godiŠnji izvjeŠtaj glavnog ekonomiste 2012. godina · bdp (u tekućim cijenama, u milionima...

GODIŠNJI IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE

2012. GODINA

Podgorica, 2013. godine

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog broj 6 81000 Podgorica Telefon: +382 20 665 331 Fax: +382 20 665 336

WEB ADRESA: http://www.cbcg.me

SAVJET CENTRALNE BANKE: Mr Milojica Dakić, guverner Dr Velibor Milošević, viceguverner Dr Nikola Fabris, viceguverner Asim Telaćević Dr Milivoje Radović Dr Milorad Jovović Dr Srđa Božović

GRAFIČKA PRIPREMA: Andrijana Vujović Nikola Nikolić

LEKTURA: Bojana Šupeljak

ŠTAMPA: Štamparija OBOD

TIRAŽ: 100 primjeraka

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz Izvještaja obavezno navedu izvor

SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAĆENICA

ARIMA Autoregresivni integrisani model sa pokretnim prosjecima

ATWS Svjetski samit avanturističkih putovanjaBRIC Grupa zemalja: Brazil, Rusija, Indija i KinaBDP Bruto domaći proizvodBiH Bosna i HercegovinaBPM Balance of Payments ManualCHF Švajcarski franakCPI Indeks potrošačkih cijenaCBCG Centralna banka Crne GoreCBBiH Centralna banka Bosne i HercegovineCIS Commonwealth of Independent States (Zajednica nezavisnih država)CDS Credit Default SwapsCEFTA Central European Free Trade Agreement (Sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne

trgovine)DRV Njemačko turističko udruženjeDPL I Prvi programski zajam za razvojnu politikuECB Evropska centralna bankaEU Evropska unijaEUR EuroEIB Evropska investiciona bankaEBRD Evropska banka za obnovu i razvojEURIBOR Euro Interbank Offered RateEZ Evropska zajednicaEPCG Elektroprivreda Crne GoreEFTA Evropska asocijacija za slobodnu trgovinu FED Sistem federalnih rezerviFZU Fond zajedničkog ulaganjaFISIM Financial Intermediation Services Indirectly

MeasuredFODEMO Forestry Development in Montenegro (Razvoj šumarstva u Crnoj Gori)HOV Hartije od vrijednostiHE HidroelektraneHHI Hiršman-Herfindalov indeksHCI Harmonised Competitiveness IndicatorsIBRD International bank for Reconstruction and

DevelopmentIRF Investiciono-razvojni fondIPA Instrument for Pre-Accession Assistance (Instrument pretpristupne pomoći)

IPARD Instrument for Pre-Accession Assistance in Rural Development

(Instrument pretpristupne pomoći ruralnom razvoju)KAP Kombinat aluminijuma PodgoricaKM Konvertibilna markaKFW Kreditna banka za obnovu NjemačkeKHOV Komisija za hartije od vrijednosti LIBOR Londonska međubankarska stopaMMF Međunarodni monetarni fond MONSTAT Zavod za statistiku Crne GoreMONEX20, MONEXPIF - Indeksi Montenegro berze MSCI Morgan Stanley Capital InternationalMFI Mikrokreditna finansijska institucijaNVO Nevladina organizacijaNPISHs Non-profit institutions serving householdsNPR Nacionalni plan razvojaOPEC Organizacija zemalja izvoznica naftePDV Porez na dodatu vrijednost PEP Pretpristupni ekonomski programPIO Penzijsko i invalidsko osiguranjeP.P. Procentni poenPTT Pošta, telegraf i telefonPPEKS Pasivna ponderisana efektrivna kamatna stopaPPNKS Pasivna ponderisana nominalna kamatna stopaROA Return of AssetsROE Return of EquitySAD Sjedinjene Američke DržaveSDI Strane direktne investicijeSMTK Standarna međunarodna trgovinska klasifikacijaSFRJ Socijalistička Federativna Republika JugoslavijaSTO Svjetska trgovinska organizacijaSWOT Strenghts, Weaknesses, Opportunities, ThreatsTE TermoelektraneUSD Američki dolarUN Ujedinjene nacijeUN DESA Odjeljenje Ujedinjenih nacija za ekonomske i socijalne

posloveUNWTO World tourism organization

(Svjetska turistička organizacija Ujedinjenih nacija)UNCTAD Konferencija Ujedinjenih nacija za trgovinu i razvojWESP World Economics Situation and ProspectsWEF World Economic Forum (Svjetski ekonomski forum)WEO Svjetski ekonomski pregled

Površina: 13.812 km2

Populacija (broj stanovnika): 620.029Dužina granica: 614 kmGlavni grad: Podgorica (185.937 stanovnika) - administrativni i ekonomski centarPrijestonica: Cetinje - istorijski i kulturni centarDužina morske obale: 293 kmDužina plaža: 73 kmNajduža plaža: Velika plaža, Ulcinj - 13.000 mNajviši vrh: Bobotov kuk (planina Durmitor) - 2.522 mNajveće jezero: Skadarsko - 391 km2

Najdublji kanjon: rijeka Tara - 1.300 mNajveći zaliv: Boka kotorskaVremenska zona: GTM+1Elektrosistem: 220V/50HzKlima: mediteranskaProsječna temperatura vazduha: Ljeti 27.4 oCMaksimalna temperatura mora: 27.1 oCProsječan broj sunčanih dana u godini: 240Kupališna sezona: 180 danaMore: Jadransko Providnost mora: od 38 do 56 m

OSNOVNE INFORMACIJE O CRNOJ GORI

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2012. 9

1. REALNI SEKTOR 13

1.1. Bruto domaći proizvod 151.2. Djelatnosti 291.3. Cijene 381.4. Tržište rada 46

2. MONETARNA KRETANJA 51

2.1. Banke 532.2. Kamatne stope banaka 732.3. Mikrokreditne finansijske institucije 77

3. TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA 83

3.1. Tržište novca 853.2. Tržište kapitala 85

4. FISKALNI SEKTOR 93

4.1. Javne finansije Crne Gore 954.2. Budžet Crne Gore 974.3. Lokalna samouprava 1014.4. Državni fondovi 102

5. DRŽAVNI DUG 107

5.1. Unutrašnji dug 1105.2. Spoljni dug 1115.3. Izdate garancije 1145.4. Otplata duga 1155.5. Projekcija i održivost državnog duga 116

6. EKSTERNI SEKTOR 119

6.1. Tekući račun platnog bilansa 1226.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija 132

7. ANALIZA TRŽIŠTA NEKRETNINA 139

8. MEĐUNARODNA EKONOMIJA 145

8.1. Razvijene ekonomije 1508.2. Zemlje u usponu/razvoju 1578.3. Zemlje okruženja 1588.4. Kamatne stope centralnih banaka 1618.5. Kretanje deviznih kurseva 162

9. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 165

10. PRILOZI 173

SADRŽAJ

7Pregled makroekonomskih pokazatelja

Pregled makroekonomskih pokazatelja

* Podatak Monstata za 2011. godinu, a za 2012. godinu procjena Ministarstva finansija. ** Od januara 2009. jedina mjera inflacije.*** Podaci za I-XII 2011. i I-XII 2012. god. **** Tekući prihodi i izdaci budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.

2011. 2012. %

REALNI SEKTORBDP (u tekućim cijenama, u milionima eura)* 3.234,1 3.324,0

Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) -10,3 -7.1Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) 14,6 -13,6Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine-mjereno efektivnim časovima) 19,4 -9,2

ZaposlenostBroj zaposlenih (decembar) 162.450 167.484Broj nezaposlenih (decembar) 30.552 31.168

Stopa inflacije (u odnosu na decembar prethodne godine) Potrošačke cijene u odnosu na kraj godine** 2,8 5,1

Prosječna zarada bez poreza i doprinosa 484 487 0,6MONETARNI SEKTOR (u milionima eura)M11Ukupni depoziti 1.817,1 1.980,7 9,0

Depoziti privrede 477,8 526,5 10,2Depoziti države 81,8 87,0 6,4

Centralna vlada 36,0 40,4 12,3Institucije i agencije centralne Vlade 16,3 17,6 8,5Fondovi i opštine 29,5 28,9 -2,1

Depoziti finansijskih institucija 85,0 75,4 -11,3Depoziti stanovništva 1.033,5 1146,8 11,0Depoziti - ostalo 139,0 145,0 4,3

Ukupni krediti 1.955,8 1.862,5 -4,8Krediti privredi 944,7 898,5 -4,9Krediti državi 105,9 92,2 -12,9

Centralna vlada 41,0 43,6 6,3Institucije i agencije centralne Vlade 5,0 3,3 -34,6Fondovi i opštine 59,8 45,3 -24,3

Krediti bankama i finansijskim institucijama 10,7 2,4 -78,0Krediti stanovništvu 833,7 809,1 -2,9Krediti - ostalo 60,8 60,3 -0,8

TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALAPromet na berzi (u milionima eura)*** 59,0 32,7 -44,6Montenegro berzaBerzanski indexi

MONEX20 9.324,90 9.849,92 5,6MONEX PIF 4.265,29 3.441,84 -19,3Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise, poslednja 2,27% 5,47%Prosječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, poslednja 3,94% 3,48%

FISKALNI SEKTOR (u milionima eura)***Tekući prihodi**** 1.285,1 1.297,7 1,0Izdaci**** 1.461,3 1.430,8 -2,1Suficit/deficit -176,2 -133,1 -24,5Unutrašnji državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 419,8 404,5 -3,6Eksterni državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 1.063,7 1.295,0 21,7EKSTERNI SEKTOR***

Saldo tekućeg računa (u milionima EUR) -573,4 -587,6Trgovinski bilans -1.306,2 -1.389,2Bilans usluga 589,3 612,3

% pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 56,1 57,7Saldo tekućeg računa u % od BDP -17,7 -17,7

9Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2012. godini

U 2012. godini došlo je do opadanja ekonomske aktivnosti, rasta nelikvidnosti privrede i prenošenja negativnih šokova iz regiona i Evropske unije na crnogorsko tržište. Nastavljeni su negativni trendovi u industrijskoj proizvodnji, smanjen je obim aktivnosti u građevinarstvu i šumarstvu, a sektor saobraćaja u većini segmenata bilježi pad aktivnosti. Pokretač razvoja i dalje predstavlja turizam koji ostvaruje rast dolazaka i noćenja turista. Istovremeno, evidentan je blagi oporavak na tržištu rada usljed pada broja nezaposlenih, kao i rasta broja zaposlenih. Inflacija je zabilježila relativno visoku stopu rasta, reflektu-jući eksterne tendencije u kretanju cijena roba i usluga, povećanje kontrolisanih cijena, povećanje akci-za i uvođenje kriznih taksi, ali i promjenu učešća pojedinih proizvoda u potrošačkoj korpi. Evidentan je i snažan rast stranih direktnih investicija. Međutim, na području javnih finansija produbljena je ekster-na neravnoteža i javni dug je dostigao zabrinjavajući nivo. Njegova redukcija u prihvatljivim okvirima će zahtijevati implementaciju snažnih mjera fiskalne konsolidacije i sprovođenje strukturnih reformi na dugi rok. Bankarski sistem je stabilan i visoko likvidan, ali još uvijek opterećen visokim učešćem nekvalitetnih kredita.

Inflacija u Crnoj Gori u 2012. godini bila je u porastu. Godišnja inflacija u decembru iznosila je 5,1% i bila je viša za 2,3 procentna poena od inflacije iz 2011. godine, ali i znatno viša od nivoa inflacije u EU. Prosječan rast potrošačkih cijena u 2012. godini iznosio je 4,1%. Najveći doprinos ukupnoj godišnjoj stopi dale su cijene iz kategorije hrana i bezalkoholna pića od 2,6 p.p i cijene iz kategorije stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva od 1,5 p.p.

U 2012. godini ostvaren je pad ukupne industrijske proizvodnje od 7,1%, najviše zbog pada proizvodnje u sektoru vađenja ruda i kamena od 21% i sektoru prerađivačke industrije od 10,1%. Sektor snabdijeva-nja električnom energijom, gasom i parom zabilježio je rast proizvodnje od 1,4%.

Turizam, kao najkonkurentniji i najvitalniji sektor, i dalje će biti jedan od ključnih generatora rasta crnogorske ekonomije i u narednom periodu. Trend rasta dolazaka i noćenja turista nastavljen je i u 2012. godini. Prema podacima Monstata, Crnu Goru je tokom 2012. godine posjetilo 1,4 miliona turi-sta, što je za 4,8% više nego u 2011. godini, pri čemu se broj dolazaka stranih turista povećao za 5,3%, a domaćih za 1,7%. Ostvareno je 9,15 miliona noćenja, što je za 4,3% više u poređenju sa prethodnom godinom. Povećan je broj noćenja i domaćih i stranih turista za 5,4%, odnosno 4,1% u odnosu na isti period prethodne godine.

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2012.

10 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2012

Prema podacima Monstata, u 2012. godini, u drumskom i vazdušnom saobraćaju evidentirano je po-većanje prevoza putnika i smanjenje prevoza robe, dok je u željezničkom saobraćaju, u obje kategorije, evidentirano smanjenje. Ostvaren je i pad ukupnog prometa u lukama. Šumarstvo je ostvarilo pad pro-izvodnje od 13,6% u odnosu na isti period prethodne godine. Vremenske nepogode početkom godine dobrim dijelom su uticale na pad aktivnosti i slabiju proizvodnju u ovom sektoru. Prema preliminarnim podacima Monstata, građevinarstvo je ostvarilo pad, mjereno i vrijednošću izvršenih građevinskih ra-dova od 13,2% i efektivnim časovima rada od 9,2%, u odnosu na isti period prethodne godine.

Bankarski sektor je sačuvao stabilnost i u 2012. godini, uprkos ozbiljnim problemima sa kojima se suo-čava posljednjih godina. Tome su, prije svega, doprinijeli snažan rast likvidnih sredstava i depozita, kao i dokapitalizacija jednog broja banaka. Parametri likvidnosti i solventnosti banaka, na nivou bankar-skog sistema, su značajno iznad propisanog nivoa. Krediti koji kasne, kao i nekvalitetni krediti, su u po-rastu, ali i restrukturirani krediti kao jedan od modaliteta njihovog rješavanja, što ukazuje na sistemski problem uticaja nelikvidnosti realnog sektora na stanje u bankarskom sektoru.

Na kraju 2012. godine, prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa banaka na ukupno odobrene kredite je iznosila 9,47%, što predstavlja godišnji pad od 0,22 p.p. Prosječna ponderisana efektivna ka-matna stopa na novoodobrene kredite iznosila je 9,38%, što predstavlja godišnji pad od 0,26 p.p. Pad obje stope je, prije svega, rezultat primjene privremenih mjera za ograničenje kamatnih stopa banaka iz novembra 2012. godine. Prosječno ponderisana efektivna kamatna stopa na ukupne depozite iznosila je 3,23% na kraju 2012. godine i bila je za 0,02 p.p. niža u odnosu na kraj 2011. godine.

Deficit budžeta Crne Gore u 2012. godini iznosio je 163,8 miliona eura ili 4,9% BDP-a. Njegovo pove-ćanje rezultat je, najvećim dijelom, metodoloških izmjena u obračunu deficita u smislu da isplaćene garancije ulaze u tekuću budžetsku potrošnju, a ne u otplatu duga.

Prema podacima Ministarstva finansija, državni dug Crne Gore na kraju 2012. godine iznosio je 1.699,5 miliona eura ili 51,1% procijenjenog BDP-a za 2012. godinu. U odnosu na kraj 2011. godine veći je za 216,0 miliona eura ili 14,6%. U strukturi ukupnog duga dominira spoljni dug sa 76,2%, dok se na unu-trašnji dug odnosi 23,8% ukupnog duga.

Garancije Crne Gore iznose 378,3 miliona eura. Uključivanjem garancija, državni dug Crne Gore bi iznosio 62,5% procijenjenog BDP-a, što jasno sugeriše da se tendencija daljeg rasta javnog duga mora zaustaviti. U tom pravcu ohrabrujuće djeluju preduzete mjere fiskalne konsolidacije, najava novih, kao i očekivano donošenje fiskalnih pravila.

U 2012. godini je, u poređenju sa 2011, došlo do rasta deficita tekućeg računa platnog bilansa za 2,5%. Razlog tome je znatno smanjenje izvoza roba, dok je uvoz roba ostao gotovo na istom nivou kao pret-hodne godine. Prema preliminarnim podacima, deficit tekućeg računa je iznosio 17,7% BDP-a, i većim dijelom je finansiran prilivom stranih direktnih investicija (78,5%).

Značajna spoljnotrgovinska neravnoteža i dalje je prisutna usljed negativnih kretanja u robnoj razmjeni sa inostranstvom, smanjenja industrijske proizvodnje, smanjenja izvoza aluminijuma i električne ener-gije. U 2012. godini izvoz roba je smanjen za 17,8%, i njegovo učešće u BDP-u iznosilo je 11,8%. U robnoj razmjeni sa inostranstvom evidentan je i dalje visok nivo uvozne zavisnosti, imajuću u vidu da je učešće

11Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2012. godini

uvoza u BDP-u u 2012. godini iznosilo 53,6%, što je rezultiralo visokim spoljnotrgovinskim deficitom od 41,8% BDP-a. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim računima tekućeg računa iznosila je 57,7%, što je na približno istom nivou kao i u prethodnoj godini.

U 2012. godini zaustavljen je trend opadanja priliva SDI iz prethodne dvije godine. U 2012. godini neto priliv stranih direktnih investicija iznosio je 461,6 miliona eura, što predstavlja rast za 18,6% u pore-đenju sa prethodnom godinom. Ukupan priliv po osnovu stranih direktnih investicija iznosio je 633,7 miliona eura, odnosno 28% više nego u 2011. godini. Povećanje priliva rezultat je većeg ulaganja u kom-panije i banke (za 34,9%), nekretnine (za 22,7%), kao i povećanog priliva po osnovu interkompanijskog duga za 22,5%.

Na tržištu rada evidentna su blaga poboljšanja. Broj zaposlenih u 2012. godini, u prosjeku je iznosio 166.531 i bio je viši za 2,1% u odnosu na prosječan broj zaposlenih u prethodnoj godini, dok je broj zapo-slenih u decembru 2012. godine iznosio 167.484, i bio je viši za 3,1% u odnosu na broj zaposlenih u istom periodu 2011. godine. Većina sektora (šesnaest od ukupno devetnaest) ostvaruje rast broja zaposlenih, pri čemu je najveći rast zabilježen u sektoru administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti, sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom, parom i klimatizacija i sektoru poljoprivrede, ribarstva i šumarstva. Pad broja zaposlenih zabilježen je u sektoru prerađivačke industrije, sektoru vađenja ruda i kamena, te u trgovini na veliko i trgovini na malo.

Sezonsko zapošljavanje značajno doprinosi ublažavanju posljedica otvorene nezaposlenosti, posebno tokom ljetnje turističke sezone. Do opadajućeg trenda u kretanju broja nezaposlenih dolazi od marta, kada je evidentiran najveći broj nezaposlenih u prethodnoj godini. Nakon toga, broj registrovanih ne-zaposlenih ima opadajući trend sve do septembra kada se ponovo povećava. Broj registrovanih nezapo-slenih lica u 2012. godini, u prosjeku je iznosio 30.182, ili 2,2% manje nego u istom periodu prethodne godine. Na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, na kraju 2012. godine, bilo je 31.168 nezaposlenih lica, što je za 2% više nego u istom mjesecu prethodne godine. Broj registrovanih nezaposlenih lica u 2012. godini, u prosjeku je iznosio 30.182, ili 2,2% manje nego u istom periodu prethodne godine. Stopa neza-poslenosti je, prema podacima Zavoda za zapošljavanje, u decembru 2012. godine iznosila 13,43% što je za 1,86 p. p. više od stope iz decembra 2011. godine, velikim dijelom usljed korišćenja novog podatka o broju aktivnog stanovništva pri obračunu stope nezaposlenosti od marta 2012. godine.

Prema podacima Monstata, prosječna zarada u Crnoj Gori u 2012. godini, u bruto i neto iznosu, ostva-rila je skroman rast (od 0,7%, odnosno 0,6%) u odnosu na prethodnu godinu. Prosječna zarada sa do-prinosima i porezima iznosila je 727 eura, dok je prosječna neto zarada iznosila 487 eura. U poređenju sa zemljama iz okruženja, Crna Gora po visini prosječne plate zauzima treće mjesto, i to iza Slovenije i Hrvatske, a ispred BiH, Srbije i Makedonije.

Dr Nikola Fabris, glavni ekonomista

1 REALNI SEKTOR

15Realni sektor

1.1. Bruto domaći proizvod

Nakon ekonomskog oporavka Crne Gore u 2010. godini i ostvarenog realnog rasta BDP-a od 2,5%, rast BDP-a u 2011. godini od 3,2% je bio viši od očekivanog. Negativna ekonomska kretanja u većini zemalja okruženja, uz vremenske neprilike posebno izražene u prvom kvartalu 2012. godine, uticale su na znatno usporavanje indikatora koji opredjeljuju nivo ukupne ekonomije Crne Gore u 2012. godini. Prema preliminarnim poda-cima o kvartalnom kretanju BDP-a, koje je Monstat1 objavio, negativne stope ostvarene su u prvom, trećem i četvrtom kvartalu. Skroman rast evidentiran je jedino tokom trećeg kvartala 2012. godine.

Tabela 1.1Kretanje bruto domaćeg proizvoda po kvartalima2 u %

2011. 2012.

I II III IV I II III IV

BDP – nominalna stopa 1,8 6,1 6,7 1,4 -0,9 1,9 2,6 0,8

BDP – realna stopa -0,5 3,6 5,9 2,6 -2,3 0,3 -0,2 -0,3

Izvor: Monstat

Kako je crnogorska ekonomija u velikoj mjeri podložna kretanjima i događajima na međunarodnom tržištu, posebno evropskom, to se i fluktuacije na tim tržištima odražavaju na ukupna ekonomska kretanja u Crnoj Gori. Ekonomska kretanja u 2013. godini će biti pod uticajem skromnog poboljšavanja situacije u međuna-rodnom okruženju, što će se reflektovati i na ukupne ekonomske indikatore Crne Gore. Prema posljednjim projekcijama MMF-a, realni rast BDP-a za Crnu Goru u 2012. godini bi trebalo da iznosi svega 0,2%, a u 2013. godini 1,5%. Slična stopa je objavljena u posljednjem Izvještaju UN3, s tim što je ocijenjeno da bi u 2012. godi-ni rast mogao biti 0,4%, a za 2013. godinu je projekcija ista kao i kod MMF-a.

Statistički pokazatelji sektora turizma su i u 2012. godini, kao i u prethodnoj, bili prilično dobri, s obzirom na to da je globalna ekonomska situacija krhka i nestabilna. Ostvaren je značajan rast broja dolazaka (4,8%), kao i broja noćenja (4,3%), što je, posmatrano na globalnom nivou, prema posljednjem UNWTO izvještaju, slično trendu dolazaka turista ostvarenom u 2012. godini (3,8%). Pozitivan trend u turizmu uticao je i na pozitivne stope nekih od komplementarnih djelatnosti. Tako je prevoz putnika u vazdušnom saobraćaju veći za 7,8%, a u drumskom za 38,8%, dok su promet u ugostiteljstvu i maloprodaji povećani za 9,8%, odnosno za 6,7%.

1 U saopštenju za IV kvartal 2012. godine, Monstat je korigovao nominalne stope za prva tri kvartala, kao i realne stope za prvi i treći kvartal u odnosu na ranije objavljene u saopštenju za III kvartal (iz decembra 2012. godine).

2 Stope u odnosu na isti kvartal prethodne godine. Podaci za 2012. godinu su preliminarni.3 World Economic Situation and Prospects 2013 (WESP), objavljen u januaru 2013. godine.


Tržište rada kao kompleksan segment je različito odreagovalo u protekloj godini. Dok je tokom ljetnjih mje-seci nezaposlenost bila u padu, krajem godine je registrovano povećanje broja nezaposlenih. Kad je riječ o sta-tistici zaposlenih u 2012. godini zabilježen je rast broja zaposlenih u šesnaest od ukupno devetnaest sektora.

Četiri godine nakon izbijanja globalne finansijske krize, svjetska ekonomija i dalje se suočava sa brojnim teš-koćama. Ekonomski rast je i dalje slab, a neke od zemalja razvijenih ekonomija su u recesiji ili su veoma blizu recesije. U izvještaju UN-a World Economic Situation and Prospects 2013 (WESP) navodi se prognoza rasta svjetske ekonomije od 2,4% u 2013. godini, odnosno 3,2% u 2014. godini, što je značajno skromnije od ranije datih projekcija kada je za 2013. godinu bio predviđen rast od 3,2%. Korijen usporavanja globalnog ekonom-skog rasta predstavljaju problemi u razvijenim ekonomijama, a posebno u razvijenim zemljama Evrope koje su, takoreći, „zarobljene“ u začaranom krugu visoke nezaposlenosti, krhkosti finansijskog sektora i sprovo-đenja fiskalnih mjera štednje. Rast BDP-a u Eurozoni bi u 2013. godini trebalo da iznosi skromnih 0,3%, a u 2014. godini 1,4%, što je prilično slab oporavak od prognoziranog pada za 2012. godinu od 0,5%.

Neujednačeni i spori oporavak globalne ekonomije, različit razvoj ekonomskih aktivnosti, posebno u zemlja-ma članicama EU, uticao je na česte korekcije prognoza osnovnih ekonomskih indikatora, kako na global-nom, tako i na regionalnom nivou.

Prema gruboj procjeni CBCG, a na osnovu raspoloživih podataka, ostvareni rast BDP-a Crne Gore za 2012. godinu se kretao blizu nulte stope, odnosno u rasponu od blagog pada od 0,5% do skromnog rasta od 0,3%. Procjene ostalih navedenih međunarodnih institucija o rastu BDP-a Crne Gore u 2013. godini, a koje su već objavljene, kreću se u rasponu od 0,8% do 2,4%.

Tabela 1.2 Prognozirane stope rasta BDP-a Crne Gore u 2012. i 2013. godini (u%)

Institucija EBRD IMF UNDESA

Vienna Institute

European Commission

2012. 0,3 0,2 0,4 -1,0 0,2

2013. 0,8 1,5 1,5 1,0 2,4

Izvor: Internet stranice pojedinih institucija

Relativno skromne ocjene rasta za 2012. godinu (tabela br. 1.2.), čak i jedna pretpostavlja realni pad, ne bi trebalo da imaju značajnije korekcije s obzirom na do sada raspoložive statističke podatke.

Boks 1.1 – Osvrt na makroekonomsku situaciju i kretanje BDP-a u svijetu i regionu

Institucije koje se bave prognoziranjem indikatora koji ukazuju na nivo ekonomskih kretanja daju vrlo oprezne prognoze o privrednim tokovima kako na globalnom nivou, tako i za pojedine regije.

U godišnjem izvještaju UN-a („Svjetska ekonomska situacija i prognoza za 2013. godinu“) ukazuje se na rast bruto proizvoda od 2,2% na globalnom nivou u 2012. godini. Prognozirani rast ovog pokazatelja za 2013. i 2014. godinu iznosi 2,4% odnosno 3,2% (Grafik br. 1).

17Realni sektor

Svjetska banka navodi da će stopa rasta globalnog BDP-a biti 2,4% u 2013. godini, dok MMF-ov izvještaj World Econo-mic Outlook navodi optimistič-niju stopu od 3,6%.

Efekti svjetske ekonomske krize ostavili su trag i u 2012. godini. Veliki broj zemalja je pao u novu recesiju. Rast najvećih zemalja u razvoju i zemalja u tranziciji je vidno oslabio, reflektujući time osjetljivost na eksterna kretanja kao i ekonomske izazove doma-ćih ekonomija.

U tabeli br. 1 prikazane su prognoze rasta prema UN, i to globalni rast (svijet ukupno) i rast u izabranim regijama, odnosno zemljama.

Tabela 1Bruto domaći proizvod (godišnja promjena) – realna stopa

2012. 2013.Promjene u odnosu na procjene

iz juna 2012. godine2012. 2013.

Svijet 2,2 2,4 -0,3 -0,7

Razvijene ekonomije 1,1 1,1 -0,1 -0,7

SAD 2,1 1,7 0,0 -0,6

Japan 1,5 0,6 -0,2 -1,5

EU -0,3 0,6 -0,3 -0,6

Eurozona -0,5 0,3 -0,2 -0,6

Ekonomije u tranziciji 3,5 3,6 -0,5 -0,6

Jugoistočna Evropa -0,6 1,2 -1,2 -0,6

CIS i Gruzija 3,8 3,8 -0,5 -0,6

Rusija 3,7 3,6 -0,7 -0,8

Ekonomije u razvoju 4,7 5,1 -0,6 -0,7

Afrika 5,0 4,8 0,8 0,0

Istočna i južna Azija 5,5 6,0 -0,8 -0,8

Kina 7,7 7,9 -0,6 -0,6

Indija 5,5 6,1 -1,2 -1,1

Zapadna Azija 3,3 3,3 -0,7 -1,1

Latinska Amerika i Karibi 3,1 3,9 -0,5 -0,3

Izvor: UN/DESA, World Economic Situation and Prospects 2013

Grafik 1Prognoza svjetske ekonomije do 2014. godine (u %)

Izvor: UN/DESA, World Economic Situation and Prospects 2013


Ekonomija Sjedinjenih Američkih Država je vidno oslabila i ne predviđa se osjetan rast u 2013. i 2014. godini. Rast BDP-a u Kini i Indiji je takođe usporio. Prema izvještaju UN, ostvareni rast u Kini je u 2012. pao na 7,7% sa 10,4% koliko je iznosio u 2010. godini, dok je rast u Indiji sa 9,6% pao na 5,5%.

Prema izvještaju UN, nekoliko evropskih ekonomija je već u recesiji. Proizvodnja je usporila u Njemač-koj, dok stagnira u Francuskoj. Velika Britanija je uspjela izaći iz recesije velikim dijelom zahvaljujući prihodima ostvarenim od održavanja Olimpijskih igara. Očekuje se da će rast BDP-a u Eurozoni iznositi svega 0,3% u 2013. i 1,4% u 2014. godini. Ekonomski rast u novim članicama EU je usporio, a neke od njih (Češka Republika, Mađarska i Slovenija) su pale u recesiju u 2012. godini. S druge strane, MMF pro-gnozira recesiju u Eurozoni od -0,4% za 2012. godinu, pri čemu se izdvaja da bi pad BDP-a u Italiji iznosi-lo -2,3 %, a u Španiji -1,5% za 2012. godinu, a pad u 2013. godini -0,7% u Italiji, odnosno -1,3% u Španiji.

Zemlje CIS-a, prema UN/DESA, bilježe rast od 3,8% u 2012. godini i predviđa se da će isti rast biti i u 2013. godini.

Zemlje jugoistočne Evrope, prema izvještaju UN, biće suočene sa brojnim izazovima, zbog povezano-sti sa zemljama EU, kroz slabljenje tražnje za izvozom i povećanje volatilnosti tokova kapitala i cijena sirovina. Osim toga, tu su i problemi kojima su ove ekonomije podložne i to: smanjene investicione po-trošnje i nagovještaji smanjenja proizvodnje. Prema posljednjem izvještaju EBRD (januar 2013. godine) prognozira se da će rast BDP-a u 2013. godini u Albaniji, Bosni i Hercegovini, Srbiji i Hrvatskoj iznositi 2%, 0,6%, 2,1% i 0,8% respektivno. Prognoza rasta BDP-a u Crnoj Gori je 0,8% za 2013. godinu.

Uz skromne ocjene o ekonomskom kretanju, po osnovnom scenariju za 2012. godinu i slična predviđanja za 2013. godinu, crnogorska ekonomija, na srednji rok, neće moći da računa na visoke stope rasta kakve su zabilježene prije 2009. godine.

Boks 1.2 – Poslovni ambijent u Crnoj Gori

Crna Gora ima značajnu ulogu u regionu u sprovođenju reformi unapređenja poslovnog ambijenta. Re-zultati koje je postigla u toj oblasti omogućile su joj napredak na listi lakoće poslovanja (Doing business 2013). Sa dvije zabilježene reforme, zemlja je popravila svoju poziciju za pet mjesta (51. mjesto od 185 zemalja koje su uključene u izvještaj). Od zemalja regiona bolju poziciju ima Makedonija (23. na listi) i Slovenija (35. na listi), dok su Hrvatska (84), Albanija (85), Srbija (86), Kosovo (98) i Bosna i Hercegovina (126. pozicija) slabije rangirane od Crne Gore.

Istaknuto je uspješno sprovođenje reformi u dvije oblasti: izdavanje građevinskih dozvola i dobijanje kredita. U oblasti izdavanje građevinskih dozvola, ostvaren je pomak zbog smanjenja troškova kod pribavljanja građevinskih dozvola ukidanjem nadoknade za građevinsku i upotrebnu dozvolu, sma-njivanjem administrativnih taksi za dobijanje ekološke saglasnosti, korigovanjem troškova pri izradi strategije protivpožarne zaštite. U oblasti dobijanje kredita, zabilježen je napredak za pet mjesta, jer je omogućeno da se podacima iz Kreditnog registra, pored kreditno-garantnih institucija, mogu služiti i lica o čijim se kreditnim zaduženjima vode podaci, kao i žiranti po kreditnim zaduženjima.

19Realni sektor

Tabela 1 Rangiranje Crne Gore prema osnovnim indikatorima poslovanja

DB 2013. godina DB 2012. godina Promjena u poziciji

Započinjanje biznisa 58 45 -13

Izdavanje građevinskih dozvola 176 175 -1

Dobijanje priključka za električnu energiju 69 69 Bez promjene

Registrovanje imovine 117 112 -5Dobijanje kredita 4 9 +5

Zaštita investitora 32 29 -3

Plaćanje poreza 81 119 +38

Prekogranična trgovina 42 37 -5

Izvršenje ugovora 135 137 +2Rješavanje nelikvidnosti 44 53 +9

Izvor: Doing Business in 2013 – The World Bank Group

Crna Gora je značajno unaprijedila svoju poziciju i kod indikatora plaćanje poreza, za 38 pozicija, zbog objedinjavanja registracije i naplate poreza i doprinosa, kao i značajnog skraćivanja postupka plaćanja poreza i smanjenja broja plaćanja. U 2012. godini Crna Gora je poboljšala poziciju zapošljavanja radni-ka, koju takođe prati Doing Business izvještaj, zbog smanjenja troškova otpremnina, kao i smanjenja maksimalnog trajanja ugovora na određeno vrijeme i povećanja plaćenog godišnjeg odmora.

Nalazi Doing Business 2013 izvještaja ističu napredak u reformi poslovanja, ali i dalje ima prostora za unapređenje poslovnog ambijenta.

Sveukupna globalna ekonomska sli-ka je i dalje krhka, ali s nešto manjim rizikom negativnih trendova odre-đenih indikatora. Relativno slab glo-balni rast se očekuje u 2013. godini, a trebalo bi postupno da jača u 2014. i 2015. godini. Institucije koje se bave prognoziranjem osnovnih ekonom-skih indikatora revidirale su ih više puta tokom prethodne godine, s tim da su vrlo oprezne u projekcijama, s obzirom na trajanje i nepredviđeni tok krize.

Grafik 1.1Projekcije EBRD, UN/DESA i Vienna Institute o kretanju BDP-a za zemlje jugoistočne Evrope u 2013. godini– stope rasta u %

Izvor: EBRD, UN/DESA i Vienna Institute


Tako je, prema procjeni EBRD iz maja 2012. godine, BDP Crne Gore u 2013. godini trebalo da ima rast od 1,6%. Ova stopa je korigovana na 0,8% u julu 2012. godine i ostala je ista u oktobru 2012, kao i u janua-ru 2013. godine. Prema procjenama UN/DESA i Vienna Institute taj rast je, iako skroman, nešto optimistič-niji (grafik br. 1.1). Ocjena godišnjeg rasta realnog BDP-a Crne Gore za 2013. godinu, bazirana na modelskoj i ekpertskoj procjeni, kreće se u ras-ponu 0,7%-1,9%, sa centralnom projekcijom od 1,5%. Na grafiku 1.2 dat je makromodelski pregled kretanja realnog BDP-a, na kvartal-nom nivou, sezonski prilagođen.

Modelska procjena koja ukazuje na zavisnost BDP-a od kretanja BDP-a u Eurozoni, kretanja zarada, zaposle-nosti, industrijske proizvodnje i sektora turizma, ukazuje da bi realni BDP u 2013. godini mogao ostvariti rast od 0,7% do 1,9% na godišnjem nivou, sa centralnom projekcijom na nivou od 1,51%. Ponderacijom procjena rasta realnog BDP-a međunarodnih institucija i instituta, rast BDP-a bi bio na nivou od 1,4%.

Međutim, treba naglasiti da postoje izraženi rizici. Rizik se, prije svega, ogleda u očekivanom daljem prila-gođavanju agregatne domaće tražnje. Ovo prilagođavanje može imati skroman uticaj na domaću tražnju, jer se ne očekuje rast realnih zarada, niti povećanje zaposlenosti u korporativnom sektoru, a postoji visoka ne-likvidnost korporativnog sektora, oprezna kreditna aktivnost banaka, kao i dalja stagnacija ekonomija EU i zemalja regiona, odnosno glavnih trgovinskih partnera Crne Gore. Stagnacija, ako ne i pad agregatne tražnje, s posebnim akcentom na javnu potrošnju, uz blagi rast investicione potrošnje će biti osnovna determinanta očekivanog rasta BDP-a u 2013. godini, koji, usljed niske baze iz 2012. godine, čini recesiju u 2013. godini malo vjerovatnom.

U nastavku teksta slijedi SWOT analiza koja treba da ukaže na prednosti i slabosti ekonomije Crne Gore, kao i na šanse i na opasnosti u 2013. godini.

4 Oranž linija na grafiku predstavlja kretanje realnog BDP-a izraženog u milionima eura po kvartalima (sezonski prilagođena), dok x osa predstavlja godine po kvartalima.

Grafik 1.2Kretanje realnog BDP-a u 2013. godini-modelska procjena4

21Realni sektor

Tabela 1.3 SWOT matrica

Prednosti Slabosti

• Bogatstvo prirodnim resursima-potencijal za privlačenje SDI

• Euro kao sredstvo plaćanja•Niske carine i liberalan sistem•Niske poreske stope• Potencijal za razvoj turizma• Status kandidata EU - korišćenje fondova

• Visok državni dug• Porast broja firmi u blokadi i sa gubitkom•Nedovoljna kreditna aktivnost banaka•Neriješeni strukturni problemi u dvije važne

pririvredne grane- energetika i proizvodnja aluminijuma

•Neravnomjerna regionalna razvijenost•Nedovoljno razvijena infrastruktura•Nefleksibilno tržište rada i nezaposlenost• Zavisnost od SDI, nizak nivo greenfield investicija i

investicija u oblasti proizvodnje•Nediverzifikovanost izvoza• Zavisnost od uvoza i nepovoljna struktura uvoza• Slaba konkurentnost domaćih preduzeća

Šanse Opasnosti

• Stabilizacija bankarskog sektora reflektovana kroz rast depozitnog potencijala

• Izvorišta pijaće vode i dobra očuvanost od zagađenja vode, vazduha i zemljišta

• Korišćenje IPA fondova, IPARD programa,• Potencijal za proizvodnju zdrave hrane i ruralni razvoj

– prerada primarne poljoprivredne proizvodnje i organska poljoprivreda,

•Drvoprerađivačka industrija i proizvodnja finalnih proizvoda od drveta

• Planirani razvojni projekti, posebno u sektoru turizma i energetike

• Korišćenje obnovljivih izvora energije

•Opasnost od povećanja budžetskog deficita• Tendencija rasta državnog duga•Opasnost od aktiviranja izdatih državnih garancija• Pogoršanje kvaliteta kreditnog portfolija•Nastavak restriktivne kreditne politike banaka• Smanjeni priliv SDI, nizak nivo reinvestiranja i

potencijalni odliv stranog kapitala• Smanjivanje eksterne tražnje (izvoza i prihoda od

turizma)• Porast cijena energenata i sirovina• Porast cijena hrane na globalnom nivou•Depopulacija seoskih naselja, migracija stanovništva• Povećanje stope PDV-a

1. Prednosti predstavljaju faktore koji pozitivno utiču na ekonomski rast.

Prirodna bogatstva neosporno predstavljaju veliki potencijal za dugoročni ekonomski rast, koji se može re-alizovati kroz domaće, ali i strane investicije. To je jedan od strateških ciljeva Crne Gore, čija eksploatacija je u vremenskom smislu neizvjesna. U pitanju je veliki poljoprivredni, turistički i hidroenergetski poten-cijal. U izvještaju Strategija energetike Crne Gore do 2025. definisan je prosječni teoretski hidroenergetski potencijal u iznosu 9.846 GWh, s tim da je 17% ovog potencijala u komercijalnoj eksploataciji.

Ova statistika ukazuje na veliki neiskorišćeni potencijal, što predstavlja dobru podlogu za pri-vlačenje SDI.

Euro kao sredstvo plaćanja predstavlja pogodnost i za domaće i za strane investitore, jer štiti privredu od rizika deviznog kursa i opasnosti pojave spirale devizni kurs – inflacija – devizni kurs. Ova činjenica pred-stavlja veliku komparativnu prednost Crne Gore u odnosu na zemlje regiona.

Niske carine i liberalan spoljnotrgovinski sistem stimulišu poslovni ambijent i pozitivno utiču na moguće investiranje. Ovome treba dodati i bescarinsku zonu u okviru CEFTA sporazuma.


Porez na dodatu vrijednost (PDV) je sa stopama 17% i 7% na najnižem nivou u regionu. Dakle, jednocifre-ne poreske stope će biti faktor prepoznavanja Crne Gore i faktor koji može uticati na privlačenje investicija u narednom periodu. Čak i u slučaju malog povećanja stope PDV-a, Crna Gora će i dalje biti u grupi zemalja sa najnižim stopama.

Prednost Crne Gore ogleda se i u ogromnom potencijalu kako za zimski, tako i ljetnji turizam. Uprkos poteškoćama i usporavanju rasta, odnosno stagnaciji u većini djelatnosti, ovaj sektor bilježi pozitivnu sta-tistiku dolazaka i noćenja turista. Tokom 2012. godine broj dolazaka turista je povećan za 4,8%, a noćenja za 4,3%. Nastavak pozitivnog trenda se očekuje i u narednom periodu. Prema posljednjem izvještaju Svjet-skog savjeta za putovanja i turizam, Crna Gora će, u narednih deset godina, biti vodeća zemlja po rastu turizma i njegovom doprinosu BDP-u. Prema njihovim prognozama direktni doprinos turizma BDP-u će porasti na 17,8% do 2022. godine. Inače, turizam je djelatnost koja je u strukturi BDP-a svoje učešće više nego udvostručila u periodu od deset godina (poređenje 2011. godine sa 2001. godinom). Učešće bruto dodatne vrijednosti hotela i restorana je 2001. godine u ukupnom BDP-u iznosilo je 2,2%, a učešće u 2011. godini 5%, s tim da je naziv djelatnosti promijenjen u usluge i smještaj.

Dobijanje statusa kandidata automatski znači verifikaciju EU institucija o kvalitetu sprovedenih reformi. To je pozitivan signal za međunarodne investitore. Sticanjem statusa kandidata za članstvo u EU, Crnoj Gori su iz Instrumenata pretpristupne pomoći postala dostupna i sredstva koja obuhvataju nove sektore, kao što su regionalni razvoj, razvoj ljudskih resursa, poljoprivreda i ruralni razvoj. Dakle, kao zemlja kan-didat Crna Gora ima pravo da povlači sredstva iz svih pet komponenti IPA. Kako je Evropskoj komisiji potreban višegodišnji program na osnovu koga će staviti na raspolaganje pretpristupna sredstva, a to znači minimum standarda za implementaciju, upravljanje i finansijsku kontrolu, iniciran je projekat „Strategija razvoja Crne Gore i nacionalni plan razvoja“. Nacionalni plan razvoja 2013 – 2016. (NPR) od suštinskog je značaja za srednjoročno planiranje svih razvojnih mjera i investicija zemlje koje će, dijelom, biti finan-sirane iz javnih sredstava, domaćih i inostranih. U tom okviru, od velike važnosti je programiranje EU pomoći, koju Crna Gora dobija kroz IPA fondove.

2. Slabosti predstavljaju faktore koji negativno utiču na privredni rast i njihovi negativni efekti su se mogli osjetiti i u prethodnom periodu.

