die periode Augustus 1990 to t Desember
1990. Dit kan soos volg aangestip word:
(i) Intensivering van horisontale kompetisie - langs die konflikfront - om skaars hulpbronne (verai
werk). Na die Sebokengvoorvalle het IFP hostelbewoners geglo dat die ANC hulle uit die gebied
wil h§.
(ii) Stygende verwagtings en nie-realisering daarvan (vroeg 1990).
(iii) Vrees (veral by Pholaparkgemeenskap) wat daartoe lei dat "Defence Units" in die periode gestig
is en bewapening begin plaasvind het. In November 1990 het die gemeenskap selfs loopgrawe
begin grawe. Philip Visser getuig te Germiston (p.5) "Na hierdie aanval (September 1990) word
"soldate” gewerf en gestuur vir opleiding. Die ses aangeklaagdes was deel van hierdie
56
Collection Number: AK2672 Goldstone Commission BOIPATONG ENQUIRY Records 1990-1999 PUBLISHER: Publisher:- Historical Papers, University of the Witwatersrand Location:- Johannesburg ©2012
LEGAL NOTICES:
Copyright Notice: All materials on the Historical Papers website are protected by South African copyright law and may not be reproduced, distributed, transmitted, displayed, or otherwise published in any format, without the prior written permission of the copyright owner.
Disclaimer and Terms of Use: Provided that you maintain all copyright and other notices contained therein, you may download material (one machine readable copy and one print copy per page) for your personal and/or educational non-commercial use only.
People using these records relating to the archives of Historical Papers, The Library, University of the Witwatersrand, Johannesburg, are reminded that such records sometimes contain material which is uncorroborated, inaccurate, distorted or untrue. While these digital records are true facsimiles of the collection records and the information contained herein is obtained from sources believed to be accurate and reliable, Historical Papers, University of the Witwatersrand has not independently verified their content. Consequently, the University is not responsible for any errors or omissions and excludes any and all liability for any errors in or omissions from the information on the website or any related information on third party websites accessible from this website.
This document is part of a private collection deposited with Historical Papers at The University of the Witwatersrand.