Privredni sektor Crne Gore suočava se više poteškoća izazvanih svjetskom ekonomskom krizom. Došlo je do smanjenja likvidnosti usljed povećanja državnog duga koji je na kraju 2012. godine iznosio 1.699,5 miliona eura ili 51,1% BDP-a, rasta broja firmi u blokadi, koji je na dan 31.12.2012. godine iznosio 39.842 pravnih lica i preduzetnika, što predstavlja 23,51% svih privrednih lica. Prisutan je i problem smanjene tražnje kao posljedica svjetske krize.

Uticaj krize i neadekvatna kreditna politika banaka iz pretkriznog perioda su se značajno odrazili na kre-ditnu aktivnost banaka i tokom 2012. godine. Banke i dalje obazrivo procjenjuju rizike i nijesu sklone in-tenzivnijem kreditiranju. Dodatno, tendencije iz realnog sektora još uvijek pokazuju sliku blagog oporavka stanja, što ne stvara podsticajni ambijent za porast kreditne aktivnosti banaka.

Crna Gora u prethodnom periodu nije uspjela da riješi probleme u dvije važne privredne grane: energetici i prozivodnji aluminijuma. Kombinat aluminijuma suočen je sa visokim dugom za struju, ali i problemom isplate zarada zaposlenima. Prozivodnja aluminijuma je važna privredna grana Crne Gore, kako sa aspek-

23Realni sektor

ta izvoza, BDP-a, tako i sa askpekta zaposlenosti. Oslanjanje privrede na prozvodnju sirovina je rizično zbog visoke volatilnosti cijena sirovina na svjetskom tržištu. Problemi u KAP-u su se negativno odrazili i na državni budžet.

Nejednakost je prisutna i sa regionalnog aspekta, pri čemu se posebno ističe nerazvijeni sjever Crne Gore. Nerazvijeno tržište rada, prestanak rada pojedinih preduzeća koja su pripadala radno – intenzivnim gra-nama u sjevernom regionu uslovili su migraciju stanovništva od sjevera ka jugu, čime se povećao pritisak na infrastrukturu djelova zemlje sa povećanim prilivom stanovništva, a ujedno je dovelo do depopulacije opština sjevernog regiona. Migracije stanovništa iz ruralnih područja uticale su na neiskorišćenost poljo-privrednog potencijala, a posljedica je i uvoz hrane iz inostranstva. Ministarstvo ekonomije je, u okviru Strategije regionalnog razvoja Crne Gore do 2014. godine, definisalo uslove institucionalne i sistemske po-drške politici ravnomjernijeg regionalnog razvoja zemlje što može djelimično uticati na ublažavanje ovog problema. Fokus je stavljen na valorizaciju šumskog i poljoprivrednog potencijala kroz IPA projekte (sred-stvima Evropske komisije, Vlade Danske i drugim sredstvima).

Nedovoljno izgrađena i nerazvijena infrastruktura može biti ograničavajući faktor budućeg privrednog razvoja zemlje. Saobraćaj je komplementarna grana sa drugim djelatnostima (turizam, trgovina, industri-ja, tranzit roba) što povećava značaj njegovog unapređenja. Međutim, napravljeni su i određeni pomaci. Željeznička infrastruktura je unaprijeđena sanacijom pruge Podgorica-Nikšić u 2012. godini. Kada je u pitanju drumska infrastruktura najznačajniji realizovani projekat je put Grahovo-Risan-Žabljak u 2011. godini, čime se otvara šansa za valorizaciju potencijala sjevernog regiona, ali i smanjenje ekonomske ne-jednakosti između sjevera i juga. Put Pogdorica-Plav, čija je izgradnja u toku, značajno će smanjiti drum-sku udaljenost između ova dva grada, što će dodatno podstaknuti razvoj sjevera.

Tržište rada u Crnoj Gori se pokazalo kao nefleksibilno i neprilagodljivo, posebno u uslovima krize. Izraže-na je neusklađenost ponude radne snage i potreba tržišta rada, a postoji visok stepen dugoročne nezaposle-nosti, kao i visoka stopa nezaposlenosti među mladima. Takođe, potrebe tržišta rada nijesu usklađene sa sistemom obrazovanja. Nacionalnom strategijom zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa za period 2012 – 2015, usvojenom u decembru 2011. godine, a kroz postavljene prioritete, nastoje se prevazići navedeni problemi tržišta rada. Jedan od prioriteta je da se unapređenjem znanja i vještina putem formalnog i ne-formalnog obrazovanja i obuke smanji neusklađenost ponude i tražnje, a ujedno smanji nezaposlenost. Politika budžetske konsolidacije i štednje uslovila je smanjenje obima sredstava namijenjenih aktivnim mjerama tržišta rada u 2013. godini što ovaj segment može učiniti još ranjivijim.

Pored značajnog priliva stranih direktnih investicija, u većini slučajeva radi se o investiranju u postojeće objekte, izgradnji nekretnina za ličnu upotrebu i pretežno su to investicije u uslužnoj i finansijskoj oblasti. Veoma malo je investicija u oblasti proizvodnje. Sve to dovodi do kratkoročnih efekata investicija na do-maću ekonomiju i slabog uticaja na otvaranje novih radnih mjesta, usvajanje novih znanja i tehnologija, povećanje produktivnosti i izvoza, odnosno dugoročnog razvoja Crne Gore.

Crnogorski izvoz karakteriše nizak nivo diverzifikovanosti, to jest, u robnom izvozu dominiraju sirovine i proizvodi niskog stepena obrade, koji su često pod uticajem berzanskih kolebanja i podložni konjunktur-nom ciklusu. U razmjeni usluga dominira turizam, koji je takođe, u velikoj mjeri podložan konjunktur-nim kretanjima.


Visoka zavisnost od uvoza predstavlja permanentnu slabost crnogorske ekonomije. Problem bi se djeli-mično mogao riješiti povećanom supstitucijom uvoza, a za ovo postoje realni kapaciteti u domaćoj ekono-miji. Struktura uvoza je, takođe, prilično nepovoljna. U uvozu dominiraju proizvodi široke potrošnje, dok je učešće opreme i mašina mnogo manje. Uz pomjeranje strukture uvoza u pravcu opreme i mašina, moglo bi se pozitivno uticati na privrednu aktivnost i pokrenuti investicioni ciklusi u zemlji.

3. Šanse predstavljaju mogućnosti za dalji privredni razvoj, a one će, naravno, zavisiti od niza faktora.

U toku 2012. godine bankarski sistem je bio relativno stabilan, likvidan i solventan. Likvidnost bankar-skog sistema je bila zadovoljavajuća u toku 2012. godine i koeficijenti likvidnosti bili su iznad zakonski propisanih minimuma. Izvršenim dokapitalizacijama tokom 2011. i 2012. godine je obezbijeđena sol-ventnost bankarskog sektora. Koeficijent adekvatnosti kapitala na agregatnom nivou bio je znatno iznad zakonski propisanog minimuma i na kraju 2012. godine je iznosio 14,71%. Kontinuiran rast depozitnog potencijala banaka tokom 2012. godine predstavlja odraz stabilnog povjerenja u bankarski sistem Crne Gore, kako građana, tako i privrede.

Obavezujući se na poštovanje međunarodno prihvaćenih pravila poslovanja i članstvom Crne Gore u STO (Svjetska trgovinska organizacija), crnogorskim preduzećima se omogućava ravnopravan tretman u ino-stranstvu. Domaća preduzeća dobijaju šansu da potvrde konkurentnost i da se pozicioniraju na regional-nom i širem tržištu. Spremnošću da se posluje po principima razvijenog svijeta i članstvom u STO, šalje se pozitivan signal budućim investitorima.

Veliki broj studija pokazuje da će u dolazećim decenijama jedan od najvećih globalnih problema biti ne-stašica pijaće vode. Crna Gora je relativno bogata izvorima pijaće vode, koje bi trebalo mnogo više ekonom-ski valorizovati u narednim godinama. Crna Gora je u ekološkom pogledu „dobro očuvana“ (sa izuzetkom nekoliko lokacija, kao na primjer u okolini KAP-a), što predstavlja dobru osnovu za razvoj turizma, poljo-privrede i prehrambene industrije.

Dobijanjem statusa zemlje kandidata za članstvo u EU, Crnoj Gori je omogućeno da koristi fondove svih pet komponenti Instrumenta za pretpristupnu pomoć Evropske unije (IPA), uključujući komponentu V namijenjenu ruralnom razvoju. Niz aktivnosti, kao što je investiranje u poljoprivredne posjede, razvoj ruralne infrastrukture, davanje podrške uspostavljanju grupa proizvođača, kao i niz drugih aktivnosti komponente V, u značajnoj mjeri mogu uticati na razvoj nedovoljno razvijenih područja, čime se daje šansa razvoju sela i sektora poljoprivrede. Program razvoja poljoprivrede i ruralnih područja Crne Gore, u okviru IPARD 2013, je pripremljen i njegova osnovna namjena je da realizacijom predloženih mjera omogući uslov za korišćenje IPARD-a (Instrument for Pre – accession Assistance in Rural Development). Za implementaciiju IPARD-a, Crna Gora treba da ispuni neophodne preduslove vezane za strukturni, in-stitucionalni i pravni okvir, odnosno jedan od uslova je i uspostavljanje operativne strukture, odnosno akreditacija Agencije za plaćanje. Agencija predstavlja jedan od koraka koji vodi uspostavljanju IPARD programa, uključujući i druge programe u okviru kojih će se povlačiti sredstva iz pristupnih fondova. Po-sebno treba istaći značaj edukacije poljoprivrednih proizvođača, kako bi bili u mogućnosti da razmišljaju o sredstvima koja treba da „povuku“, da ih planiraju na vrijeme i da budu u stanju da se organizuzuju na način koji je u skladu sa EU standardima.

25Realni sektor

Ulaganje u oblast proizvodnje prehrambenih proizvoda, posebno proizvodnje organskog voća i povrća, zdrave hrane kao apsolutnog hita u svijetu, može biti potencijalna šansa za privlačenje investicija. Predno-sti koje se odnose na razvoj ruralnog područja su prije svega istovremeno ulaganje u turizam i poljoprivre-du. Razvijanje poljoprivredne proizvodnje, te proizvodnje zdrave hrane na sjeveru Crne Gore, uticalo bi na smanjenje regionalnih razlika i istovremeno stvorilo uslove za razvoj seoskih područja.

Dobro uspostavljena poljoprivredna proizvodnja podrazumijeva i povećanje obradivih poljoprivrednih površina, ulaganje u organsku proizvodnju hrane, kao i preradu primarnih poljoprivrednih proizvoda. Primarna proizvodnja hrane u Crnoj Gori je niska, nedovoljno tehnološki razvijena, tako da, s obzirom na raspoloživi potencijal, treba iskoristiti šansu pretpristupnih fondova za razvoj ovog segmenta. Crna Gora raspolaže znatnim potencijalom za proizvodnju poljoprivrednih proizvoda, čijim bi se iskorišćavanjem uticalo kako na supstituciju uvoza, tako i na povećanje izvoza.

Drvoprerađivačka industrija je tokom proteklih godina bila prilično zapostavljena. Zbog raspoloživog drv-nog potencijala, ulaganje u drvoprerađivačku industriju bi uticalo na povećanje proizvodnje, posebno na povećanje proizvodnje finalnih proizvoda od drveta. Ovo bi imalo pozitivan efekat na smanjenje nezapo-slenosti u sjevernim opštinama.

Kako je crnogorska ekonomija mala - aktiviranje neke od mogućih investicija, posebno u energetici i tu-rizmu, moglo bi uticati na pozitivan ekonomski trend, a kroz multiplikativno dejstvo pokrenuli bi proi-zvodnju i u komplementarnim sektorima (saobraćaj, trgovina, građevinarstvo i sl.). U tom smislu, predvi-đena je valorizacija sljedećih turističkih potencija: Velika plaža i Ada Bojana u Ulcinju, Bjelasica i Komovi, ostrvo Mamula, Kraljičina plaža. Već je dat nagovještaj za početak izgradnje žičare Cetinje-Lovćen-Kotor za koju je očekivana izgradnja u junu ili julu 2013. godine. U toku je i izgradnja ostalih faza marine Porto Montenegro. Imajući u vidu naglašen potencijal, ostvarenje predviđenih ulaganja, diverzifikaciju turistič-kog proizvoda, jačanje promotivnih aktivnosti, turizam bi mogao biti pokretač ostalih komplementarnih djelatnosti (poljoprivreda, trgovina, saobraćaj i dr.).

Istraživanja i preliminarna mjerenja su pokazala da postoji dovoljan vjetropotencijal za tehnoekonomsko korišćenje, što je dobar podsticaj investitorima da plasiraju sredstva i investiraju u ovaj vid obnovljivih izvora energije. Takođe, Crna Gora ima veliki potencijal za korišćenje i ostalih alternativnih izvora energi-je poput solarne energije, biomase i dr. Crna Gora ima još uvijek neiskorišćen hidroenergetski potencijal. Međutim, valorizacija ovog potencijala ne treba da ide na uštrb prirodnih ljepota.

4. Opasnosti predstavljaju faktore koji u narednom periodu mogu negativno uticati na ukupnu privredu.

Efekti globalne finansijske krize, usporena privredna aktivnost, kao i veoma teška cjelokupna ekonomska situacija u zemlji, uslovili su da se budžetski prihodi ne ostvaruju planiranim obimom i dinamikom. Kao rezultat toga ostvaren je visok budžetski deficit, koji je prouzrokovao dodatno zaduživanje, što je rezulti-ralo povećanjem državnog duga. Analiza održivosti duga ukazuje da je državni dug održiv, ali i da bi se teškoće mogle javiti u slučaju negativnog kretanja BDP-a, budžetskog deficita u dugom roku, aktviranja izdatih garancija, kao i u slučaju nastavka tendencije brzog rasta javnog duga.

Izuzetno visok nivo državnih garancija predstavlja veliku opasnost za održivost državnog duga, jer ukoli-ko se iznos garancija uključi u državni dug, on prelazi granice propisane Mastrihtskim kriterijumima. Za


pojedine garancije postoji visok rizik da će biti aktivirane, stoga treba sagledati cjelokupni iznos izdatih garancija. Dodatnu zabrinutost predstavlja i brzina rasta državnog duga u proteklih nekoliko godina.

Pojava dužničke krize u EU je izložila crnogorsku ekonomiju brojnim rizicima. Stoga je, uprkos stabiliza-ciji bankarskog sektora, potrebno ispitati rizični profil i potrebe za kapitalom u bankama. Dakle, pojačana supervizija i dalje napredovanje u finansijskoj regulaciji, predstavljaju neophodnost kako bi se redukovale reperkusije evropske dužničke krize.

Visok nivo nekvalitetnih kredita posljedica je neopreznog odobravanja kredita u prošlosti, ali i nepovoljnih uslova privređivanja iz proteklog perioda, koji otežavaju vraćanje dugova preduzeća i fizičkih lica. Banke su 2012. godinu završile s učešćem nekvalitetnih kredita u ukupnim kreditima od 17,6%, tj. zabilježen je porast od 2,1 p.p. u odnosu na kraj prethodne godine5.

Ni u 2013. godini nije nerealno očekivati dalje pogoršanje kvaliteta kredita, prvenstveno zbog velike i ra-stuće nelikvidnosti crnogorske privrede. Stoga je nastavak politike vrlo obazrivog kreditiranja praktično neizbježan.

Posljednjih nekoliko godina evidentan je visoki priliv kapitala u obliku stranih direktnih investicija, što je pozitivno uticalo na ekonomski rast. Smanjivanje priliva, uz nizak nivo reinvestiranja, sa jedne strane ,i potencijalni odliv stranog kapitala, sa druge strane, negativno bi se odrazilo na dugoročni privredni razvoj Crne Gore.

Produbljivanje krize i smanjenje tražnje na izvoznim tržištima mogu negativno da utiču na ostvarenje prihoda od izvoza roba i usluga. Pritom se misli na sektor turizma i njegovo dominantno učešće u uku-pnim prihodima od usluga, odnosno na veliku zavisnost cjelokupne ekonomije od turizma, i činjenicu da je samo oslanjanje na turizam potencijalna opasnost u slučaju gore turističke sezone.

Porast cijena energenata i sirovina direktno bi uticao na vrijednosni rast uvoza, a takođe i na rast cijena domaćih proizvoda. S obzirom na visoko učešće nekoliko sirovina u crnogorskom izvozu, volatilnost ovih sirovina može ozbiljno da ugrozi prihode preduzeća.

Porast cijena hrane na globalnom nivou odražava se i na porast cijena hrane u Crnoj Gori, prije svega zbog visoke zavisnosti od uvoza prehrambenih proizvoda, što u krajnjem utiče na rast inflacije i opadanje nivoa životnog standarda. U 2012. godini rast cijena kategorije hrana i bezalkoholna pića iznosio je 6,9% na go-dišnjem nivou, a ukupna inflacija je iznosila 5,1%.

Podaci posljednjeg popisa stanovništva iz 2011. godine potvrdili su činjenicu da postoji izrazita depopu-lacija stanovništva, posebno opština sjevernog regiona Crne Gore. Migracija stanovništva je podstaknuta nizom razloga, a neki od osnovnih su i nemogućnost radnog angažmana radno sposobnog stanovništva, zatvaranje postojećih fabrika, pogona i sl. Depopulacijom se utiče i na smanjenje poljoprivredne proizvod-nje i smanjenje angažovanja individualnih domaćinstava u procesu proizvodnje u ukupnom sektoru po-ljoprivrede. Prema raspoloživim popisnim podacima smanjuje se i učešće poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu. Međutim, zbog kretanja cijena poljoprivrednih proizvoda na globalnom nivou nameće se

5 Nekvalitetni krediti obuhvataju kategorije C, D i E.

27Realni sektor

potreba većeg ulaganja u ovaj sektor s ciljem podsticanja proizvodnje i zaustavljanja migracije stanovniš-tva seoskih naselja. Stoga je od izuzetne važnosti korištenje IPA fondova namijenjenih za ruralni razvoj i poljoprivredu, posebno poljoprivredu koja je i dio NPR-a (Nacionalnog plana razvoja). Inače, u funkciji ostvarivanja strateškog cilja ekonomske politike Crne Gore, Nacionalni plan razvoja identifikuje tri priori-tetna sektora razvoja: turizam, energetiku i poljoprivredu i ruralni razvoj.

S obzirom na trenutno stanje deficita, realno očekivanje je da se izvor finansiranja može tražiti u poveća-nju PDV-a. To bi moglo smanjiti nivo reinvestiranja, kao i prilive SDI-a, ali analize ipak ukazuju da malo povećanje stope PDV-a ne bi imalo visok negativan uticaj na realni sektor.

Boks 1.3 – Tranzicioni proces zemalja istočne Evrope i ostalih zemalja bivšeg SSSR-a (Tranzicioni indikatori)

Uticaj globalne ekonomske krize je i dalje prisutan u mnogim tranzicionim ekonomijama. Anketa EBRD-a Život u tranziciji pokazuje da je kriza teško pogodila većinu populacije, a istovremeno smanjila podršku demokratiji i tržištu.

Od 1994. godine, kada je izvještaj Transition report prvi put objavljen, EBRD prati napredak zemalja u tranziciji kroz set tranzicionih indikatora. Tranzicioni indikatori ukazuju stanje države u odnosu na određene ekonomske aspekte.

Tabela 1 Tranzicioni indikatori za izabrane zemlje, 2012.

Naziv zemlje

Privredni subjekti Tržišta i trgovina

Velike privatizacije

Male privatizacije

Upravljanje i restrukturiranje

preduzeća

Liberalizacija cijena

Trgovina i devizni sistem

Politika konkurencije

Albanija 4- 4 2+ 4+ 4+ 2+

BiH 3 3 2 4 4 2+

Bugarska 4 4 3- 4+ 4+ 3

Crna Gora 3+ 4- 2+ 4 4+↑ 2

Makedonija 3+ 4 3- 4+ 4+ 3-

Rumunija 4- 4- 3- 4+ 4+ 3+

Rusija 3 4 2+ 4 4↑↑ 3-

Srbija 3- 4- 2+ 4 4 2+

Slovenija 3 4+ 3 4 4+ 3-↓Hrvatska 3+ 4+ 3+ 4 4+ 3

Raspon rezultata je od 1 do 4+, pri čemu ocjena 1 predstavlja malu ili nepostojeću promjenu u odnosu na centralno-plansku ekonomiju, dok 4+ odgovora standardu tržišnih ekonomija. Strelice ↑ i ↓ označavaju jedan stepen naviše ili naniže u odnosu na prethodnu godinu. Dvije strelice naviše ↑↑ označavaju dva stepena poboljšanja.

Izvor: EBRD Transition Report 2012 (Transition Indicator Scores)


Tabela br. 1 prikazuje tranzicione indikatore u šest oblasti za izabrane zemlje: velike privatizacije, male privatizacije, upravljanje i restruktuiranje preduzeća, liberalizacija cijena, razmjena i devizni sistem, po-litike konkurencije. Raspon rezultata je od 1 do 4+, pri čemu ocjena 1 predstavlja malu ili nepostojeću promjenu u odnosu na centralno-plansku ekonomiju, dok 4+ odgovara standardu tržišnih ekonomija. Kada su u pitanju tržišni subjekti (prve tri kolone), odabrani uzorak zemalja ne bilježi značajne tran-zicione pomake u odnosu na prethodnu godinu. Slovenija je nazadovala jedan stepen u odnosu na 2011. godinu (3-↓) u domenu politika konkurencije. Crna Gora i Rusija bilježe jedan (4+ ↑) i dva stepena napredovanja redom (4 ↑↑) kada je u pitanju trgovina i devizni sistem. Jedan od glavnih razloga je njihov dugoiščekivani pristup Svjetskoj trgovinskoj organizaciji (STO). Vlada Rusije je odobrila mjere trećeg antimonopolskog paketa, koji je stupio na snagu u januaru 2012. godine. S druge strane, Crna Gora je pokrenula proces pregovora pristupa Evropskoj Uniji, što će dovesti do još veće integracije sa evropskim i svjetskim trgovinskim strukturama. Pozitivne promjene tranzicionih indikatora u odnosu na 2011. godinu su bile prisutne u Belorusiji u oblasti trgovine i deviznog sistema (2+↑), Latviji u oblasti upravljanja i restruktuiranjua preduzeća (3+↑), Turkmenistanu u domenu libelizacije cijena (3↑) i trgo-vine i deviznog sistema (2+↑).

Ekonomije u tranziciji su u prethodnoj godini ostvarile različite rezultate u domenu strukturnih re-formi. Na nivou sektora, došlo je do poboljšanja (jedan stepen) u oblasti poljoprivredne proizvodnje (Rumunija), održive energije (Azerbejdžan i Srbija), voda i otpadnih voda (Rusija), puteva (Hrvatska), željezničkog saobraćaja (Rusija i Ukrajina), bankarstva (Poljska), osiguranja i drugih finansijskih servisa (Makedonija i Moldavija), mikrofinansija, malih i srednjih preduzeća (Gruzija i Srbija), privatnog kapi-tala (Rumunija, Slovenija i Turska) i tržišta kapitala (Crna Gora i Poljska). Pogoršanja su se realizovala u devet sektora: poljoprivreda (Bjelorusija), valorizacija prirodnih resursa (Mađarska), održiva energija (Kazakhstan i Turska), električna energija (Bugarska, Kazakhstan i Rumunija) i osiguranje i ostali finan-sijski servisi (Turska i Ukrajina).

U okviru izvještaja dati su, za svaku zemlju u tranziciji, određeni ključni prioriteti za 2013. godinu. Za Crnu Goru EBRD ističe potrebu:

1. Rješavanja problema u najvećoj industrijskoj grani. Vlada Crne Gore treba da osmisli plan za restruktuiranje ili zatvaranje KAP-a;

2. Daljeg jačanja finansijskog sistema i održavanje adekvatnog pristupa finansiranju privatnog sektora, naročito malih i srednjih preduzeća, za šta se ocjenjuje da je od vitalnog značaja za ekonomski oporavak;

3. Daljeg restruktuiranja energetskog sektora, što je i prioritet radi unapređenja efikasnosti i po-nude električne energije. Vlada je usvojila Strategiju energetskog razvoja, ali neophodni su dalji konkretni programi za promociju obnovljive energije i energetske efikasnosti.

Prema anketi CBCG, prisutan je op-timizam privrednika po pitanju oče-kivanog obima aktivnosti. Naime, prema anketi (sprovedenoj krajem ja-nuara i početkom februara 2013. go-dine), 44% privrednika očekuje pove-ćanje obima aktivnosti (proizvodnje i pružanja usluga), što je za 6 p.p. više od očekivanja iskazanih u prošlogo-dišnjoj anketi. Istovremeno se sma-

Grafik 1.3Očekivani obim aktivnosti u 2013. godini, %

29Realni sektor

njio broj privrednika (18%) koji će smanjiti nivo aktivnosti u 2013. go-dini, dok je u prethodnoj godini sma-njenje očekivalo 23% anketiranih privrednika.

Privrednici glavne poslovne barije-re u narednom periodu vide u slaboj tražnji, visokim kamatnim stopama na kredite i opštim rizicima poslova-nja.

U PEP-u (Pretpristupni ekonomski program) za Crnu Goru 2012-2015. se navodi da će u narednim godinama doći do ubrzanja ekonomskog rasta, s tim da su projekcije ekonomskog rasta, u srednjem roku, bazirane na konzervativnijim procjenama investicionih aktivnosti. Realni rast BDP-a u srednjem roku je projektovan na nivou 2,5% u 2013, 3% u 2014. i 3,5% u 2015. godini. Pesimistički scenario polazi od pretpostavke o produbljivanju negativnih trendova u Eurozoni: recesiji, smanjenju kreditne aktiv-nosti i povećanju nezaposlenosti. Takav scenario u Eurozoni, uz strukturne slabosti crnogorske ekonomije proizveo bi sljedeće stope realnog rasta BDP-a u Crnoj Gori: 1% u 2013, 1,5% u 2014. i 2% u 2015.

1.2. Djelatnosti

1.2.1. Industrijska proizvodnja

U 2012. godini ostvaren je pad ukupne industrijske proizvodnje od 7,1%, najviše zbog pada proizvodnje u sektoru vađenja ruda i kamena od 21% i sektoru prerađivačke industrije od 10,1%. Sektor snabdijevanja elek-tričnom energijom, gasom i parom zabilježio je rast proizvodnje od 1,4%.

U sektoru vađenja ruda i kamena pad proizvodnje od 9,3% zabilježen je u oblasti vađenja uglja, dok je rast od 17,6% zabilježen u oblasti ostalo ru-darstvo. U oblasti vađenja ruda meta-la nije zabilježena proizvodnja tokom 2012. godine.

U sektoru prerađivačke industri-je, koja čini 61,5% ukupne industrij-ske proizvodnje, zabilježen je pad od 10,1% u odnosu na posmatrani peri-od prethodne godine.

Rast proizvodnje je evidentiran u če-tiri od ukupno šesnaest oblasti indu-

Grafik 1.4Očekivane poslovne barijere u 2013. godini, %

Grafik 1.5Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat


strijske proizvodnje, čiji udio iznosi 12% ukupne industrijske proizvodnje. Najveći rast zabilježen je u oblasti proizvodnje duvanskih proizvoda 276,7%, proizvodnje osnovnih farmaceutskih proizvoda i preparata 37,7%, proizvodnje proizvoda od gume i plastike 6,3% i proizvodnje mašina i opreme na drugom mjestu nepome-nute 10,8%.

Proizvodnja osnovnih metala, oblast sa najvećim učešćem u sektoru prerađivačke industrije (25,9%), u uku-pnoj industriji bilježi pad od 24% u odnosu na 2011. godinu. Problemi u poslovanju Kombinata aluminijuma su nastavljeni, pa je zbog nagomilanih dugova prema EPCG, KAP bio primoran da smanji potrošnju elek-trične energije i ugasi dio ćelija. Uz aktuelne poteškoće (dug prema zaposlenima, dug za električnu energiju) buduće kretanje proizvodnje u ovoj oblasti je neizvjesno.

Pad proizvodnje u 2012. godini, u odnosu na 2011. godinu, zabilježen je u dvanaest oblasti prerađivačke in-dustrije, pri čemu je najveći pad evidentiran u oblasti proizvodnje namještaja - za 38,6%, dok je najmanji pad od 0,9% zabilježen u oblasti proizvodnje prehrambenih proizvoda. Pad proizvodnje od preko 30% zabilježen je još u oblastima proizvodnje odjevnih predmeta (31,0%), proizvodnje proizvoda od drveta, plute i sl (35,6%), proizvodnje papira i proizvoda od papira (35,7%), te proizvodnje metalnih proizvoda, osim mašina i uređaja (37,8%).

Grafik 1.6Industrijska proizvodnja po sektorima, Ø 2010 = 100

Izvor: Monstat

U sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode, koji učestvuje sa 32,3% u ukupnoj proizvodnji, zabilježen je rast od 1,4% u odnosu na 2011. godinu. I pored zabilježenog rasta, proizvodnja u ovom sektora je

31Realni sektor

u 2012. godini bila ispod planiranog nivoa. TE „Pljevlja“ je na godišnjem nivou ostvarila 10% veću proizvod-nju, dok je niži nivo proizvodnje ostvaren u hidroelektranama. Proizvodnja na godišnjem nivou u HE „Peru-ćica“ bila je manja za oko 10%, a u HE „Piva“ skoro 19%. Niža proizvodnja je rezultat niza faktora, a najviše smanjenja proizvodnje u hidroelektranama zbog loše hidrološke situacije u prva tri kvartala 2012. godine TE „Pljevlja“ je, zbog odlične pogonske spremnosti, u 2012. godini „prebacila“ plan proizvodnje što se pozitivno odrazilo na ukupnu proizvodnju ovog sektora. Za 2013. godinu se, energetskim bilansom, planira povećanje proizvodnje električne energije za 16%.

U protekloj godini ugrađeno je 70 hiljada novih multifunkcionalnih brojila, čime je premašen godišnji plan realizacije kapitalno-razvojnog projekta – „Unapređenje mjerenja u distributivnom sistemu Crne Gore“. Ovaj projekat, vrijedan oko 43 miliona eura, podrazumijeva ugradnju 300 hiljada brojila do 2015. godine.

Vlada Crne Gore je dobila zajam od Međunarodne banke za obnovu i razvoj (IBRD) u iznosu od 6,5 miliona eura u cilju finansiranja projekta „Energetska efikasnost u Crnoj Gori“. Projekat, koji se implementira od februara 2009. godine, a trajaće do kraja juna 2013. godine, predviđa poboljšanje energetske efikasnosti u obrazovnim i zdravstvenim ustanovama, kao i povećanje obaviještenosti javnosti o mjerama energetske efi-kasnosti. Do sada je, u okviru ovog projekta, rekonstruisano osam škola (vrijednost izvedenih radova iznosila je 2.762,0 hiljade eura) i dvije bolnice (vrijednost radova 645,1 hiljada eura), a u toku su radovi na još tri bol-nice (vrijednost radova je 1.335,3 hiljade eura).

U novembru je potpisana „Deklaraci-ja o pristupanju Crne Gore Energetskoj povelji“. Energetska povelja je multila-teralni ugovor čija je svrha uspostav-ljanje pravnog okvira za promociju dugoročne saradnje u oblasti ener-getike, zasnovane na komplementar-nosti i uzajamnoj koristi. Takođe se stvara i savez zemalja sa sličnim ener-getskim predispozicijama. Osnovni elementi Ugovora o Energetskoj po-velji su zaštita investicija, trgovina energijom, energetskim proizvodima i opremom koja se odnosi na energiju, sloboda tranzita energije, poboljšanje energetske efikasnosti, i sl.

Prateći kretanje industrijske proizvodnje tokom posljednje tri godine primjetan je opadajući trend.

1.2.2. Turizam

Trend rasta dolazaka i noćenja turista je nastavljen i u 2012. godini, što ukazuje na činjenicu da će ovaj sektor, kao najkonkurentniji, biti jedan od generatora rasta crnogorske ekonomije u narednom periodu. Prema po-dacima Monstata, Crnu Goru je tokom 2012. godine posjetilo 1.439,5 hiljada turista, što je za 4,8% više nego u 2011. godini, pri čemu se broj dolazaka stranih turista povećao za 5,3%, a domaćih za 1,7%.

Grafik 1.7Industrijska proizvodnja – trend kretanja (2010=100)

Izvor: Monstat


U strukturi dolazaka stranih turi-sta, najzastupljeniji su bili turisti iz Rusije (16,9%), Ukrajine (3,4%), Polj-ske (2,7%), Italije (2,5%), Njemačke (2,3%), Francuske (2,3%) i turisti iz susjednih država - Srbije (23,4%), Bosne i Hercegovine (6,6%), Koso-va (2,2%), Albanije (1,9%), Hrvatske (1,7%) i Makedonije (1,7%).

Primorska mjesta su bila najposje-ćenija i ove godine. Broj turista na primorju je bio za 4,5% viši u odno-su na prethodnu godinu i oni su činili 90,4% ukupno ostvarenih dolazaka. Povećan je i broj posjeta planinskim mjestima za 6,7%. Ostala turistička mjesta i ostala mjesta takođe bilježe povećanje broja dolazaka za 25,4% i 113,4% respektivno. Jedino se u glav-nom gradu broj turista smanjio za 1,1%.

Tokom 2012. godine, ostvareno je 9.151,2 hiljade noćenja što je za 4,3% više u poređenju sa prethodnom go-dinom. Od ukupnog broja noćenja, domaći turisti su ostvarili 1.008,2 hiljade noćenja, što je za 5,4% više nego u 2011. godini, dok su strani tu-risti ostvarili 8.143,0 hiljade noćenja, što predstavlja rast od 4,1%. Veći broj noćenja u 2012. godini, u odnosu na prethodnu godinu, ostvarili su turi-sti iz Rusije (11%), Francuske (9,7%), Italije (5,2%), Ukrajine (30,5%), Nje-mačke (1,2%), kao i zemalja regiona - Hrvatske (19,9%), Makedonije (10%) i Srbije (11,6%).

U ukupno ostvarenim noćenjima 96,8% se odnosilo na primorska mje-sta, dok su planinska mjesta zastu-pljena sa 1,2%, glavni grad sa 1,1%, a ostala turistička mjesta sa 0,8%.

Grafik 1.8Dolasci turista u 2012. godini

Grafik 1.10Noćenje turista u 2012. godini

Grafik 1.9Struktura dolazaka turista po mjestima u 2012. godini, u %

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

33Realni sektor

Ukupan broj noćenja koje su ostvari-li turisti iz zemalja EU u 2012. godini iznosio je 1.643,6 hiljada, što čini 18% ukupnih noćenja. U strukturi noćenja turista iz EU, najveći procenat čine turisti iz Poljske 12%, zatim Njemač-ke 11,3%, Češke 10,6%, Francuske 10,2%, Italije 9,2%, Rumunije 7,2%, Velike Britanije 6,2% i Slovenije 5%.

Tokom 2012. godine nastavljena je promocija turizma na regionalnim i svjetskim tržištima (tabela br. 1.4). Nastavljena je promocija i putem štampanih i elektronskih medija u inostranstvu, kroz reklamne spotove i specijalne reportaže vodećih global-nih TV mreža.

Tabela 1.4 Prezentacija Crne Gore na međunarodnim sajmovima u 2012. godini

Sajamske prezentacije Termin održavanja

Conventa 2012 – Ljubljana 18 - 19. januar

ITF SLOVAKIA TOUR - Bratislava 19 - 22. januar

EMITT 2012 – Istanbul 09 -12. februar

Holiday World - Prag 09 - 12. februar

Fiets-en Wandelbeurs - Amsterdam 10 - 12 februar

IFT – Beograd 23 - 26 februar

UTAZAS 2012 - Budimpešta 01 - 04. mart

ITB 2012 – Berlin 07 - 11. mart

MITT 2012 – Moskva 21 – 24. mart

UITT 2012 - Kijev 28 – 30. mart

WTTC - Tokio i Senadija 16 – 19. april

COTTM - Peking 18 – 20. april

LATTO 2012 - Varšava 20 – 22. april

YOUTH FAIR - Novi Sad 08 – 10. jul

Top Resa - Pariz 18 - 21. septembar

ATWS - Lucern 08 -11. oktobar

WTM 2012 Međunarodna berza turizma - London 05 - 08. novembar

Promocija novogodišnjeg programa - Beograd 27. decembar

Promocija zimske ponude Crne Gore,- Ljubljana 04. decembar

Travel Turkey 2012 - Izmir 06 -.09. decembar

Expo Zim - Beograd 06 – 09. decembar

Izvor: Nacionalna turistička organizacija

Grafik 1.11Struktura noćenje turista iz zemalja EU u 2012. godini

Izvor: Monstat


Crna Gora je bila partner na međunarodnom sajmu turizma Travel Turkey u Turskoj. Pored međunarodnih sajmova, održane su i promocije zimskih ponuda u Sarajevu, Beogradu i Ljubljani, kao i promcija novogodiš-njeg programa u Beogradu. Crna Gora je turističku ponudu za aktivne odmore po četvrti put predstavila na Svjetskom samitu avanturističkih putovanja (ATWS) koji je održan u oktobru 2012. godine u švajcarskom gradu Lucernu.

U novembru je, u Budvi, održan godišnji kongres DRV – Njemačkog turističkog udruženja koje predstavlja najveće godišnje okupljanje njemačke turističke privrede. Moto kongresa DRV-a je „Snažan turizam kroz održivost – da li su ekonomičnost, socijalna odgovornost i i zaštita životne sredine u ravnoteži?“. S obzirom na to da je Strategijom razvoja turizma do 2020. godine, zacrtana vizija Crne Gore ostvarivanje vodeće pozicije na Mediteranu, sa aspekta održivog razvoja destinacije, to samo daje dodatni impuls adekvatnom predstav-ljanju Crne Gore njemačkoj turističkoj privredi.

Boks 1.4 – Turizam u 2012. godini – globalno i regionalno (generator oporavka)

Međunarodni dolasci turista u svijetu su u 2012. godini, prema podacima UNWTO-a, porasli za 3,8% u odnosu na prethodnu godinu. Svjetski turizam je time dostigao novi rekord od 1.035 milijardi turista (39 miliona više u odnosu na 2011. godinu). Rast dolazaka je bio veći u „rastućim ekonomijama“ (4,1%) u poređenju sa razvijenim ekonomijama (rast od 3,6%), što je trend koji je prisutan duži niz godina.

Evropa, kao najveća turistička destinacija, je dočekala 535 miliona turista u prethodnoj godini i zabi-lježila rast od 3,3%. U zemljama zapadne Evrope, južnog Mediterana i centralne - istočne Evrope, evi-dentiran je rast od 3%, 2% i 8% respektivno. Države Azije i Pacifika su ostvarile rast dolazaka turista od 6,8%, pri čemu je najveći rast zabilježen u zemljama jugoistočne Azije (8,7%), zatim slijede zemlje sje-veroistočne Azije (6%), južne Azije (4,4%) i Okeanije (4%). Na području Amerike najveći rast je zabilježen u centralnoj Americi (6%), zatim južnoj Americi (4,2%), Karibima (4%) i sjevernoj Americi (3,4%). Sektor turizma se oporavio u Africi, nakon velikih političkih nemira u 2011. godini u Libiji, Egiptu, Tunisu, Maroku i Alžiru. Zbog rasta broja turista na sjeveru kontinenta i u dijelu subsahare od 8,7% i 5% respektivno, turi-zam u Africi je dostigao novi re-kord u 2012. godini - 52 miliona turista. Srednji istok bilježi pad međunarodnih dolazaka turi-sta od 4,9%.

Prognoze UNWTO-a za 2013. godinu su takođe pozitivne. Dolasci bi trebalo da rastu iz-među 3% i 4%, što je u skladu sa dugoročnom prognozom, tj. 3,8% prosječno godišnje u pe-riodu od 2010. godine do 2020. godine.

Grafik 1Prognoze dolazaka turista u 2013. godini - Svijet

Izvor: World Tourism Organization (UNWTO)

35Realni sektor

Tabela 1 Međunarodni turizam, projekcija za 2013. po regijama

Svijet +3% do +4%

Evropa +2% do +3%

Azija i Pacifik +5% do +6%

Amerika +3% do +4%

Afrika +4% do +6%

Srednji istok +0% do +5%

Izvor: UNWTO, januar 2013.

Turizam u Crnoj Gori u 2012. godini ostvario je bolje rezultate od evropskog prosjeka. Broj ukupnih do-lazaka je porastao za 4,8%, a broj dolazaka stranih turista je veći za 5,3%, dok je ukupan broj ostvarenih noćenja veći za 4,3%, odnosno strani turisti su ostvarili 4,1% više noćenja nego u prethodnoj godini. Nastavak trenda pozitivnih rezultata se očekuje i u narednom periodu. Naime, prema posljednjem iz-vještaju Svjetskog savjeta za putovanja i turizam, Crna Gora će, u narednih deset godina, biti vodeća zemlja po rastu turizma i njegovom doprinosu BDP-u. Prema njihovim prognozama direktni doprinos turizma BDP-u će porasti na 17,8% do 2022. godine, dok je prema istom izvoru taj doprinos za 2011. godinu iznosio 7,5%.

Nakon izuzetnog napretka, tokom posljednjih godina, Crna Gora je pala za četiri mjesta u poretku po indek-su kompetitivnosti turizma i putovanja, kako stoji u Izvještaju Svjetskog ekonomskog foruma (The Travel & Tourism Competitiveness Report 2013). Iako je zauzela 40. mjesto od 140 zemalja na listi, u regiji je odmah iza Hrvatske i Mađarske.

Tabela 1.5 Rangiranje izabranih zemalja po indeksu kompetitivnosti turizma i putovanja

ZemljeRejting konkurentnosti putovanja i turizma

2011. 2013. promjene 2013/2011.

Kipar 24 29 -5

Malta 26 24 2

Slovenija 33 36 -3

Hrvatska 34 35 -1

Mađarska 38 39 -1

Crna Gora 36 40 -4

Bugarska 48 50 -2

Turska 50 46 -4

Slovačka 54 54 bez promjene

Rumunija 63 68 -5

Albanija 71 77 -6

Makedonija 76 75 1

Srbija 82 89 -7

Izvor: WEF (World Economic Forum) 2013.


U posljednjem Izvještaju je istaknuta značajna posvećenost razvoju turizma i putovanja, gdje Crna Gora zau-zima sedmu poziciju što ne čudi s obzirom na važnost samog sektora u ukupnom privrednom razvoju zemlje. Međutim, iako je turistička infrastruktura na dobrom nivou (19. pozicija u izvještaju, u prethodnom je bila na 25. poziciji), putna infrastruktura mora biti unapređena i ta oblast zahtijeva daljnja ulaganja (Crna Gora zauzima 92. poziciju u Izvještaju). U tabeli br.1.5 dato je rangiranje pojedinih zemalja obuhvaćenih ovim Izvještajem.

1.2.3. Šumarstvo

Tokom 2012. godine proizvedeno je 240.900 m3 šumskih sortimenata, što je za 13,6% manje nego u istom pe-riodu prethodne godine. Vremenske nepogode početkom godine dobrim dijelom su uticale na pad aktivnosti i slabiju proizvodnju u ovom sektoru.

Krajem decembra 2012. godine, Ministarstvo poljoprivrede i rural-nog razvoja zajedno sa Luksembur-škom agencijom, koja implementira FODEMO projekat „Razvoj šumar-stva u Crnoj Gori“, održalo je konfe-renciju pod nazivom „Prezentacija rezultata Nacionalne inventure šuma i mogućnosti korišćenja dobijenih podataka“. Realizacijom ovog projek-ta napravljena je sveobuhvatna baza podataka o šumskom fondu Crne Gore, što će biti osnov za donošenje odluka o budućim procesima u sek-toru šumarstva.

U okviru FODEMO projekta održana je i obuka trenera za savjetovanje u

šumarstvu, s ciljem da se kadar iz Uprave za šume osposobi za pružanje usluga savjetovanja u šumarstvu ve-ćini zainteresovanih strana (privatnim vlasnicima, koncesionarima i dr.). Ova obuka je dio aktivnosti u okvi-ru projekta „Podrška za izgradnju kapaciteta u sektoru šumarstva“ koji je većinski finansiran sredstvima EU.

1.2.4. Građevinarstvo

Ukupna vrijednost izvršenih građevinskih radova tokom 2012. godine, prema preliminarnim podacima Monstata, iznosila je 245,8 milion eura i bila je manja za 13,2% u odnosu na isti period prethodne godine, a mjerena efektivnim časovima rada smanjena je za 9,2%. Vrijednost novih ugovora na zgradama iznosila je 32,5 miliona eura, što je za 13,7% manje nego u istom periodu prethodne godine, a vrijednost novih ugovora na ostalim građevinama bila je 33,1 milion, odnosno 50,6% manje u odnosu na isti period prethodne godine.

Grafik 1.12Proizvodnja šumskih sortimenata, m³

Izvor: Monstat

37Realni sektor

1.2.5. Saobraćaj

Prema podacima Monstata, u 2012. godini u drumskom saobraćaju prevezeno je 38,8% više putnika nego u istom periodu prethodne godine, dok je prevoz robe u drumskom saobraćaju smanjen za 25,4%.

Vlada Crne Gore je donijela Akcioni plan za implementaciju Strategije po-boljšanja bezbjednosti u drumskom saobraćaju za 2013. godinu. Aktiv-nosti predviđene ovim planom pred-stavljaju kontinuitet aktivnosti reali-zovanih Akcionim planom za 2012. godinu. S obzirom na to da bezbjed-nost u drumskom saobraćaju pred-stavlja jedan od temeljnih elemenata kvaliteta saobraćajnog sistema i da od stepena bezbjednosti saobraćaja zavisi kvalitet života svih građana, Planom je predviđeno da se i u 2013. godine nastavi rekonstrukcija i sana-cija puteva, kao i njihovo redovno i in-vesticiono održavanje.

U Dablinu je 06. decembra 2012. godine potpisan Sporazum o međunarodnom drumskom prevozu putnika i tereta između Vlade Crne Gore i Vlade Republike Letonije.

Grafik 1.13Građevinska aktivnost

Izvor: Monstat

Grafik 1.14Prevoz putnika u drumskom saobraćaju

Izvor: Monstat


Prevoz putnika željeznicom smanjen je za 4,2% (mjereno putničkim kilometrima), dok je prevoz robe sma-njen za 45,9% (mjereno tonskim kilometrima).

Ugovor sa Evropskom bankom za obnovu i razvoj, u iznosu od 10 miliona eura, za projekat rehabilitacije dio-nice Kolašin-Kos potpisan je 12.10.2012. godine. U novembru 2012. godine Vlada je utvrdila Predlog zakona o potvrđivanju Sporazuma između Vlade Crne i Savjeta ministara Republike Albanije o organizovanju gra-ničnog željezničkog saobraćaja. Završena je i javna rasprava o Nacrtu zakona o bezbjednosti i interoperabil-nosti željeznice u novembru 2012. godine. Ovim zakonom će se propisati uslovi i načini za sigurno, bezbjedno i nesmetano odvijanje željezničkog saobraćaja i njegova interoperabilnost, kroz implementaciju novih direk-tiva Evropske komisije, koje se odnose na sigurnost i bezbjednost željeznice.

Tokom 2012. godine, u vazdušnom saobraćaju, prevezeno je ukupno 1.357,5 hiljada putnika, što je za 7,8% više nego u 2011. godini. Najveći broj prevezenih putnika je bio u periodu maj – septembar (ukupno 955,2 hi-ljade putnika) zbog sezonskog karak-tera ovog segmenta saobraćaja, gdje je izražen dinamičniji rast prevoza put-nika u periodu ljetnje turističke sezo-ne. U 2012. godini, u vazdušnom sa-obraćaju, prevezeno je 28,7% manje roba u odnosu na prethodnu godinu.

U novembru 2012. godine formirana je delegacija Vlade Crne Gore i Mini-starstva saobraćaja i pomorstva, koja

je učestovala u pregovorima o usaglašavanju Sporazuma o vazdušnom saobraćaju sa državom Katar, a u de-cembru je usvojen Izvještaj o pregovorima za zaključenje bilateralnog Sporazuma o vazdušnom saobraćaju između Vlade Crne Gore i Vlade Države Katar.

Ukupni promet u lukama iznosio je 1,228 hiljada tona, što je za 29,8% manje od ukupno ostvarenog prometa iz prethodne godine. U strukturi ukupnog prometa na izvoz se odnosilo 34% i on je smanjen za 45% u odnosu na 2011. godina, dok se na uvoz odnosilo 65.2% i on je smanjen za 16,7%.

1.3. Cijene

Inflacija u Crnoj Gori u 2012. godini bila je u porastu. Godišnja inflacija u decembru iznosila je 5,1% i bila je viša za 2,3 procentna poena od inflacije iz 2011. godine, ali i znatno viša od nivoa inflacije u EU. Najviša godišnja inflacija zabilježena je u oktobru i novembru (5,2%), dok je najniži godišnji rast zabilježen u martu6

6 Ista godišnja stopa bila je evidentirana za januar 2012. godine, ali je Monstat u decembarskom saopštenju objavio revidirane podatke po kojima je godišnja inflacija za januar iznosila 4,1% (vidjeti saopštenje Indeks potrošačkih cijena, 21. januar 2013. godine)

Grafik 1.15Prevoz putnika u vazdušnom saobraćaju

Izvor: Monstat

39Realni sektor

kada je iznosio 2,7%. Prosječan rast potrošačkih cijena u 2012. godini iznosio je 4,1%. Posmatrano na mje-sečnom nivou najveći rast je zabilježen u oktobru (1,1%) i februaru (1%), dok je mjesečni pad ostvaren samo u novembru (-0,1%) i decembru (-0,3%).

Cijene u kategoriji hrana i bezalkoholna pića ostvarile su rast od 6,9% na godišnjem nivou. U okviru ove kate-gorije, u odnosu na prethodnu godinu, povećane su cijene povrća za 24,6%, voća za 23,8%, ulja i masti 15,5%, cijene proizvoda iz grupe mlijeko, sir i jaja za 4,1%, mesa za 1,1%, ribe za 2,4%. Cijene bezalkoholnih pića povećane su za 9%, dok su jedino cijene iz grupe hljeb i žitarice niže za 1%. Kao posljedica povećanja akciznih obaveza na pojedine proizvode, cijene iz kategorije alkoholna pića i duvan zabilježile su rast od 10,7%, pri čemu su cijene alkoholnih pića pora-sle za 2,7%, dok su cijene duvana po-većane za 16,5%. Najveći godišnji rast od 11,6% zabilježen je u kategoriji sta-novanje, voda, struja, gas i druga gori-va, zbog rasta cijene električne ener-gije od 17,6% i cijene čvrstih goriva od 12,4%. Zbog rasta cijena odjeće od 8,6% cijene u kategoriji odjeća i obuća su zabilježile rast od 3,9% na godiš-njem nivou. Zabilježen je rast cijena u kategoriji komunikacije za 3,3%, rekreacija i kultura za 3,2%, hoteli i re-storani za 2%, dok je nešto niži rast ci-jena na godišnjem nivou zabilježen u kategoriji zdravlje 0,7% i prevoz 0,5%. Pad cijena je zabilježen u kategoriji pokućstvo i rutinsko održavanje stana (-1,5%), najviše zbog pada cijena na-mještaja i pokućstva za 7,8%, dok su cijene u kategoriji ostali proizvodi i us-luge niže za 2,6% na godišnjem nivou. Cijene u kategoriji obrazovanje se ni-jesu mijenjale u odnosu na prethodnu godinu.

Tokom 2012. godine mjesečna7 stopa bazne inflacije uglavnom je bila is-pod nivoa ukupne mjesečne inflacije osim u junu, julu, novembru i decem-bru. Najveći raspon između ukupne mjesečne i bazne inflacije evidentira se u avgustu i septembru. Razlog su povećanje cijene električne energije u

7 Tokom 2012. godine nijesu bili raspoloživi podaci o godišnjoj promjeni cijena za sve proizvode koji čine korpu bazne inflacije.

Grafik 1.16Stopa potrošačkih cijena i bazne inflacije

Grafik 1.17Potrošačke cijene

Izvor: Monstat i kalkulacija CBCG

Izvor: Monstat


avgustu i cijena poljoprivrednih proizvoda u septembru, a koje se isključuju iz obračuna bazne inflacije. Obje stope pred kraj godine bilježe pad i imaju negativan predznak u decembru što se može vidjeti na grafiku br. 1.16.

Najveći doprinos ukupnoj godišnjoj stopi dale su cijene iz kategorije hrana i bezalkoholna pića od 2,6 p.p i cijene iz kategorije stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva od 1,5 p.p. Cijene proizvoda ove dvije kategorije ostvarile su učešće u ukupnoj inflaciji od 81,4% 8.

Tabela 1.6 Učešće kretanja cijena pojedinih kategorija proizvoda u ukupnoj inflaciji

Ponderi XII 12/XII 11. Stopa rasta Doprinos

Učešće u ukupnoj inflaciji

UKUPNO 1000,0 105,1 5,1 5,1 100,0

Hrana i bezalkoholna pića 375,5 106,9 6,9 2,6 51,7

Alkoholna pića i duvan 37,2 110,7 10,7 0,4 7,9

Odjeća i obuća 76,1 103,9 3,9 0,3 5,9

Stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva 128,7 111,6 11,6 1,5 29,7

Pokućstvo i rutinsko održavanje stana 49,4 98,5 -1,5 -0,1 -1,5

Zdravlje 28,0 100,7 0,7 0,0 0,4

Prevoz 121,6 100,5 0,5 0,1 1,3

Komunikacije 55,8 103,3 3,3 0,2 3,7

Rekreacija i kultura 32,1 103,2 3,2 0,1 2,1

Obrazovanje 21,8 100,0 0,0 0,0 0,0

Hoteli i restorani 29,6 102,0 2,0 0,1 1,2

Ostali proizvodi i usluge 44,2 97,4 -2,6 -0,1 -2,2

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

Boks 1.5 – Doprinos cijena izabranih kategorija ukupnoj inflaciji u Crnoj Gori i predviđanja inflacije u pojedinim regionima svijeta za 2013. i 2014. godinu

Inflacija u Crnoj Gori je u porastu. U poređenju sa godišnjim stopama iz prethodne tri godine na zna-čajno je višem nivou, odnosno skoro je duplo viša od inflacije iz prethodne godine (godišnja stopa u 2011. iznosila 2,8%). Iako su cijene iz kategorije hrana i bezalkoholna pića bilježile mjesečni pad u julu, avgustu i u posljednja dva mjeseca 2012. godine, ostale su na značajno visokom nivou. Naime, bile su više za 1,8 p.p od ukupne inflacije što je uz porast cijena iz kategorije alkoholna pića i duvan (10,7%) dovelo do toga da ove dvije kategorije doprinesu ukupnoj godišnjoj inflaciji sa 3 p.p, odnosno ostvare učešće od oko 60% u ukupnoj godišnjoj inflaciji.

Kao i prethodne godine, najizrazitiji rast cijena u 2012. godini imali su (administrativno regulisani) pro-izvodi, zbog povećanja akciza, a za očekivati je njihov rast i u 2013. godini, upravo zbog najave po-većanja akciza na neke od proizvoda iz kategorije alkoholna pića i duvan (cigarete). Cijene kategorije

8 Napominjemo da se kod pojedinih kategorija u tabeli br. 1.6 evidentira učešće u ukupnoj inflaciji, ali ne i doprinos, a razlog su neznatna procentna promjena (ili niži ponder), pa se u koloni doprinos podatak pojavljuje tek na trećoj decimali.

41Realni sektor

stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva su zabilježile rast od 11,6%, pri čemu je najveći uticaj imala cijena električne energije (poskupljenje u janua-ru i avgustu 2012. godine).

Inflacija je, u većini zemalja s razvijenim ekonomijama, niža u odnosu na prethodnu godi-nu. Godišnja stopa u Eurozoni i SAD je u padu u odnosu na sto-pu iz prethodne godine. Japan bilježi godišnju deflaciju od -0,1%. Usporavanje globalnog rasta odraziće se na niže stope inflacije u 2013. godini.

Kako se navodi u UN-ovom iz-vještaju „World Economic Situ-ation and Prospect 2013“, zbog usporavanja globalne tražnje, cijene hrane bi trebalo da budu nešto umjerenije u 2013. godini. Međutim, treba imati u vidu činjenicu da je tržište hrane vrlo osjetljivo i da bi i relativno mali „potresi“ u snabdijevanju mogli podstaći rast cijena prehrambenih proizvoda. Iako su u posljednja dva mjeseca 2012. godine svijetske cijene hrane bile u padu, globalno prehrambeno tržište će i u 2013. godini biti nestabilno, s obzirom na smanjenje zaliha žitarica. Neizvjesnost u kretanju cijena hrane u mnogome zavisi i od vremenskih prilika. Do prave stabilizacije cijena hrane neće doći sve dok se ponovo ne oforme „komotni“ nivoi zaliha.

Tabela 1 Godišnja inflacija u izabranim regionima i zemljama 2012-2014. (u%)

Zemlje 2013. c 2014. c

Razvijene ekonomije 1,5 1,8

EU 2,0 1,9

EMU – Eurozona 2,0 1,9

Nove EU članice 3,2 2,8

US 1,3 1,8

Japan 0,4 1,8

CIS i Gruzija 7,7 6,1

Jugoistočna Evropa 3,4 3,3Albanija 2,5 2,7

Crna Gora 3,0 2,7Hrvatska 2,6 2,7

Makedonija 3,0 2,6

Bosna i Hercegovina 2,5 3,0

Srbija 5,8 5,0

Izvor: UN/DESA - World Economic Situation and Prospect 2013, Annex tables

c – UN/DESA prognoza

Grafik 1Godišnji doprinos izabranih kategorija i ukupna godišnja inflacija

Izvor: Monstat i kalkulacija CBCG


Kako je naglašeno u publikaciji UN „World Economic Situation and Prospect 2013“, očekuje se umjere-no kretanje inflacije u većini zemalja tokom 2013. i 2014. godine. Pregled predviđanja o kretanju infla-cije u izabranim regijama i zemljama jugoistočne Evrope dat je u tabeli br. 1, s tim da su SAD, Kanada, Japan, Australija i Novi Zeland uključeni u kategoriju razvijenih ekonomija.

Cijene goriva i maziva u Crnoj Gori, koje su uglavnom diktirane pro-mjenama cijena nafte na svjetskom tržištu, zabilježile su rast na godiš-njem nivou od 1,3%. Cijena referen-tne korpe OPEC-a je u 2012. godini, u prosjeku iznosila 109,5% usd/barel, što je 1,9% više u odnosu na prosječ-nu cijenu iz 2011. godine. Prosječ-na cijena brenta u ovoj godini je bila 111,6 usd/barel, što je za 0,3% više u odnosu na prosječnu cijenu iz pret-hodne godine. Nakon rasta cijena sirove nafte tokom avgusta i septem-bra, došlo je do postepenog „smiriva-nja“ cijena što je, ponajprije, rezultat smanjenja ponude i niza geopolitčkih napetosti u zemljama proizvođači-ma nafte. Ovome možemo dodati još i dugotrajni pesimizam u pogledu globalnog ekonomskog oporavka, što se odražava na smanjenje tražnje za ovim proizvodom. Očekuje se da će spori ekonomski rast i zalihe nafte biti ograničavajući faktor rasta cijena u sljedećoj godini.

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda su u decembru 2012. go-dine, u odnosu na decembar 2011. godine, zabilježile rast od 5,7%. U sektoru prerađivačke industrije cijene su porasle za 1,8%, dok su u sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom cijene veće za 18,7%.

Cijene vađenja ruda i kamena na go-dišnjem nivou niže su za 1,5%

Grafik 1.18Cijene nafte, mjesečna stopa rasta

Grafik 1.19Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Izvor: Monstat i „Montly Oil Market Reports“, OPEC

Izvor: Monstat

43Realni sektor

Procjena inflacije za 2013. godinu

Modelska procjena

Grafik fena („Fan chart“) inflacije Crne Gore predstavlja grafički prikaz distribucije vjerovatnoća prognoze kretanja stope inflacije, izražene preko indeksa potrošačkih cijena. U tom pravcu, umjesto određivanja kon-kretnih tačaka, „Fan Chartom“ se, preko distribucije vjerovatnoća, u obzir uzimaju i potencijalni rizici i neiz-vjesnosti, koji bi u narednom periodu mogli uticati na kretanje inflacije. Sama svrha „Fan Charta“ je upravo da ukaže i uzme u obzir neizvjesnost koja postoji u realnim tokovima ekonomije, a koja se posljedično reflek-tuje u kretanju stope inflacije (rast cijena energenata, povećanje-smanjenje spoljno-trgovinskog deficita i dr.).

„Fan Chart“ Crne Gore za 2013. godinu je baziran na tri procijenjena sastavna dijela:

1. Vrijednosti centralne projekcije - vrijednosti centralne projekcije „Fan Charta“ izvedene su iz ARIMA modela, kao i korišćenjem „Tramo/Seats“ simulacije radi dobijanja što efikasnijeg modela;

2. Nivo neizvjesnosti – nivo neizvjesnosti određuje širinu „Fan Charta“. Koeficijenti nivoa neizvje-snosti dobijeni su analitičkom procjenom i kalkulacijom relativnog uticaja potencijalnih internih i eksternih šokova, koji su mogući u crnogorskoj ekonomiji tokom 2013. godine, a koji se očitavaju kroz „debljinu“ raspona oko centralne projekcije.

3. Zakrivljenost „Fan Charta“- na osnovu nivoa zakrivljenosti distribucije projekcije inflacije, Fan Chart se prilagođava prognozi, u smislu da li su vrijednosti centralne projekcije „precijenile“ ili „pot-cijenile“ kretanje stope inflacije. U tom pravcu će zavisiti i pozicija srednje vrijednosti distribucije inflacije.

Centralna projekcija „Fan Charta“ - ARIMA model za 2013. godinu

U cilju izrade „Fan Charta“, razvijen je ARIMA (autoregresivni integrisani model sa pokretnim prosjecima) model vremenske serije inflacije Crne Gore izražene preko indeksa potrošačkih cijena9.

ARIMA model je iskorišćen za potrebe kratkoročne prognoze (12 mjeseci), pri čemu je napravljena iteracija od 1227 ARIMA modela, koji su rangirani sa stanovišta njihove efikasnosti i kvalititeta dijagnostike. Odabra-ni ARIMA model, ARIMA (3,2,4)10 ima dovoljan nivo pouzdanosti za potrebe prognoze.

Na osnovu „Tramo/Seats“11 procedure identifikovane su četiri tačke preloma (upotrijebljen je „Chow“ test za identifikaciju) u dosadašnjoj seriji, koji odgovaraju značajnoj promjeni u strukturi inflacije, od 2001. do kraja 2013. godine, koji su u ARIMA modelu obuhvaćeni kroz „dummy“ varijable.

9 Detaljno objašnjenje ARIMA modela Crne Gore predstavljeno je u radnoj studiji Centralne banke br. 11 „Prognoziranje infla-cije: Empirijsko istraživanje kretanja indeksa cijena na malo Crne Gore za 2007. godinu - primjena ARIMA modela“.

10 ARIMA Model se obično označava ARIMA (p,d,q), gdje p predstavlja broj autoregresivnih varijabli, d se odnosi na nivo staci-onarnosti zavisne varijable, dok q predstavlja broj varijabli, pokretnih prosjeka, koji se nalaze u odgovarajućem modelu.

11 Tramo program predstavlja program za procjenu i projektovanje modela (uglavnom ARIMA), koji imaju problema sa nedo-stajućim podacima, greškama u podacima i postojanjem velikog broja ekstremnih podataka u vremenskim serijama. SEATS program se koristi za ekstrakciju elemenata vremenskih serija koje se ne mogu direktno izdvojiti, izdavajajući ove elemente poput trenda, sezone, ciklusa, postojanja uskršnjeg ili božićnog efekta, što omogućava bolju analizu i projekciju ARIMA mo-dela. (Za više detalja pogledati priručnik Tramo and Seats (Gómez and. Maravall, 1996).


Rezultat projekcije ARIMA modela je upoređen sa vrijednostima projektovanih vrijednosti Tramo/Seats pro-cedurom, koji su pokazali značajan nivo kompatibilnosti.

Vrijednost projekcija na mjesečnom nivou je iskorišćena za vrijednosti centralne projekcije „Fan Charta“ in-deksa potrošačkih cijena za 2013. godinu. Dobijene vrijednosti predstavljaju modu distribucije, odnosno vri-jednosti sa najvećom frekvencijom u distribuciji ove vremenske serije.

Grafik 1.20 Projekcija indeksa potrošačkih cijena Crne Gore za 2013. godinu

Izvor: CBCG, 2013.

Srednja vrijednost dobijenog modela je 3,15 dok zakrivljenost varira u rasponu od -0,15 do 0,85, a vrijednosti standardnih devijacija iznose σ2=0,13 odnosno σ1=0,07. Ovo, kao i u protekle dvije godine, ukazuje da je cen-tralni raspon smješten u donjem dijelu distribucije, odnosno da je odgovarajući raspon neizvjesnosti koncen-trisan prema višim nivoima inflacije, koji se na grafikonu reflektuju kroz „deblji“ raspon, koji je skoncentrisan iznad centralnog „najcrvenijeg“ raspona. „Fan Chartom“ je objašnjeno (predstavljeno) 90% vjerovatnoće dis-tribucije inflacije. Centralna projekcija se obično nalazi u najtamnijem dijelu „Fan Charta“, odnosno centralnih 10% vjerovatnoće.12 „Fan Chart“ ima po osam slojeva sa svake strane, različitih boja, iznad i ispod centralnog sloja, pri čemu svaki sloj iste boje, u zbiru, iznad i ispod centralnog benda, kumulativno objašnjava narednih 10% vjerovatnoće kretanja inflacije. Kako neizvjesnost tokom vremena raste, to „Fan Chart“ postaje sve širi.

„Fan Chart“ inflacije Crne Gore, baziran na procjeni ARIMA modela, kao i Tramo/Seats simulaciji za 2013 godinu, pokazuje da će se sa vjerovatnoćom od 90% inflacija, mjerena preko indeksa potrošačkih cijena, u

12 Obično se vrijednosti mode (centralne projekcije) nalaze u najtamnijem bendu, međutim, ukoliko postoji značajan nivo rizika, tada se može desiti da centralna projekcija ne obuhvata ni jednu od ovih vrijednosti. (Britton, E, Fisher, P.G. and Whitley, J.D. (1998), ‘The Inflation Report projections: Understanding the Fan Chart’, Bank of England, Quarterly Bulletin, 38, pp. 30–37.)

45Realni sektor

zavisnosti od mjeseca kretati u intervalu od 2,2% do 4,5%. Pri tome, za kraj 2013. se projektuje inflacija u rasponu 2,7% do 4,1%. Naime, sa rastom vremenskog horizonta za projektovanje, raste i neizvjesnost, a sa-mim tim se širi i raspon prognoze. Centralna projekcija „Fan Charta“ koja se odnosi na najtamniji dio istog, predstavlja raspon vjerovatnoće od 10%.

Pretpostavke koje su uzimane u obzir prilikom prognoze inflacije za 2013. (nominalni godišnji rast):

1. Cijena nafte i naftnih derivata ne prelaze 5% cijene iz decembra 2012. godine;2. Cijena aluminijuma ne raste više od 5% cijene iz juna 2012. godine;3. Cijene nekretnina stagniraju u odnosu na kraj 2012;4. Rast cijena električne energije do 5%;5. Realne zarade u 2013. godini će biti na nivou iz 2012. godine;6. Neće biti značajnijeg rasta cijena prehrambenih proizvoda u odnosu na septembar 2012. godine;7. Nije pretpostavljen rast PDV-a, kao ni i drugih poreskih opterećenja.

Odstupanje nekog od ovih parametara bi zahtijevalo i korekciju prognoze.

Ekspertska procjena

Imajući u vidu nedovoljan nivo pouzdanosti statističkih podataka, nedovoljno dugačke vremenske serije, kao i često prisustvo jednokratnih šokova, CBCG modelsku procjenu dopunjava i ekspertskom procjenom kreta-nja inflacije.

Visoka stopa inflacije u 2012. godini je rezultat više faktora - zakašnjelog prilagođavanja cijena određenih kategorija proizvoda, povećanja akciza i uvođenja novih taksi, povećanja kontrolisanih cijena, ali i promjene strukture potrošačke korpe. Očekuje se da će ovi faktori imati manji intenzitet u 2013. godini.

Nivo agregatne tražnje u IV kvartalu je bio u porastu (uobičajen sezonski efekat), ali i pored činjenice što je bio viši od nivoa agregatne tražnje u IV kvartalu prethodne godine ne treba očekivati „pritisak“ na cijene sa strane tražnje, jer će i 2013. godinu karaterisati usporeni ekonomski rast. Naime, u 2013. godini se očekuje niska pozitivna stopa rasta BDP-a.13

Takođe, i na globalnom nivou će i dalje biti prisutan recesioni ambijent, tako da ni na tom nivou ne treba oče-kivati značajnije povećanje nivoa cijena.

Konjunkturni indikator ukazuje na opadanje inflacionih očekivanja. Većina banaka i anketiranih preduzeća očekuje opadanje stope inflacije u narednoj godini. Najveći broj anketiranih banaka očekuje inflaciju između 4% i 5%, dok najveći broj anketiranih preduzeća očekuje inflaciju između 3% i 4%.

I modelska prognoza ukazuje na opadanje inflacije. Tako, sa vjerovatnoćom od 90% se očekuje da će se tokom godine inflacija kretati u rasponu 2,2% do 4,5%, dok se na kraju 2013. godine očekuje inflacija u intervalu od 2,7% do 4,1%.

13 Za više detalja pogledati godišnji Izvještaj o kretanju inflacije za 2012. godinu.


Naša ekspertska procjena je slična modelskoj procjeni, ali je nešto niža od modelske zbog procjene da je mo-del „pokupio“ dio inflacije iz prethodne godine, koja je rezultat promjene strukture potrošačke korpe. Stoga očekujemo da će na kraju 2013. godine inflacija biti u rasponu od 1,5% do 3,5%.

Tabela 1.7 Procjena stope inflacije

Opitimistička procjena Realistična procjena Pesimistička procjena

1,5% 2,5% 3,5%

Ova procjena se bazira na istim pretpostavkama, kao i modelska procjena. Odstupanje nekog od parametara koji su korišćeni prilikom ove prognoze zahtijevali bi i reviziju procjene.

1.4. Tržište rada

Broj zaposlenih u 2012. godini, u prosjeku, je iznosio 166.531 i bio je viši za 2,1% u odnosu na prosječan broj zaposlenih u prethodnoj godini. Ukupan broj zaposlenih u decembru 2012. godine iznosio je 167.484, i bio je viši za 3,1% u odnosu na broj zaposlenih u decembru 2011. godine. Rast broja zaposlenih u 2012. godini zabilježen je u šesnaest od ukupno devetnaest sektora, pri čemu je najveći rast zabilježen u sektorima ad-ministrativne i pomoćne uslužne djelatnosti 11,7%, snabdijevanje električnom energijom, gasom, parom i klimatizacija 9,5%, poljoprivreda, ribarstvo i šumarstvo 9,3%, stručne, naučne i tehničke djelatnosti 8,7%, ob-razovanje 7,2%. Pad broja zaposlenih od 9,2% zabilježen je u sektoru prerađivačke industrije, 4,2% u sektoru vađenja ruda i kamena i od 0,4% u trgovini na veliko i trgovini na malo. Uticaj krize i nerentabilno poslovanje su se posebno odrazili na metalski sektor, što je uticalo i na smanjenje broja uposlenih u prerađivačkoj indu-striji i sektoru vađenja ruda i kamena, u kome tokom 2012. godine nije ni bilo proizvodnje. Broj zaposlenih u sektoru ostalih uslužnih djelatnosti ostao je na istom nivou kao i prethodne godine.

Učešće u ukupnom broju zaposle-nih je drastično smanjeno u sektoru vađenja ruda i kamena i prerađivač-koj industriji što se vidi na grafiku br. 1.22. Učešće zaposlenih u prera-đivačkoj industriji je u 2012. godini bilo za 10,5 p.p niže od učešća koje su zaposleni u ovom sektoru imali u 2000. godini. Učešće zaposlenih u sektoru vađenja ruda i kamena izno-silo je 3,2% u 2000. godini, da bi se to učešće svelo na svega 1,1% u 2012. godini. Bez obzira na određene me-todološke promjene i usklađivanja u statistici zaposlenih, činjenica je da je sektor industrije zabilježio najveći pad broja zaposlenih u prikazanom periodu.

Grafik 1.21Broj zaposlenih

Izvor: Monstat

47Realni sektor

Na evidenciji Zavoda za zapošljava-nje, na kraju 2012. godine, bilo je 31.168 nezaposlenih lica, što je za 2% više nego u istom mjesecu prethodne godine. Broj registrovanih nezaposle-nih lica u 2012. godini, u prosjeku je iznosio 30.182, ili 2,2% manje nego u istom periodu prethodne godine.

Najveći broj nezaposlenih lica u 2012. godini je evidentiran u martu (31.562 nezaposlenih). Nakon toga, broj regi-strovanih nezaposlenih ima opadaju-ći trend sve do septembra kada se po-novo povećava. Opadajući trend regi-strovanih nezaposlenih lica posebno je izražen od juna do septembra što je posljedica sezonskog zapošljavanja. Broj nezaposlenih je tokom ovog peri-oda bio niži za 2,1% u odnosu na isti period prethodne godine.

Stopa nezaposlenih, koju objavljuje Zavod za zapošljavanje Crne Gore, je u decembru 2012. godine iznosila 13,43% što je za 1,86 p. p. više od sto-pe iz decembra 2011. godine14. Prema Anketi o radnoj snazi, koju objavljuje Monstat na kvartalnom nivou, najve-ća stopa je, u 2012. godini, zabilježe-na u prvom kvartalu kada je iznosi-la 20,7% (u četvrtom je bila niža za samo 0,1 p.p.). Raspoloživi podaci ukazaju na pad stope u drugom i tre-ćem kvartalu.

Zavod za zapošljavanje je u 2012. godini realizovao projekat „Zaposlimo naše mlade na sezonskim poslovi-ma“, preko kojega se zaposlilo 1.568 mladih iz Crne Gore. Projekat se, inače, odnosio na subvencioniranje poslodavaca, koji na sezonskim poslovima zaposle lica do 25 godina starosti, a koji su državljani Crne Gore. Najviše subvencija je odobreno poslodavcima iz primorskih opština. U projektu je učestvovalo 284 poslo-davca i to najčešće iz oblasti turizma i ugostiteljstva (65,97%), trgovine (28,47%) i ostalih djelatnosti (5,56%).

14 Stopa je veća i zbog korišćenja novog podatka o broju aktivnog stanovništva pri obračunu stope nezaposlenosti od marta 2012. godine (aktivno stanovništvo prema popisu 2011. godine je 232 hiljade).

Grafik 1.22Zaposleni u izabranim sektorima, učešće u ukupnom broju zaposlenih (%)

Grafik 1.23Kretanje nezaposlenosti

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat i Zavod za zapošljavanje


Tokom 2012. godine Zavod za zapošljavanje je izdao 21.064 dozvole za rad i zapošljavanje stranaca što je za 8,2% više nego u 2011. godini. Posmatrano po djelatnostima, najviše dozvola je izdato za građevinarstvo (4.386 ili 20,8%), turizam i ugostiteljstvo (4.212 ili 20%), trgovinu na veliko i malo (3.116 ili 14,8%), stručne naučne, inovacione i tehničke djelatnosti (1.735 ili 8,3%) i djelatnost poljoprivrede (1.344 ili 6,4%).

Od kako se počeo primjenjivati Zakon o zapošljavanju i radu stranaca, kretanje obima zapošljavanja stranaca u Crnoj Gori ukazuje na činjenicu da se nedovoljno koristi potencijal domaće radne snage. Ovo se posebno od-nosi na sezonsko zapošljavanje u djelatnostima turizma, građevinarstva, trgovine i poljoprivrede gdje ukupna tražnja na godišnjem nivou „pokriva“ 70,7% ukupne ponude radne snage.

Programski okvir za realizaciju po-litike zapošljavanja i u 2013. čini Nacionalna strategija zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa 2012-2015. Mjere i aktivnosti koje će se realizo-vati na području tržišta rada u 2013. godini, između ostalog, uticaće na unapređenje biznis okruženja i efika-snost administracije, na stimulisanje zapošljavanja mladih, sezonskog za-pošljavanja, razvoj lokalnog partner-stva u rješavanju problema nezapo-slenosti i sl.

Potreba nastavljanja politike budžet-ske konsolidacije i štednje uslovila je smanjenje obima sredstava nami-jenjenih aktivnim mjerama tržišta

rada, pri čemu je posebno nepovoljno što su sredstva predviđena za programske aktivnosti Zavoda za zapo-šljavanje u 2013. godini za 32% niža od sredstava iz 2012. godine.

Vlada je donijela odluku kojom se određuje broj radnih dozvola za strance za 2013. godinu (16.500). Broj do-zvola je značajno manji od utvrđene kvote iz prethodne godine što ide u prilog činjenici da se želi podstaći što veće zapošljavanje domaće radne snage.

Zarade

Prema podacima Monstata, prosječna zarada u Crnoj Gori, u 2012. godini, iznosila je 727 eura i bila je viša za 0,7% od prosječne zarade iz prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprinosa je iznosila 487 eura i u odnosu na prethodnu godinu bila je viša za 0,6%. Realne zarade bez poreza i doprinosa su u 2012. godini bile niže za 3,3%

Prosječne bruto plate u 2012. godini zabilježile su rast u dvanaest od ukupno devetnaest sektora, pri čemu je najmanji rast zabilježen u sektoru obrazovanja (1,5%), a najveći rast bruto plata je zabilježen u sektoru po-slovanja s nekretninama (27,6%). Pad bruto zarada je zabilježen u sedam sektora i to najmanji pad od 0,9% u

Grafik 1.24Broj nezaposlenih

Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG

49Realni sektor

sektoru državne uprave i odbrane, obaveznog socijalnog osiguranja, dok je najveći pad od 15% evidentiran u sektoru ostale uslužne djelatnosti. Iako su zarade bez poreza i doprinosa realno niže u 2012. godini u odnosu na prethodnu godinu, pet sektora bilježi realni rast neto zarada, pri čemu je najveći realni rast zabilježen u sektoru poslovanja s nekretninama (22,7%). Najveći realni pad neto zarada je evidentiran u sektoru ostalih uslužnih djelatnosti (-18,4%).

Tabela 1.8 Prosječna zarada bez poreza i doprinosa, po sektorima

Zarade bez poreza i

doprinosa

Indeks nominalnih zarada bez poreza

i doprinosa

Indeks realnih zarada bez poreza

i doprinosaØ 2011. Ø 2012. Ø 2012/Ø 2011. Ø 2012/Ø 2011.

UKUPNO 484 487 100.6 96.7

Poljoprivreda,šumarstvo i ribarstvo 605 599 99.0 95.2

Vađenje ruda i kamena 638 707 110.8 106.6

Prerađivačka industrija 492 519 105.5 101.4

Snabdijevanje električnom energijom 914 878 96.1 92.4

Snabdijevanje vodom,upravljanje otpadom 434 464 106.9 102.8

Građevinarstvo 407 398 97.8 94.0

Trgovina na veliko i trgovina na malo 312 331 106.1 102.0

Saobraćaj i skladištenje 546 560 102.6 98.6

Usluge smještaja i ishrane 391 383 98.0 94.2

Informisanje i komunikacije 726 755 104.0 100.0

Finansijske djelatnosti i djelatnosti osiguranja 837 868 103.7 99.7

Poslovanje sa nekretninama 619 790 127.6 122.7

Stručne,naučne i tehničke djelatnosti 419 430 102.6 98.7

Administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti 384 351 91.4 87.9

Državna uprava i odbrana,obavezno socijalno osiguranje 497 492 99.0 95.2

Obrazovanje 445 451 101.3 97.5

Zdravstvena i socijalna zaštita 467 485 103.9 99.9

Umjetnost, zabava i rekreacija 362 380 105.0 100.9

Ostale uslužne djelatnosti 536 455 84.9 81.6

Izvor: Monstat

Boks 1.6 – Prosječne plate po zemljama bivše Jugoslavije, decembar 2012. godine

Podaci o prosječnim platama u decembru 2012. godine ukazuju razliku u visini primanja po pojedninim zemljama bivše Jugoslavije. Nominalni rast neto plata u odnosu na decembar 2011. godine iznosio je 0,3% u Makedoniji, 0,4% u Bosni i Hercegovini, 6,9% u Srbiji i 2,7% u Crnoj Gori, dok je nominalni pad neto plata ostvaren u Hrvatskoj (-0,1%) i Sloveniji (-0,1%). Slovenija je po neto iznosu prosječne plate i dalje na prvom mjestu, zatim ide Hrvatska, dok je Crna Gora po prosjeku neto plate iznad Bosne i Hercegovine, Srbije i Makedonije.


Tabela 1Plate u zemljama bivše Jugoslavije, u eurima (rangiranje prema neto iznosu)*

Zemlja Neto plate Bruto plate

Slovenija 1.000 1.535

Hrvatska 729 1.048

Crna Gora 497 741

BiH 425 664

Srbija 413 574

Makedonija 349 512

Izvor: Zavodi za statistiku i centralne banke navedenih zemalja

Boks 1.7 - Osvrt na jedinstvenu crnogorsku valutu Perper

Crna Gora je na Berlinskom kongresu 1878. godine proglašena nezavisnom državom. Međutim, svoju valutu je zvanično uvela tek 1906. godine. I ranije su postojale indicije da Knjaževina Crna Gora uvede svoju valutu, ali se nijesu stvorili uslovi za to, prije svega, uslovi tehničke prirode. Prema navodima vojvode Gavra Vukovića, u Crnoj Gori u XIX vijeku cirkulisao je zlatan novac „skoro svih država“, ali je austrijska valuta bila, ipak, najdominantnija. Najzad, 28. avgusta 1906. godine raspisom ministra finan-sija i građevine, u Glasu Crnogorca br. 35 od 2. IX 1906. godine, pušten je prvi crnogorski novac. Novac je bio kovan u bakru i niklu i to u apoenima 20, 10, 2 i 1. S jedne strane, novac je imao crnogorski grb, dok je druga strana sadržala natpis „Knjaževina Crna Gora 1906“ i arapski broj vrijednosti kovanice. Prva emisija je bila vrijedna 200.000 austrijskih kruna. Svi izdaci ove emisije su bili pokriveni iz kredita za vanredne državne potrebe. Crnogorski novac je kovan u Beču, po austrijskom sistemu, zbog čega je dosta i ličio austrijskim helerima. Iako je predviđeno da crnogorski novac u periodu od dva mjeseca u potpunosti istisne drugu valutu, sitni austrijski novac je i dalje bio u cirkulaciji. U decembru 1910. godi-ne, Kraljevina Crna Gora donosi Zakon o državnom novcu po kojem se, u okvirima crnogorske teritorije, usvaja „za novčani saobraćaj zlatna valuta čija je novčana jedinica perper“. Perper se dijelio na stotinu djelova koji su se zvali pare. Crna Gora je preuzela od turaka naziv para, čije značenje na arapskom jeziku znači srebro. Crnogorska valuta se sastojala od zlatnog novca u apoenima 100, 20 i 10, srebrnog novca u apoenima 5 i 2, od niklenog novca u apoenima 20 i 10 i bronzanog novca u apoenima od 2 i 1. Na jednoj strane zlatnog perpera nalazio se lik kralja Nikole I sa lovorovim vijencem i natpisom „1860-1910“, dok je na drugoj strani bio crnogorski grb sa natpisom „Kraljevina Crna Gora“ i arapskim brojem vrijednosti novca.

Obračun crnogorskog novca je bio u austrijskoj moneti, kao dominantnoj valuti tog perioda. Eko-nomski efekat emisije novca je bio velik - čist prihod (uknjižen kao vanredni državni prihod) je iznosio 162.447,71 kruna nominalne vrijednosti.

2 MONETARNA KRETANJA

53Monetarna kretanja

Godinu 2012. karakterisao je usporen ekonomski rast, kao i rast nelikvidnosti privrede i prenošenje negativ-nih šokova sa tržišta regiona i Evropske unije na crnogorsko tržište, što se odrazilo na bankarski sektor kroz smanjenu kreditnu aktivnost, rast nekvalitetne aktive/kredita i negativan finansijski rezultat. S druge strane, zabilježen je konstantan rast depozita i likvidnih sredstava, dok je, i pored pada ukupnih kredita, odobren značajan iznos novih kredita.

Nivo kamatnih stopa, aktivnih i pasivnih, i dalje je bio nezadovoljavajući, pa je CBCG donijela Odluku o pri-vremenim mjerama za ograničenje kamatnih stopa banaka. Pored toga, nastavljene su aktivnosti na unapre-đivanju regulatornog okvira u cilju njegove harmonizacije sa propisima Evropske unije, kao i na implementa-ciji međunarodnih računovodstvenih standarda.

U narednoj godini ključni izazov će biti snižavanje učešća nekvalitetnih kredita, prije svega realizacijom pro-jekta koji je CBCG, u saradnji sa Svjetskom bankom i Ministarstvom finansija, započela u cilju restrukturira-nja nekvalitetnih kredita. Takođe, očekuju se pozitivni efekti preduzete mjere za ograničenje kamatnih stopa. Međutim, daljem oporavku bankarskog sektora može doprinijeti stabilizacija u realnom sektoru, prije svega smanjenje nelikvidnosti.

2.1. Banke

2.1.1. Likvidnost banaka

Sve banke su tokom 2012. godine bile likvidne i imale su dnevne i dekadne pokazatelje likvidnosti iznad propi-sanog minimuma15 (grafici br. 2.1 i 2.2).

Likvidna sredstva su na kraju 2012. godine bila za 25,8% veća u odnosu na kraj 2011. godine. U strukturi li-kvidnih sredstava banaka na kraju 2012. godine dominantno učešće za-bilježila su likvidna sredstva u zem-

15 Na snazi je Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama („Sl. list Crne Gore“, br. 60/08), kojom je propisana obaveza banaka za održavanje minimalnih koeficijenata likvidnosti na dnevnoj (0,9) i dekadnoj osnovi (1,0).

Grafik 2.1Agregatni dnevni pokazatelj likvidnosti

Izvor: Dnevni izvještaji banaka


lji (62,5%), dok se 37,5% odnosilo na sredstva banaka u inostranstvu.

Likvidna aktiva banaka17 iznosila je 674,9 miliona eura na kraju 2012. go-dine. U odnosu na kraj 2011. godine veća je za 20,5%.

Učešće likvidne u ukupnoj aktivi na kraju 2012. godine iznosilo je 24,0%. Koeficijent krediti/ depoziti iznosio je 0,94 i poboljšan je u odnosu na kraj 2011. godine (1,08).

Tabela 2.1Odabrani pokazatelji likvidnosti banaka

31.12.2011. 31.12.2012.

Likvidna aktiva / Ukupna aktiva 19,93% 24,03%

Likvidna aktiva / Kratkoročne obaveze 32,78% 40,13%

Likvidna aktiva / Ukupni depoziti 30,81% 34,07%

Likvidna aktiva / Ukupne obaveze 22,36% 26,78%

Tokom 2012. godine nije bilo korišćenja obavezne rezerve za likvidnost.

Boks 2.1 – Nelikvidnost privrede, nekvalitetni krediti i „Podgorički pristup“

Nelikvidnost privrede predstavlja sistemski značajan problem u mnogim zemljama koje su razvijale razne modele za njegovo prevazilaženje. U uslovima restriktivne kreditne politike banaka, podsticanje aktivnosti privrednih subjekata, koji imaju problem sa likvidnošću predstavlja težak izazov i zahtijeva zajedničko djelovanje državnih institucija, centralne banke i involviranih privrednih subjekata.

Nekvalitetni krediti su na kraju 2012. godine iznosili 327,8 miliona eura ili 17,6% ukupnih kredita, što je za 2 p.p. više nego na kraju prethodne godine. Takođe, zabilježen je i konstantan rast broja privrednih subjekata čiji je račun u blokadi, pa je na kraju decembra 2012. godine taj broj iznosio 12.247, a ukupna vrijednost duga na osnovu kojeg je izvršena blokada iznosila je 445,1 miliona eura. Rast broja privred-nih subjekata čiji je račun u blokadi i rast nekvalitetnih kredita u bankarskom sektoru uzrokuju pro-

16 U trećoj dekadi marta 2011. došlo je do znatnog pada dekadnog pokazatelja likvidnosti, kao rezultat ispravke obračuna likvid-nih sredstava kod jedne banke.

17 Likvidnu aktivu čine novčana sredstva i depoziti kod depozitarnih institucija, umanjena za 50% izdvojene obavezne rezerve.

Grafik 2.2Agregatni dekadni pokazatelji likvidnosti16, %

Izvor: Dekadni izvještaji banaka


blem povezane nelikvidnosti, čije je smanjenje od sistemske važnosti, te je stoga neophodno sinhroni-zovano djelovanje ključnih učesnika: privrede, države i banaka, uz posredničku ulogu Centralne banke.

Kao rezultat sistemske inicijative, Centralna banka je od sredine 2012. godine počela sa objavljivanjem pregleda blokiranih privrednih subjekata, zatim predložila Vladi uvođenje automatskog stečaja kako bi se stekao objektivan uvid stanja u realnom sektoru, i na kraju uzela aktivno učešće u kreiranju „Pod-goričkog pristupa“ u restrukturiranju duga privrednika prema bankarskom sektoru.

Centralna banka u saradnji sa Svjetskom bankom i Ministarstvom finansija intenzivno radi na kreiranju tzv. „Podgoričkog pristupa“, odnosno vansudskog restrukturiranja kredita. Radi se o projektu koji uk-ljučuje nelikvidne, ali solventne privredne subjekti koje imaju dug kod jedne ili više banaka u sistemu, koji ugrožava njihovo tekuće poslovanje. Ovaj model podrazumijeva kreiranje rješenja za upravljanje nekvalitetnim kreditima kroz prizmu finansijskog restrukturiranja preduzeća. Fokus modela je na po-novnom uređivanju dužničko-povjerilačkih odnosa između preduzeća i banaka, na principima rav-nopravnosti i transparentnosti, uz podsticajnu ulogu države. Cilj modela je da se ozdrave kompanije, stvori prostor za novo kreditiranje, a samim tim smanji iznos nekvalitetnih kredita. Obje strane bi imale koristi. S jedne strane, preduzeća bi znatno ublažila svoju nelikvidnost i bila sposobna da uspješnije izmiruju svoje obaveze, dok bi, s druge strane, banke bile u mogućnosti da naplate svoje potraživanje, što bi se reflektovalo na smanjenje rizika u sistemu i jačanje finansijske stabilnosti u zemlji.

2.1.2. Agregatni bilans stanja banaka

Ukupna aktiva banaka je iznosila 2.808,3 miliona eura na kraju 2012. godine i nalazi se na približno istom nivou kao prethodne godine (tabela br. 2.2). Posmatrano po bankama, sedam banaka bilježi porast aktive koji se kretao u rasponu od 5,6% do 16,2%, dok četiri banke bilježe smanjenje u rasponu od 4,6% do 9,4%.

U strukturi aktive, najveće učešće imaju krediti (66,3%) koji su za godinu dana smanjeni za 4,8%, dok su povećani plasmani u hartije od vrijednosti (za 24,1%)18. Pad kreditne aktivnosti je doprinio padu ukupnih pozajmica (za 28,7%). Ostvaren je negativan finansijski rezultat na nivou sistema, u iznosu od 56,5 miliona eura, prije svega zbog značajnog gubitka dvije sistemske banke.

Koeficijent ROA, povraćaj na prosječnu aktivu, pogoršan je u odnosu na prethodnu godinu i na kraju 2012. godine iznosio je -2,0% (grafik br. 2.3), dok je koeficijent povraćaja na prosječnu prihodonosnu aktivu iznosio -2,4%, takođe bilježeći pogoršanje. Prihodonosna aktiva je činila 75,9% ukupne aktive (79,5% na kraju 2011. godine).

18 Najvećim dijelom plasmani u državne zapise Vlade Crne Gore u skladu sa Odlukom o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore.


Tabela 2.2 Aktiva banaka, kraj godine

Stanje Struktura Promjena

2011. 2012. 2011. 2012. 2012-2011.

2012.2011.

AKTIVA mil. eura % mil. eura %

1. Novčana sredstva i depoziti kod depozitnih institucija 624,4 739,2 22,2 26,3 114,8 18,4

2. Krediti 1.955,8 1.862,2 69,6 66,3 -93,6 -4,8

2.1. Rezerve za kreditne gubitke 99,6 131,7 3,5 4,7 32,1 32,2

2.2. Neto krediti 1.856,1 1.730,9 66,1 61,6 -125,2 -6,7

3. Hartije od vrijednosti 138,0 171,3 4,9 6,1 33,3 24,1

4. Ostala aktiva 203,2 193,4 7,2 6,9 -9,8 -4,8

5. Rezervisanja za gubitke na ostale stavke aktive 12,1 26,4 0,4 0,9 14,3 118,2

6. UKUPNO AKTIVA 2.809,7 2.808,3 100,0 100,0 -1,4 0,0

PASIVA

1. Depoziti 1.817,1 1.980,7 64,7 70,5 163,6 9,0

1.1 Depoziti po viđenju 708,6 759,6 25,2 27,0 51 7,2

1.2. Oročeni depoziti 1.108,4 1.221,1 39,4 43,5 112,7 10,2

2. Pozajmice 528,2 376,4 18,8 13,4 -151,8 -28,7

3. Ostale obaveze 159,2 162,4 5,7 5,8 3,2 2,0

4. Ukupan kapital 305,2 288,7 10,9 10,3 -16,5 -5,4

4.1. Kapital i rezerve 308,5 345,2 11,0 12,3 36,7 11,9

4.2. Dobitak / Gubitak (+.-) iz tekuće godine -3,2 -56,5 -0,1 -2,0 -53,3 1.665,6

5. UKUPNO PASIVA 2.809,7 2.808,3 100,0 100,0 -1,4 0,0

Na kraju 2012. godine evidentno je povećanje učešća nekvalitetne akti-ve u ukupnoj aktivi u odnosu na kraj 2011. godine i to za 1,3 p.p., dok je učešće dobre aktive ostalo na istom nivou (tabela br. 2.3).

Pored toga, nekvalitetna aktiva je činila 81% kapitala uvećanog za re-zervisanja za gubitke na kraju 2012. godine (na kraju 2011. godine 78,4%).

Grafik 2.3Povraćaj na prosječnu aktivu, agregatni nivo, %


Tabela 2.3 Kvalitet aktive, učešće u ukupnoj aktivi, agregatni nivo, %

2011. 2012.

Dobra aktiva (A) 53,8 53,8

Posmatrana aktiva (B) 20,2 17,9

Nekvalitetna aktiva (C+D+E) 11,8 13,1

Kritikovana aktiva (B+C+D+E) 32,0 31,1

2.1.3. Pokazatelji koncentracije

Koncentracija bankarskog sistema se u 2012. godini smanjila u odnosu na 2011. godinu, što pokazuju indeksi koncentracije prema aktivi, kreditima i depozitima tri, odnosno pet najvećih banaka, kao i Hiršman-Herfin-dalov (HH) indeks.

Na smanjenje koncentracije navedenih kategorija je, pored veće konkurencije u bankarskom sistemu, uticala i ekonomska kriza koja je značajno smanjila depozitni potencijal banaka, negativno uticala na kvalitet i redu-kovala obim kreditnog portfolija banaka, a posebno onih koje su tokom kreditne ekspanzije u periodu 2006-2007. godine višestruko uvećale svoju aktivu.

Hiršman-Herfindalov (HH) indeks (tabela br. 2.4) pokazuje da je koncentrisanost tržišta prema aktivi (1.351,1 poena) i kreditima (1.309,6 poena) umjerena, dok su depoziti, iako prate trend, i dalje visoko koncen-trisani (1.528,5).

Tabela 2.4 HH indeks koncentracije, kraj perioda

HH indeks 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011.III VI IX XII

2012.

Prema aktivi 2.042 1.918 1.911 1.636 1.467 1.431 1.408 1.392 1.376 1.351

Prema depozitima 2.350 2.298 2.465 1.943 1.831 1.727 1.528 1.643 1.571 1.529

Prema kreditima 2.126 1.917 1.959 1.699 1.479 1.356 1.355 1.354 1.335 1.310

Koncentracija tri, odnosno pet najvećih banaka prema aktivi, kreditima i depozitima se, takođe, smanjila na kraju 2012. godine (tabela br. 2.5).

Tabela 2.5 Indeksi koncentracije C3 i C5

C 3 C 5

XII 2012. XII 2011. XII 2012. XII 2011.

Prema aktivi 52,4% 54,0% 72,3% 73,8%

Prema kreditima 50,1% 51,5% 73,6% 74,2%

Prema depozitima 55,9% 62,7% 76,4% 78,7%


2.1.4. Kreditna aktivnost banaka

Nastavak finansijske krize se i u 2012. godini odrazio na pojačani oprez banaka i njihovih klijenata, što je kao rezultat imalo dalje usporavanje kreditne aktivnosti. Tokom 2012. godine restriktivna kreditna politika vođena je od strane pet banaka, dok je šest banaka u sistemu zabilježilo rast kreditne aktivnosti, pri čemu je na agregatnom nivou ostvaren pad.

Ukupno odobreni krediti su iznosili 1.862,5 miliona eura na kraju 2012. godine i bili su za 93,2 miliona eura ili 4,8% niži nego na kraju 2011. godine. Prosječno mjesečno, krediti banaka su tokom 2012. godine opadali po stopi od 0,4%, što predstavlja usporavanje pada u odnosu na prethodnu godinu kada su isti opadali po prosječnoj mjesečnoj stopi od 1%. Uzrok smanjenja kredita je, prije svega, značajan rizik poslovanja i široko rasprostranjena nelikvidnost koja je posebno naglašena u realnom sektoru, ali i izmiještanje dijela portfoli-ja faktoring kompanijama ili matičnim bankama. Pored toga, prisutna je i neadekvatna ročna usklađenost izvora sredstava i plasmana.

Najznačajniji korisnici kredita su pri-vreda i stanovništvo na koje se odno-silo 91,7% ukupnih kredita na kraju 2012. godine. Privredi je, međutim, u 2012. godini odobreno 4,9% manje kredita, a stanovništvu 2,9%. Svi sek-tori su na godišnjem nivou zabilježili smanjenje kredita (grafik br. 2.4).

U valutnoj strukturi ukupnih kredi-ta, na kredite u stranoj valuti19 odno-silo se 1,9%. Ročna struktura uku-pnih kredita pokazuje da na kraju 2012. godine dominiraju dugoročni krediti sa 79,02%.

U strukturi kredita po djelatnostima, najveće učešće zabilježili su krediti odobreni za djelatnost trgovine sa 34,9%, zatim slijedi djelatnost usluga, turizma i ugostiteljstva sa 12,1%, građevinarstvo sa 11,6%, administra-cija i druge javne usluge sa 7,4%, dok se na sve ostale djelatnosti (transport, skladištenje, PTT komunikacije, trgovina nekretninama, finansije, poljoprivreda, lov, ribolov, rudarstvo, energetika i ostalo) odnosilo 34%.

Posmatrano po namjeni, najviše kredita odobreno je za likvidnost (18,5%), zatim stambenih (16,6%) i kredita za nabavku osnovnih sredstava (11,6%), gotovinskih (11,4%) i kredita za izgradnju i adaptaciju građevinskih objekata (11,3%). Tokom 2012. godine značajno manje sredstava banaka iskorišćeno je putem potrošačkih kredita, „overdrafta“, kreditnih kartica, refinansiranja obaveza prema drugim bankama, za pripremu turi-stičke sezone, kupovinu automobila i kupovinu hartija od vrijednosti i ostale namjene.

19 Sve valute osim eura.

Grafik 2.4Krediti banaka po sektorima, u 000 eura


Neoprezno odobravanje kredita od strane banaka u periodu prije izbi-janja krize, zajedno sa nepovoljnim uslovima privređivanja uslovljenim globalnom finansijskom krizom, faktori su koji su uticali na pogor-šanje kvaliteta kreditnog portfolija banaka. U proteklom periodu banke su primjenjivale mjere raspoložive za poboljšanje kvaliteta kreditnog portfolija, koje su podrazumijevale izmiještanje nekvalitetnih kredita u bilanse matičnih banaka, prodaju i restrukturiranje kredita. Međutim, i pored navedenih mjera, u 2012. go-dini evidentan je visok nivo nekvali-tetnih kredita. Na kraju 2012. godine, nekvalitetni krediti (C, D, E) su izno-sili 327,8 miliona eura i bili su za 7,9% viši nego godinu dana ranije. Nekva-litetni krediti su činili 17,6% ukupnih kredita, što predstavlja porast od 2,1 procentnog poena u odnosu na kraj prethodne godine (grafik br. 2.5).

Od ukupno odobrenih kredita na kraju posmatranog perioda, na kredi-te koji kasne sa naplatom se odnosilo 23,8%, dok su, istovremeno, restruk-turirani krediti činili 16,8% ukupnih kredita banaka. Izdvojene rezervaci-je za kreditne gubitke činile su 7,1% ukupnih kredita. Tokom 2012. godi-ne došlo je do porasta svih navedenih pokazatelja kvaliteta kreditnog port-folija banaka (grafik br. 2.6).

Kriza u realnom sektoru, i problem otežane naplate kredita odobrenih ovom sektoru su predmet posebne pa-žnje i aktivnosti usmjerenih na rješavanje pitanja korporativnog finansijskog restrukturiranja i nekvalitetnih kredita (Boks br. 2.1).

Novoodobreni krediti

Banke su u 2012. godini odobrile ukupno 702,6 miliona eura novih plasmana u vidu kredita, pri čemu su novoodobreni krediti banaka zabilježili rast po prosječnoj mjesečnoj stopi od 6,8%. Najveći iznos novoodo-

Grafik 2.5Nekvalitetni krediti u ukupnim kreditima banaka

Grafik 2.6Kvalitet kreditnog portfolija


brenih kredita zabilježen je u decem-bru (grafik br. 2.7), kada je odobre-no ukupno 87,7 miliona eura, dok je najmanje kredita odobreno u januaru (34,5 miliona eura).

Struktura novoodobrenih kredita po sektorima pokazuje da banke domi-nantan dio novih kredita odobravaju sektoru privrede i stanovništva, dok je značajan iznos odobren i sekto-ru Opšte vlade. Tako se u decembru 2012. godine na kredite privredi od-nosilo 38,9%, Opštu vladu 37,1%, sta-novništvo 23,3% ukupno odobrenih kredita (grafik br. 2.8). Posmatrano po namjeni, dominantan dio kredita odobravao se za likvidnost (obrtna sredstva).

2.1.5. Depoziti

Depoziti kod banaka su na kraju 2012. godine iznosili 1.980,7 milio-na eura. Tokom 2012. godine uku-pni depoziti u bankama su prosječno mjesečno rasli po stopi od 0,7% (u 2010. godini depoziti su prosječno mjesečno rasli po stopi od 0,1%). Naj-veći mjesečni rast ostvaren je u julu (4%), kao rezultat sezonskog uticaja, dok je najveći mjesečni pad zabilje-žen u januaru i novembru (1,8%). Na godišnjem nivou, depoziti položeni u bankama bilježe značajan rast od 9% (grafik br. 2.9).

Iz grafičkog prikaza je evidentno da u strukturi depozita banaka najveće učešće bilježe depoziti sektora sta-novništva i privrede (84,5%). Ovi sek-tori su ujedno i najznačajniji pokreta-či rasta depozita, sa zabilježenim sto-pama rasta od 11% i 10% respektivno. Istovremeno, sektor Opšte vlade bilje-

Grafik 2.7Novoodobreni krediti banaka

Grafik 2.8Struktura novoodobrenih kredita po sektorima, u 000 eura

Grafik 2.9Depoziti banaka po sektorima, u 000 eura


ži rast od 6,4%, dok pozicija ostalo bilježi rast od 4,3% na godišnjem nivou. S druge strane, u posmatranom periodu pad su zabilježili samo depoziti finansijskog sektora (11,3%).

Struktura depozita po djelatnosti-ma pokazuje da dominiraju depozi-ti djelatnosti finansija i trgovine sa po 14,2%, zatim slijede depoziti iz djelatnosti transporta, skladištenja, PTT komunikacija (13,5%), energe-tike (13,2%), administracije, drugih javnih usluga (8,9%), usluge, turi-zam, ugostiteljstvo (7,5%), dok se na depozite ostalih djelatnosti (trgovina nekretninama, građevinarstvo, po-ljoprivreda, lov i ribolov, rudarstvo i kategorija „ostalo“) odnosilo 28,8%.

Ročna struktura depozita je i dalje nezadovoljavajuća. Dominantan dio ukupnih depozita (83,3%) odnosio se na kratkoročne depozite, od čega su 38,3% činili depoziti po viđenju, a 45% depoziti ročnosti do jedne go-dine, dok se na depozite oročene na period preko jedne godine odnosilo 16,7% ukupnih depozita (grafik br. 2.10).

Višegodišnji trend rasta depozita i pada kredita rezultirao je time da su od avgusta 2012. godine obaveze ba-naka po osnovu depozita bile za 118,2 miliona eura više od potraživanja po osnovu odobrenih kredita. Kao rezul-tat toga, i koeficijent krediti/depoziti bilježi konstantno poboljšanje i na kraju 2012. godine je iznosio 0,94, a godinu dana ranije bio je 1,08 (grafik br. 2.11).

2.1.6. Sektor stanovništva i privrede

2.1.6.1. Sektor stanovništva

Sektor stanovništva je i 2012. godinu završio kao najznačajniji neto štediša u crnogorskom bankarskom siste-mu. Ovaj sektor je na kraju posmatranog perioda ostvario neto štednju u ukupnom iznosu od 337,7 miliona eura, što je za 69,1% više nego u istom periodu prethodne godine (grafik br. 2.12).

Grafik 2.10Ročna struktura depozita, u 000 eura

Grafik 2.11Depoziti i krediti u 000 eura i koeficijent krediti/depoziti banaka


Ukupno odobreni krediti sektoru sta-novništva su na kraju 2012. godine iznosili 809,1 milion eura, što pred-stavlja pad od 2,9% na godišnjem nivou. Prosječno mjesečno, krediti odobreni ovom sektoru opadali su po stopi od 0,2%.

Kod kredita odobrenih sektoru sta-novništva, najvećim dijelom se radi o ranije odobrenim, dugoročnim kre-ditima koji čine 89,3% ukupno odo-brenih kredita ovom sektoru. Stoga i najveće učešće u strukturi kredita stanovništva imaju upravo namjen-ski krediti sa 46,7%, i to stambeni i

krediti za adaptaciju stambenog ili poslovnog prostora koji zajedno čine 75,2% namjenskih kredita. Pored namjenskih kredita, značajno učešće od 30,1% bilježe i gotovinski krediti, dok hipotekarni krediti čine 17,8%.

Na kraju godine, kreditno zaduženih fizičkih lica kod domaćih banaka bilo je 102.212 (1,9 hiljada klijenata manje nego u 2011. godini). Prosječna zaduženost stanovništva, mjerena odnosom duga ovog sektora i broja kreditno zaduženih građana (klijenata banaka), iznosila je 7.916,4 eura, dok je dug po glavi stanovnika izno-sio 1.305 eura20. Dug po klijentu se smanjio u odnosu na prethodnu godinu za 88 eura, dok je istovremeno dug per capita niži za 40 eura.

Iako je dug stanovništva smanjen u 2012. godini, 26,6% ukupnih kredita koji kasne s naplatom odnosi se na kredite fizičkih lica i kredite po osnovu zaduženja na kreditnim karticama. Učešće kredita ovog sektora u uku-pnim kreditima koji kasne, smanjeno je u odnosu na kraj prethodne godine kada je iznosilo 34,6%.

Depoziti sektora stanovništva su to-kom 2012. godine bili u konstantnom porastu (sa izuzetkom u januaru i maju). Na kraju 2012. godine, depozi-ti stanovništa su iznosili 1.146,8 mili-ona eura i bili su viši za 11% u odnosu na kraj 2011. godine (grafik br. 2.13).

U ročnoj strukturi depozita stanov-ništva, koja i dalje nije najpovoljnija, primjetna je pozitivna tendencija i promjena u korist oročenih depozi-ta. Tako na kraju 2012. godine krat-koročni depoziti čine 80,6% ukupnih

20 Broj stanovnika u Crnoj Gori, prema procjeni Monstata, u 2011. godini iznosio je 620.029.

Grafik 2.12Depoziti, krediti i neto dug stanovništva, u 000 eura

Grafik 2.13Mjesečna stopa rasta/pada depozita stanovništva, %


depozita stanovništva, dok preostali dio (19,4%) predstavljaju dugoročni depoziti, u kojima dominiraju depo-ziti ročnosti od jedne do tri godine (grafik br. 2.14). U odnosu na kraj de-cembra 2011. godine, dugoročni de-poziti ovog sektora zabilježili su rast od 42,2 miliona eura ili 23,4%, kao i kratkoročni depoziti stanovništva koji su zabilježili rast od 71,1 milion eura ili 8,3%. Ovo je najbolji pokaza-telj povjerenja u bankarski sektor i njegovu stabilnost.

Sredstva deponovana u bankama od strane sektora stanovništva, od jula 2010. godine, konstantno su viša od iznosa odobrenih kredita, pri čemu je ova razlika dostigla najveći iznos na kraju 2012. godine. Stoga i koefi-cijent krediti/depoziti za ovaj sektor bilježi konstantno poboljšanje, a na kraju 2012. godine je iznosio 0,71.

2.1.6.2. Sektor privrede

Tokom 2012. godine nastavljena je tendencija smanjenja kredita odobrenih privredi, dok su deponovana sred-stva ovog sektora u bankama imala pretežno rastući trend. Navedena kretanja rezultirala su značajnim sma-njenjem neto duga ovog sektora. Tako je na kraju posmatranog perioda neto dug privrede iznosio 372 miliona eura, što je za 94,9 miliona eura ili 20,3% niže nego na kraju 2011. godine. Iako je značajno smanjen, iznos neto duga ovog sektora je i dalje visok, što sektor privrede čini najznačajnijim neto dužnikom u crnogorskom bankarskom sistemu (grafik br. 2.15).

Kao najznačajniji korisnik kredita, ovaj sektor je na kraju 2012. godi-ne ostvario dug po osnovu kredita u ukupnom iznosu od 898,5 miliona eura, što čini 48,2% ukupno odobre-nih kredita. Oprezna politika krediti-ranja od strane banaka nastavljena je i u 2012. godini i bila posebno izra-žena kod odobravanja kredita privre-di. Tako je u 2012. godini zabilježen pad kredita privredi i to za 4,9% u odnosu na kraj 2011. godine. Tokom 2012. godine, krediti odobreni ovom sektoru su prosječno mjesečno opa-dali po stopi od 0,4%, što predstavlja usporavanje stope pada u odnosu na prethodnu godinu, kada je iznosila 2%.

Grafik 2.14Ročna struktura depozita stanovništva, %

Grafik 2.15Krediti, depoziti i neto dug privrede, u 000 eura


Najveći oprez primjetan je kod kre-ditiranja privrednih društava u ve-ćinskom privatnom vlasništvu, koji bilježe pad od 45,1 milion eura ili 5,1% na godišnjem nivou. Krediti odobreni preduzetnicima bilježe pad od 1,6 miliona eura ili 24,8%, dok su, s druge strane, zabilježena pozitiv-na kretanja kod kredita odobrenih privrednim društvima u većinskom državnom vlasništvu, koji su ostva-rili rast od 0,5 miliona eura ili 1% u odnosu na kraj 2011. godine.

U Centralnom registru računa na kra-ju 2012. godine evidentirano je 52.089 računa pravnih lica i preduzetnika. Od

ukupnog broja evidentiranih računa, 23,5% ili 12.247 računa je bilo u blokadi. U posmatranom periodu, ukupan dug na blokiranim računima bio je u porastu. Na kraju 2012. godine iznosio je 445,1 milion eura (grafik br. 2.16).

Dok učešće kredita sektora privrede u ukupnim kreditima banaka nije značajnije promijenjeno u odnosu na kraj 2011. godine, i iznosi 48,2%, kvalitet kreditnog portfolija bilježi pogoršanje u istom periodu. Kao sektor koji ima najveće kašnjenje u otplati kredita, na kraju 2012. godine, privreda je učestvovala sa 69,8% u uku-pnim kreditima koji kasne, što predstavlja značajno povećanje u odnosu na godinu ranije, kada su krediti ovog sektora koji kasne sa naplatom činili 60,5% ukupnih kredita koji kasne. Kada se uzmu u obzir ovi, ali i pokazatelji broja lica u blokadi i iznosa duga po osnovu blokade, može se zaključiti da je oprez koji banke imaju prilikom odobravanja novih kredita privredi opravdan.

Sektor privrede je drugi po značaju deponent u crnogorskom bankarskom sistemu. Na kraju 2012. godine, u crnogorskim bankama je deponovano 26,6% ukupnih depozita od strane ovog sektora. Ukupni depoziti privrede iznosili su 526,5 miliona eura na kraju 2012. godine, što je za 48,8 miliona eura ili 10,2% više nego na kraju 2011. godine.

Ročna struktura depozita sektora privrede pokazuje dominantno učešće depozita po viđenju (približno 57%). S druge strane, ročna struktura duga ovog sektora pokazuje dominantno učešće dugoročnih kredita i to pre-težno kredita ročnosti preko tri godine (blizu 47%). Kod ovog je posebno izražena ročna neusklađenost kre-dita i depozita. Tako su krediti odobreni ovom sektoru sa rokom dospijeća preko jedne godine 10 puta veći od depozita ovog sektora oročenih na period preko jedne godine. Istovremeno, krediti odobreni na rok kraći od jedne godine su upola manji od ukupnih kratkoročnih i depozita po viđenju ovog sektora.

Koeficijent krediti/depoziti za ovaj sektor je na kraju 2012. godine iznosio 1,71i znatno je poboljšan u odnosu na kraj prethodne godine kada je iznosio 1,98.

21 Broj pravnih lica i preduzetnika je na dan 30.6.2012. godine umanjen nakon izvršenog usklađivanja evidencije Centralnog registra računa, koji vodi Centralna banka Crne Gore, sa evidencijama Centralnog registra privrednih subjekata i Privrednog suda iz kojih su navedena pravna lica i preduzetnici obrisani.

Grafik 2.16Broj pravnih lica i preduzetnika u blokadi, iznos duga po osnovu blokade (u 000 eura)21


2.1.7. Strana aktiva i pasiva banaka

Strana aktiva banaka22 je na kraju 2012. godine iznosila 543,1 miliona eura i u odnosu na kraj 2011. godine bila je viša za 87,5 miliona eura ili 19,2%. Kretanje strane aktive određeno je kretanjem depozita banaka u inostranstvu koji su činili 77,9% strane aktive (grafik br. 2.17). Ovi depoziti su za godinu dana uvećani za 75,6 miliona eura (21,7%) i na kraju 2012. godine su iznosili 423,1 miliona eura. Značajno su povećani od 2007. godine, a maksimalni iznos su dostigli u septembru 2012. godine (482,5 miliona eura). Pri tome, depoziti po viđenju su činili 39,9%, a oročeni depoziti 60,1% depozita u inostranstvu.

Pored depozita u inostranstvu, za go-dinu dana su porasle i ostale stavke strane aktive i to gotovina za 13,6% i krediti nerezidentima za 7,4%, koji su ukupno činili 22,1% strane aktive.

Strana pasiva banaka od 2008. go-dine ima trend opadanja. Na kraju 2012. godine iznosila je 699,5 mi-liona eura i bila je za 104,1 milio-na eura (13,0%) niža nego na kraju 2011. godine. Kretanje strane pasive određeno je kretanjem pozajmica iz inostranstva (grafik br. 2.18) koje su činile 49,4% strane pasive. Ovo je naj-niže učešće pozajmica u stranoj pasi-vi posmatrano od 2007. godine, s tim da je maksimalno učešće zabilježeno 2010. godine (70,8% strane pasive). Na ostale stavke pasive odnosilo se ukupno 50,6% strane pasive i to na depozite nerezidenata 48,2% i hartije od vrijednosti (osim akcija) 2,4%.

Inostrani izvori (strana pasiva) finan-sirali su 24,9% ukupne aktive bana-ka i 37,6% ukupnih kredita na kraju 2012. godine, što je niže nego pret-hodnih godina (grafik br. 2.19). Na kraju 2008. godine, čak 44,9% uku-pnih kredita finansirano je iz inostra-nih izvora.

Razlog za ovakvo kretanje je ročna neusklađenost ukupnih kredita i ukupnih depozita, koju su banke nado-mještavale korišćenjem pozajmica iz inostranstva. Smanjena kreditna aktivnost banaka uticala je na smanje-

22 Potraživanje od nerezidenata.

Grafik 2.17Strana aktiva, kraj perioda, u 000 eura

Grafik 2.18Strana pasiva, kraj perioda, u 000 eura


nje pozajmica banaka iz inostranstva (grafik br. 2.20).

Pozajmice iz inostranstva su tokom 2012. godine imale pretežno opada-jući trend. Za godinu dana su smanje-ne za 146,7 miliona eura (29,8%) i na kraju 2012. godine su iznosile 345,8 miliona eura. Pritom, 88,9% pozaj-mica je u eurima, dok u ročnoj struk-turi dominiraju dugoročne pozajmice (95%). Pozajmice iz inostranstva su tokom 2012. godine koristile sve ban-ke, a najveći iznos potiče od matičnih banaka i to od Hypo Alpe Adria Bank AG, Societe Generale Group, Erste banke i Nove ljubljanske banke.

Dok su pozajmice smanjene za godi-nu dana, ostale stavke strane pasive su porasle i to depoziti nerezidenata za 14,4% i hartije od vrijednosti (osim akcija) za 0,1%.

Neto strana aktiva banaka je iznosi-la -156,4 miliona eura na kraju 2012. godine (na kraju prethodne godine iznosila je -348 miliona eura).

Boks 2.2 – Kamatne stope na pozajmice iz inostranstva

Pozajmice iz inostranstva su koristile sve banke, s tim da dominiraju dugoročne pozajmice.

Tokom 2012. godine nova dugoročna zaduženja iz inostranstva imale su četiri banke u ukupnom izno-su od 44,4 miliona eura, dok se preostali dug odnosio na ranije odobrene dugoročne pozajmice. Sve pozajmice u 2012. godini odobrene su po fiksnim kamatnim stopama koje su se kretale u rasponu od 1,1% do 5,1% (tabela 1).

Varijabilne kamatne stope po kojima su u prethodnom periodu korišćene pozajmice iz inostranstva bile su vezane za Euribor (jednomjesečni, tromjesečni i šestomjesečni), najčešće šestomjesečni. Še-stomjesečni Euribor je značajno opadao i tokom 2012. godine, dostignuvši maksimalnu vrijednost od 1,606% početkom januara i minimalnu vrijednost od 0,316% u decembru 2012. godine (grafik 1).

Grafik 2.19Odnos strane pasive i ukupne aktive i kredita, kraj perioda, %

Grafik 2.20Pozajmice i ukupni krediti banaka, godišnja stopa rasta, %


Tabela 1Kamatne stope na pozajmice iz inostranstva

Bank

a

God

ina

Fiksna stopa Varijabilna stopa (VS)

VS preračunata na osnovu

Euribor stope na dan zaključenja

ugovora

EAKS na ukupne

kredite u decembru

2012.

EAKS nanove

kredite u decembru

2012.

Razlika EAKS na novoodobrene

kredite u decembru 2012. i max KS na

pozajmice

1.2012. 2,95%- 5,1% - 9,62% 11,23% 6,13 p.p.

2011. 3,203% -

2010. 3,203% -

2. 2008. 6m Euribor + 1,75% 5,609% 8,75% 12,63% 7,021 p.p.

3.2011. 2,03% 9,79% 11,84% 8,16 p.p.

2010. 3,68%

4.2011. 4,04% 10,36% 10,22% 6,18 p.p.

2010. 3,16%-3,33%

2009. 3%

5.

2012. 1,1%-4,39% 7,73% 10,28% 5,648 p.p.

2011. 2,17%-4,63%

2010. 2,352%-3,336%

2009. 3,37%

2007. 2,174%

6.

2012. 2,4% 10,81% 12,12% 6,69 p.p.

2011. 3,18%-3,84%

2010. 3,02%-5,43%

2009. 3,92%-4,03%

7. 2012. 2,19% 11,32% 11,26% 7,6 p.p.

2010. 2,69%-3,66%

8.

2011. 3,49%-3,77% 9,71% 9,82% 6,11 p.p.

2010. 2,89%-3,56%

2009. 3,71%

9.2008. 6m Euribor*+1,305% do

6m Euribor**+3%6,2305% do 7,925%

8,48% 11,22% 3,295 p.p.

2006. 6m Euribor + 3,5% 6,561%

10.

2011. 3,099% 3m Euribor + 2,75% do 3m Euribor + 2,89%

11,5% 11,71% 4,05 p.p.

2010. 2,953-3,506% 6m Euribor** + 2,72% 3,713%

2009. 2,4-6,6% 1m Euribor + 3,7% 4,159%

2008. 6,87%-7,66%

11.

2011. 2,987%-3,362% 6m Euribor + 2,7% 4,474% 9,43% 10,85% 4,256 p.p.

2010. 2,305%-6,5%

2009. 2,4% - 5% 6m Euribor+ 3,25% do 6m Euribor***+ 4,25%

4,715% do 5,687%

2008. 6m Euribor + 2% do6m Euribor + 2,5%

6,594% do 5,561%

2007. 6m Euribor + 0% do6m Euribor ***+2,25%

3,957% do 6,401%

2006. 6m Euribor + 2,5% 5,746%

* Za banku br. 9, za 2008. godinu uzet aritmetički prosjek za 6m Euribor na dane zaključenja šest ugovora, a stope su se kretale od 3,995% do 5,419%.

** Za banku br. 10, za 2010. godinu uzet aritmetički prosjek za 6m Euribor na dane zaključenja pet ugovora, a stope su se kretale od 0,953% do 1,131%.

*** Za banku br. 11, za 2009. godinu uzet aritmetički prosjek za 6m Euribor na dane zaključenja dva ugovora, a stope su iznosile 1,313% i 1,532%; za 2007. godinu uzet aritmetički prosjek za 6m Euribor na dane zaključenja tri ugovora, a stope su iznosile 1,313% i 1,532%.


Kamatne stope po kojima su se banke zaduživale u inostran-stvu služile su kao osnov za utvrđivanje aktivnih kamatnih stopa banaka. Razlika između aktivne kamatne stope banke na novoodobrene kredite u decembru 2012. i maksimalne kamatne stope na pozajmice iz inostranstva, prikazana u tabelama 1. i 2, pokazuje da stope na pozajmice iz inostran-stva nijesu bile razlog visokih aktivnih stopa banaka. Razlika između ovih stopa kretala se u intervalu od 3,295 p.p. do čak 8,16 p.p. Ovo bi upućivalo na zaključak da je rizik korisnika kredita banaka iz Crne Gore procijenjen kao visok i da su banke ostvarivale veliku zaradu kao razliku u cijeni ovih vrsta kredita. S druge strane, tabela 2 pokazuje da su banke neke klijente procijenile kao veoma bitne i odobravale im izuzetno visoke kamatne stope na položene depozite (uglavnom fizičkim licima). Prosječno ponderisana pasivna kamatna stopa, posmatrano po bankama, kretala se u intervalu od 2,333% do 4,118% u decembru 2012. godine, dok se maksimalna prosječno ponderisana stopa u decembru 2012. godine kretala u intervalu od 5,4835% do 7,9371%. Međutim, ni ovo nije mogao biti razlog za visoke aktivne kamatne stope jer je učešće depozita na koje se obračunavala visoka ponde-risana kamatna stopa bilo nisko (tabela 2) – od 0,1% do 11,9%. Učešće ovih depozita u ukupnim depo-zitima od 53,4% i 58,7% ostvareno je kod banaka koje na nivou sistema imaju najniže depozite (ispod 1% učešća u ukupnim depozitima). Sve navedeno navodi na zaključak o opravdanosti uvođenja mjera kojim je CBCG ograničila visoke kamatne stope (boks br. 2.3).

Tabela 2 Aktivne i pasivne kamatne stope banaka u decembru 2012. i kamatne stope na pozajmice iz inostranstva

Bank

a

EAKS na ukupne

kredite u decembru

2012.

EAKS na nove kredite u decembru

2012.

Razlika EAKS na novoodobrene

kredite u decembru 2012.

i max KS na pozajmice

PKS ukupno

decembar 2012.

PKSmax u

decembru 2012.

% depozita na koje se odnosi maksimalno ponderisana

PKS u ukupnim depozitima banke

Učešće depozita banke u

ukupnim depozitima na nivou sistema

1. 9,62% 11,23% 6,13 p.p. 2,9557% 6,299% (fizička lica) 1,5% 10,5%

2. 8,75% 12,63% 7,021 p.p. 3,3758% 6,7002% fizička lica) 0,6% 10,1%

3. 9,79% 11,84% 8,16 p.p. 2,333% 6,1476% (fizička lica) 7,6% 2,7%

4. 10,36% 10,22% 6,18 p.p. 4,0696% 7,7726% (fizička lica) 58,7% 0,9%

5. 7,73% 10,28% 5,648 p.p. 4,1185% 7,9371% (fizička lica) 1,3% 5,6%

6. 10,81% 12,12% 6,69 p.p. 3,1514% 6,2249% (fizička lica) 2,1% 6,0%

7. 11,32% 11,26% 7,6 p.p. 3,3626% 6,0036% (fizička lica) 53,4% 0,7%

8. 9,71% 9,82% 6,11 p.p. 3,0731% 6,5029% (fizička lica) 11,9% 7,7%

9. 8,48% 11,22% 3,295 p.p. 3,3407% 6,4417% (fizička lica 0,1% 27,4%

10. 11,5% 11,71% 4,05 p.p. 3,1612% 5,4835% (fizička lica) 9,3% 10,6%

11. 9,43% 10,85% 4,256 p.p. 3,0856% 5,9161% (pravna lica) 3,5% 17,9%

Grafik 1Euribor, 2012. godina, %


2.1.8. Obavezna rezerva

Na kraju 2012. godine izdvojena oba-vezna rezerva iznosila je 187,1 milio-na eura i povećana je za 16,3 miliona eura ili 9,6% u odnosu na kraj 2011. godine (grafik br. 2.21).

Efektivna stopa obavezne rezerve, mjerena odnosom izdvojene obave-zne rezerve i ukupnih depozita, izno-sila je 9,45% na kraju 2012. godine (grafik br. 2.22).

Odnos izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita, odnosno aktive banaka u Crnoj Gori je među nižim u regionu (tabela br. 2.6).

Tabela 2.6Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i aktive banaka, kraj 2012. godine

Obavezna rezerva/Depoziti Obavezna rezerva/Aktiva

Bosna i Hercegovina 21,4% 12,8%

Crna Gora 9,4% 6,7%

Hrvatska 10,8% 7,4%

Makedonija 12,5% 7,2%

Srbija 29,2% 14,3%

Struktura obavezne rezerve pokazuje da je na kraju 2012. godine 50,4% izdvojeno na račun obavezne rezerve u zemlji, 31,2% u vidu državnih zapisa, dok je 18,4% na računima CBCG u inostranstvu (grafik br. 2.23).

Grafik 2.21Izdvojena obavezna rezerva i ukupni depoziti, u 000 000 eura

Grafik 2.22Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita,%


Značajan rast izdvojene rezerve u dr-žavnim zapisima u odnosu na kraj prethodne godine rezultat je Odluke o dopuni Odluke o obaveznoj rezer-vi banaka kod Centralne banke Crne Gore23, kojom je bankama omoguće-no da do 35% obavezne rezerve (umje-sto 25%) izdvajaju i drže u obliku dr-žavnih zapisa koje je emitovala Crna Gora. Ovu mogućnost banke će moći da koriste do 31.12.2013. godine.

Tokom 2012. godine nijedna banka nije koristila obaveznu rezervu za li-kvidnost.

2.1.9. Kapital banaka

Ukupni kapital banaka na kraju 2012. godine iznosio je 288,7 miliona eura, što je za 16,5 miliona eura ili 5,4% manje nego na kraju 2011. godine. S obzirom na to da su kapital i rezerve povećani u 2012. godini (za 11,9%), do smanjenja ukupnog kapitala došlo je usljed porasta gubitka (grafik br. 2.24).

Osam banaka je 2012. godinu zavr-šilo sa dobitkom, a tri sa gubitkom. Međutim, dvije sistemski važne ban-ke su ostvarile visok gubitak, što je uticalo na to da finansijski rezultat na agregatnom nivou bude negativan u iznosu od 56,5 miliona eura (grafik br. 2.25).

Koeficijent solventnosti bankarskog sistema je bio iznad zakonom propi-sanog minimuma od 10% i iznosio je 14,71% na kraju 2012. godine (grafik br. 2.26). I pored toga, najniži je u po-ređenju sa zemljama regiona (tabela br. 2.7).

23 „Sl. list Crne Gore“ br. 22/12.

Grafik 2.23Struktura izdvojene obavezne rezerve, %

Grafik 2.24Ukupan kapital banaka, XII 2011 – XII 2012. godine, 000 eura


Tabela 2.7 Koeficijent solventnosti, kraj 2012. god.

Zemlja Koeficijent solventnosti

Crna Gora 14,71%

Srbija 19,87%

Hrvatska (III kvartal 2012) 20,48%

Makedonija) 17,12%

U toku 2012. godine dvije sistemski važne banke su izvršile dokapitalizaciju u ukupnom iznosu od 46,5 mili-ona eura i to emisijom akcija i pretvaranjem subordinisanog duga u akcije (grafik br. 2.26).

Grafik 2.25Finansijski rezultat na agregatnom nivou, 000 eura

Grafik 2.26Dokapitalizacija banaka i koeficijent solventnosti


Međutim, iako je većina banaka sprovela značajne dokapitalizacije tokom posljednje tri godine, crnogorske banke, posmatrano na agregatnom nivou, imaju najniži indeks kapitalizacije u regionu (tabela br. 2.8 i 2.9).

Tabela 2.8 Odnos ukupnog kapitala i aktive banaka, u %

Zemlja/Period XII 2010. XII 2011. XII 2012.

Crna Gora 10,6 10,9 10,3

Srbija 19,0 19,6 19,5

Hrvatska 13,9 13,7 14,3

Makedonija 16,1 16,7 16,7

BiH 11,9 14,0 14,4

Tabela 2.9 Odnos ukupnog kapitala i kredita u ,%

Zemlja/Period XII 2010. XII 2011. XII 2012.

Crna Gora 14,1 15,6 15,5

Srbija 20,4 21,0 20,9

Hrvatska 20,3 19,9 21,2

Makedonija 28,5 29,4 30,4

BiH 17,3 20,0 20,1

U vlasničkoj strukturi kapitala ba-naka na kraju 2012. godine država je imala učešće od svega 2,71%, domaći privatni kapital 16,32%, dok je domi-nirao kapital koji potiče iz inostranih izvora sa 80,96% učešća u kapitalu bankarskog sistema.

Povraćaj na prosječni kapital ban-karskog sistema (ROE) je i na kraju 2012. godine bio negativan (-18,32%) i znatno je nepovoljniji nego na kra-ju prethodne godine, na šta je uticalo negativno poslovanje dvije sistemski važne banke. Međutim, ovaj poka-zatelj je kod većine banaka u sistemu bio pozitivan.

Grafik 2.27Kretanje ROE na agregatnom nivou, %


2.2. Kamatne stope banaka

2.2.1. Aktivne kamatne stope

Na ukupno odobrene kredite

Na kraju 2012. godine, prosječna ponderisana efektivna kamatna sto-pa (PPEKS) banaka na ukupno odo-brene kredite je iznosila 9,47%, što predstavlja godišnji pad od 0,22 p.p. (grafik br. 2.28). Pad je, prije svega, rezultat Odluke o privremenim mje-rama za ograničenje kamatnih stopa banaka24, koju je Centralna banka donijela u novembru 2012. godine.

Boks 2.3 – Privremene mjere za ograničenje kamatnih stopa banaka

Tokom 2012. godine kamatne stope banaka su bile na visokom nivou. Krediti odobreni po veoma viso-kim kamatnim stopama nijesu otplaćivalni, što je dovodilo do rasta loše aktive bankarskog sistema, sa jedne strane, i produbljivalo nelikvidnost realnog sektora, sa druge strane. Stoga je Centralna banka u novembru 2012. godine donijela Odluku o privremenim mjerama za ograničenje kamatnih stopa banaka.

Centralna banka je, vodeći računa o zaštiti interesa deponenata vezala visinu kamatnih stopa za potre-ban kapital. Shodno Odluci, banke koje ugovore kamatu na depozite po stopi koja je veća od gornje granice kamatnih stopa dužne su da izračunavaju potrebni kapital za rizik umanjenja rezultata poslo-vanja koji proizilazi iz visokih pasivnih kamatnih stopa.

Gornja granica kamatnih stopa na depozite na godišnjem nivou iznosi:

• za depozite oročene do jedan mjesec – 0,5%;• za depozite oročene od jednog do tri mjeseca – 3,5%;• za depozite oročene od tri do 12 mjeseci – 4,5%;• za depozite oročene preko 12 mjeseci – 6%.

Osim toga, aktivna efektivna kamatna stopa na godišnjem nivou za pojedinačni kredit koji banka odo-bri pravnom licu ili preduzetniku ne može biti veća od 14%, dok ista odobrena fizičkom licu ne može biti veća od 15%.

Ova mjera Centralne banke je već u prvom mjesecu primjene imala pozitivan efekat: prosječna ponde-risana efektivna kamatna stopa na ukupno odobrene kredite u decembru je zabilježila pad od 0,02 p.p. na mjesečnom nivou, dok je ista stopa na novoodobrene kredite zabilježila pad od 1,66 p.p. (grafik br. 1).

24 „Sl. list Crne Gore“, br. 56/12.

Grafik 2.28Aktivne kamatne stope na ukupne kredite na nivou sistema, godišnji nivo, %


Takođe, prosječna ponderisa-na efektivna kamatna stopa na ukupno odobrene kredite pravnim licima smanjena je za 0,1 p.p. na mjesečnom nivou, dok je ista stopa na kredite fi-zičkim licima bila na nivou iz prethodnog mjeseca.

Posmatrano po ročnosti (grafik br. 2.29), kratkoročne kamatne stope na kraju 2012. godine su bile ispod nivoa zabilježenog na kraju 2011. godine za 0,17 p.p. i iznosile su 10,15%. Iako su kamatne stope na dugoročne kredite bile izuzetno visoke tokom 2012. go-dine i skoro dostizale nivo kratkoroč-nih kamatnih stopa, one su, takođe, zabilježile godišnji pad od 0,22 p.p. Na kraju 2012. godine dugoročne kamatne stope su iznosile 9,42%, što je nešto niže u odnosu na novembar 2012. godine (0,04 p.p.), kada je stu-pila na snagu Odluka o privremenim mjerama za ograničenje kamatnih stopa.

Na novoodobrene kredite

Na kraju 2012. godine, PPEKS na novoodobrene kredite iznosila je 9,38%, što predstavlja godišnji pad od 0,26 p.p. (grafik br. 2.30). Osim toga, evidentno je smanjenje PPEKS na novoodobrene kredite u novembru i de-cembru, od kada je na snazi Odluka o privremenim mjerama za ograničenje kamatnih stopa banaka.

Grafik 1Kamatne stope na ukupne i novoodobrene kredite na nivou sistema, godišnji nivo, %

Grafik 2.29Kamatne stope na ukupne kredite po ročnosti, godišnji nivo,%


Posmatrano po ročnosti (grafik br. 2.31), kratkoročne kamatne stope na kraju 2012. godine su bile iznad nivoa zabilježenog na kraju 2011. godine za 0,60 p.p. i iznosile su 9,82%. Iako su kamatne stope na dugoročne kredi-te bile izuzetno visoke tokom 2012. godine, zabilježile su godišnji pad od 0,74 p.p. Na kraju 2012. godine dugoročne kamatne stope su izno-sile 9,12%, što je niže u odnosu na novembar 2012. godine, kada je stu-pila na snagu Odluka o privremenim mjerama za ograničenje kamatnih stopa.

Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa na kredite odobrene fizičkim licima u decembru 2012. godine iznosila je 11,51% (tabela br. 2.10), dok je stopa na kredite odobre-ne pravnim licima iznosila 8,74%.

Grafik 2.30Kamatne stope na novoodobrene kredite na nivou sistema, godišnji nivo, %

Grafik 2.31Kamatne stope na novoodobrene kredite po ročnosti, godišnji nivo, %


Tabela 2.10 Kamatne stope na novoodobrene kredite, decembar 2012. godine, %

Kratkoročni Dugoročni Ukupni

1. Finansijske institucijePPNKS: - - -

PPEKS: - - -

2. PrivredaPPNKS: 8,65 8,96 8,77

PPEKS: 10,44 9,69 10,14

3. Ostale nefinansijske institucijePPNKS: 10,00 - 10,00

PPEKS: 11,02 - 11,02

4. Opšta Vlada PPNKS: 7,59 6,44 6,81

PPEKS: 8,32 6,69 7,20

5. OstaloPPNKS: 10,13 11,53 10,75

PPEKS: 12,31 12,70 12,48

6. Ukupno pravna lica (1+2+3+4+5)PPNKS: 8,33 7,41 7,84

PPEKS: 9,76 7,84 8,74

7. Fizička licaPPNKS: 8,74 10,73 10,55

PPEKS: 10,77 11,58 11,51

8. Ukupni krediti (6+7)PPNKS: 8,35 8,54 8,47

PPEKS: 9,82 9,12 9,38

2.2.2. Pasivne kamatne stope

Na kraju 2012. godine, prosječno ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) na ukupne depozite izno-sila je 3,23%. Posmatrano po ročnosti, PPEKS na depozite po viđenju iznosila je 0,32%, depozite ročnosti do tri mjeseca 4,18%, depozite ročnosti od tri mjeseca do jedne godine 5,15%, depozite ročnosti od jedne do tri godine 5,65%, depozite ročnosti od tri do pet godina 4,33%, a na depozite ročnosti preko pet godina 3,74%.

Prosječno ponderisana kamatna sto-pa na ukupne depozite zabilježena na kraju godine bila je za 0,02 p.p. niža u odnosu na kraj 2011. godine (grafik br. 2.32). Niži nivo u odnosu na kraj prethodne godine zabilježi-le su i kamatne stope na depozite po viđenju (0,01 p.p.), depozite ročnosti od tri mjeseca do jedne godine (0,18 p.p.), depozite ročnosti od jedne do tri godine (0,16 p.p.) i depozite ročno-sti od tri do pet godina (za 0,06 p.p.). Istovremeno, viši nivo je karakterisao kamatne stope na depozite ročnosti do tri mjeseca (za 0,01 p.p.) i ročnosti duže od pet godina (za 0,07 p.p.).

Grafik 2.32PPEKS na depozite, godišnji nivo, %


Najviši nivo tokom cijelog posmatra-nog perioda bilježe kamatne stope na depozite ročnosti od jedne do tri go-dine, krećući se u intervalu od 5,65% do 5,79%, a zatim kamatne stope na depozite ročnosti od tri mjeseca do jedne godine (od 5,14% do 5,33%).

PPEKS na depozite fizičkih lica izno-sila je 3,75%, a na depozite pravnih lica 2,51%. PPEKS na depozite fi-zičkih lica bilježi rast od 0,08 p.p. u odnosu na kraj 2011. godine, dok su, istovremeno, PPEKS na depozite pravnih lica smanjene za 0,18 p.p.

Na kraju 2012. godine, razlika između kamatnih stopa na ukupne kredite i pasivnih kamatnih stopa (kamat-ni spred) iznosila je 6,24 p.p.

2.3. Mikrokreditne finansijske institucije

Bilansna suma mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI) je na kraju 2012. godine iznosila 36,2 miliona eura i smanjena je za 8,2 miliona eura ili 18,4% u odnosu na kraj 2011. godine (tabela br. 2.11).

Tabela 2.11 Bilansna suma MFI, 000 eura

2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012.

Bilansna suma 54.446 79.124 75.430 58.732 44.371 36.193

Koncentracija u sektoru MFI je jako izražena. Tako se na dvije MFI odnosi 76,6% ukupne aktive, 75,4% uku-pnih kredita i 71,8% ukupnih pozajmica MFI.

U aktivi MFI na kraju 2012. godine dominiraju bruto krediti (81,9%), a na strani pasive pozajmice (35,1%).

Ukupni krediti su na kraju 2012. godine iznosili 29,6 miliona eura ili 3,9 miliona (11,5%) manje nego na kraju 2011. godine (tabela br. 2.12). Rezervisanja za kreditne gubitke činila su 5,4% ukupnih kredita.

25 Razlika između efektivnih prosječno ponderisanih aktivnih i pasivnih kamatnih stopa, na ukupne kredite i depozite sistema. Posljednji raspoloživi podaci.

Grafik 2.33Kamatni spred25 banaka zemalja regiona, kraj godine, %


Tabela 2.12 Ukupni krediti MFI, 000 eura

2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012.

Krediti 52.901 75.822 65.834 43.485 33.500 29.641

Fizičkim licima je odobreno 95,2% ukupnih kredita. U strukturi kreditnog portfolija MFI po djelatnostima dominirali su krediti dati za djelatnost usluga, ugostiteljstva i turizma (31%) i poljoprivrede (28%), dok se preostalih 41% odnosilo na djelatnost turizma i ostalog.

U ročnoj strukturi kredita, najviše je bilo dugoročnih kredita (83,3%). Krediti koji kasne s naplatom su pred-stavljali 8,1% ukupnih kredita na kraju 2012. godine, što je niže nego na nivou bankarskog sistema.

Na ukupne obaveze26 odnosilo se 40,5% pasive. Najveći izvor finansiranja MFI je bio preko pozajmica, od čega je 73,1% sredstava uzeto od nerezidenata. Ukupne pozajmice na kraju 2012. godine su iznosile 12,7 miliona eura, što predstavlja smanjenje od 9,4 miliona eura ili 42,6% u odnosu na kraj 2011. godine.

Kapital MFI je na kraju 2012. godine iznosio 21,5 miliona eura, odnosno 59,5% ukupne pasive. Od iznosa ukupnog kapitala, 65,5% se odnosilo na kapital iz donacija, a 25,5% na neraspoređenu dobit, a 9,0% na emito-vani kapital. Na agregatnom nivou, na kraju 2012. godine, MFI su godinu završile sa dobitkom od 2,4 miliona eura.

2.3.1. Kamatne stope MFI

Na ukupno odobrene kredite

Na kraju 2012. godine, prosječna ponderisana efektivna kamatna sto-pa (PPEKS) na ukupne kredite MFI je iznosila 28,48% i niža je u odnosu na kraj 2011. godine za 0,06 p.p. (gra-fik br. 2.34)

Na kraju 2012. godine, PPEKS je na ukupne kratkoročne kredite iznosila 30,70%, dok je na dugoročne kredite iznosila 28,21%.

Na kredite odobrene pravnim licima27 PPNKS je iznosila 18,23%, a PPEKS 26,91%. Na kratkoročne kredite PPEKS je iznosila 28,23%, a na dugoročne 24,04%.

26 Obaveze po uzetim kreditima i pozajmicama, kondicioni grantovi, subordinisani dugovi i ostale obaveze.27 Shodno članu 153 Zakona o bankama („Sl.list Crne Gore“, br. 17/08, 44/10, 40/11), MFI može da iz sopstvenih sredstava i sred-

stava pribavljenih na tržištu novca odobrava namjenske kredite za realizaciju projekata razvoja privrednih društava, kredite za unapređenje djelatnosti preduzetnika i namjenske kredite fizičkim licima.

Grafik 2.34Kamatne stope na ukupne kredite na nivou sistema, godišnji nivo, %


Na kredite odobrene fizičkim licima PPNKS je iznosila 19,39%, a PPEKS 28,53%. Na kratkoročne kredite PPEKS je iznosila 31,26%, a na dugoročne 28,25%.

Na novoodobrene kredite

Na kraju 2012. godine, PPEKS na no-voodobrene kredite MFI je iznosila 28,90%, što je bilo za 0,48 p.p. niže nego na kraju 2011. godine (grafik br. 2.35).

Posmatrano po ročnosti, PPEKS na novoodobrene kratkoročne kredite iznosila je 30,71%, a na kredite odo-brene sa ročnošću preko jedne godine 28,43% (tabela br. 2.13).

Tabela 2.13 Kamatne stope MFI na novoodobrene kredite, decembar 2012. godine, %


Fizička licaPPNKS 19,87 18,56 18,78

PPEKS 30,47 28,45 28,79

Pravna licaPPNKS 18,81 17,98 18,74

PPEKS 31,43 24,92 30,86

Ukupni kreditiPPNKS 19,61 18,56 18,78

PPEKS 30,71 28,43 28,90

Boks 2.4 – Poređenje kamatnih stopa po kojima su banke i MFI odobravale kredite

Kamatne stope po kojima su banke i MFI odobravale kredite se značajno razlikuju. Naime, PPNKS na ukupne kredite kod banaka je iznosila 8,83%, a efektivna 9,47%, dok su iste stope kod MFI iznosile 19,35%, odnosno 28,48%.

Banke su odobravale kratkoročne kredite po PPEKS 10,15%, a MFI 30,70%. PPEKS na dugoročne kredite je kod banaka iznosila 9,42%, a kod MFI 28,21% (tabela br. 1 i grafik br. 1).

Grafik 2.35Kamatne stope na novoodobrene kredite na nivou sistema, godišnji nivo, %


Tabela 1 Kamatne stope banaka i MFI na ukupne kredite, decembar 2012. godine, %


Banke MFI Banke MFI Banke MFI

Fizička licaPPNKS 9,91 20,37 9,37 19,29 9,38 19,39

PPEKS 11,77 31,26 10,08 28,25 10,10 28,53

Pravna licaPPNKS 8,64 18,48 8,37 17,67 8,40 18,23

PPEKS 10,01 28,23 8,84 24,04 8,96 26,91

Ukupni kreditiPPNKS 8,75 20,02 8,84 19,27 8,83 19,35

PPEKS 10,15 30,70 9,42 28,21 9,47 28,48

Velika odstupanja postoje i kod kamatnih stopa na novoodo-brene kredite između banaka i MFI. Naime, PPNKS na novo-odobrene kredite kod banaka je iznosila 8,47%, a efektivna 9,38%, dok su iste stope kod MFI iznosile 18,78%, odnosno 28,90%.

Banke su odobravale kratkoroč-ne kredite po PPEKS 9,82%, a MFI 30,71%. PPEKS na dugoroč-ne kredite je kod banaka izno-sila 9,12%, a kod MFI 28,43% (tabela br. 2 i grafik br. 2).

Tabela 2Kamatne stope banaka i MFI na novoodobrene kredite, decembar 2012. godine, %


Banke MFI Banke MFI Banke MFI

Fizička licaPPNKS 8,74 19,87 10,73 18,56 10,55 18,78

PPEKS 10,77 30,47 11,58 28,45 11,51 28,79

Pravna licaPPNKS 8,33 18,81 7,41 17,98 7,84 18,74

PPEKS 9,76 31,43 7,84 24,92 8,74 30,86

Ukupni kreditiPPNKS 8,35 19,61 8,54 18,56 8,47 18,78

PPEKS 9,82 30,71 9,12 28,43 9,38 28,90

Grafik 1Kamatne stope banaka i MFI na ukupne kredite, %


Grafik 2Kamatne stope banaka i MFI na novoodobrene kredite, %

3 TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA

85Tržište novca i kapitala

3.1. Tržište novca

Tokom 2012. godine održano je je-danaest aukcija državnih zapisa sa rokom dospijeća od 182 dana i dvije sa rokom dospijeća od 91 dan. Uku-pna vrijednost emitovanih državnih zapisa iznosi 165,3 miliona eura.

Od ukupno emitovanih državnih za-pisa u 2012. godini prodato je 147,4 miliona eura ili 89,2%. Ukupna tra-žnja iznosila je 194,2 miliona eura i bila je veća od ponuđene vrijednosti zapisa za 17,5%. Kupci na svim auk-cijama državnih zapisa bile su crno-gorske banke, dok je na pet aukcija kupac bio i Fond za zaštitu depozita. Ostvarena prosječna ponderisana ka-matna stopa na državne zapise sa ro-kom dospijeća od 182 dana iznosila je 4,58% (grafik br. 3.1).

Državni dug po osnovu državnih za-pisa, na dan 31.12.2012. godine, izno-sio je 73,0 miliona eura.

3.2. Tržište kapitala

Tokom 2012. godine na Montenegro-berzi je ostvareno svega 32,7 miliona eura prometa, kroz 7,2 hiljade tran-sakcija. U poređenju sa 2011. godi-nom promet je manji za 44,6%, a broj transakcija za 46,5%. Prosječan mje-sečni promet iznosio je svega 2,7 mi-liona eura i značajno je niži u odnosu na prosječni mjesečni promet ostva-ren u 2011. godini (4,9 miliona eura).

Grafik 3.1Prodati državni zapisi i odgovarajuća kamatna stopa, 2012. godina

Izvor: CBCG

Tabela 3.1 Promet i broj transakcijama na Montenegroberzi, 2001-2012.

Godina Promet u milionima € Broj transakcija

2001. 10,8 909

2002. 14,3 4.293

2003. 43,5 21.323

2004. 42,8 57.920

2005. 198,4 111.053

2006. 377 114.073

2007. 727 224.637

2008. 160,3 83.348

2009. 405,8 58.778

2010. 54,8 19.827

2011. 59 13.466

2012. 32,7 7.203

Izvor: Montenegroberza


Cjelokupan promet ostvaren je kroz sekundarnu trgovinu.

Ostvarene vrijednosti prometa, bro-ja transakcija i berzanskih indeksa značajno su ispod vrijednosti ostva-renih u periodu 2003-2011. godina, što svjedoči o dubini krize u kojoj se nalazi ovo tržište.

Struktura prometa

U strukturi prometa ostvarenog u 2012. godini najveće je učešće pro-meta akcijama kompanija – 67,1%, što je za 21,4 procentna poena manje nego u prethodnoj godini, dok je uče-šće prometa raznih vrsta obveznica značajno poraslo, što je česta promje-na u strukturi trgovanja, kada je trži-šte u padu usljed pomjeranja portfoli-ja investitora ka sigurnijim ulaganji-ma (tabela br. 3.2).

Tabela 3.2 Ukupan promet i struktura prometa, 2009 – 2012. godina

Struktura prometa

I-XII 2009. I-XII 2010. I-XII 2011. I-XII 2012.

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Akcije 379.985.549 93,6% 33.627.138 61,4% 52.206.113 88,5% 21.911.691 67,1%

Akcije FZU 9.534.229 2,3% 7.378.285 13,5% 4.399.756 7,5% 3.135.652 9,6%

Obveznice 16.290.406 4,0% 13.790.991 25,2% 2.367.768 4,0% 7.622.027 23,3%

Ukupno 405.810.184 100,0% 54.796.414 100,0% 58.973.636 100,0% 32.669.370 100,0%


Grafik 3.2Ukupan promet (u 000 eura) i broj transakcija na Montenegroberzi, 2011. i 2012. godina

Grafik 3.3Struktura prometa na Montenegroberzi, 2012. godina




Ukupan promet akcijama crnogor-skih kompanija (21,9 miliona eura) ostvaren je kroz 4,7 hiljada transakci-ja (66,2% ukupno realizovanih tran-sakcija). Ostvareni promet bio je za 58,0% manji nego u prethodnoj godi-ni, a broj realizovanih transakcija za 47,5% (grafik br. 3.4).

Promet akcijama fondova zajednič-kog ulaganja (3,1 miliona eura) bio je za 28,7% manji nego u 2011. godini (grafik br. 3.5).

Promet obveznicama je u 2012. godi-ni iznosio 7,6 miliona eura, i u odno-su na prethodnu godinu, kad je izno-sio 2,4 miliona eura, veći je 3,2 puta. Razlog za veliki porast prometa obve-znicama, i značajnog povećanja uče-šća u ukupnom prometu je trgovina obveznicama Fonda rada u ukupnom iznosu od 6,1 miliona eura, što čini 80,6% ukupnog prometa obveznica-ma u 2012. godini.

Preostali udio ukupnog prometa ob-veznica odnosi se na promet obvezni-cama stare devizne štednje (17,7%) i obveznicama restitucije (1,7%). Pro-meta obveznicama korisnika PIO, obveznicama za sanaciju puteva i op-štinskim obveznicama u 2012. godi-ni nije bilo.

Grafik 3.5Promet (u 000 eura) i broj transakcija akcijama FZU, 2012. godina

Grafik 3.4Promet (u 000 eura) i broj transakcija akcijama kompanija u 2011. i 2012. godini




Berzanski indeksi

Berzanski indeks Monex 20 je na kraju 2012. godine zabilježio rast na godišnjem nivou, čime je zaustavljen godišnji pad u protekle dvije godine. S druge strane, indeks investicionih fondova Monex PIF treću godinu zaredom bilježi pad na godišnjem nivou.

Grafik 3.6Promet (u 000 eura) i broj transakcija obveznicama, 2012. godina

Grafik 3.7Struktura prometa obveznicama, 2012. godina




Nakon značajnih oscilacija u prvoj polovini godine, u drugom polugo-đu indeks Monex 20 je bilježio rast iz mjeseca u mjesec, i na kraju 2012. godine ostvario godišnji rast od 5,6%. S druge strane, indeks Monex PIF je na godišnjem nivou zabilježio pad od 19,3%.

U odnosu na njihove istorijski maksi-malne vrijednosti (dostignute u 2007. godini), indeksi su na kraju decembra 2012. bili niži, Monex PIF 14,8 puta i Monex 20 4,9 puta.

Tabela 3.3 Opšti podaci o indeksima

MONEX 20 MONEX PIF

Vrijednost na 31. decembar 2012. 9.849,92 3.441,84

Apsolutna promjena indeksa u 2011. Godini 525,02 -823,45

Početna vrijednost indeksa 1000,00 Mart 2003. 1000,00 Mart 2003.

Maksimalna vrijednost tokom 2012. Godine 9.849,92 31.12.2012. 4.272,97 12.02.2012.

Maksimalna istorijska vrijednost 48.617,88 07.05.2007. 50.780,54 17.08.2007

Minimalna istorijska vrijednost 918,57 14.04.2003 959,53 02.04.2003

Rast (pad) u 2012. godinI -79,7 -93,2


Blok trgovine

Tokom 2012. godine na Montenegroberzi realizovano je svega sedam blok trgovina ukupne vrijednosti 6,9 miliona eura, što predstavlja 21,1% ukupnog prometa. Najveći promet odrađen blok transakcijama ostvaren je akcijama Kombinata aluminijuma Podgorica (57,8%).

Kapitalizacija

Ostvarena tržišna kapitalizacija na Montenegroberzi na kraju decembra 2012. godine iznosila je 2,9 milijarde eura.

Likvidnost mjerena koeficijentom obrta sredstava na Montenegroberzi je u decembru 2012. godine iznosila 0,000888 i bila je značajno niža u odnosu na decembar 2011. godine (0,002629).

Grafik 3.8Indeksi Montenegroberze



Zaključna razmatranja

Situacija na crnogorskom tržištu kapitala u 2012. godini nije bila na zavidnom nivou - ostvaren je najmanji promet u posljednjih devet godina, dok se broj transakcija prepolovio. Postojeća situacija jasno govori da je tr-žište kapitala u značajnoj krizi. Nemogućnost ovog segmenta finansijskog tržišta da se oporavi u proteklih par godina treba da bude jasan signal kako regulatorima, tako i odgovornim instancama za kreiranje ekonomske politike, da preduzmu određene mjere kako bi se stvorila pozitivna klima na tržištu kapitala i pozitivan signal domaćim i stranim investitorima.

Lošoj situaciji na tržištu kapitala i slabom interesovanju investitora da ulažu doprinosi i trenutno teška eko-nomska situacija u zemlji. Iz tog razloga i postojeći investitori svoja sredstva okreću prema „manje rizičnim“ instrumentima na tržištu kapitala, što pokazuje i struktura prometa.

Boks 3.1 - Regionalne berze, odabrani pokazatelji poslovanja

Loša situacija na tržištu kapitala ne karakteriše samo Crnu Goru. Naime, promet na svim berzama u regionu, osim Sarajevske berze, je opao u 2012. godini u odnosu na 2011. godinu (tabela br. 1). Najveći pad prometa zabilježile su Makedonska berza (59,0%) i Montenegroberza (44,6%). Na svim berzama u regionu zabilježen je pad broja transakcija u odnosu na 2011. godinu.

28 Podatke za kapitalizaciju do decembra 2010. godine je dostavljala Komisija za hartije od vrijednosti, a kapitalizacija je pred-stavljala mjesečni prosjek kapitalizacije na obje crnogorske berze (Montenegroberza i Nex Montenegro berza).

Grafik 3.9Kapitalizacija (u 000.000 eura)28

Izvor: Montenegroberza i KHOV


Tabela 1

Promjene prometa i ostvarenih transakcija na regionalnim berzama

Naziv berze PrometI-XII 2012/I-XII 2011.

Broj transakcijaI-XII 2012/I-XII 2011.

Beogradska berza -12,6 -69,1

Zagrebačka berza -34,9 -20,1

Sarajevska berza 52,6 -26,8

Makedonska berza -59,0 -36,2

Ljubljanska berza -23,3 -42,0

Montenegroberza -44,6 -46,5

Izvor: Izvještaji regionalnih berzi

S druge strane, berzanski indeksi većine regionalnih berzi zabilježili su rast (tabela br. 2). Najveći rast za-bilježio je indeks Ljubljanske berze (7,8%), dok je najveći pad zabilježio indeks Makedonske berze (12,3%).

Tabela 2 Promjene odabranih indeksa regionalnih berzi

Naziv berze Naziv indeksaVrijednost indeksa % promjena

31. XII 2012. 31. XII 2011. XII 2012/ XII 2011.

Beogradska berza BELEX15 523,89 499,05 5,0

Zagrebačka berza CROBEX 1.740,39 1.740,21 0,0

Sarajevska berza SASX-10 760,70 791,30 -3,9

Makedonska berza MBI10 1.731,18 1.974,86 -12,3

Ljubljanska berza SBItop 635,51 589,58 7,8

MontenegroberzaMonex 20 9.849,92 9.324,90 5,6

Monex PIF 3.441,84 4.265,29 -19,3


U 2012. godini, u odnosu na kraj 2011, i pored malog ostvarenog prometa, najveći rast tržišne kapitali-zacije zabilježen je na Montenegroberzi (6,1%), dok je najveći pad kapitalizacije zabilježen na Ljubljan-skoj berzi (8,7%) (tabela br. 3).

Tabela 3 Poređenja tržišnih kapitalizacija regionalnih berzi

Naziv berze Tržišna kapitalizacija (% promjena)31. XII 2012/31. XII 2011.

Beogradska berza -5,0

Zagrebačka berza 3,7

Sarajevska berza 3,1

Makedonska berza -5,1

Ljubljanska berza -8,7

Montenegroberza 6,1


4 FISKALNI SEKTOR

95Fiskalni sektor

S obzirom na to da je osnovni preduslov za rast ekonomije fiskalna i finansijska stabilnost, Crna Gora je u 2012. godini preduzela značajne mjere za prevazilaženje krize. Godina 2012. predstavlja jednu od najtežih godina u ekonomskom smislu, posebno u javnim finansijama. Došlo je do pada ekonomske aktivnosti usljed prelivanja međunarodne ekonomske krize, kao i vanrednih vremenskih uslova u Crnoj Gori početkom go-dine, na koje se mjerama ekonomske politike nije moglo uticati. Tako je već nakon prvog kvartala došlo do rebalansa budžeta za 2012. godinu, u skladu sa scenariom nižeg rasta ekonomije od 0,5%.

Javne finansije u 2012. godini karakteriše dalje fiskalno prilagođavanje i sprovođenje mjera racionalizacije budžetske potrošnje, kao prioriteta fiskalne politike u Evropskoj uniji. Značajna konsolidacija javnih finan-sija, kako na centralnom, tako i na lokalnom nivou, stagnacija javnih prihoda, kao i blagi pad budžetskog deficita karakterisali su 2012. godinu (tabela br. 4.1).

Tabela 4.1Kretanje budžetskog suficita/deficita

Opis/Period 2008. 2009. 2010. 2011. Rebalans 2012.

Procjena 2012.

Deficit/suficit javnog sektora (u mil. eura) -12,1 -171,1 -151,2 -176,2 -103,1 -133,1

% učešća u BDP -0,4 -5,7 -4,9 -5,5 -3,1 -4,0

Deficit/suficit budžeta CG sa državnim fondovima (u mil. eura) 15,1 -132,1 -112,2 -189,7 -110,1 -163,8

% učešća u BDP 0,5 -4,4 -3,6 -5,9 -3,3 -4,9

Izvor: Ministarstvo finansija

4.1. Javne finansije Crne Gore29

Uprkos pogoršanoj ekonomskoj situaciji, osnovna usmjerenja fiskalne politike u Crnoj Gori nijesu mijenjana u odnosu na prethodne godine. Zadržane su konkurentne poreske stope, uz uvođenje mjera koje bi trebalo da dovedu do poboljšanja naplate prihoda i smanjenja sive ekonomije. Dodatno, uvedene su privremene takse koje će se primjenjivati do kraja 2013. godine, a na strani potrošnje nastavljeno je sa smanjivanjem javne po-trošnje započetim u 2009. godini, kada je ona iznosila 51% BDP-a. Prema procjeni, javna potrošnja je u 2012. godini ostvarena na nivou od 43% BDP-a, nakon čega se planira dodatno smanjenje u 2013. godini na 39,4% BDP-a.

29 Strukturu javnih finansija Crne Gore čini budžet Crne Gore sa državnim fondovima (Fond penzijskog i invalidskog osigura-nja, Fond zdravstvenog osiguranja, Fond za obeštećenje, Zavod za zapošljavanje i Fond rada) i budžeti lokalne samouprave (Prijestonica Cetinje, Glavni grad Podgorica i 19 opština).


Prema procjeni Ministarstva finansija, javni prihodi u 2012. godini iznosili su 1.297,7 miliona eura, odno-sno 39% procijenjenog BDP-a30. U poređenju sa 2011. godinom, javni prihodi bili su viši za 1%. Ovom rastu najviše je doprinijelo povećanje prihoda od poreza na dobit pravnih lica od 27,9 miliona eura (77,3%), dopri-nosa od 8,7 miliona eura (2,5%) i akciza od 8,4 miliona eura ili 5,9%. Pad prihoda, u odnosu na prethodnu godinu, evidentiran je kod prihoda od poreza na međunarodnu trgovinu i transakcije od 36,1%, poreza na dodatu vrijednost od 9,6% i kod poreza na promet nepokretnosti od 7,9%.

U strukturi javnih prihoda i dalje su dominantni prihodi od poreza (60,6%) i prihodi od doprinosa (27,9%), dok su svi ostali prihodi iznosili 11,5% ukupnih prihoda.

Procijenjena javna potrošnja u 2012. godini iznosila je 1.430,8 miliona eura, odnosno 43% BDP-a. U pore-đenju sa prethodnom godinom, javna potrošnja ostvarena je na nivou nižem za 2,1%.

Tekuća javna potrošnja31 iznosila je 1.310,4 miliona eura ili 39,4% BDP-a i niža je u odnosu na 2011. godinu za 1,2%, dok je kapitalni budžet iznosio 120,4 miliona eura ili 3,6% BDP-a. Tokom 2012. godine došlo je do promjene metodologije obračuna deficita, tako da isplaćene garancije, 24,7 miliona eura, koje su ranije bile obuhvaćene stavkom otplata duga, sada ulaze u tekuću budžetsku potrošnju, čime utiču na povećanje deficita.

Posmatrano u odnosu na rashode u 2011. godini, uštede su ostvarene na pozicijama ostalih ličnih primanja, u domenu subvencija, transfera institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru i kapitalnog budžeta. Transferi za socijalnu zaštitu nastavili su trend rasta i povećani su za 26,6 miliona eura, dok su bruto zarade ostale na približno istom nivou iz 2011. godine. U odnosu na prethodnu godinu porasli su i izdaci za kamate i otplatu glavnice duga, i to pretežno zbog povećanja otplate glavnice rezidentima.

Posmatrano po ekonomskoj klasifikaciji, najveće stavke izdataka bile su bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca (407,8 miliona eura) i izdaci za penzije (379,0 miliona eura), koji su zajedno činili preko polovine ukupnih izdataka, dok su zarade i transferi (transferi za socijalnu zaštitu i transferi institucijama, pojedinci-ma, NVO i javnom sektoru), činili dvije trećine ukupnih izdataka.

Tabela 4.2 Konsolidovana javna potrošnja

Opis2009. BDP 2010. BDP 2011. BDP 2012. procjena BDP

mil. eura % mil. eura % mil. eura % mil. eura %

Javni prihodi 1.353,0 45,4 1.280,2 41,2 1.285,1 39,7 1.297,7 39,0

Konsolidovani izdaci 1.524,0 51,1 1.431,5 46,1 1.461,3 45,2 1.430,8 43,0

Kapitalni izdaci 224,7 7,5 146,4 4,7 135,6 4,2 120,4 3,6

Tekuća javna potrošnja 1.299,3 43,6 1.285,1 41,4 1.325,6 41,0 1.310,4 39,4

Suficit/Deficit -171,1 -5,7 -151,2 -4,9 -176,2 -5,5 -133,1 -4,0


30 Procijenjeni BDP za 2012. godinu iznosi 3.324 miliona eura. 31 Javna potrošnja umanjena za ukupne kapitalne izdatke.

97Fiskalni sektor

U 2012. godini ostvaren je niži nivo javnih prihoda od ostvarene konsolidovane javne potrošnje, tako da je deficit javnog sektora iznosio 133,1 milion eura ili 4% BDP-a. Otplata duga iznosila je 223,6 miliona eura, što čini 6,7% BDP-a. (prilog D, tabela 12).

Boks 4.1 – Krizni porez

U decembru 2012. godine Vlada je usvojila set mjera fiskalnog prilagođavanja za 2013. godinu, kojima je predviđeno da se bruto zarade iznad 400 eura oporezuju po stopi od 12, umjesto dotadašnjih devet odsto. Međutim, Skupština je u januaru 2013. godine usvojila Predlog zakona o dopuni Zakona o pore-zu na dohodak fizičkih lica kojim će se na zarade preko 720 eura bruto, primjenjivati poreska stopa od 15 odsto na iznose iznad tog nivoa, dok će na plate ispod tog iznosa važiti dosadašnji porez od devet odsto.

Ovaj, takozvani krizni porez je privremenog karaktera, to jest, primjenjivaće se samo u 2013. godini.

Pored ove mjere, Vlada je predložila i smanjenje plata direktorima i članovima upravljačkih struktura u državnim firmama, kao i rukovodiocima regulatornih agencija. Profit koji budu imali regulatori biće uplaćivan u budžet.

Takođe, Vlada je odlučila da u 2013. godini zamrzne penzije, s tim da penzioneri sa najnižim primanjima mogu računati na jednokratnu novčanu pomoć.

Sve ove mjere Vlada je pripremila kako bi se smanjio minus u budžetu i izbjeglo otpuštanje u državnoj upravi, a očekuje se da rezultiraju uštedama u budžetu od oko 30 miliona eura.

Donijetim mjerama Vlade štitiće se oni koji su najugroženiji, a to su penzioneri i radnici sa najnižim primanjima.

4.2. Budžet Crne Gore

Skupština Crne Gore, u maju 2012. godine, usvojila je rebalans budžeta za 2012. godinu. Uz rebalans budžeta usvojen je i set fiskalnih mjera, uvođenjem novih poreskih oblika koji je trebalo da doprinesu boljem punje-nju budžeta, pri čemu su birani prioriteti u nastojanju da se izbjegne povećanje osnovnih poreza. Ove fiskalne mjere uticale su i na prihodnu i na rashodnu stranu budžeta. Na prihodnoj strani, donesen je set mjera za povećanje prihoda (takse na SIM kartice, pušačke zone, električna brojila i kablovsku televiziju), a kao dio planskog prilagođavanja evropskim standardima povećane su akcize na alkohol, duvan i lož ulja, a uvedene su akcize na kafu i gazirana pića.

Prema preliminarnim podacima Ministarstva finansija, ukupni primici budžeta sa državnim fondovi-ma32 u 2012. godini iznosili su 1.447,4 miliona eura ili 43,5% BDP-a.

32 Primici budžeta uključuju izvorne prihode (direktne i indirektne poreze i neporeske prihode), pozajmice, donacije i prihode od privatizacije i prodaje imovine


Izvorni prihodi u 2012. godini iznosili su 1.118,8 miliona eura ili 33,7% BDP-a. U odnosu na plan, niži su za 2,7%, a u odnosu na 2011. godinu izvorni prihodi bili su niži za 0,9%.

U strukturi izvornih prihoda najveće učešće ostvarili su prihodi od poreza (61,4%), zatim doprinosa (32,4%), ostali prihodi (3,1%), takse (1,6%), naknade (1,1%) i primici od otplate odobrenih kredita (0,4%). Prihodi od poreza iznosili su 687,4 miliona eura i bili su niži u odnosu na plan za 5,3%, a 2,4% niži u odnosu na 2011. godinu. Posmatrano pojedinačno, samo su porez na dobit pravnih lica, ostali republički porezi i porez na do-hodak fizičkih lica ostvareni iznad plana, dok je kod svih ostalih poreskih prihoda ostvarenje niže u odnosu na plan za 2012. godinu. Najveće negativno odstupanje evidentirano je kod poreza na međunarodnu trgovi-nu, i to u iznosu od 38,8%, usljed liberalizacije na međunarodnom tržištu i kontinuiranog sniženja carinskih stopa. Porez na dodatu vrijednost iznosio je 354,7 miliona eura i nominalno je pao u odnosu na prethodnu godinu za 37,5 miliona eura ili blizu 9,6%. U 2012. godini prihod od poreza na dobit pravnih lica veći je za 77,3% u odnosu na prethodnu godinu, a prihodi od ostalih taksi veći su za 4,7 miliona eura i to kao rezultat uvođenja novih taksi u okviru seta privremenih fiskalnih mjera u 2012. godini.

Tabela 4.3 Ostvarenje prihoda budžeta Crne Gore i državnih fondova u 2012. godini

Vrsta primitka

Plan 2012.

Procjena 2012.

Učešće u prihodima

u 2012.

Učešće u BDP

Ostvareno u odnosu na plan

Ostvareno 2011.

Ostvareno u odnosu na

2011.

u mil.eura u mil.eura % % % u mil.eura %

POREZI 725,61 687,44 61,44 20,68 94,74 704,07 97,64

Porez na dohodak fizičkih lica 81,5 82,26 7,35 2,47 100,93 81,64 100,76

Porez na dobit pravnih lica 46,87 64,02 5,72 1,93 136,59 36,10 177,34

Porez na promet nepokretnosti 1,47 1,44 0,13 0,04 97,96 1,24 116,13

Porez na dodatu vrijednost 381,22 354,71 31,70 10,67 93,05 392,24 90,43

Akcize 163,06 151,77 13,57 4,57 93,08 143,38 105,85

Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije

47,34 28,97 2,59 0,87 61,20 45,33 63,91

Ostali republički porezi 4,15 4,27 0,38 0,13 102,89 4,14 103,14

Doprinosi 351,99 362,25 32,38 10,90 102,91 353,57 102,45

Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje

211,81 216,5 19,35 6,51 102,21 213,45 101,43

Doprinosi za zdravstveno osiguranje 120,21 125,74 11,24 3,78 104,60 120,89 104,01

Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 11,07 9,99 0,89 0,30 90,24 10,76 92,84

Ostali doprinosi 8,90 10,02 0,90 0,30 112,58 8,47 118,30

TAKSE 27,09 17,84 1,59 0,54 65,85 16,01 111,43

NAKNADE 15,45 12,71 1,14 0,38 82,27 25,70 49,46

OSTALI PRIHODI 25,74 34,08 3,05 1,03 132,40 24,78 137,53

Primici od otplate kredita 4,18 4,49 0,40 0,14 107,42 5,01 89,62

IZVORNI PRIHODI 1.150,06 1.118,81 77,30 33,66 97,28 1.129,14 99,09

Prihodi od privatizacije 10,00 2,83 0,20 0,09 28,30 3,35 84,48

Donacije 0,00 5,02 0,35 0,15 4,01 125,19

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 291,80 258,13 17,83 7,77 88,46 187,65 137,56

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 16,44 62,60 4,33 1,88 380,78 47,00 133,19

Povećanje/smanjenje depozita -60,00 3,91 0,27 0,12 -6,52 80,42 4,86

UKUPNI PRIMICI BUDŽETA CG I FONDOVA 1.468,30 1.447,39 100,00 43,54 98,58 1.371,15 105,56


99Fiskalni sektor

Prihodi po osnovu doprinosa iznosili su 362,3 miliona eura i bili su veći za 2,9% u odnosu na plan za 2012. godinu, a u odnosu na isti period prethodne godine za 2,5%.

Ukupni izdaci budžeta33 u 2012. godini iznosili su 1.451,3 miliona eura ili 43,7% BDP-a, i bili su na nivou prošlogodišnjih, a u odnosu na planirane zabilježili su porast od 3,1%.

Konsolidovani izdaci budžeta u 2012. godini iznosili su 1.282,6 miliona eura, što čini 38,6% BDP-a. Ostva-reni izdaci u odnosu na 2011. godinu zabilježili su pad od 2,7%, a u odnosu na planirane bili su veći za 1,8%.

Na tekuću budžetsku potrošnju odnosilo se 1.223,9 miliona eura ili 36,8% BDP-a. Najveće odstupanje od pla-na zabilježeno je kod izdataka za subvencije i to zbog rasta od 24,9%, odnosno 5,2 miliona eura. U odnosu na prethodnu godinu povećani su rashodi za materijal i usluge (44,6%), kamate (24,2%) i transferi za socijalnu zaštitu (5,9%). Povećanje rashoda za materijal i usluge nastalo je usljed izmjene budžetske klasifikacije, pri čemu se potrošačke jedinice čiji su se izdaci ranije evidentirali u okviru stavke transferi javnim institucija-ma, sada evidentiraju u okviru rashoda za materijal i usluge. Transferi za socijalnu zaštitu bili su veći nego u prethodnoj godini za 26,9 miliona eura, najviše usljed povećanja prava iz oblasti PIO od 22,1 milion eura.

Kapitalni budžet Crne Gore iznosio je 72,1 milion eura ili 2,2% BDP-a. U odnosu na plan niži je za 5,9%, a u odnosu na 2011. godinu kapitalni budžet bio je niži za 14,3%, ili 12 miliona eura.

Otplata državnog duga iznosila je 168,7 miliona eura i ima trend rasta, to jest povećana je u odnosu na pret-hodnu godinu za 35,9 miliona eura, pretežno zbog povećanja otplate duga rezidentima.

Struktura budžetske potrošnje u 2012. godini, prikazana na grafiku br. 4.1, je i dalje nepovoljna. Oko 30% budžetskih izdataka odnosi se na bruto zarade, a čak 38% na socijalnu zaštitu, dok rashodi za materijal i usluge čine 12% budžetske potrošnje, a kamate 4%. Razvojni dio budžeta, odnosno kapitalni budžet, čini 6% budžetske potrošnje.

Deficit34 budžeta Crne Gore u 2012. godini iznosio je 163,8 miliona eura ili 4,9% BDP-a. U 2012. godini došlo je do promjene metodologije obraču-na deficita, tako da su isplaćene ga-rancije uključene u izdatke budžeta (čime se povećava deficit budžeta), a ne u otplatu duga kao do sada.

Nedostajuća sredstva budžeta izno-sila su 332,5 miliona eura ili 10% BDP-a. Finansiranje je obezbijeđeno kroz pozajmice i kredite iz inostranih izvora u iznosu od 258,1 milion eura,

33 Ukupne izdatke budžeta čine konsolidovani izdaci, otplata dugova iz prethodnog perioda, otplata dugova rezidentima i nerezi-dentima i otplata garancija.

34 Metodologija obračuna suficita/deficita „Sl.list RCG“, 53//09.

Grafik 4.1Budžetska potrošnja u 2012. godini - procentualno učešće u izdacima



pozajmice i kredite iz domaćih izvora u iznosu od 62,6 miliona eura i, manjim dijelom, iz donacija i prihoda od privatizacije, kao i korišćenjem depozita.

Tabela 4.4 Izdaci budžeta CG i državnih fondova u 2012. godini

OPIS

Plan 2012.

Procjena 2012.

Učešće u izdacima

Učešće u BDP


Ostvareno 2011.


2011.

u mil.eura u mil.eura % % % u mil.eura %

Tekući izdaci 643,11 652,77 50,89 19,64 101,50 615,03 106,14

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca

377,61 374,66 29,21 11,27 99,22 371,26 100,92

Ostala lična primanja 10,44 10,06 0,78 0,30 96,36 12,83 78,41

Rashodi za materijal i usluge 142,15 150,39 11,73 4,52 105,80 104,01 144,59

Tekuće održavanje 23,18 22,55 1,76 0,68 97,28 23,54 95,79

Kamate 54,91 55,99 4,37 1,68 101,97 45,09 124,17

Renta 7,72 7,22 0,56 0,22 93,52 7,38 97,83

Subvencije 20,70 25,85 2,02 0,78 124,88 45,40 56,94

Ostali izdaci 6,40 6,05 0,47 0,18 94,53 5,52 109,60

Transferi za socijalnu zaštitu 477,84 481,64 37,55 14,49 100,80 454,76 105,91

Transferi instItucijama, pojedincima NVO i javnom sektoru

28,91 31,51 2,46 0,95 108,99 87,91 35,84

Kapitalni budžet 76,65 72,12 5,62 2,17 94,09 84,13 85,72

Pozajmice i krediti 1,70 1,78 0,14 0,05 104,71 2,09 85,17

Rezerve 8,54 18,08 1,41 0,54 211,71 11,80 153,22

Otplata garancija 23,43 24,72 1,93 0,74 105,51 33,92 72,88

Neto povećanje obaveza 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 29,19 0,00

KONSOLIDOVANI IZDACI 1.260,18 1.282,62 88,38 38,59 101,78 1.318,83 97,25

Otplata dugova rezidentima 48,85 77,94 5,37 2,34 159,55 31,95 243,94

Otplata dugova iz prethodnog perioda 44,81 54,87 3,78 1,65 122,45 41,31 132,82

Otplata dugova nerezidentima 54,46 35,88 2,47 1,08 65,88 59,51 60,29

UKUPNI IZDACI 1.408,30 1.451,31 100,00 43,66 103,05 1.451,60 99,98


Boks 4.2 - Suzbijanje sive ekonomije

U cilju intenziviranja i bolje koordinacije aktivnosti na suzbijanju sive ekonomije i sistemskog rješavanja ovog problema Vlada Crne Gore usvojila je Informaciju o mjerama za suzbijanje sive ekonomije za 2012. godinu. U skladu sa navedenom Informacijom Ministarstvo finansija je formiralo Koordinacioni tim za praćenje realizacije mjera za suzbijanje sive ekonomije koji je definisao Operativni plan za suzbijanje sive ekonomije za 2012. godinu. Navedenim Operativnim planom predviđeno je intenziviranje aktivno-sti u četiri oblasti koje su sa aspekta sive ekonomije prepoznate kao najrizičnije:

• kontrola prometa akciznih proizvoda,• evidentiranje prometa u maloprodaji,

101Fiskalni sektor

• tržište rada i • neregistrovana pravna i fizička lica.

Za svaku aktivnost iz Operativnog plana određene su nadležne institucije i odgovorna lica iz tih in-stitucija koja su zadužena za praćenje realizacije istih, rokova za početak i završetak aktivnosti, kao i status i rezultat za svaku pojedinačnu aktivnost. Takođe, primjena oštrije kaznene politike, koja se ogledala u izricanju rigoroznih kaznenih mjera, kao što su zatvaranje objekata i zabrana obavljanja djelatnosti, uticala je na poboljšanje fiskalne discipline poreskih obveznika. Između ostalog, navedene mjere su doprinijele da ukupni prihodi budžeta Crne Gore u trećem kvartalu 2012. godine budu veći 5,3% u odnosu na isti period 2011. godine. Koordinacioni tim za praćenje realizacije mjera za suzbijanje sive ekonomije je početkom 2013. godine pripremio predlog novih mjera za suzbijanje sive ekonomije, uključujući i mjere koje su neophodne za jačanje kadrovskih i institucionalnih kapaciteta nadležnih institucija.

Izvor: Ministarstvo finansija- Pretpristupni ekonomski program za Crnu Goru 2012 - 2015.

4.3. Lokalna samouprava

Prema procjeni Ministarstva finansija, a na osnovu podataka koje su dostavile jedinice lokalne samouprave, u 2012. godini izvorni prihodi lokalne samouprave iznosili su 178,9 miliona eura ili 5,4% BDP-a i u po-ređenju sa 2011. godinom bili su viši za 14,7%.

Struktura ostvarenih prihoda pokazuje da su najveće učešće ostvarili prihodi od poreza (55,1%) i naknada (34,1%), dok se na takse i ostale prihode odnosilo 10,8%. Najznačajnje povećanje prihoda u odnosu na plan zabilježeno je kod naknada za komunalno opremanje građevinskog zemljišta i lokalnih poreza.

Izdaci lokalne samouprave procijenjeni su u iznosu od 149 miliona eura ili 4,5% BDP-a. U odnosu na 2011. godinu, zabilježili su rast za 3,9%, a u odnosu na plan bili su veći za 18,3%. Najznačajniju rashodnu stavku u okviru potrošnje lokalne samouprave čine tekući izdaci sa učešćem od 42,1% i kapitalni izdaci koji su učesto-vali sa 32,4%, dok se preostalih 25,5% odnosilo na ostale izdatke na lokalnom nivou.

U 2012. godini lokalna samouprava zabilježila je suficit od 30,7 miliona eura. Otplata duga iznosila je 55 mili-ona eura ili 1,7% BDP-a, prvenstveno zbog visokog nivoa otplate obaveza iz prethodnog perioda. Nedostajuća sredstva u iznosu od 24,3 miliona eura finansirana su iz pozajmica i kredita u iznosu od 7,8 miliona eura, prihoda od prodaje imovine u iznosu od 10,5 miliona eura, donacija 2,9 miliona eura i korišćenja depozita, 3 miliona eura (tabela br. 4.5).


Tabela 4.5 Tekući prihodi i konsolidovani izdaci lokalne samouprave

Vrsta primitkaPlan 2012.

Ostvareno 2012.

Učešće u BDP


Ostvareno 2011.


2011.

u mil. eura u mil. eura % % u mil. eura %

IZVORNI PRIHODI 132,18 178,89 5,38 135,34 155,93 114,72

Porezi 78,30 98,55 2,96 125,86 90,45 108,96

Takse 5,93 5,50 0,17 92,75 5,97 92,13

Naknade 35,94 61,04 1,84 169,84 46,87 130,23

Ostali prihodi 12,01 13,80 0,42 114,90 12,64 109,18

KONSOLIDOVANI IZDACI 126,03 149,04 4,48 118,26 143,50 103,86

TEKUĆA POTROŠNJA 89,03 100,72 3,03 113,13 92,03 109,44

Tekući izdaci 59,57 62,68 1,89 105,22 65,51 95,68

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 32,66 33,10 1,00 101,35 32,69 101,25

Ostala lična primanja 5,30 2,94 0,09 55,47 7,35 40,00

Rashodi za materijal i usluge 11,75 16,84 0,51 143,32 15,84 106,31

Tekuće održavanje 3,97 5,03 0,15 126,70 4,62 108,87

Kamate 3,50 2,86 0,09 81,71 2,51 113,94

Renta 0,31 0,32 0,01 103,23 0,33 96,97

Subvencije 0,72 0,75 0,02 104,17 0,95 78,95

Ostali izdaci 1,36 0,84 0,03 61,76 1,22 68,85

Transferi za socijalnu zaštitu 0,71 0,45 0,01 63,38 0,76 59,21

Transferi institucijama, pojedinicima, NVO i javnom sektoru

24,67 32,94 0,99 133,52 25,97 126,84

Kapitalni izdaci 37,00 48,32 1,45 130,59 51,47 93,88

Pozajmice i krediti 1,77 1,19 0,04 67,23 2,14 55,61

Rezerve 2,31 3,46 0,10 149,78 2,30 150,43

Otplata garancija 0,00 0,00 0,00 0,00 0,20 0,00

Neto povećanje obaveza 0,00 0,00 0,00 0,00 -4,85 0,00

DEFICIT/SUFICIT 7,00 30,70 0,92 438,57 13,50 227,41

Transferi iz budžeta Crne Gore 0,85 0,85 0,03 100,00 1,07 79,44

Prihodi od privatizacije i prodaje imovine 8,00 10,53 0,32 131,63 11,63 90,54

Donacije 2,00 2,88 0,09 144,00 4,24 67,92

Korišćenje depozita lokalne samouprave 10,00 3,02 0,09 30,20 -1,09 -277,06

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 6,00 7,82 0,24 130,33 19,35 40,41

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 0,00 0,00 0,00 0,00 2,07 0,00

Otplata dugova 33,00 54,95 1,65 166,52 49,70 110,56


4.4. Državni fondovi

Republički fond penzijskog i invalidskog osiguranja

Prema preliminarnim podacima Fonda penzijskog i invalidskog osiguranja Crne Gore, u 2012. godi-ni Fond je ostvario ukupne primitke u iznosu od 383,2 miliona eura, što je za 6,1% više nego u 2011. godi-ni. Tekući prihodi Fonda iznosili su 57,2% ukupnih primitaka i bili su za 1,6% veći u odnosu na prethodnu godinu. Učešće doprinosa (osnovnog izvora finansiranja Fonda PIO) u ukupnim prihodima iznosi 56,5%.

103Fiskalni sektor

Ova kategorija prihoda bila je za 1,4% veća u odnosu na prethodnu godinu. Istovremeno, transferi iz budžeta, koji čine 42,8% ukupnih primitaka, povećani su za 12,9% u odnosu na 2011. godinu.

Ukupni izdaci Fonda PIO u 2012. godini iznosili su 383,2 miliona eura, što je za 6,1% više nego u 2011. godini, a neznatno niže u odnosu na planirani nivo. Najznačajniju rashodnu stavku predstavljaju izdaci za penzije, koji su iznosili 98,9% ukupnih izdataka, dok se 1,1% izdataka odnosilo na administrativne troškove. Izdaci po osnovu penzija povećani su za 6,2% u odnosu na 2011. godinu.

Poredeći ostvarene prihode i izdatke, Fond je imao uravnotežen budžet.

Boks 4.3 – Radno sposobno stanovništvo i penzioneri

U izvršenju izdataka za bruto penzije, za 2012. godinu (379 miliona eura), najveće učešće odnosi se na starosnu penziju i to 55,3%, zatim na porodič-nu penziju 20,2%, invalidsku penziju 18,8%, naknade 2,7% (koje se odnose na pogrebne troškove, tjelesno oštećenje, privremene naknade nezapo-slenim invalidima rada II i III kategorije), ostala prava (prava u stranim zemljama) 2,3% i na dodatke, koji se odnose na do-datak za spomenicu i dodatak za tuđu njegu i pomoć, 0,7%, što je prezentirano u sljede-ćem grafiku.

Upoređujući period 2011. i 2012. godine, uočava se porast broja penzionera. U decembru 2011. godine bilo je 103.439 penzionera, a u decembru 2012. godine 106.477, što pred-stavlja povećanje od 2,9%, a prikazano je u grafiku br. 2.

Broj penzionera u decembru 2012. godine u odnosu na de-cembar 2011. godine rastao je nešto sporije od rasta broja zaposlenih u istom periodu. Odnos broja zaposlenih i bro-ja penzionera na kraju 2011. i 2012. godine iznosio je 1,6, s tim da je taj odnos bio nešto

Grafik 1Struktura izdataka za bruto penzije, 2012. godina

Grafik 2Broj penzionera

Izvor: Fond PIO

Izvor: Fond PIO


nepovoljniji u periodu janu-ar-mart 2012. godine i u junu 2012. godine, kada je iznosio 1,5, što se može vidjeti iz slje-dećeg grafika.

Republički fond za zdravstveno osiguranje u 2012. godini ostvario je ukupne primitke u iznosu od 114,7 miliona eura ili 4,7% više u odnosu na 2011. godinu.

Ukupni izdaci Fonda zdravstva u 2011. godini iznosili su 114,7 miliona eura. Najveće učešće u ukupnim izdacima odnosilo se na izdatke po osnovu redovne djelatnosti (transferi institucijama, pojedincima, nevla-dinom i javnom sektoru u iznosu od 97,6 miliona eura i transferi za socijalnu zaštitu, 14,8 milion eura), dok je ostatak sredstava utrošen za rad Fonda.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke u 2011. godini, Fond je imao uravnotežen budžet.

Prema preliminarnim podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, ova institucija je u 2012. godini ostvarila ukupne primitke u iznosu od 34,6 miliona eura, što je u odnosu na plan više za 49,3%. U odnosu na 2011. godinu ukupni primici su bili manji za 7,3%.

Izdaci Zavoda u 2012. godini iznosili su 22 miliona eura i bili su manji za 17,7% u odnosu na 2011. godinu, a 5,2% manji od plana. U ukupnim izdacima 20,5% odnosilo se na tekuće izdatke, dok je po osnovu transfera za socijalnu zaštitu izdvojeno 51,1%, za transfere pojedincima, institucijama i javnom sektoru 25,9%, a za kapitalne izdatke, pozajmice i odobrene kredite 2,5%.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke u 2012. godini, Zavod je poslovao sa suficitom u iznosu od 12,6 miliona eura. Neizmirene obaveze Zavoda na kraju 2012. godine iznosile su 2,5 miliona eura.

Investiciono-razvojni fond Crne Gore (IRF), kao pravni nasljednik Fonda za razvoj, osnovan je u cilju podsticanja i ubrzavanja privrednog razvoja Crne Gore. Fond se bavi odobravanjem kredita i izdavanjem

Grafik 3Odnos broja zaposlenih i penzionera

Izvor: Fond PIO i Monstat

105Fiskalni sektor

garancija, obavljanjem poslova vezanih za prodaju kapitala u portfelju Fonda, kao i vršenjem ostalih poslova kojima se obezbjeđuje podrška privrednom razvoju.

Prema preliminarnim podacima IRF, ova institucija je u 2012. godini ostvarila ukupne primitke u iznosu od 3,9 miliona eura, što je u odnosu na isti period 2011. godine manje za 10,8%. Ukupni izdaci Fonda iznosili su 2,8 miliona eura i bili su manji za 24,7% u odnosu na isti period prethodne godine.

Neizmirene obaveze Fonda na dan 31.12.2012. godine iznosile su 0,7 miliona eura.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke u 2011. godini, Fond je poslovao sa suficitom u iznosu od 1,1 milion eura.

Fond za obeštećenje u 2012. godini ostvario je ukupne primitke u iznosu od 0,1 milion eura, koliko su izno-sili i ukupni izdaci, što je bilo za 37,7% manje u odnosu na plan.

5 DRŽAVNI DUG

109Državni dug

Prema podacima Ministarstva finansija, držav-ni dug Crne Gore na kraju 2012. godine iznosio je 1.699,5 miliona eura ili 51,1% procijenjenog BDP-a za 2012. godinu. U odnosu na kraj 2011. godine veći je za 216,0 miliona eura ili 14,6%.

Tabela 5.1Struktura javnog duga, u 000 000 eura

Ukupan državni dug1.699,5

51,1% BDP

Unutrašnji dug404,5

12,2% BDP

Spoljni dug1.295,0

39,0% BDP


Garancije Crne Gore iznose 378,3 miliona eura ili 11,4% BDP-a, odnosno 22,3% državnog duga. Uključivanjem garancija, državni dug Crne Gore bi iznosio 62,5% BDP-a, što jasno sugeriše da se tendencija daljeg rasta javnog duga mora zausta-viti.

Državni dug je iznosio 151,9% ukupno realizova-nih budžetskih prihoda35 u 2012. godini.

Kamatna struktura duga se promijenila u odno-su na raniji period, s obzirom da je došlo do rasta učešća spoljnog duga po varijabilnoj stopi (45% ukupnog spoljnog duga), dok je valutna struktura ino duga i dalje povoljna (91% ukupnog duga je u eurima).

35 Bez prihoda od privatizacije, kredita i donacija.

Grafik 5.1Državni dug, % BDP-a

Grafik 5.2Valutna struktura spoljnjeg duga, na dan 31.12.2012. godine



Depoziti Ministarstva finansija na dan 31.12.2012. godine iznosili su 66,4 miliona eura, uključujući i 38.477 unci zlata, tako da je neto dug na kraju godine iznosio 49,1% proci-jenjenog BDP-a.

5.1. Unutrašnji dug

Unutrašnji dug je u toku 2012. godine zabilježio pad, tako da je na kraju godine bio manji za 15,3 miliona eura (3,6%) u odnosu na kraj 2011. godine. Pad unutrašnjeg duga uzrokovan je smanjenjem obaveza po osnovu kredita nefinansijskih institucija za 16,5 miliona eura, zatim po osnovu otplate stare devizne štednje u uku-pnom iznosu od 8,7 miliona eura, smanjenjem obaveza po osnovu kredita kod poslovnih banaka za 6,1 mili-ona eura, kao i smanjenjem duga jedinica lokalne samouprave za 4,4 miliona eura. S druge strane, unutrašnji dug je uvećan rastom duga po osnovu državnih zapisa za 8,4 miliona eura, zatim po osnovu emisije obveznica Fonda rada za 6,0 miliona eura i duga po osnovu obeštećenja 6,0 miliona eura.

Tabela 5.2 Struktura unutrašnjeg duga, 31. decembar 2012. godine

KreditorStanje duga

Milioni eura

Učešće uprocijenjenom

BDP-u, %

Učešće u unutrašnjem

dugu, %

Učešće u javnom dugu,

%Stara devizna štednja 80,3 2,4 19,9 4,7

Dug jedinica lokalne samouprave 79,4 2,4 19,6 4,7

Obaveze po osnovu restitucije 83,3 2,5 20,6 4,9

Krediti kod poslovnih banaka 48,3 1,5 11,9 2,8

Krediti nefinansijskih institucija 32,4 1,0 8,0 1,9

Zaostale penzije* 1,8 0,1 0,4 0,1

Državni zapisi 73,0 2,2 18,0 4,3

Obveznice Fonda rada 6,0 0,2 1,5 0,4

UKUPNO 404,5 12,2 100,0 23,8

* Emisija obveznica stečenih po osnovu Zakona o obeštećenju korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja izvršena je 15.09.2008. godine u ukupnom iznosu od 105,0 miliona eura.


Grafik 5.3Bruto i neto dug Crne Gore, u % BDP-a


111Državni dug

U strukturi unutrašnjeg duga najveće učešće bilježe obaveze po osnovu re-stitucije – 20,6% i obaveze po osnovu stare devizne štednje – 19,9%, zatim obaveze po osnovu duga jedinica lo-kalne samouprave – 19,6% i dug po osnovu državnih zapisa – 18,0% (ta-bela br. 5.2, grafik br. 5.4).

Ukupna obaveza po osnovu restitu-cije iznosi 83,3 miliona eura, što je za 6,0 miliona eura više u odnosu na kraj 2011. godine.

Konsolidovani dug jedinica lokalne samouprave iznosi 115,3 miliona eura i obuhvata:

• Spoljni dug po ugovorima koje je potpisala Vlada Crne Gore sa stranim kreditorima, a sa jedinicama lokalne samouprave potkreditne sporazume, u iznosu od 35,9 miliona eura (iznos povučenih sredsta-va); Domaći dug jedinica lokalne samouprave prema bankama u iznosu od 79,4 miliona eura.

Dug po osnovu državnih zapisa iznosi 73,0 miliona eura i rezultat je emisije državnih zapisa u toku 2012. godine.

5.2. Spoljni dug

Spoljni dug je, na kraju 2012. godine, iznosio 1.295,0 miliona eura ili 39,0% BDP-a i u odnosu na kraj 2011. godine veći je za 231,3 miliona eura ili 21,7%.

Rast spoljnog duga u toku 2012. godine, u odnosu na kraj prethodne godine rezultat je:

• povlačenja kreditnih sredstava od Credit Suissea u iznosu od 250,0 miliona eura;• povlačenja sredstava od IBRD-a u iznosu od 73,9 miliona eura, od čega se 59,1 milion eura odnosi na

potpisivanje novog kreditnog aranžmana sa Svjetskom bankom (Prvi programski zajam za razvojnu politiku finansijskog sektora IBRD-DPL I);

• povlačenja sredstava od EIB u iznosu od 7,0 miliona eura (za projekat „Otpadne vode C“ i „Vode i ka-nalizacije NK“);

• povlačenje sredstava EIB u iznosu od 4,2 miliona eura (za projekte „MESTAP“ i „APL 3“);• i ostalih kredita uzetih od EBRD, KfW, Vlade Španije i Exim banke u ukupnom iznosu od 5,3 miliona

eura.

Sa druge strane, prema podacima Ministarstva finansija, spoljni dug je, u toku 2012. godine, umanjen po osnovu redovnih otplata glavnice i kamate u iznosu od oko 103,2 miliona eura.

Grafik 5.4Struktura unutrašnjeg duga, u 000 000 eura


Tabela 5.3 Struktura spoljnjeg duga, 31.12.2012. godine

Kreditor Stanje dugamilioni eura

Spoljni dug/BDP, %

Učešće u spoljnom dugu, %

Učešće u državnom dugu, %

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 237,6 7,1 18,3 14,0

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 2,5 0,1 0,2 0,1

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 104,9 3,2 8,1 6,2

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 65,2 2,0 5,0 3,8

Evropska investiciona banka (EIB)1 79,9 2,4 6,2 4,7

EBRD 21,6 0,7 1,7 1,3

Razvojna banka Savjeta Evrope 9,1 0,3 0,7 0,5

Evropska zajednica 5,5 0,2 0,4 0,3

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW)2 12,6 0,4 1,0 0,7

Mađarski kredit 11,8 0,4 0,9 0,7

Poljski kredit 9,7 0,3 0,8 0,6

Societe General - Education IT 0,0 0,0 0,0 0,0

Francuski kredit - Natixis3 8,5 0,3 0,7 0,5

EUROFIMA - dug „Željeznice“ 24,8 0,7 1,9 1,5

Češki EXIM - dug „Željeznice“ 24,1 0,7 1,9 1,4

Steiermarkische Bank und Sparkassen AG4 18,7 0,6 1,4 1,1

Erste Bank 11,3 0,3 0,9 0,7

Credit Suisse Bank 250,0 7,5 19,3 14,7

Exim Bank Mađarska 2,4 0,1 0,2 0,1

Španski kredit za izgradnju deponije 5,0 0,1 0,4 0,3

Austrijski kredit 9,8 0,3 0,8 0,6

EUROBOND 380,0 11,4 29,3 22,4

UKUPNO 1.295,0 39,0 100,0 76,2

1 Krediti EIB u ukupnom iznosu od 47 miliona eura koje servisiraju javna preduzeća („Monteput“, „Aerodromi CG“ i „Elektroprivreda CG“) ne ulaze u iznos spoljnog duga, već se tretiraju kao garancije.

2 Kredite od njemačke KfW banke za potrebe vodosnabdijevanja koriste opštine, ali čine dio ino-duga.3 Robni kredit - EPCG4 Kredit za finansiranje nabavke vatrogasnih vozila za Ministarstvo unutrašnjih poslova.


U iznos spoljnog duga nijesu uključene obaveze po osnovu neriješenih dužničkih pitanja prema Libiji, Kuvaj-tu, Češkoj i Slovačkoj. Dug prema vladama ove četiri zemlje Crnoj Gori je pripao po osnovu raspodjele nea-lociranog duga (5,88% od 38% za Srbiju i Crnu Goru), i shodno Sporazumu o pitanjima sukcesije iz Beča 29. juna 2001. godine rješava se usaglašenim stavovima u okviru Komiteta za podjelu finansijske aktive i pasive bivše SFRJ.

Sporazum između Vijeća ministara Republike Albanije i Vlade Crne Gore o poravnanju duga Republike Al-banije prema Crnoj Gori, potpisan na osnovu Sporazuma o sukcesiji, razmjenom diplomatskih nota je stupio na snagu i s tim u vezi albanska strana je izvršila uplatu prve rate duga u ukupnom iznosu od oko 0,3 miliona USD, dok će drugu, ujedno i posljednju ratu, otplatiti u januaru naredne godine.

113Državni dug

Dosadašnja analiza spoljnog duga se odnosila na iznose povučenih sred-stava po pojedinim kreditnim lini-jama. Treba imati u vidu da po po-jedinim kreditnim linijama postoje sredstva koja su odobrena, a nisu po-vučena. Ukupan iznos raspoloživih, a nepovučenih sredstava iznosi 179,5 miliona eura (tabela br. 5.4).

Tabela 5.4 Spoljni dug i iznos nepovučenih sredstava kredita, milioni eura

Kreditor Stanje duga Nepovučena sredstva

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 237,6 27,0

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 2,5 0,0Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 104,9 0,0Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 65,2 1,1

Evropska investiciona banka (EIB) 79,9 58,5

Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) 21,6 9,5

Razvojna banka Savjeta Evrope 9,1 0,0

Evropska zajednica 5,5 0,0Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW) 12,6 53,5

Mađarski kredit 11,8 0,0Poljski kredit 9,7 0,0Societe General - Education IT 0,0 0,0Francuski kredit – Natixis 8,5 0,0EUROFIMA - dug Željeznice 24,8 0,0Češki EXIM - dug Željeznice 24,1 0,0Steiermarkische Bank und Sparkassen AG 18,7 0,0Erste Bank 11,3 30,0Credit Suisse Bank 250,0 0,0Exim Bank Mađarska 2,4 0,0Španski kredit za izgradnju deponije 5,0 0,0

Austrijski kredit 9,8 0,0EUROBOND 380,0 0,0UKUPNO 1.295,0 179,5


Grafik 5.5Spoljnji dug, 2007 – 2012, milioni eura


5.3. Izdate garancije

Garancije Crne Gore na kraju 2012. godine iznosile su 378,3 miliona eura ili 11,4% procijenjenog BDP-a, odno-sno 22,3% državnog duga. Državni dug zajedno sa garancijama iznosi 62,5% BDP-a.

Strane garancije Crne Gore iznosi-le su 347,5 miliona eura ili 10,5% BDP-a, odnosno 22,3% državnog duga na kraju 2012. godine. Ako uključimo strane garancije u iznos spoljnog duga, onda bi spoljni dug Crne Gore iznosio 49,4 BDP-a. Važno je istaći da se pomenuti iznos stranih garancija odnosi na povučena kre-ditna sredstva. Kada se uzme u obzir cijeli potpisani iznos, strane garancije dostižu iznos od 505,4 miliona eura.

Ukupan iznos domaćih garancija na kraju 2012. godine je iznosio 30,8 mi-liona eura. Domaći dug sa garancija-ma iznosi 13,1% BDP-a.

U narednom periodu treba biti vrlo restriktivan prilikom izdavanja ga-rancija, jer one predstavljaju poten-cijalni javni dug. To govori i činjenica da je u toku 2012. godine došlo do ak-tiviranja garancije za ugovor zaklju-čen između KAP-a i Deutsche banke, u visini od 22,0 miliona eura. Aktivi-ranjem garancije, Vlada Crne Gore je platita iznos od 23,4 miliona eura, od čega 22,0 miliona glavnice i 1,4 mi-liona eura prispjelih kamata i drugih obaveza.

Grafik 5.6Državni dug Crne Gore sa i bez garancija, u % BDP-a

Grafik 5.7Izdate strane garancije

Izvor: Kalkulacije CBCG


115Državni dug

Takođe, u toku 2012. godine, po osnovu aktiviranih garancija za ugo-vore zaključene između privrednih subjekata u većinskom državnom vlasništvu i domaćih banaka, ispla-ćeno je ukupno 1,3 miliona eura.36

5.4. Otplata duga

Ukupna otplata duga37 u toku 2012. godine iznosila je 249,6 miliona eura ili 7,5% procijenjenog BDP-a za 2012. godinu. Otplata duga (glavnica) fi-nansirana je iz inostranih i domaćih pozajmica, donacija, prihoda od pri-vatizacije i korišćenjem državnih de-pozita.

36 Aktivirana garancija za ugovor zaključen između Rudnika boksita i NLB Montenegrobanke u iznosu od 0,54 miliona eura i aktivirana garancija za ugovor zaključen između Pobjede i Societe Generale Montenegro banke u ukupnom iznosu od 0,75 miliona eura. U iznose je uključena i glavnica i kamata.

37 Ukupna otplata duga obuhvata glavnice, kamate i granacije.

Grafik 5.8Izdate domaće garancije


Grafik 5.9Otplata duga u toku 2012. godine, u milionima eura



5.5. Projekcija i održivost državnog duga

U skladu sa projektovanim kretanjem BDP-a u narednom periodu, predviđen je blagi rast ukupnog državnog duga, prije svega usljed rasta spoljnog duga.

U periodu od 2013. do 2015. godine očekuje se porast javnog duga. Porast javnog duga u ovom periodu biće prvenstveno uzrokovan rastom spoljnog duga, dok će se domaći dug smanjiti. Rast ino duga biće rezultat za-duživanja za potrebe finansiranja budžeta.

Tabela 5.5 Projekcija visine i strukture državnog duga Crne Gore, 2013-2015. god.

DRŽAVNI DUG 2013. 2014. 2015.

BDP u mil € 3.493 3.687 3.912

Spoljni dug 1.548,1 1.682,6 1738,1

u % BDP-a 44,3 45,6 44,4

Domaći dug 355,9 320,6 285,5

u % BDP-a 10,2 8,7 7,3

Državni dug 1.904 2.003,2 2.023,6

U BDP-a 54,5 54,3 51,7


Takođe, izvjesno je da će u godinama kada dospijevaju emisije euroobveznice (2015. i 2016.) biti potrebno novo zaduživanje, jer njihov ukupan iznos neće biti moguće otplatiti iz redovnih prihoda.

Boks 5.1 – Javni dug Crne Gore i zemalja regiona

Javni dug Crne Gore na kraju 2012. godine iznosi 51,1% BDP-a procijenjenenog za 2012. godinu. U pro-tekle dvije godine brz trend rasta državnog duga uslovio je da se učešće državnog duga u BDP-u pribli-ži granici koju propisuje Evropska unija. Međutim, Crna Gora još uvijek ispunjava jedan od Mastrihtskih kriterijuma (ukupan dug ne smije preći 60% BDP-a). Ovaj indikator se smatra najvažnijim indikatorom održivosti duga.

Prema metodologiji Svjetske banke (Debt Reporting System) učešće spoljnog duga u bruto domaćem proizvodu koje iznosi manje od 30% ukazuje na nisko zaduženu zemlju, od 30% do 50% ukazuje na umjereno zaduženu zemlju, a učešće preko 50% na visoko zaduženu zemlju. Crna Gora sa 39,0% učešća spoljnog duga u BDP prešla je gornju granicu za nisko zadužene zemlje, i sada spada u grupu umjereno zaduženih zemalja.

U zemljama regiona, kao i u Crnoj Gori, evidentan je rast državnog duga i budžetskog deficita u prote-klih par godina, usljed uticaja globalne finansijske krize.

117Državni dug

Od zemalja u regionu najmanji državni dug ima Makedonija, dok je najzaduženija Albanija. Međutim, i pored visokog ni-voa državnog duga Albanije, možemo vidjeti da je od 2009. godine javni dug u ovoj zemlji imao veoma slab trend rasta. Javni dug u svim ostalim ze-mljama regiona je bilježio rast u godinama tokom i nakon globalne krize.

Većina zemalja članica Euro-zone se suočila sa rastom jav-nog duga tokom i nakon krize, dok su pojedine zemlje članice imale ozbiljnih problema sa njegovim servisiranjem (Grčka, Italija i Portugal). Njemačka je tokom krize uspjela da održava stanje duga, dok je javni dug Luksemburga ostao na veoma niskom nivou (grafik br. 2).

38 Izvor podataka za Srbiju je Narodna banka Srbije. Izvori podataka za sve ostale zemlje republička ministarstva finansija. Po-daci za 2012. godinu za Hrvatsku, BiH i Makedoniju predstavljaju projekcije MMF-a (IMF, World Economic Outlook Database, October 2012.).

Grafik 1Javni dug zemalja regiona38, u % BDP-a

Grafik 2Javni dug izabranih zemalja članica Eurozone i Crne Gore, % BDP

Izvor: IMF, World Economic Outlook Database, October 2012.

6 EKSTERNI SEKTOR

121Eksterni sektor

U 2012. godini zabilježen je rast deficita tekućeg računa od 2,5% u poređenju sa prethodnom godinom. Po-smatrani period karakteriše trend smanjenja izvoza roba, što je uslovilo povećanje spoljnotrgovinskog defi-cita. U robnoj razmjeni sa inostranstvom evidentan je i dalje visok nivo uvozne zavisnosti, imajuću u vidu da je učešće uvoza u BDP-u 2012. godine iznosilo 53,6%. Nastavljen je trend povećanja suficita na računima usluga, tekućih transfera i faktorskih dohodaka. Evidentan je trend rasta priliva stranih direktnih investicija, za razliku od prethodne dvije godine kada je zabilježen pad. Imajući u vidu ekonomsku situaciju u zemlji i okruženju, kao i neizvjesnost na međunarodnim finansijskim tržištima, možemo konstatovati da je Crna Gora u 2012. godini ostvarila relativno visok neto priliv SDI koji je iznosio 13,9% BDP-a.

Pogoršanje salda na tekućem računu posljedica je smanjenja međunarodne razmjene roba sa snažnijim pa-dom izvoza (17,8%) od pada uvoza roba (0,1%), što je rezultiralo spoljnotrgovinskim deficitom u iznosu od 1.389,2 miliona eura39 ili 6,4% više nego prethodne godine. Značajna spoljnotrgovinska neravnoteža, u izno-su od 41,8% BDP-a, i dalje je prisutna usljed negativnih kretanja u robnoj razmjeni sa inostranstvom, smanje-nja industrijske proizvodnje, smanjenja izvoza aluminijuma i električne energije. Pokrivenost spoljnotrgovin-skog deficita suficitom ostvarenim na ostalim računima tekućeg računa iznosila je 57,7%, što je na približno istom nivou kao i u prethodnoj godini.

U 2012. godini na računu usluga je zabilježen rast obima razmjene usluga za 13,1% u poređenju sa prethod-nom godinom. Na povećanje obima razmjene najveći uticaj je imalo kretanje na podračunima putovanje-tu-rizam, transport i ostale poslovne usluge. Povećanja dolazaka i noćenja stranih turista uticalo je na ostvarenje značajnih prihoda od turizma, i pored nepovoljnih ekonomskih kretanja u zemlji i okruženju, što pokazuje da je turizam jedan od najkonkurentnijih sektora u našoj ekonomiji. Rezultat ovakvih kretanja je rast suficita na računu usluga od 3,9% u odnosu na 2011. godinu.

Na računu faktorskih dohodaka ostvaren je suficit u iznosu od 53,8 miliona eura, što je za dva puta više nego prethodne godine i rezultat je povećanja prihoda uz istovremeno smanjenje rashoda. Povećanje priliva teku-ćih transfera u 2012. godini rezultiralo je ostvarenjem suficita na ovom računu u iznosu od 135,5 miliona eura ili 15,5% više nego u prethodnoj godini.

U 2012. godini je ostvaren rast priliva SDI, što je ohrabrujuće imajući u vidu da je na globalnom nivou zabi-lježeno smanjenje SDI, kao i u regionima iz kojih tradicionalno dolaze najveći investitori. Neto priliv stranih direktnih investicija u 2012. godini iznosio je 461,6 miliona eura ili 18,6% više nego u 2011. godini. Na računu portfolio investicija u 2012. godini zabilježen je neto odliv u iznosu od 24,7 miliona eura, dok je neto odliv po osnovu ostalih investicija iznosio 55,5 miliona eura.

39 Podaci Monstata sa prilagođavanjima koja CBCG vrši za potrebe izrade platnog bilansa u skladu sa metodologijom MMF-a (BPM5)


Tabela 6.1Platni bilans Crne Gore, u 000 eura

2011. 2012.* Promjena u % % BDP

A. TEKUĆI RAČUN -573.381 -587.644 2,5 -17,7

ROBE -1.306.246 -1.389.204 6,4 -41,8

1. Izvoz f.o.b. 476.547 391.861 -17,8 11,8

2. Uvoz f.o.b. 1.782.793 1.781.065 -0,1 53,6

USLUGE 589.262 612.253 3,9 18,4

1. Prihodi 906.050 997.569 10,1 30,0

2. Rashodi 316.788 385.316 21,6 11,6

DOHOCI 26.269 53.827 104,9 1,6

1. Prihodi 192.822 206.220 6,9 6,2

2. Rashodi 166.553 152.393 -8,5 4,6

TEKUĆI TRANSFERI 117.334 135.480 15,5 4,1

1. Transferi u Crnu Goru 155.840 179.700 15,3 5,4

2. Transferi iz Crne Gore 38.506 44.220 14,8 1,3

B. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN 416.378 344.220 -17,3 10,4

1. RAČUN KAPITALA -2.995 7.405 0,2

2. FINANSIJSKI RAČUN 419.372 336.815 -19,7 10,1

1. Direktne investicije-neto 389.104 461.591 18,6 13,9

1.1. U inostranstvo -12.334 -20.760 68,3 -0,6

1.2. U Crnu Goru 401.438 482.350 20,2 14,5

2. Portfolio investicije-neto 163.597 -24.688 -0,7

2.1. Sredstva -14.245 -20.108 41,2 -0,6

2.2. Obaveze 177.842 -4.580 -0,1

3. Ostale investicije-neto -247.652 -55.487 -77,6 -1,7

3.1. Sredstva -228.170 -236.960 3,9 -7,1

3.2. Obaveze -19.482 181.472 5,5

4. Promjena rezervi CBCG 114.323 -44.600 -1,3

C. NETO GREŠKE I OMAŠKE (-A-B) 157.003 243.424 7,3

*Preliminarni podaci za 2012. godinu

Izvor: CBCG

6.1. Tekući račun platnog bilansa

Kretanja na tekućem računu platnog bilansa u 2012. godini bila su u najvećoj mjeri pod uticajem kretanja na računu roba. Trend smanjenja izvoza roba u odnosu na 2011. godinu uticao je negativno na saldo robne razmjene.

123Eksterni sektor

Tabela 6.2 Tekući račun platnog bilansa, u 000 eura

2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012.Promjena

u % (2012/2011)

A. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -1.058.699 -1.535.245 -830.265 -710.213 -573.381 -587.644 2,5

1. ROBE -1.544.359 -2.025.272 -1.321.578 -1.267.165 -1.306.246 -1.389.204 6,4

1.1. Izvoz f.o.b. 483.435 450.391 296.313 356.626 476.547 391.861 -17,8

1.2. Uvoz f.o.b. 2.027.794 2.475.663 1.617.891 1.623.791 1.782.793 1.781.065 -0,1

2. USLUGE 395.022 371.172 400.561 464.282 589.262 612.253 3,9

2.1. Prihodi 672.971 776.038 731.514 801.045 906.050 997.569 10,1

2.2. Rashodi 277.949 404.866 330.954 336.763 316.788 385.316 21,6

3. DOHOCI 31.258 45.795 5.375 -21.738 26.269 53.827 104,9

3.1. Prihodi 105.335 168.824 162.770 165.802 192.822 206.220 6,9

3.2. Rashodi 74.076 123.029 157.395 187.540 166.553 152.393 -8,5

4. TEKUĆI TRANSFERI 59.379 73.060 85.377 114.408 117.334 135.480 15,5

4.1. Transferi u Crnu Goru 100.761 109.308 117.681 146.316 155.840 179.700 15,3

4.2. Transferi iz Crne Gore 41.381 36.248 32.304 31.908 38.506 44.220 14,8

Izvor: CBCG

Pozitivna kretanja na računima uslu-ga, dohodaka i tekućih transfera nije-su bila dovoljna da kompenzuju visok spoljnotrgovinski deficit. Na računu usluga, koji je pod uticajem povoljnih kretanja u turizmu i u oblasti tran-sporta, ostvaren je suficit u iznosu od 612,3 miliona eura (rast od 3,9%). U posmatranom periodu na računima faktorskih dohodaka i tekućih tran-sfera ostvaren je suficit u iznosu od 189,3 miliona eura ili 31,8% više nego prethodne godine. Pozitivna je činje-nica da priliv doznaka iz inostranstva ima stabilan trend i doprinosi ublaža-vanju spoljnotrgovinskog deficita.

Grafik 6.1Struktura tekućeg računa, u 000 eura

Izvor: CBCG


6.1.1. Robna razmjena40

U 2012. godini na računu roba vidljivi su trendovi koji su se negativno odrazili na platnobilansnu poziciju Crne Gore. Prema podacima Monstata41, ukupan spoljnotrgovinski deficit iznosio je 1,45 milijardi eura, što je za 6,2% više u poređenju sa 2011. godinom. Eksterna robna razmjena rezultirala je smanjenjem izvoza, dok je uvoz ostao na približno istom nivou. Kretanja izvoza i uvoza uticala su na smanjenje ukupne robne razmje-na sa inostranstvom za 4% u poređenju sa 2011. godinom. U izvozu su, kao i do sada, dominirali proizvodi metalske industrije, dok u uvozu najveće učešće ima roba široke potrošnje. Pokrivenost uvoza izvozom je ostvarila pad od 4,8 p.p. (na 20,1%).

Crnogorski izvoz se pokazao kao ve-oma osjetljiva kategorija podložna značajnim i naglim promjenama. Zbog visoke zavisnosti od proizvoda metalske industrije, nagle promjene u ovom segmentu izvozne proizvod-nje mogu sa sobom povući i nagle promjene u izvozu i spoljnotrgovin-skoj poziciji. Nakon ostvarenog rasta u 2010. i 2011. godini, izvoz roba je u 2012. ostvario negativan rezultat i doprinio produbljivanju deficita. Ukupan izvoz roba, prema podaci-ma Monstata, u 2012. godini iznosio je 366,9 miliona eura, što je za 19,3% ili 87,5 miliona eura manje u poređe-nju sa 2011. godinom. Generalno, na

smanjenje izvoza roba najviše je uticalo smanjenje izvoza vodećih izvoznih proizvoda (aluminijum, gvožđe i čelik). Osim toga zabilježeno je i smanjenje izvoznih cijena industrijskih proizvoda koje su u posmatranom periodu bile manje za 5,8%42 u odnosu na 2011. godinu.

U strukturi izvoza prema klasifikaciji SMTK43 najviše je izvezeno proizvoda svrstanih prema materijalu koji čine 42% ukupnog izvoza, zatim sirovih materija osim goriva (15,3%) i mineralnih goriva i maziva (13,8%). U okviru sektora proizvodi svrstani prema materijalu najzastupljeniji je izvoz obojenih metala u iznosu od 128,6 miliona eura, te gvožđa i čelika u iznosu od 16,3 miliona eura. U okviru ove kategorije najviše je sma-njen izvoz alumiijuma i to za 29,7% ili 54 miliona eura, kao i gvožđa i čelika za 40,4% ili 11 miliona eura.

Izvoz kategorije sirove materije, osim goriva, iznosio je 56,1 milion eura, što je manje za 12,5% u poređenju sa 2011. godinom. Izvoz mineralnih goriva i maziva iznosio je 50,5 miliona eura (pad od 19,8%). U ovoj kate-

40 Metodološke napomene: Podaci o spoljnoj trgovini u platnom bilansu Crne Gore prikazani su po specijalnom sistemu trgovi-ne. CBCG vrši prilagođavanje podataka dobijenih od Monstata za potrebe platnog bilansa u skladu sa metodologijom MMF-a (Balance of Payments Manual, Fifth edition, IMF, 1993). Podaci o uvozu i izvozu roba prikazani su po fob-u.

41 Konačni podaci za 2012. godinu42 Izvor: Indeksi cijena proizvođača industrijskih proizvoda za izvoz u Crnoj Gori, decembar 2012, Monstat43 Standardna međunarodna trgovinska klasifikacija

Grafik 6.2Kretanja na računu roba u periodu 2007 – 2012. godina, u 000 eura

Izvor: CBCG i Monstat

125Eksterni sektor

goriji najviše je izvezeno električne energije u vrijednosti od 38,3 miliona eura ili 22,1% manje nego u 2011. godini.

Iako je izvoz zabilježio nepovoljna kretanja kod najznačajninih odsjeka SMTK za domaću ekonomiju, određe-ne kategorije su ostvarile rast. Kada se iz izvoza izoluje uticaj proizvoda metalske industrije (obojeni metali, gvožđe i čelik), izvoz ostalih kategorija je imao trend rasta od 2005. godine sve do 2012. godine, kada dolazi do pada.

Tabela 6.3 Struktura izvoza roba u 2012. godini, u 000 eura

Naziv sektora 2011. 2012. Promjena u % Učešće u %

0 Hrana i žive životinje 27.583,1 27.725,9 0,5 7,6

1 Piće i duvan 23.079,3 25.469,2 10,4 6,9

2 Sirove materije, osim goriva 64.191,9 56.142,0 -12,5 15,3

3 Mineralna goriva i maziva 62.956,9 50.463,4 -19,8 13,8

4 Životinjska i biljna ulja i masti 1.434,3 3.257,3 127,1 0,9

5 Hemijski proizvodi 12.082,8 11.971,8 -0,9 3,3

6 Proizvodi svrstani po materijalu 219.443,1 154.046,1 -29,8 42,0

7 Mašine i transportni uređaji 23.899,4 25.895,7 8,4 7,1

8 Razni gotovi proizvodi 16.910,2 8.110,8 -52,0 2,2

9 Proizvodi i transakcije, nigdje nepomenuti 2.800,0 3.813,7 36,2 1,0

UKUPNO: 454.380,9 366.896,0 -19,3 100,0

Izvor: Monstat

Ukupan uvoz roba u 2012. godini, prema podacima Monstata, iznosio je 1.820,9 miliona eura, što je na pri-bližno istom nivou kao u 2011. godini. U uvozu su dominirali proizvodi sektora hrana i žive životinje (19,6%), mineralna goriva i maziva (18,4%), te mašine i transportni uređaji (18,3%).

U strukturi uvoza prema klasifikaciji SMTK, najviše su zastupljeni proizvodi sektora hrana i žive životinje u iznosu od 356,6 miliona eura, od čega se najviše uvozilo meso i prerađevine od mesa u iznosu od 84,3 miliona eura, i žitarice i preparati žitarica u iznosu od 57,1 milion eura. Uvoz hrane i živih životinja povećan je za 1,3%. Uvoz mineralnih goriva i maziva iznosio je 334,3 miliona eura, odnosno 1,1% više nego u 2011. godini. U ovoj kategoriji najviše je uvezeno nafte i naftnih derivata (213,8 miliona eura ili 3,2% više) i električne energije (106,5 miliona eura ili 2,3% manje). Uvoz mašina i transportnih uređaja iznosio je 332,9 miliona eura, od čega je najviše uvezeno drumskih vozila čiji je uvoz povećan za 2,1%.

U 2012. godini uvoz je najviše povećan kod kategorije mašine i transportni uređaji (uvoz broda za potrebe obnavljanja domaće flote), kao i hrana i žive životinje, te mineralna goriva i maziva (rast uvoza nafte i naftnih derivata).


Tabela 6.4 Struktura uvoza roba u 2012. godini, u 000 eura

Naziv sektora 2011. 2012. Promjena u % Učešće u %

0 Hrana i žive životinje 351.856,7 356.577,6 1,3 19,6

1 Piće i duvan 65.849,6 65.091,5 -1,2 3,6

2 Sirove materije, osim goriva 84.419,6 60.358,0 -28,5 3,3

3 Mineralna goriva i maziva 330.589,9 334.356,5 1,1 18,4

4 Životinjska i biljna ulja i masti 14.843,7 16.073,5 8,3 0,9

5 Hemijski proizvodi 169.589,4 169.569,9 0,0 9,3

6 Proizvodi svrstani po materijalu 264.771,3 263.391,0 -0,5 14,5

7 Mašine i transportni uređaji 315.904,9 332.870,2 5,4 18,3

8 Razni gotovi proizvodi 224.777,2 222.136,8 -1,2 12,2

9 Proizvodi i transakcije, nigdje nepomenuti 734,3 425,3 -42,1 0,0

UKUPNO: 1.823.336,7 1.820.850,4 -0,1 100,0

Izvor: Monstat

Dugogodišnji deficiti na računu roba osnovni su uzroci eksterne neravnoteže. Relativno niske vrijednosti izvoza, uz značajno veće vrijednosti uvoza stvaraju deficit u robnoj razmjeni. Nedovoljna konkurentnost do-maćeg izvoznog sektora posljedica je sporog i neadekvatnog restrukturiranja, slabog priliva SDI u proizvod-nju za izvoz i nedovoljnih i neadekvatnih sistema podsticanja i subvencionisanja izvoza. Uz ovo, u strukturi izvoza dominiraju malobrojni proizvodi niskog stepena obrade čime se ugrađuje malo dodatne vrijednosti i ostvaruje manje koristi od izvoza. U cilju promjene postojećeg stanja neophodna je promjena izvozne struk-ture i smanjenje zavisnosti od uvoza. Potreban je izvoz većeg obima i povoljnije strukture, zasnovan na teh-nološki intenzivnim proizvodima i inovacijama. U pogledu uvoza struktura je takođe nepovoljna. Značajno bi bilo da struktura uvoza ide više u korist opreme, mašina i tehnološki naprednijih proizvoda koji bi bili genaratori novih poslovnih procesa i novih proizvoda namijenjenih izvozu, a ne u korist robe namijenjene ličnoj potrošnji.

Posmatrano prema glavnim ekonomskim grupacijama, Crne Gora je najviše roba izvezla u zemlje CEFTA grupacije i to 61,9% ukupnog izvoza. Zatim slijede zemlje EU sa 28,7%, EFTA sa 0,7% i ostale zemlje sa 8,6%. U uvozu je na prvom mjestu takođe CEFTA sa 44,6%, zatim slijede EU (38,4%), EFTA (1,3%) i ostale zemlje (15,6%). Pojedinačno najveći partneri u izvozu su: Hrvatska (83,5 miliona eura), Srbija (83,4 miliona eura) i Slovenija (28,9 miliona eura). U uvozu, glavni spoljnotrgovinski partneri, pojedinačno, bili su: Srbija (532,9 miliona eura), Grčka (159,2 miliona eura) i Kina (130,6 miliona eura). Najveći deficit se ostvaruje u razmjeni sa Srbijom, iz koje se najviše uvozi hrana i žive životinje. Najveći suficit je ostvaren u razmjeni sa Kosovom, prvenstveno zahvaljujući izvozu hrane i proizvoda drvne industrije.

127Eksterni sektor

Grafik 6.3 Struktura izvoza i uvoza roba u 2012. godini, po zemljama

Izvor: Monstat

Boks 6.1 – Karakteristike robne razmjene Crne Gore sa CEFTA regionom

U spoljnotrgovinskoj razmjeni sa inostranstvom stratešku važnost za Crnu Goru imaju prvenstveno dva regiona: EU i zemlje potpisnice CEFTA44 sporazuma. Sa ovim ekonomskim grupacijama Crna Gora realizuje najveći dio robnog prometa.

U 2011. i 2012. godini najzna-čajniji spoljnotrgovinski par-tner Crne Gore, prema podaci-ma Monstata jeste CEFTA regi-on, za razliku od ranijih godina kada je region EU bio na prvom mjestu. Približno jedna polo-vina (48%) ukupnog robnog prometa u 2012. godini ostva-rena je sa ovom grupacijom, a postoji tendencija daljeg rasta. Posmatrano od 2005. godine robna razmjena sa zemljama CEFTA konstantno raste po prosječnoj stopi od 25%, sve do 2009. godine kada se osjetio snažan udar krize, pa je robna razmjena smanjenja za 24,6%.

44 CEFTA grupaciju čine: Crna Gora, Srbija, Hrvatska, BiH, Makedonija, Albanija, Moldavija i Kosovo. Od 1. jula 2013. godine Hrvatska postaje član EU čime prestaje njeno članstvo u CEFTA grupaciji.

Grafik 1Obim robne razmjene sa zemljama CEFTA, u milionima eura

Izvor: Monstat


Od 2009. godine robna razmje-na je na putu oporavka, pa je u 2012. godini dostigla rekordni nivo iz 2008. godine. Za Crnu Goru, trgovinska razmjena sa CEFTA regionom i dalja libera-lizacija trgovine u okviru zone, ima višestruki ekonomski i stra-teški značaj, utoliko veći što se čitav region priprema za ulazak u EU, gdje nas čeka mnogo oš-trija konkurencija.

U robnoj razmjeni sa CEFTA regionom Crna Gora ostvaru-je deficit. Razlog su značajno veće vrijednosti uvoza od izvo-za. Posljednjih godina vidljiv je trend porasta izvoza. Najveća robna razmjena pojedinačno se ostvaruje sa Srbijom, a naj-manja sa Moldavijom. Najveći deficit u razmjeni se ostvaruje sa Srbijom, dok je jedino sa Ko-sovom zabilježen suficit.

Opšte karakteristike crnogor-skog izvoza, niska diverzifiko-vanost, odnosno koncentracija na proizvode metalske indu-strije, prisutne su i kod izvoza u CEFTA region. Prema SMTK klasifikaciji najviše se izvoze proizvodi svrstani prema ma-terijalu (45,9% ukupnog izvoza u grupaciju), mineralna goriva i maziva (16,3%) i hrana i žive životinje (10,3%).

Uvoz je u poređenju sa izvo-zom diverzifikovaniji, a domi-nira uvoz hrane i živih životinja (26,6%), zatim proizvoda svrsta-nih prema materijalu (18%) i mi-neralnih goriva i maziva (16%).

6.1.2. Usluge

Ukupan obim razmjene usluga u 2012. godini iznosio je 1.382,9 miliona eura, što je za 13,1% više nego u prethodnoj godini i predstavlja najveći godišnji procentualni rast od 2008. godine. U međunarodnoj razmjeni

Grafik 2Struktura izvoza roba u zemlje CEFTA

Grafik 3Struktura uvoza roba iz zemalja CEFTA

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

129Eksterni sektor

usluga Crna Gora je u posmatranom periodu ostvarila suficit u iznosu od 612,3 miliona eura, što predstavlja povećanje od 3,9% u odnosu na pret-hodnu godinu. Povećanje prihoda od turizma, transporta i ostalih poslov-nih usluga doprinijelo je ostvarenju pozitivnog salda na ovom računu. Ukupni prihodi od usluga iznosili su 997,6 miliona eura. Najveći priho-di ostvareni su u oblasti putovanja-turizma 643,2 miliona eura, zatim transporta 166,4 miliona eura, osta-lih poslovnih usluga 94,3 miliona eura i građevinskih usluga 34,3 mi-liona eura.

U 2012. godini rashodi od usluga su iznosili 385,3 miliona eura, što predstavlja povećanje za 21,6% u od-nosu na 2011. godinu. U strukturi rashoda najveće učešće imaju rasho-di ostvareni po osnovu transporta, 124,8 miliona eura, i njihovo učešće u ukupnim rashodima iznosi 32,4%. Rashodi ostvareni po osnovu ostalih poslovnih usluga iznosili su 112,5 miliona eura, u okviru kojih su najve-ći rashodi bili po osnovu raznovrsnih poslovnih, profesionalnih i tehničkih usluga (60 miliona eura).

Na računu transportnih usluga u 2012. godini ostvaren je suficit u iznosu od 41,6 miliona eura, što je rezul-tat povećanja transportnih prihoda (166,4 miliona eura) za 10,6% u poređenju sa 2011. godinom. Značajan prihod ostvaren je u pomorskom saobraćaju u iznosu od 58,1 milion eura i predstavlja rast od 2,7%, što je rezultat povećanja prometa u lukama (utovar, istovar, čuvanje opreme za transport, provizije i marže agenata za izvršene usluge pretovara roba i putnika), kao i prevoza u međunarodnom saobraćaju. Crna Gora je u 2012. godini obnovila pomorsku flotu kupovinom dva broda, koja su već angažovana od strane nerezidentnih kom-panija, pa se u narednom periodu očekuje značajniji rast prihoda po osnovu prevoza robe u međunarodnom pomorskom saobraćaju.

Prihodi u vazdušnom saobraćaju iznosili su 49,7 miliona eura ili 6,2% više nego u prethodnoj godini, što je rezultat pozitivnih trendova u oblasti turizma i većeg prometa putnika. U oblasti drumskog saobraćaja os-tvareni su prihodi u iznosu od 17,8 miliona eura i veći su za 6,2% u odnosu na 2011. godinu. Prihodi u oblasti željezničkog saobraćaja su iznosili 17,3 miliona eura, što je za 23,9% više u poređenju sa prethodnom godi-

Grafik 6.4Struktura prihoda od usluga u 2012. godini

Grafik 6.5Struktura rashoda po osnovu usluga u 2012. godini

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG


nom i rezultat su povećanja obima prevoza robe. Prevoz putničkih automobila Fiat iz Kragujevca preko Luke Bar uspješno je realizovan u ovoj godini. Sa tendencijom povećanja serijske proizvodnje automobila, očekuje se i povećanje transporta u željezničkom saobraćaju, kao i povećanog prometa Luke Bar u narednom periodu.

Ukupni transportni rashodi iznosili su 124,8 miliona eura i veći su za 5% u odnosu na 2011. godinu. Naj-veći rashodi ostvareni su u oblasti drumskog i vazdušnog saobraćaja. U oblasti drumskog saobraćaja rashodi su iznosili 59,7 miliona eura i bili su na približno istom nivou kao i prethodne godine. Rashodi u oblasti vaz-dušnog saobraćaja u posmatranom periodu iznosili su 31,4 miliona eura i bili su manji za 4,8% u poređenju sa prethodnom godinom.

Grafik 6.6 Transportni prihodi i rashodi, u 000 eura

Izvor: CBCG

Pozitivni trendovi u oblasti turizma vidljivi su i u 2012. godini, što ide u prilog konstataciji da turizam pred-stavlja pokretačku snagu privred-nog razvoja Crne Gore i jedan je od najkonkurentnijih sektora u našoj ekonomiji. U 2012. godini procije-njeni prihodi od putovanja-turiz-ma iznosili su 643,2 miliona eura ili 3,8% više u odnosu na 2011. godinu, što je rezultat povećanja broja dola-zaka i noćenja stranih turista. Suficit ostvaren u oblasti putovanja iznosio je 612,7 miliona eura, što je za 3,6% više u odnosu na prethodnu godinu. U cilju ostvarenja boljih rezultata u oblasti turizma u narednom periodu, neophodno je podići kvalitet hotel-

Grafik 6.7Struktura noćenja stranih turista po zemljama u 2012. godini

Izvor: CBCG

131Eksterni sektor

skih kapaciteta na viši nivo, kroz nove investicione projekte i privlačenje stranih investicija, u cilju obezbjeđe-nja dugoročno održivog turističkog razvoja.

Prihodi po osnovu ostalih poslovnih usluga iznosili su 94,3 miliona eura, od čega je najveći dio prihoda ostvaren po osnovu usluga posredovanja (trgovinskih i ostalih usluga) 55,7 miliona eura, zatim pružanja raznih poslovnih, profesionalnih i tehničkih usluga (pravne i računovodstvene usluge, konsalting, inženjer-ske usluge i sl.) u iznosu od 35,3 miliona eura. Rashodi po osnovu ostalih poslovnih usluga iznosili su 112,5 miliona eura, što je rezultiralo ostvarenjem deficita na ovom računu u iznosu od 18,2 miliona eura, što je za 20,5% manje nego u 2011. godini.

Ukupni prihodi po osnovu građevinskih usluga iznosili su 34,3 miliona eura ili 6,4% više u odnosu na 2011. godinu, dok su istovremeno rashodi iznosili 35,8 miliona eura. U posmatranom periodu na ovom po-dračunu usluga ostvaren je deficit u iznosu od 1,5 miliona eura. Na računu komunikacijskih usluga u 2012. godini ostvaren je suficit u iznosu od 15,8 miliona eura, što je za 5,6% manje nego prethodne godine, dok je u oblasti usluga osiguranja u posmatranom periodu ostvaren deficit u iznosu od 5,7 miliona eura.

6.1.3. Dohodak

Kretanja na računu dohotka u 2012. godini karakterišu povećanje priliva po osnovu faktorskih dohodaka za 6,9% i istovremeno smanjenje odliva za 8,5% u poređenju sa prethodnom godinom, što je rezultiralo ostvare-njem suficita u iznosu od 53,8 milio-na eura. Prihodi ostvareni po osno-vu faktorskih dohodaka iznosili su 206,2 miliona eura. Najveći dio pri-hoda čine kompenzacije zaposlenih u iznosu od 186,9 miliona eura, što je za 4,1% više nego u 2011. godini. Pri-hodi po osnovu dohotka od međuna-rodnih ulaganja iznosili su 19,3 mili-ona eura, i značajno su veći u poređenju sa prethodnom godinom (13,3 miliona eura), a najveći dio se odnosi na priliv po osnovu ostalih ulaganja 17,4 miliona eura (kamate na depozite).

U 2012. godini rashodi po osnovu faktorskih dohodaka iznosili su 152,4 miliona eura, što je za 8,5% manje nego u 2011. godini. Od ukupnih rashoda, 139,3 miliona eura odnosilo se na rashode po osnovu dohodaka od međunarodnog ulaganja, dok se 13,1 milion eura odnosilo na zarade nerezidenata zaposlenih u Crnoj Gori. Od ukupnih rashoda po osnovu ulaganja najviše se odnosilo na otplatu kamata 113,9 miliona eura, što je za 7,7% manje nego u 2011. godini. Odliv po osnovu isplaćenih dividendi iznosio je 25,4 miliona eura i za 20,5% je manji u poređenju sa 2011. godinom.

Grafik 6.8Struktura prihoda po osnovu faktorskih dohodaka u 2012. godini

Izvor: CBCG


6.1.4. Tekući transferi

Trend rasta priliva tekućih transfera u Crnu Goru evidentan je i u 2012. godini, što je rezultiralo ostvarenjem suficita na ovom računu u iznosu od 135,5 miliona eura ili 15,5% više nego u prethodnoj godini. Kao i prethode godine, najveći priliv je ostvaren po osnovu doznaka, poklona i pomoći iz inostranstva u korist fizičkih lica.

U posmatranom periodu priliv tekućih transfera iznosio je 179,7 miliona eura, što je za 15,3% više nego u 2011. godini. U strukturi priliva, 155,9 miliona eura odnosilo se na ostale sektore, a na sektor države 23,8 mi-liona eura. Od ukupnog priliva transfera ostalih sektora, 72 miliona eura ostvareno je po osnovu doznaka iz

inostranstva, dok je priliv po osnovu ostalih transfera (nasljedstva, izdrža-vanja, poklona i pomoći) iznosio 83,9 miliona eura.

U 2012. godini transferi iz Crne Gore su iznosili 44,2 miliona eura, što je za 14,8% više u odnosu na prethodnu godinu. U strukturi odliva na sektor države odnosilo se 6 miliona eura, dok se 38,2 miliona eura odnosilo na ostale sektore. Odliv novčanih sred-stava po osnovu doznaka iznosio je 20 miliona eura, dok je odliv po osno-vu nasljedstva, poklona i raznih vrsta pomoći iznosio 18,3 miliona eura, što je za 10,6% više nego u 2011. godini.

6.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija

Na kapitalno-finansijskom računu u 2012. godini ostvaren je neto priliv u iznosu od 344,2 miliona eura. Neto priliv je ostvaren na računu direktnih investicija, dok je na računima portfo-lio i ostalih investicija zabilježen neto odliv. U posmatranom periodu zabi-lježen je trend povećanja priliva stra-nih direktnih investicija. Istovremeno je povećan i priliv po osnovu zaduži-vanja u inostranstvu, prije svega sek-tora države, dok su banke smanjile svoje obaveze prema inostranstvu, a privreda se manje zaduživala u pore-đenju sa prethodnom godinom.

Grafik 6.9Kretanja na računu tekućih transfera u periodu 2007 - 2012. godine, u 000 eura

Grafik 6.10Struktura finansijskog računa po kategorijama investicija u periodu 2007- 2012. godina, u 000 eura

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

133Eksterni sektor

Neto priliv stranih direktnih inve-sticija u 2012. godini iznosio je 461,6 miliona eura, što je za 18,6% više u poređenju sa prethodnom godinom. Ukupan priliv stranih direktnih in-vesticija iznosio je 633,7 miliona eura, dok je istovremeno ostvaren odliv u vrijednosti od 172,1 milion eura.

Boks 6.2 - Promjene investicionih politika u svijetu45

U 2012. godini, liberalizacija investicija, kao i njihova promocija, ostaju dominantne u okviru nacional-nih investicionih politika. Imajući u vidu značaj SDI za razvoj, mnoge zemlje su usvojile podsticajne mjere za investitore, čiji je cilj bio podsticanje privrednog razvoja i povećanje zaposlenosti u uslovima globalne ekonomske krize. Ove mjere su se najčešće ogledale u finansijskoj pomoći i fiskalnim olak-šicama u zavisnosti od oblasti u koju se investira. Međutim, u svijetu je, u prethodnih nekoliko mje-seci, takođe zabilježen porast ograničenja i propisa vezanih za politiku investiranja. Poseban akcenat je stavljen na stanje domaćih investicionih klima, zakone o oporezivanju, procese privatizacije, kao i zakonodavni okvir u sektorima relevantnim za investiranje.

Neke od specifičnih mjera koje su usvojene u okviru nacionalnih investicionih politika na globalnom nivou su:

• liberalizacija SDI u pojedinim granama industrija;• donošenje novog zakona o stranim investicijama;• fiskalne olakšice u specijalnim ekonomskim zonama;• uvođenje dodatnih mjera i ograničenja kod SDI, kao na primjer zabrana posjedovanja zemljišta

ili nacionalizacija;• obnavljanje programa investiranja za tekuću godinu;• osnivanje javne investicione banke (Public Investment Bank) u čijem je fokusu podrška malim i

srednjim preduzećima, kao i promocija inovacija i izvoza;• osnivanje posebnog tijela sa zadatkom supervizije i procjene velikih investicionih projekata;• promocija procesa privatizacija i sl.

U domenu poreske politike u 2012. godini zabilježene su brojne promjene koje su se razlikovale od zemlje do zemlje. Dok su neke zemlje smanjile korporativni porez, druge su usvojile mjere povećanja. Implementacija mjere povećanja korporativnog poreza se najčešće odnosila na:

45 Izvor: UNCTAD, Investment Policy Monitor

Grafik 6.11Neto priliv stranih direktnih investicija u 2011. i 2012. godini, u 000 eura

Izvor: CBCG


• preduzeća koja ostvaruju velike profite;• banke u cilju redovnih gotovinskih isplata za finansiranje raznih socijalnih programa;• nerezidente i strane kompanije;• primanja (zarade) koja su značajno iznad prosjeka (top income earners).

U 2012. godini priliv SDI u formi vla-sničkih ulaganja iznosio je 439 mi-liona eura, što čini 69,3% ukupnog priliva. Najveći priliv je ostvaren po osnovu ulaganja u nekretnine u izno-su od 226,2 miliona eura ili 22,7% više nego u 2011. godini. Investicije u preduzeća i banke iznosile su 212,7 miliona eura, što predstavlja rast od 34,9% u odnosu na isti period proš-le godine, dok je priliv u formi in-terkompanijskog duga iznosio 162,5 miliona eura. Priliv po osnovu po-vlačenja novčanih sredstava koja su rezidenti investirali u inostranstvu iznosio je 32,2 miliona eura.

Odliv po osnovu stranih direktnih investicija iznosio je 172,1 milion eura46. Najveće učešće imao je odliv po osnovu povlačenja sredstava nerezidenata investiranih u našu zemlju u iznosu od 119,1 milion eura, dok je odliv po osnovu ulaganja rezidenata u inostranstvo iznosio 53 miliona eura.

Boks 6.3 – Strane direktne investicije u svijetu u 2012. i projekcije za 2013. godinu

Ukupan priliv stranih direktnih investicija u svijetu u 2012. godini je smanjen za 18%. Prema procjena-ma UNCTAD-a, ukupan priliv SDI u 2012. godini je iznosio 1.300 milijardi dolara, što je za 300 milijardi dolara manje nego u 2011. godini. Globalni prilivi SDI u 2012. godini su blizu nivoa dostignutog u 2009. godini. Pad priliva SDI posljedica je slabljenja makroekonomskog okruženja, kao rezultat niže stope rasta BDP-a, trgovine i nezaposlenosti, kao i brojnih faktora političkog karaktera, povezanih sa krizom u Eurozoni, fiskalnom neravnotežom i promjenama u vladama najvećih ekonomija.

U razvijenim zemljama prilivi SDI su značajno smanjeni. Ukupan priliv SDI u razvijenim zemaljama u 2012. godini je iznosio 548 milijardi dolara, što je za 32% manje u poređenju sa prethodnom godinom. Vodeće zemlje Evropske unije zabilježile su značajan pad priliva SDI. U Belgiji i Njemačkoj je zabilježen oštar pad priliva SDI i to za 81%, odnosno za 96% u poređenju sa prethodnom godinom.

46 Podaci uključuju i kružna ulaganja (engl. round tripping), koja za rezultat imaju povećanje direktnih investicija u oba smjera (u Crnu Goru i inostranstvo) za isti iznos.

Grafik 6.12Struktura ukupnog priliva stranih direktnih investicija u 2012. godini

Izvor: CBCG

135Eksterni sektor

Zemlje u razvoju ostvarile su relativno visok priliv SDI u 2012. godini (680 milijardi dolara), što je za 130 milijardi dolara više od razvijenih zemalja. Kina, i pored blagog pada priliva SDI od 3,4%, i dalje zauzima drugo mjesto u svijetu po nivou stranih ulaga-nja. Tranzicione zemlje ostva-rile su pad priliva SDI od 13% u poređenju sa 2011. godinom. Jugoistočna Evropa bilježi pad od 52%, kao posljedica manjih investicija iz zemalja Evropske unije, glavnih investitora u ze-mljama regiona, dok je Zajed-nica nezavisnih država ostvarila pad priliva od 10% u poređenju sa 2011. godinom.

Tabela 1 Ukupan priliv SDI po regionima i odabranim zemljama, u milijardama dolara

Region/zemljaUkupan priliv SDI

2010. 2011.* 2012.** Stopa rasta 2011-2012. (%)

Svijet 1.381,0 1.604,2 1.310,7 -18,3 Razvijene zemlje 674,9 807,8 548,9 -32,1 Evropa 407,6 459,3 293,5 -36,1 Evropska unija 358,0 440,0 287,0 -34,8 Austrija 0,8 14,7 5,0 -65,9 Belgija 85,7 103,3 19,3 -81,3 Irska 42,8 11,5 39,6 245,1 Luksemburg 27,7 14,4 22,6 57,0 Francuska 30,6 40,9 58,9 43,8 Njemačka 46,9 40,4 1,3 -96,8 Velika Britanija 50,6 51,1 62,5 22,2 SAD 197,9 226,9 146,7 -35,3 Japan -1,3 -1,8 -0,4 Zemlje u razvoju 630,9 702,7 680,4 -3,2 Afrika 43,2 43,4 45,8 5,5 Latinska Amerika i Karibi 187,9 217,0 232,6 7,2 Brazil 48,5 66,7 65,3 -2,0 Meksiko 21,0 20,8 17,4 -16,5 Azija 397,8 440,7 399,0 -9,5 Zapadna Azija 59,3 48,6 47,0 -3,3 Turska 9,0 15,9 12,4 -22,1 Južna, istočna i jugoistočna Azija 338,4 392,1 351,9 -10,2 Kina 114,7 124,0 119,7 -3,4 Indija 24,2 31,6 27,3 -13,5 Malezija 9,1 12,0 10,0 -16,8 Jugoistočna Evropa i Zajednica nezavisnih država 75,2 93,7 81,5 -13,0 Ruska Federacija 43,3 52,9 44,1 -16,6

Izvor: UNCTAD - Global Investments Trends Monitor ; * Revidirani podaci; ** Preliminarne procjene UNCTAD-a

Grafik 1Ukupan priliv SDI na globalnom nivou, u milijardama dolara

*Procjene, **Projekcije

Izvor: UNCTAD – Global Investments Trends Monitor


Očekivanja po pitanju globalnih tokova SDI u naredne dvije godine su optimistična. Naime, projekcije UNCTAD-a ukazuju na umjereni rast priliva SDI u 2013. godini, sa iznosom od 1.400 milijardi dolara, odnosno 1.600 milijardi dolara prognoziranih u 2014. godini. Takođe, očekuje se postepeni rast BDP-a i trgovine na globalnom nivou, posebno u zemljama u razvoju. Međutim, oporavak SDI bi mogao biti odložen u slučaju da potraju rizici kao što su strukturne slabosti u vodećim ekonomijama i globalnom finansijskom sistemu, makroekonomsko pogoršanje, neizvjesnost u ključnim oblastima koje su od po-sebnog značaja za povjerenje investitora, uključujući fiskalnu politiku i investicione propise i ograni-čenja.

U 2012. godini ukupan priliv po osnovu portfolio investicija iznosio je 25,8 miliona eura, što je značajan pad u odnosu na prethodnu godinu (221,2 miliona eura)47. Na računu portfolio investicija u 2012. godini ostvaren je neto odliv u iznosu od 24,7 miliona eura. Investicije u domaće vlasničke hartije od vrijednosti iznosile su 9,9 miliona eura, dok je priliv po osnovu povlačenja sredstava uloženih u strane hartije od vrijed-nosti iznosio 11,4 miliona eura. Istovremeno, odliv sredstava po osnovu portfolio investicija iznosio je 50,5 miliona eura, od čega se najveći dio odnosio na odliv po osnovu investiranja rezidenata u strane hartije od vrijednosti (33,5 miliona eura), dok se na povlačenje sredstava nerezidenata investiranih u domaće hartije od vrijednosti odnosilo 17 miliona eura.

U 2012. godini po osnovu ostalih investicija zabilježen je neto odliv u iznosu od 55,5 miliona eura. U po-smatranom periodu banke su povećale depozite u inostranstvu (za 75,6 miliona eura) u poređenju sa pret-hodnom godinom, dok su istovremeno smanjile obaveze po osnovu uzetih kredita za 146,7 miliona eura. Zabilježeno je manje zaduživanje privrede u inostranstvu u poređenju sa prethodnom godinom, dok je dug države povećan. Priliv po osnovu povlačenja sredstava kredita od strane privrede iznosio je 216,8 miliona eura, što je značajno manje nego u 2011. godini (434,6 miliona eura), dok je istovremeno evidentiran i manji odliv po osnovu otplate glavnice koji je iznosio 126,8 miliona eura (254,7 miliona eura u 2011. godini).

Na kraju 2012. godine novčana sredstva Centralne banke na inoračunima i u trezoru povećana su za 44,6 miliona eura u odnosu na 31. decembar 2011. godine.

Boks 6.4 – Promjene u metodologiji izrade statistike platnog bilansa u svijetu

Statistika platnog bilansa kompilira se prema metodologiji Međunarodnog monetarnog fonda. Do-sadašnje kompiliranje podataka vršilo se u skladu sa petim izdanjem Priručnika za platni bilans (IMF Balance of Payments Manual, 5th edition, 1993 –BPM5). BPM5 je u svijetu prihvaćen kao jedinstvena metodološka osnova za izradu platnog bilansa. U međuvremenu, publikovano je novo šesto izdanje Priručnika za platni bilans i međunarodnu investicionu poziciju (BPM6) i u procesu je njegova imple-mentacija.

Zašto novi Priručnik? Strukturne promjene u svjetskoj ekonomiji i finansijskim tržištima rezultirale su potrebom za definisanjem nove metodologije za izradu platnog bilansa jedne zemlje. Kao rezultat

47 Visok priliv portfolio investicija u 2011. godini je rezultat emisije euroobveznica.

137Eksterni sektor

višegodišnjeg rada u 2009. godini objavljeno je konačno šesto izdanje priručnika za platni bilans BPM6, pod pokroviteljstvom MMF-a. Izrada novog priručnika rezultat je:

• promjena koje se dešavaju u svijetu kao posljedica ekonomskog razvoja povezanog sa globali-zacijom;

• potrebe za jačanjem veza između statistike međunarodnih računa i ostale makroekonomske sta-tistike (nacionalnih računa i sl.).

• sve većeg značaja statistike međunarodne investicione pozicije,

• finansijskih i tehnoloških inovacija u svijetu;

• potrebe za većom harmonizacijom sa SNA 2008 i sl.

Novi Priručnik za platni bilans i međunarodne investicione pozicije (BPM6), donosi promjene na glav-nim računima i podračunima platnog bilansa. U nastavku će ukratko biti prezentovane najznačajnije promjene u odnosu na peto izdanje priričnika. Promjene na tekućem računu su sljedeće:

• izvršena je reklasifikacija pojedinih kategorija iz roba u usluge i obratno. Naime, kategorija posre-dovanje u trgovini (merchanting) je reklasifikovana iz usluga u robe, dok su kategorije oplemenji-vanje robe i popravke na robi reklasifikovane iz roba u usluge sa promjenom naziva (oplemenjiva-nje robe mijenja naziv u proizvodne usluge na fizičkim inputima u vlasništvu drugih, dok kategorija popravke na robi mijenja naziv u usluge remonta i popravke na robi);

• u okviru usluga uveden je novi pojam FISIM za usluge finansijskog posredovanja, koje su ranije bile prikazivane u okviru faktorskih dohodaka kao dio kamata;

• račun usluge osiguranja mijenja naziv u usluge osiguranja i penzione usluge, u okviru kog je data nova struktura: direktno osiguranje, reosiguranje, pomoćne usluge osiguranja i penzione i stan-dardizovane garantne usluge;

• računi faktorskih dohodaka i tekućih transfera mijenjanju nazive u primarni i sekundarni doho-dak u cilju veće konzistentnosti sa nacionalnim računima;

• na računu sekundarnih dohodaka uvedena je nova kategorija lični transferi koja ima širi koncept od radničkih doznaka (workers remittances) i uključuje sve transfere između fizičkih lica, a ne samo transfere migranata, kako je do sada evidentirano.

Na finansijskom računu je zadržana funkcionalna podjela, ali je došlo do promjena u okviru određenih kategorija u cilju harmonizacije sa nacionalnim računima (SNA):

• direktne investicije su prikazane po bruto osnovi na principu sredstava i obaveza u platnom bi-lansu i međunarodnim investicionim pozicijama (ranije su bile prikazane po direkcionom prin-cipu – ulaganja u inostranstvu i izvještajnoj ekonomiji) i uveden je novi tip investicija - reverse investment. Takođe, kod definicije SDI umjesto ranijeg dugoročni interes (lasting interest) koriste se termini kontrola ili značajan uticaj u kompaniji u drugoj državi;

• povezana preduzeća (fellow enterprises) je nova kategorija u okviru direktnih investicija;

• dug između finansijskih institucija vlasnički povezanih (osim osiguravajućih kompanija i penzio-nih fondova) evidentira se kao kredit u okviru ostalih investicija (ranije je tzv. stalni dug (perma-nent debt) evidentiran kao SDI);

• u okviru portfolio investicija umjesto kategorija mjenice i obveznice i instrumenti novčanog tržišta koriste se pojmovi dugoročne i kratkoročne dužničke hartije od vrijednosti;

• promjene kod podjele prema institucionalnim sektorima - koristi se termin Centralna banka umjesto ranijeg monetarne vlasti, odnosno depozitne korporacije, osim centralne banke, umjesto ranijeg banke. Takođe, u okviru ostalih sektora uvedena je nova podjela na dva podsektora:


1. ostale finansijske korporacije i 2. nefinansijske korporacije, domaćinstva i neprofitne institucije koje služe domaćinstvima

(NPISHs).

Ovo su samo neke od značajnijih promjena u šestom izdanju priručnika za platni bilans. Trenutno je u toku revizija statistike platnog bilansa u skladu sa BPM6. Važno je istaći da implementacija BPM6 neće mijenjati fundamentalne osnove sistema platnog bilansa, već ima za cilj poboljšanje postojećih meto-doloških rješenja i objašnjenje novih ekonomskih pojava koje su nastale u posljednjih deset godina.

7 ANALIZA TRŽIŠTA NEKRETNINA

141Analiza tržišta nekretnina

Tržište nekretnina i u 2012. godini stagnira (već 11 kvartala), iako predstavlja jedan od najosjetljivijih segme-nata crnogorske ekonomije, a njegov direktni uticaj na rizik finansijske stabilnosti je smanjen. U posljednjem kvartalu 2012. godine, prosječna cijena nekretnina48 u Podgorici je iznosila 1.171,6 eura, što predstavlja rast od 1,8% u odnosu na decembar 2011. godine. Posmatrajući lančani indeks kretanja cijena nekretnina, može se vidjeti da cijene stagniraju od septembra 2010. godine sa fluktuacijama od ±5%.

I tokom 2012. godine prisutna su različita očekivanja ponude i tražnje. Sa jedne strane imamo značajnu po-nudu stambenih objekata čija ponuđena cijena ne opada, dok sa druge strane tražnja očekuje dalji pad cije-na. Tražnja je veoma diferencirana (traže se objekti sa specifičnim karakteristikama u pogledu kvaliteta) i svjesna činjenice da su likvidna sredstva za kupovinu nekretnina ograničena. Zbog toga, trenutno imamo jako zahtjevnu ali ograničenu tražnju, i veoma veliku ponudu, koja se sporo prilagođava tražnji u očekivanju poboljšanja makroekonomske situacije. Prema procjeni agencija za nekretnine, tokom 2012. je u odnosu na 2011. godinu došlo do pada prometa na tržištu, tako da je svega 32,8% ispitanih agencija tokom 2012. godine imalo isti promet kao i tokom 2011, dok je 61% ispitanih agencija zabilježilo pad prometa.

Tabela 7.1 Sumarna statistika prosječne vrijednosti stambenih objekata u Podgorici

Period Cijena, € Lančani indeks Bazni indeks

Septembar 2007. 1.697,6 100,0 100,0

Mart 2008. 1.738,3 102,4 102,4

Septembar 2008. 1.525,5 87,8 89,9

Mart 2009. 1.402,1 91,9 82,6

Septembar 2009. 1.223,1 87,2 72,1

Mart 2010. 1.128,3 92,2 66,5

Jun 2010. 1.191,5 105,6 70,2

Septembar 2010. 1.177,1 98,8 69,3

Decembar 2010. 1.185,2 100,7 69,8

Mart 2011. 1.171,2 98,8 69,0

Jun 2011. 1.163,0 99,3 68,5

Septembar 2011. 1.174,0 100,9 69,2

Decembar 2011. 1.151,2 98,1 67,8

Januar 2012. 1.168,3 101,5 69,0

Jun 2012. 1.179,6 102,5 69,5

Septembar 2012. 1.172,3 99,4 69,1

Decembar 2012. 1.171,6 99,9 69,0

Izvor: CBCG

48 Prema hedoničkom indeksu dobijenom iz ankete koju sprovodi CBCG, gdje se cijene ne odnose na stvarne, realizovane cijene, već u osnovi predstavljaju subjektivne cijene vlasnika nekretnina, tj. cijene ispod kojih oni ne bi bili spremni da prodaju nekret-nine koje posjeduju.


Jedan od osnovnih trendova koji se polako realizuju kao posljedica izgradnje novih objekata i odabira novih lokacija, predstavlja i smanjenje cjenovne razlike između djelova grada Podgorica 1, Podgorica 2 i Podgorica 3. S tim u vezi, lokacije koje su nekada smatrane periferijom (Podgorica 3), poslije intenzivnije gradnje i izraže-nije tražnje na tim lokacijama, bilježe blagi rast cijena i prilagođavanje ostalim djelovima Podgorice. Takođe je prisutan i trend blagog rasta cijena stanova u odnosu na kuće (Tabela 7.2).

Tabela 7.2 Sumarna statistika prosječne vrijednosti, standardne devijacije, minimalne i maksimalne cijene pojedinih tipova stambenih objekata, u eurima

Varijable Br. opservacija

Srednja vrijednost

Standardna devijacija

Minimalna cijena

Maksimalna cijena

Prosječna cijena stambenog prostora 341 1171,6 360 775 2700

Prosječna cijena stambenog prostora – kuća 135 1149 441 770 2500

Prosječna cijena stambenog prostora – stan 207 1197 292 775 2700

Izvor: CBCG, 2011.

Cijene stambenih objekata, na pojedinačnom nivou, kreću se u rasponu od 2700 eura na ekskluzivnijim loka-cijama do 770 eura u naseljima koja su udaljenija od centra grada, poput Vrela ribničkih, Starog aerodroma, Konika, Maslina, Tološa i Zabjela.

Varijable Br. opservacija

Srednja vrijednost

Standardna devijacija

Minimalna cijena

Maksimalna cijena

Podgorica1 123 1262.9 337 900 2700

Podgorica2 89 1142 395 800 2500

Podgorica 3 129 1125 342 770 2000

Tako je prosječna cijena kvadratnog metra za zonu Podgorica 1 u decembru 2012. godine iznosila 1.263 eura, a kretala se u rasponu od 900 do 2700 eura i u odnosu na prethodnu godinu je stagnirala. Prosječna cijena u Podgorica 2 je iznosila 1.142 eura i stagnirala je u odnosu na prethodnu godinu, dok je u Podgorici 3 iznosila 1.125 eura, što predstavlja značajan rast od 9% u odnosu na prethodnu godinu.

U sljedećoj tabeli prikazano je kretanje cijena nekretnina u izabranim zemljama. Kao što se može vidjeti, 2012. godinu karakterišu različiti trendovi, sa najvećim ekstremima zabilježenim u Brazilu – Sao Paulu (rast od 9,4%), odnosno Grčkoj (pad od 14,2%). Crna Gora je tokom 2012. godine zabilježila marginalni rast cijene nekretnina od 1,7% i, s tim u vezi, predstavlja stabilnije tržište od zemalja regiona koje su mahom ostvarile pad cijena nekretnina (Slovenija, Hrvatska) isključujući Rumuniju koja je ostvarila rast.

143Analiza tržišta nekretnina

Tabela 7.3 Kretanje nominalnih cijena nekretnina u odabranim zemljama (rangirano prema godišnjem rastu u četvrtom kvartalu 2012. godine)

Država Stopa godišnjeg rasta u 2011. Ocjena trenda Stopa godišnjeg

rasta u 2012.Q-O-Q (%)

Q4 2012/Q3 2012.Hong Kong 5.08 ↑ 20.37 -0.01

UAE- Dubai -0.93 ↑ 19.91 2.89

Turska -2.39 ↑ 10.55 0.57

Brazil - Sao Paulo 19.21 ↓ 9.40 1.09

Novi Zeland -0.98 ↑ 8.55 5.03

Indija 25.26 ↓ 6.05 7.37

Danska -9.25 ↑ 5.80 0.97

USA (S&P) -6.78 ↑ 5.36 1.99

Norveška 7.01 ↓ 5.33 -1.89

Filipini 2.00 ↑ 4.90 1.53

Rumunija -1.06 ↑ 3.58 2.51

Južna Afrika -5.03 ↑ 3.57 1.63

US (FHFA) -5.46 ↑ 3.51 0.14

Izrael -2.39 ↑ 2.79 -0.93

Švajcarska 4.90 ↓ 2.41 1.04

Estonija 11.63 ↓ 2.40 0.92

Kanada 4.40 ↓ 2.22 -0.33

Finska -1.80 ↑ 2.12 -0.13

Švedska -5.46 ↑ 2.02 -0.34

Tajvan - Taipei 2.83 ↓ 0.88 1.53

Letonija - Riga 1.65 ↓ 0.48 0.07

Island 2.68 ↓ 0.37 0.11

Njemačka 3.27 ↓ 0.13 0.78

Australija -7.25 ↑ -0.04 1.41

Japan -3.53 ↑ -1.09 2.09

Singapur 0.28 ↓ -1.11 1.14

Tajland 0.56 ↓ -1.48 -0.65

Kina -3.16 ↑ -1.83 -0.33

Slovačka Republika -6.88 ↑ -2.49 -0.01

Francuska 1.19 ↓ -3.12 -1.51

UK (Nationwide) -3.39 → -3.67 -1.76

Litvanija-Vilnus -2.56 ↓ -4.13 -0.03

Poljska-Varšava -10.55 ↑ -5.20 0.36

Bugarska -8.67 ↑ -5.42 -1.20

Irska -18.68 ↑ -5.65 0.40

Portugalija -8.45 ↑ -6.85 -0.98

Slovenija - Ljubljana -4.23 ↓ -8.70 -2.46

Hrvatska- Zagreb -5.95 ↓ -8.80 -1.32

Holandija -5.76 ↓ -9.52 -1.27

Španija -9.27 ↓ -12.73 -3.81

Grčka -9.20 ↓ -14.22 -5.82

Crna Gora -3.2 ↑ 1,7

Izvor: Global property guide, CBCG, 2013


Analiza najvećih građevinskih kompanija - dužnika u sistemu, imajući u vidu stanje njihovih završnih ra-čuna iz 2011. godine, kao i nivo njihovog zaduženja tokom 2012. godine, ukazuje da i pored relativno visoke izloženosti bankarskog sektora prema sektoru građevinarstva (najveće poslije sektora turizma i trgovine), nije primjetna koncentracija duga, koji je visko disperziran, čime se smanjuje rizik finansijske nestabilnosti ovog tržišta.

Učešće stambenih kredita na kraju 2012. godine iznosi oko 9,3% procijenjenog BDP-a, i opada u odnosu na 2010. i 2011. godinu. Primjetno je značajno razduživanje i opadanje kreditne aktivnosti, kako u apsolutnim tako i u relativnim pokazateljima. Iako postoji usporena kreditna aktivnost u segmentu hipotekarnih kredita, ovo tržište ima značajan potencijal, imajući u vidu da je ostvareno učešće još uvijek značajno niže od prosjeka, koji je karakterističan za zemlje EU (oko trećine vrijednosti BDP-a).

Tabela 7.4 Trend kretanja stambenih kredita, 2005-2012. godina

Godina BDP, u mil. €Stambeni krediti,

stanje na kraju godine, u 000 €

Broj stanovnika*

Stambeni krediti, stanje na kraju godine

% BDP-a Po glavi stanovnika (u €)

2005. 1.815,0 11.259 623.277 0,6 18

2006. 2.149,0 63.790 624.241 3,0 102

2007. 2.680,5 222.592 615.875 8,3 361

2008. 3.085,6 264.073 616.969 8,6 428

2009. 2.981,0 349.042 618.294 11,7 565

2010. 3.104,0 350.880 619.428 11,3 566

2011. 3.234,0 325.793 620.029 10,1 525

2012. 3.324,0 309.729 620.029 9,3 500

* Procjena broja stanovnika od 2007. do 2010. godine revidirana je na osnovu rezultata popisa iz 2011. godine (stanovništvo sredinom godine). Izvor: Monstat, Statistički godišnjak, 2012.

Izvor: CBCG, Ministarstvo finansija i Monstat

Agencije za promet nekretnina su procijenile da će promet na tržištu nekretnina stagnirati tokom 2013. go-dine, kako cjenovno, tako i na nivou tražnje. Izvjesno je da će i u 2013. ovaj segment ekonomije i dalje pred-stavljati potencijalni izvor rizika finansijke nestabilnosti, mada sa nešto manjim intenzitetom u odnosu na 2012, imajući u vidu da je i početkom 2013. godine evidentna niska realizacija kupoprodajnih ugovora, kao i stagnacija nominalnih i pad realnih zarada. Kanal koji bi eventualno mogao da doprinese oporavku ovog trži-šta je rast tražnje inostranih kupaca, imajući u vidu da je tokom 2012. godine zabilježen rast tražnje i prometa od strane stranih investitora, koji se ogleda kroz rast priliva SDI u oblasti nekretnina.

8 MEĐUNARODNA EKONOMIJA

147Međunarodna ekonomija

Iako sporijim tempom, svjetska ekonomija je nastavila sa rastom i u 2012. godini, zabilježivši stopu rasta od 3,2% (naspram 4% u 2011)49. Procjena je i da je obim trgovine roba i usluga u svijetu ostvario rast tokom 2012, i to od 2,5% (6% u 2011).

Tabela 8.1Pregled glavnih globalnih indikatora, godina na godinu, %

Indikator 2011. 2012.Prognoza Razlike u odnosu na prognoze

iz januara 2013, p.p.2013. 2014. 2013. 2014.

Rast BDP-a

Svijet 4,0 3,2 3,3 4,0 -0,2 0,0

Napredne ekonomije 1,6 1,2 1,2 2,2 -0,1 0,1

Ekonomije u usponu/razvoju 6,4 5,1 5,3 5,7 -0,2 -0,1

SAD 1,8 2,2 1,9 3,0 -0,2 -0,1

Eurozona 1,4 -0,6 -0,3 1,1 -0,2 0,0

Njemačka 3,1 0,9 0,6 1,5 0,1 0,0

Francuska 1,7 0,0 -0,1 0,9 -0,4 0,0

Italija 0,4 -2,4 -1,5 0,5 -0,4 0,0

Španija 0,4 -1,4 -1,6 0,7 -0,1 -0,1

Japan -0,6 2,0 1,6 1,4 0,4 0,7

UK 0,9 0,2 0,7 1,5 -0,3 -0,3

Kanada 2,6 1,8 1,5 2,4 -0,3 0,1

Napredne ekonomije van G7 i Eurozone 3,3 1,8 2,5 3,4 -0,3 0,1

Centralna i istočna Evropa 5,2 1,6 2,2 2,8 -0,3 -0,4

Rusija 4,3 3,4 3,4 3,8 -0,3 0,0

Kina 9,3 7,8 8,0 8,2 -0,1 -0,3

Indija 7,7 4,0 5,7 6,2 -0,2 -0,1

Latinska Amerika i Karibi 4,6 3,0 3,4 3,9 -0,3 0,0

Bliski istok i Sjeverna Afrika 4,0 4,8 3,1 3,7 -0,3 -0,2

Subsaharska Afrika 5,3 4,8 5,6 6,1 -0,2 0,4

Obim globalne trgovine (robe i usluge) 6,0 2,5 3,6 5,3 -0,2 -0,1

Potrošačke cijene

Napredne ekonomije 2,7 2,0 1,7 2,0 0,1 0,2

Ekonomije u usponu/razvoju 7,2 5,9 5,9 5,6 -0,1 0,1

Preuzeto iz MMF-ovih „Izgleda globalne ekonomije“ (WEO), april 2013.

49 Prema MMF-ovom izvještaju „Izgledi globalne ekonomije“ (World Economic Outlook), iz aprila 2013.


Međutim, imajući u vidu dosta različite rezultate po zemljama/regionima, te državnu dužničku krizu i spori oporavak ekonomija Evrope, kao i probleme sa javnim finansijama u SAD – može se reći da svjetska ekono-mija još nije na putu stabilnog, održivog rasta, te da globalna kriza još uvijek traje.

Ipak, 2012. godinu je obilježilo smirivanje „nervoze“ na finansijskim tržištima po pitanju eura i javnih finan-sija zemalja periferije Eurozone, posebno u drugoj polovini godine. Ukratko, bolne mjere štednje, određene strukturne reforme i ekspanzivne mjere ECB-a počele su da daju rezultate.

Tokom 2012. godine, pojedine zemlje periferije Eurozone su ponovo ostvarile pristup finansijskim tržištima, a prinosi na njihove obveznice su dramatično pali u odnosu na kraj 2011. godine. Posljedično, i CDS spredovi na državni dug tih zemalja ispoljili su slično kretanje tokom 201250.

Što se tiče prinosa na američke, njemačke i švajcarske državne obveznice, oni su opadali tokom prve polovine 2012. godine, da bi od tada počeo period njihove stagancije, a u zadnjim mjesecima 2012. i početkom 2013. godine došlo je do njihovog rasta. Cijena zlata je ispoljila nešto drugačije, neobičnije kretanje, ali je u očigled-nom padu nakon trećeg kvartala 2012. Sve su to pokazetelji koji takođe upućuju na smirivanje situacije na finansijskim tržištima.

Berzanski indeksi su takođe na višem nivou u odnosu na kraj 2011. godine. MSCI indeks razvijenih tržišta je 04.03.2013.51 bio viši za 13% u odnosu na kraj 2011, dok je MSCI indeks tržišta u usponu u istom perio-du ostvario rast od 3,3%. Rast indeksa je posebno uslijedio od juna mjeseca, nakon što su početkom godi-ne indeksi porasli, pa zatim padali kako se išlo prema junu. MSCI indeksi (kao globalni indeksi) još uvijek

nijesu na istorijski najvišim nivoima iz perioda prije udara krize, ali neki drugi indeksi, npr. frankfurtski DAX, londonski FTSE, ili posebno njujorški DJIA, polovinom marta 2013. bili su blizu ili iznad istorijskih maksimu-ma. To sa jedne strane jeste pozitivan signal, ali sa druge strane djelimično zabrinjava, jer nije sasvim jasno ot-kud toliki optimizam finansijskih tr-žišta, odnosno, otvara se dilema da li su u posmatranom periodu domini-rale špekulativne transakcije ili radi o još jednom „talasu iracionalnosti“.

I pokazatelji volatilnosti finansijskih tržišta (npr. VIX), kao i pokazatelji kreditnog i rizika likvidnosti na tr-

50 CDS spred je (tržišno određena) naknada koju vlasnik duga plaća kako bi se osigurao od neizmirenja obaveze od strane duž-nika, a izražava se kao procenat od nominalne vrijednosti duga. Primjera radi, CDS spred od 500 b.p. (5%) na dug nominale 1.000.000 eura znači da je cijena osiguranja tog iznosa 50.000 eura. Što je CDS spred veći, logično, tržište smatra da je veća vjerovatnoća da dužnik neće izmiriti obaveze po dugu.

51 Posljednji raspoloživi podaci u vrijeme pisanja ovog izvještaja.

Grafik 8.1CDS spred državnih obveznica odabranih zemalja periferije Eurozone i Njemačke, petogodišnji ugovori, bazni poeni (1% = 100 b.p.)

Izvor: Blumberg


žištima novca (kakvi su TED spred i LIBOR-OIS spred) bilježe pad u 2012. i prvim mjesecima 2013. u odnosu na 2011. godinu52.

Prema prognozi MMF-a iz aprila 2013, očekuje se da će globalna eko-nomija u ovoj godini porasti za 3,3%. Takođe, treba imati u vidu da je ova prognoza revidirana naniže za 0,2 procentna poena u odnosu na januar 2013. godine, ponajviše zbog nastav-ka problematične ekonomske situa-cije u Eurozoni, ali i problema sa jav-nim finansijama SAD. Ipak, ono što ohrabruje jeste da se za SAD progno-zira stopa rasta od 1,9%, što je blizu stopama rasta iz perioda 2011-2012. Za japansku ekonomiju se prognozira usporavanje rasta (1,6%, naspram 2% iz 2012. godine).

Posmatrano po grupama zemalja, prognoze MMF-a govore da će na-predne ekonomije rasti po stopi od 1,2%, a ekonomije u usponu/razvoju po stopi od 5,3%, tako da se procje-njuje da će doprinos rasta ekonomija u usponu/razvoju globalnom rastu i u 2013. godini biti dominantan. Očeki-vano, Kina i Indija će biti najveći po-kretači, dok će sa strane naprednih ekonomija globalnom rastu najviše doprinijeti SAD, Japan, Kanada, Bri-tanija i Njemačka.

Što se tiče centralne i istočne Evrope, rast tog regiona u 2013. prema pro-gnozama MMF-a biće 2,2%, što predstavlja skromnu stopu rasta, ali je poboljšanje u odnosu na stopu rasta iz 2012. godine (1,6%).

52 VIX je mjera implicitne volatilnosti opcija na berzanski indeks S&P 500, i time mjera očekivane volatilnosti cijena akcija (za narednih 30 dana). TED spred je razlika između tromjesečnog USD LIBOR-a i američkih državnih zapisa iste ročnosti, dok je LIBOR-OIS spred razlika između LIBOR-a i prekonoćne svop (fiksne) stope, koja je praktično tržišna očekivana vrijednost neke referentne prekonoćne kamatne stope (u Americi obično efektivne „stope na federalne fondove“) tokom određenog budu-ćeg perioda.

Grafik 8.2Prinos na američke, njemačke i švajcarske državne obveznice roka dospijeća deset godina (lijevo) i cijena fine unce zlata u dolarima (desno)

Grafik 8.3MSCI globalni indeksi, 01.01.2011-04.03.2013.

Izvor: Blumberg

Izvor: Blumberg


Ukratko, ono što najviše ohrabru-je jeste nešto viša očekivana stopa globalnog rasta u 2013. u odnosu na 2012. godinu i značajno poboljšanje situacije na finansijskim tržištima. Međutim, još mnogo toga mora da bude urađeno, a najavljene struktur-ne/institucionalne reforme moraju na pravi način i sa što manje odlaganja da budu implementirane. Takođe, utisak je da se aktivnosti na promjeni globalne regulative finansijskog sek-tora odvijaju previše sporo. Što se tiče Crne Gore, konkretno, činjenica koja najviše zabrinjava jeste najavljeni pad ekonomske aktivnosti u Eurozoni od 0,3%, tj. nulta stopa rasta u EU, budu-ći da je to region sa kojim Crna Gora ima najčvršće ekonomske veze53.

8.1. Razvijene ekonomije

Grupa zemalja – Eurozona, Japan i SAD, koja je, gledano kroz BDP po paritetu kupovne moći, u 2012. činila 38,1% svjetske ekonomije, ostvarila je rast od 1,2%, nakon rasta od 1,3% u 2011. Za 2013. MMF predviđa da-lje usporavanje rasta, na 1%. U 2013. godini za ovu grupaciju prognozira se pogoršanje fiskalne pozicije i rast javnog duga na 123,6% BDP-a.

Tabela 8.2 Odabrani ekonomski pokazetelji vodećih ravijenih ekonomija54

ZemljaRast BDP-a, % Inflacija, % Deficit, %

BDP-aJavni dug, %

BDP-aTekući račun, %

BDP-a’11. ’12. ’13. ’11. ’12. ’13. ’11. ’12. ’13. ’11. ’12. ’13. ’11. ’12. ’13.

Eurozona 1,4 -0,6 -0,3 2,7 2,2 1,6 -4,1 -3,6 -2,9 88,1 92,9 95,0 0,6 1,8 2,3

Japan -0,6 2,0 1,6 -0,3 -0,2 0,7 -9,9 -10,2 -9,8 230,3 237,9 245,4 2,0 1,0 1,2

SAD 1,8 2,2 1,9 3,1 1,8 1,7 -10,0 -8,5 -6,5 102,5 106,5 108,1 -3,1 -3,0 -2,9

Sumarno 1,3 1,2 1,0 2,5 1,7 1,5 -7,9 -7,0 -5,7 115,8 120,8 123,6 -1,0 -0,7 -0,5

Izvor: MMF, kalkulacije CBCG

53 U sličnom kontekstu treba tumačiti i održavanje stope rasta naprednih ekonomija na 1,2% i u 2013. godini. To se, osim Bri-taniji, duguje zemljama van grupe zemalja G7 i zemalja Eurozone (Australija, Republika Češka, Danska, Hong Kong, Island, Izrael, Južna Koreja, Novi Zeland, Norveška, Singapur, San Marino, Švedska, Švajcarska i Tajvan), što su zemlje sa kojima je ekonomija Crne Gore relativno slabo povezana.

54 Podaci za grupu su dobijeni kao prosjek nacionalnih podataka, uz ponderisanje BDP-om po paritetu kupovne moći. Podaci o deficitu budžeta se odnose na tzv. neto kreditiranje/zaduživanje, što je u osnovi sličan koncept. Sumarne podatke o bilansu tekućeg računa treba uzeti sa dozom rezerve, budući da ne isključuju transakcije između zemalja. Napomene iz ove fusnote odnose se i na tabele 8.3 i 8.4.

Grafik 8.4Pokazatelji volatilnosti/stresa na finansijskim tržištima (TED spred je na lijevoj skali), 01.01.2005-04.03.2013.

Izvor: Blumberg


8.1.1. SAD

Ekonomija SAD bilježi rast od 2,2%, nakon 1,8% u 2011. godini. Po komponentama rashodne strane obraču-na, rastu su najviše doprinijeli lična potrošnja (1,32 p.p.) i privatne bruto investicije (1,19 p.p), dok je doprinos neto izvoza bio neznatan (0,04 p.p.), a vladina potrošnje i bruto investicije su imale negativan doprinos (-0,34 p.p.). Ubrzanje rasta u odnosu na 2011. nastalo je prevashodno usljed usporavanja rasta uvoza (koji je odbitna stavka pri obračunu), skoka u rezidencijalnim privatnim investicijama i zalihama, kao i usljed manjeg pada potrošnje vlade u odnosu na 2011. godinu. Gledano kroz (kvartalne) stope rasta kvartalnog BDP-a i uzimajući u obzir tehničku definiciju recesije, SAD nijesu bile u recesiji nakon drugog kvartala 2009, a recesija iz perioda Q3 2008-Q2 2009. je istovremeno jedina u posljednjih dvadeset godina.

Deficit tekućeg računa iznosio je 3%, ili vrlo slično u odnosu na podatke iz 2010. i 2011. (3% i 3,1%). Za 2013. MMF predviđa sličan nivo deficita, 2,9%.

Inflacija je u decembru 2012. godine iznosila 1,7%, dok je prosječan rast cijena tokom godine iznosio 2,1% (naspram 3,2% u 2011). Drugim riječima, cijene su i dalje pod kontrolom, i pored sve brojnijih kritika na račun ogromnih programa „kvantitativnog popuštanja“ koje je FED uveo kako bi pomogao oporavak ekono-mije. Ipak, FED je počeo da šalje određene „signale“, koji bi se mogli označiti kao najava zaustavljanja novih programa kvantitativnog popuštanja i/ili postepenog napuštanja postojećih programa.

Stopa nezaposlenosti na kraju 2012. je iznosila 7,8%, što je pad od 0,7 p.p. u odnosu na decembar 2011, ili 2,2 p.p. u odnosu na krizni maksimum iz oktobra 2009. godine. Ipak, sa izuzetkom posljednjih, kriznih, godina, stopa 7,8% je posljednji put registrovana u junu 1992. godine, tako da je situacija i dalje daleko od poželjne, naročito ako se ima u vidu i dalje visok nivo dugoročne nezaposlenosti i nizak udio radne snage u ukupnom radno sposobnom stanovništvu.

Javne finansije su možda i najveća prijetnja makroekonomskoj stabilnosti. U 2013. godini deficit će biti niži za 268,6 milijardi dolara. Ovo smanjenje budžetskog deficita će uticati na nižu stopu rasta BDP-a, pri čemu vi-sok nivo javnog duga ostaje ozbiljna prijetnja. Prema podacima MMF-a, deficit budžeta je iznosio 8,5% BDP-a u 2012. (u odnosu na 10% iz 2011), a javni dug je povećan na 106,5% BDP-a. Za 2013. se predviđa deficit od 6,5% BDP-a i rast javnog duga na 108,1% BDP-a.

8.1.2. Eurozona

Prema Eurostatu, Eurozona je u 2012. godini ostvarila pad od 0,6% (u EU pad je bio 0,3%), što je prva negativ-na godišnja stopa rasta nakon 2009. godine. Gledano kroz stopu rasta kvartalnog BDP-a i tehničku definiciju recesije, Eurozona je u recesiji bila cijele godine, dok je recesija u EU bila prekinuta u trećem kvartalu. Za 2013. se predviđa dalji pad ekonomske aktivnosti u Eurozoni (0,3%), uz nultu stopu rasta u EU. Godišnja inflacija u decembru 2012. u Eurozoni iznosila je 2,2% (2,3% u EU), nakon što je tokom godine postepeno opadala, sa 2,7% u decembru 2011. (3% u EU).

Godina 2012. je po pitanju nezaposlenosti za zemlje „periferije“ Eurozone, uglavnom značila nastavak kreta-nja od izbijanja krize. Tako se u periodu nakon prvog kvartala 2008. stopa nezaposlenosti u Grčkoj povećala za 18,5 p.p., u Španiji 16,8 p.p., a u Irskoj i Portugalu za preko 9 p.p., pa je po posljednjim raspoloživim podaci-ma Eurostata (kraj 2012) bila na nivoima od 26,4%, 26,1%, 14,7 i 17,3%, respektivno. S druge strane, Njemač-


ka je jedina veća zemlja u kojoj je sto-pa nezaposlenosti u periodu nakon izbijanja krize opala, i to za 2,5 p.p. Francuska, suprotno, bilježi porast za oko 3 p.p., a stopa nezaposlenosti u toj zemlji je trenutno nešto ispod pro-sjeka Eurozone. Na kraju 2012, stopa nezaposlenosti u Eurozoni je iznosila 11,8%, a u EU 10,7%.

Sa druge strane, deficiti tekućeg ra-čuna zemalja periferije Eurozone, koji su prethodnih godina dostigli najviše nivoe u periodu 2007-2008. godina, počeli su da se postepeno oporavlja-ju. Irska, na primjer, bilježi suficit na tekućem računu od 2010. godine, a za Italiju i Španiju su prognoze da bi se to moglo desiti u 2013. godini. Por-tugal i Grčka takođe bilježe značajan pad deficita tekućeg računa. Suficiti tekućeg računa dolaze kao posljedica povećanja eksterne konkurentnosti kroz pad troškova rada (tj. zarada) i određenih strukturnih reformi, kao i pada uvoza, usljed pada životnog standarda i pada tražnje za uvoznim proizvodima i uslugama.

Prema Eurostatu, deficit budžeta ze-malja Eurozone u 2012. godini izno-sio je 3,7% BDP-a, što je 0,5 p.p. niže u odnosu na 2011, tj. 2,7 p.p. i 2,5 p.p. niže u odnosu na 2009. i 2010. godi-nu. Istovremeno, javni dug zemalja Eurozone uvećan je za 3,3 p.p., na 90,6% BDP-a. Budžetski deficit ze-malja EU iznosio je 4% u 2012. godi-ni, a javni dug 85,3% BDP-a.

Sa grafika 8.7 i 8.8 se može vidjeti sumarno kretanje javnih finansija po odabranim zemljama Eurozone. Ja-sno je da je u toku proces snažnog fiskalnog prilagođavanja, i da su deficiti budžeta, nakon što su neposredno nakon izbijanja krize naglo porasli i dostigli vrlo visoke nivoe – primarno zbog problema u finansijskom sek-

55 Prognoze nakon 2011. godine. Ista napomena se odnosi i na grafike o budžetskom deficitu i državnom dugu u Eurozoni.

Grafik 8.5Stope nezaposlenosti odabranih zemalja, 2007-2012, LFS(PIIGS čine: Portugal, Irska, Italija, Grčka i Španija)

Grafik 8.6Deficit tekućeg računa odabranih zemalja Eurozone, % BDP-a(2005-2014; rangirano prema vrijednostima u 2012. godini (plava boja))55

Izvor: Eurostat

Izvor: Evropska komisija


toru i rješavanja problema problema-tičnih banaka – sada značajno manji. Ipak, neophodna je još jača konsoli-dacija, budući da su nivoi javnog duga pojedinih zemalja izuzetno visoki, a svaki deficit, ma koliko bio niži, di-rektno se preliva na stanje duga.

Kao što je već rečeno, ECB je odigra-la značajnu ulogu u oporavku tržišta i smirivanju nervoze, a možda i pre-lomna tačka bio je govor guvernera ECB-a, krajem jula, u kom je poručio da će ECB uraditi „šta god bude tre-balo da sačuva euro“ i „da će to biti dovoljno“. Početkom avgusta, dakle nekoliko dana kasnije, ECB je i zva-nično najavila program tzv. direktnih monetranih transakcija (operacija na otvorenom tržištu), kroz koji bi ECB – ukoliko se ocijeni da je to neophod-no i pod određenim uslovima – bila spremna da državni dug zemalja čla-nica na sekundarnom tržištu kupuje u neograničenim količinama.

Osim mjera ECB i monetarne politi-ke, ostvaren je značajan napredak po pitanju formiranja bankarske unije, što je takođe pozitivno uticalo na fi-nansijska tržišta. Naime, dogovorena je prva faza (stub) bankarske unije, koja će podrazumijevati formira-nje jedinstvene supervizije banka u Eurozoni (ili šire, u EU), a pod okri-ljem ECB-a. Nakon toga, jedinstvenoj superviziji bi se dodali jedinstveni okvir/fond za rješavanje problema problematičnih banaka, a kao treći stub i jedinstvena šema za osiguranje depozita. Takođe, početkom oktobra 2012. sa radom je počeo i Evropski stabilizacioni mehanizam (kao inte-gralni nasljednik Evropskog fonda za finansijsku stabilnost i Evropskog mehanizma za finansijsku stabiliza-ciju), koji će pod određenim uslovima pomagati zemlje čije su javne finansije/finansijski sektori u problemi-ma. Jedna od glavnih ideja formiranja i bankarske unije i Evropskog stabilizacionog mehanizma jeste dalja integracija finansijskih tržišta zemalja članica i „kidanje veza“ između javnih finansija i finansijskog sektora

Grafik 8.7Deficit budžeta odabranih zemalja Eurozone, % BDP-a(2005-2014; rangirano prema vrijednostima u 2012. godini (plava boja))

Grafik 8.8 Državni dug odabranih zemalja Eurozone, % BDP-a(2005-2014; rangirano prema vrijednostima u 2012. godini (plava boja))




(gdje su, tokom krize, javne finansije dosta trpjele pomažući/spašavajući finansijski sektor), a sve u cilju jača-nja stabilnosti finansijskog sistema Eurozone/EU.

Boks 8.1 - Konkuretnost crnogorske privrede prikazana kroz harmonizovane indikatore konkurentnosti

U cilju mjerenja eksterne konkurentnost Eurozone, ECB je konstruisala harmonizovane indikatore kon-kuretnosti (Harmonised Competitiveness Indicators - HCI). HCI stavljaju u odnos cjenovne i troškovne po-kazatelje Eurozone sa datim pokazateljima zemalja-partnera, koje koriste druge valute. Uzimajući u obzir relativni efektivni kurs, HCI pokazuju nivo inostranih „pritisaka“ na domaću privredu.

Glavni HCI su: relativne potro-šačke cijene, relativni BDP de-flator i relativni jedinični trošak rada, koji su prema posljed-njim podacima za 2012. godinu iznosili 93,5, 89,6 i 90,7 respek-tivno (Q1 1999=100). Posljed-nje četiri godine sva tri indeksa imaju negativne tendencije: u odnosu na 2009. godinu bilje-že pad od 12,5%, 15,6% i 15,8% respektivno.

CBCG je konstruisala indikatore za period 2009-2012, koji mogu odgovarati HCI. Za pondere, koji se pripisuju konkurentima, odabrani su udjeli zemalja u cr-nogorskom izvozu. Ponderi se ažuriraju na godišnjem nivou. Naša najvažnija izvozna tržišta su zemlje EU i zemlje regiona (Srbija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Albanija). Njihovim uključivanjem obuhvaćeno je od 80% - 90% ukupnog izvoza, zavisno od godine. Srbija, kao najveće izvozno tržište (18% - 28% u posmatranom pe-riodu), vrši najveći pojedinačni inostrani uticaj na crnogorske indikatore konkurentnosti. Slijede Bosna i Hercegovina 6% - 7%, i Hrvatska sa učešćem u izvozu koje se kretalo od 1% - 23% u posmatranom peri-odu. Pored gore navedenih osnovnih indikatora, izračunati su i sljedeći HCI indikatori: relativna izvozna profitabilnost, konkurentnost uvoznih cijena, relativne izvozne cijene, relativne proizvođačke cijene. Relativna izvozna profitabilnost i konkurentnost uvoznih cijena su indikatori za koje nije potrebno po-ređenje sa konkurentnim zemljama. Relativna izvozna profitabilnost ukazuje na trend pada posljednje tri godine i u 2012. iznosila je 92. Konkurentnost uvoznih cijena pokazuje trend rasta posljednje tri godine i u 2012. godini iznosila je 100 (tabela 1).

Grafik 1HCI Eurozone mjeren relativnim potrošačkim cijenama (2005=100)

Izvor: Evropska centralna banka


Tabela 1 Harmonizovani indikatori konkurentnosti Crne Gore

INDIKATORI I II

Godina Relativna izvozna profitabilnost Konkurentnost uvoznih cijena

2012. 92 100

2011. 104 97

2010. 123 93

2009. 78 na

U Tabeli 2 prikazani su indikatori čija kalkulacija obuhvata pokazatelje konkurenata. HCI su manji kada analiza obuhvati isključivo zemlje EU (29% do 65% izvoza zavisno od godine) ili EZ. To ukazuje da su države regiona manje konkurentne od zemalja EU (EZ), jer se njihovim objedinjavanjem povećava kon-kurentnost crnogorske privrede.

Tabela 2 Harmonizovani indikatori konkurentnosti Crne Gore

INDIKATORI III IV V VI VIIa VIIb

God.Konkurenti Crne Gore:

Relativne izvozne cijene

Relativne proizvodne

cijene

Relativne potrošačke

cijene

Relativni BDP

deflator

Relativni jedinični trošak

rada – mjesečna bruto plata

Relativni jedinični trošak

– BDP po zaposlenom

2012.

EU, SRB ,HR, BiH, AL 85 na 100 na 53 na

EZ 83 na 101 na 29 na

EU 85 na 101 na 25 na

2011.

EU, SRB ,HR, BiH, AL 97 96 99 83 40 51

EZ 96 97 100 91 28 36

EU 99 98 101 92 25 32

2010.

EU, SRB ,HR, BiH, AL 110 93 na 84 35 50

EZ 113 96 na 93 28 35

EU 116 96 na 94 25 31

2009.

EU, SRB ,HR, BiH, AL 69 na na 85 40 49

EZ 72 100 na 94 26 32

EU 74 101 na 96 23 28

Index VIIa – EU, EZ bruto plate za 2012. i 2011. nijesu dostupne pa su korišćene bruto plate 2010. godine. BiH - podatak o bruto platama za 2009. godinu nije dostupan, stoga je korišćen iznos iz 2010. godine. Hrvatska – 2012. bruto plate su bez decembra. VII b – Za računanje BDP-a po zaposlenom za zemlje regiona – korišćen je kurs na 31. decembar. Albanija - BDP izražen u tekućim cijenama; za 2010. godinu korišćen podatak iz 2011. godine; broj zaposlenih 2010. godina – uzet IV kvartal. Index VI – EU, EZ – 2005. godina je bazna. Za Albaniju je korišćen deflator dodatne vrijednosti u ukupnoj industriji. Index V – Crna Gora, EU, EZ – korišćen je HICP. Srbija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Albanija – korišćen CPI. Index IV – Hrvatska i Albanija – korišćen PPI. Crna Gora, Srbija, EU, EZ – korišćen indeks cijena industrijskih proizvoda. Albanija - 2005. godina je bazna. Bosna i Hercegovina – korišćen je PPI na domaćem tržištu (nema podataka za 2010, 2011. godinu). Index III – Crna Gora i Srbija: korišćen indeks izvoznih cijena industrijskih proizvoda. EU, EZ, Hrvatska i Albanija- korišćen indeks izvoznih cijena. Albanija – 2005. godina je bazna. Nedostaju dati pokazatelji za Bosnu i Hercegovinu. Srbija – za 2009. godinu uzet podatak 2010. godine.


Relativne izvozne cijene ukazuju na trend pada posljednje tri godine i u 2012. godini iznosili su 85. Re-lativne potrošačke cijene su opale u odnosu na 2011. godinu i u 2012. su iznosile 100. Indikatori konku-retnosti bazirani na jediničnom trošku rada računati su na dva načina: stavljanjem u odnos mjesečne bruto plate Crne Gore i konkurentnih zemalja, kao i stavljanjem u odnos BDP-a Crne Gore (u stalnim cijenama) po zaposlenom sa datim indikatorima konkurentnih zemalja. U oba slučaja, indikatori poka-zuju slabiju konkurentnost Crne Gore u odnosu na spoljnotrgovniske partnere. Relativni jedinični trošak rada mjeren bruto platama (VIIa) ima tendenciju rasta posljednje tri godine i u 2012. godini iznosio je 53. Podaci za 2012. godinu za kalkulaciju HCI baziranih na relativnim proizvodnim cijenama, relativnom BDP deflatoru i relativnom jediničnom trošku rada mjerenom korišćenjem BDP-a po zaposlenom (VIIb) nijesu bili raspoloživi, a u 2011. godini su iznosili 96, 83 i 51 respektivno.

8.1.3. Japan

Japanska ekonomija se oporavila nakon pada od 0,6% u 2011, zabilježivši rast od 2% u 2012. Za 2013. i 2014. MMF predviđa sporiji rast, od 1,6% odnosno 1,4%. Ipak, najnovije prognoze su u odnosu na prognoze iz ja-nuara 2013. revidirane naviše, i to za 0,4 p.p., odnosno 0,7 p.p. Revizija je primarno došla kao rezultat najave širokog spektra mjera ekonomske politike od strane nove vlade i novog rukovodstva Banke Japana, kojima će se nastojati obezbijediti više stope rasta na duži rok, nakon, ekonomski gledano, više od dvije „izgubljene decenije“.

Što se tiče kretanja cijena, 2012. je predstavljala četvrtu uzastopnu godinu sa negativnom stopom inflacije. Cijene su u 2012. u prosjeku bile niže za 0,04% u odnosu na 2011, dok je godišnja stopa inflacije u decembru iznosila -0,2%. Stopa nezaposlenosti je opala za 0,2 p.p. u odnosu na 2011, i iznosila je 4,4%.

U 2012. je ponovo zabilježen visok budžetski deficit od 10,2% BDP-a. Posljedično, nastavljen je trend rasta javnog duga, a u odnosu na kraj 2011. godine javni dug je porastao za dodatnih 7,6 p.p., na 237,9% BDP-a. Međutim, japanske državne obveznice i dalje imaju dobar rejting, a prinosi na njih su veoma mali. Primjera radi, prinosi na desetogodišnje državne obveznice su na kraju 2012. godine iznosili oko 0,8%, uz dalji pad u prvim mjesecima 2013. To se, osim kredibilnosti Japana duguje i sljedećim uzrocima: 1) struktura javnog duga je takva da se većina duga odnosi na rezidentne sektore, 2) Japan posjeduje značajne devizne rezerve (preko 1,2 triliona dolara), i konačno, 3) neto javni dug Japana je znatno manji od bruto javnog duga, i za kraj 2012. godine procijenjen je na 134,3% BDP-a.

Suficit na tekućem računu opao je za 1 p.p., pa je u 2012. iznosio 1% BDP-a, što je najniži nivo u posljednjih ne-koliko godina. U sljedećim godinama predviđa se povećanje suficita, a računa se da će tome značajno dopri-nijeti slabiji jen. Slabljenje jena je u posljednje vrijeme razlog brojnih kritika na račun japanskih monetarnih vlasti, koje mnogi, a posebno zemlje trgovniski partneri, optužuju da namjerno slabe jen u namjeri da eko-nomija postane eksterno konkurentnija, pogoršavajući pritom trgovinska salda trgovinskih partnera Japana.

Nikkei 225, indeks Tokijske berze, porastao je tokom 2012. za 1.940 poena, ili, 22,9%, na 10.395 poena. Rast indeksa je nastavljen i u prvim mjesecima 2013. godine, pa je na dan 04.03.2013. iznosio 11.652 poena. Iako je to najviša vrijednost indeksa u više od četiri godine, Nikkei 225 je i dalje bitno ispod vrijednosti iz 2007,


kada je iznosio više od 18.000 poena, i neuporedivo niže u odnosu na istorijski maksimum sa samog kraja osamdesetih godina XX vijeka.

8.2. Zemlje u usponu/razvoju

Ekonomije u usponu/razvoju zabilježile su usporavanje ekonomske aktivnosti u 2012. godini (5,1%) u odno-su na 2011. godinu (6,4%). Za 2013. MMF predviđa blago ubrzanje ekonomskog rasta ekonomija u usponu/razvoju, na 5,3%. Ekonomski rast je sporiji kod svih zemalja tzv. grupe BRICS: Kini, Indiji, Rusiji, Brazilu i Južnoj Africi, koje su u 2012. činile 27,1% svjetske ekonomije.

Tabela 8.3 Odabrani ekonomski pokazetelji zemalja grupe BRICS

ZemljaRast BDP-a, % Inflacija, % Deficit, %

BDP-aJavni dug, %


BDP-a’11. ’12. ’13. ’11. ’12. ’13. ’11. ’12. ’13. ’11. ’12. ’13. ’11. ’12. ’13.

Brazil 2,7 0,9 3,0 6,5 5,8 5,5 -2,5 -2,8 -1,2 64,9 68,5 67,2 -2,1 -2,3 -2,4

Kina 9,3 7,8 8,0 4,1 2,5 3,1 -1,3 -2,2 -2,1 25,5 22,8 21,3 2,8 2,6 2,6

Indija 7,7 4,0 5,7 6,5 11,2 10,6 -8,4 -8,3 -8,3 66,4 66,8 66,4 -3,4 -5,1 -4,9

Rusija 4,3 3,4 3,4 6,1 6,6 6,4 1,5 0,4 -0,3 11,7 10,9 10,4 5,2 4,0 2,5

J. Afrika 3,5 2,5 2,8 6,1 5,6 5,6 -4,0 -4,8 -4,8 39,6 42,3 42,7 -3,4 -6,3 -6,4

BRICS 6,9 5,2 5,9 4,7 4,8 4,9 -2,4 -3,0 -2,9 34,0 33,0 32,0 0,9 0,4 0,3

Izvor: MMF, kalkulacije CBCG

Kina

Kineska ekonomija je u 2012. zabilježila rast od 7,8%. Iako se radi o prilično visokoj stopi rasta, ona je značaj-no niža u odnosu na 2011. (9,3%), a istovremeno, ostvareni rast je najslabiji u posljednjih nekoliko godina. Za 2013. MMF predviđa nešto viši rast, od 8%. Rast industrijske proizvodnje, iako i dalje snažan, niži je za 3,9 p.p. u odnosu na 2011. godinu, i iznosio je 10%. Ostvareni suficit tekućeg računa procijenjen je na 2,6% BDP-a, što je takođe najniži nivo u dužem nizu godina.

Cijene su u 2012. porasle umjereno, uz prosječan rast od 2,7%, tj. godišnju stopu inflacije u decembru 2012. od 2,5%. Stopa nezaposlenosti ostala je na prilično niskih 4,1%.

Javne finansije Kine nijesu razlog za brigu, iako je zabilježen deficit budžeta u visini 2,2% BDP-a. Javni dug Kine je procijenjen na 22,8% BDP-a, što je nizak nivo, čak i bez uzimanja u obzir ogromnih deviznih rezervi koje zemlja posjeduje (blizu 3,5 triliona dolara). Prinos na desetogodišnje državne obveznice tokom 2012. kretao na nivou od oko 3,5%, što je još niže u odnosu na oko 3,8% iz 2011. godine.

Juan je blago dobio na vrijednosti tokom 2012. (u prosjeku krećući se oko kursa od 6,3 juana za dolar), zavr-šivši godinu sa kursem od nešto ispod 6,25 juana za dolar. Juan je tako nastavio tendenciju blagog jačanja, započetu polovinom 2010. godine, sa nivoa od 6,8 juana za dolar. Ipak, i dalje se mogu čuti ocjene brojnih


analitičara koji smatraju da je juan još uvijek nerealno slab, da bi trebalo još da aprecira, tj. da ga kineske vlasti namjerno drže tako slabim, kako bi ekonomiji vještački obezbijedile spoljnu konkurentnost.

SSE composite, indeks berze u Šangaju, uz određene oscilacije, 2012. godinu je završio gotovo onako kako je i počeo, na nivou od oko 2.220 poena, i dalje je značajno ispod maksimuma dostignutog pred kraj 2007, kada je bio iznad 6.000 poena.

Rusija

Procjene MMF-a su da je ruska ekonomija u 2012. porasla za 3,4%, što je niže u odnosu na 2011. (4,3%), i što je najniža stopa rasta u posljednjih nekoliko godina. Za 2013. MMF Rusiji predviđa isti rast, uz tek neznatno povećanje stope rasta u narednim godinama. Procjenjuje sa da je u 2012. zabilježen i pad suficita tekućeg računa, sa 5,2% na 4% BDP-a.

Mjereno preko godišnje stope rasta cijena u decembru, inflacija je viša u odnosu na prethodnu godinu (6,6% nakon 6,1%), dok je prosječan rast cijena bio 5,1%, što je značajno niže u odnosu na 2011 (8,4%). Stopa neza-poslenosti je opala u 2012, sa 6,6% na 6%.

Ruske javne finansije su u „dobrom stanju“. Procjenjuje se da je u 2012. zabilježen suficit budžeta (iako niži u odnosu na 2011, 0,4% naspram 1,5%), a javni dug je blago dodatno opao, i bio je na nivou svega 10,9% BDP-a. (Kao i u slučaju Kine, devizne rezerve Rusije veće su od javnog duga.) Prinos na desetogodišnje državne obve-znice je tokom godine opao, sa 8,5% na oko 6,8%.

Ruska rublja je, nakon što je godinu započela sa kursem od oko 32 rublje za dolar, i jačanja u prvom kvartalu, u drugom kvartalu 2012. oslabila na blizu 34 rublje za dolar, ali je godinu ipak završila ojačavši, uz kurs od oko 30,5 rublji za dolar.

Indeks MICEX, indeks Moskovske berze, nakon što je godinu počeo sa nivoa od oko 1.440 poena, uz odre-đene varijacije, godinu je završio u blagom plusu, na nivou od blizu 1.480 poena. Time je, nakon loše 2011. godine, obnovljen oporavak MICEX-a, započet krajem 2008. i početkom 2009. (period u kom je MICEX pao na gotovo 500 poena).

8.3. Zemlje okruženja

Generalno, 2012. je za zemlje bivše Jugloslavije, koje su u toj godini činile 0,35% svjetske ekonomije, bila značajno nepovoljnija u odnosu na 2011. Realni BDP je u regionu bivše Jugoslavije pao za 3%, što je značajno pogoršanje u odnosu na 2,4% rasta iz 2011. godine. (Prema procjenama MMF-a, rast u 2013. bi trebalo da bude na nivou od 1%.) Istovremeno, stopa inflacije je porasla sa 3,6% iz 2011. na 6% u 2012. godini. Takođe, fiskalna pozicija je u 2012. pogoršana, budući da su sve zemlje bivše Jugoslavije zabilježile budžetske deficite, i time značajno povećale nivo javnog duga u odnosu na BDP.


Tabela 8.4 Odabrani ekonomski pokazetelji zemalja bivše Jugoslavije

ZemljaRast BDP-a, % Inflacija, % Deficit, % BDP-a Javni dug, %


BDP-a’11. ’12. ’13. ’11. ’12. ’13. ’11. ’12. ’13. ’11. ’12. ’13. ’11. ’12. ’13.

BiH 1,3 -0,7 0,5 2,7 2,0 1,8 -2,6 -2,8 -1,6 40,4 44,3 42,1 -9,5 -9,7 -8,7

Hrvatska 0,0 -2,0 -0,2 2,1 4,7 2,7 -5,2 -4,1 -4,0 47,2 56,3 59,5 -1,0 -0,1 0,0

Kosovo 5,0 2,1 2,9 3,6 3,7 1,5 -1,9 -2,7 -3,9 --- --- --- -20,4 -20,3 -20,0

Makedonija 2,9 -0,3 2,0 2,8 4,7 2,2 -2,5 -3,8 -3,6 28,2 33,3 34,3 -3,0 -3,9 -4,7

Crna Gora 3,2 -0,5 1,2 2,8 5,1 2,1 -5,9 -4,9 -3,6 45,9 51,1 52,9 -17,7 -17,7 -16,8

Srbija 1,6 -1,8 2,0 7,0 12,2 5,5 -4,2 -7,0 -5,5 50,0 63,7 64,7 -9,2 -10,9 -8,7

Slovenija 0,6 -2,3 -2,0 2,1 2,5 1,5 -5,6 -3,2 -6,9 46,9 52,6 68,8 0,0 2,3 2,7

EX-YU 2,4 -3,0 1,0 3,6 6,0 3,0 -4,4 -4,5 -4,7 45,7 54,3 58,7 -5,4 -5,3 -4,6

Izvor: MMF (za Crnu Goru samo za 2013), kalkulacije CBCG

Bosna i Hercegovina

Prema procjenama MMF-a, ekonomija Bosne i Hercegovine zabilježila je pad od 0,7% u 2012. godini, što je prva negativna stopa rasta nakon 2009. godine. (Prema podacima CBBiH, pad je iznosio 0,5%.) Industrijska proizvodnja zabilježila je pad u 2012. u odnosu na 2011. godinu, i to 4,3% u Federaciji BiH, a 4,2% u Republici Srpskoj.

Prema anketi o radnoj snazi, stopa nezaposlenosti je u 2012. iznosila 28%, što predstavlja porast od 0,4 p.p. u odnosu na 2011. Bruto i neto zarade su neznatno porasle, sa 1.271 na 1.290 KM, odnosno, sa 816 na 826 KM. Prema podacima Agencije za statistiku BiH, prosječni godišnji rast cijena iznosio je 2,1%, dok je godišnja stopa inflacije u decembru 2012. bila 1,8%.

Pokazatelji kretanja na tekućem računu ostvarili su slične vrijednosti onima iz 2011. godine. Tako je deficit tekućeg računa iznosio 9,7% BDP-a (9,5% prema CBBiH), naspram 9,5% BDP-a u 2011. Saldo robne razmjene je iznosio visokih -32,6% BDP-a (naspram -32,5% iz 2011), dok je pokrivenost uvoza izvozom blago opala, sa 53% na 51,5%.

Prema podacima MMF-a, fiskalna pozicija je dodatno poljuljana u 2012. godini. Zabilježen je deficit budežta od 2,8% BDP-a (naspram 2,6% iz 2011), dok je bruto dug države povećan sa 40,4% na 44,3% BDP-a u 2012. godini.

Hrvatska

Ekonomska aktivnost u Hrvatskoj zabilježila je pad od 2% u 2012. godini, čime je i u 2012. godini nastavljena kontrakcija započeta 2009. godine. MMF i za 2013. prognozira negativnu stopu rasta, -0,2%. Industrijska proizvodnja zabilježila je pad od 5,5% u 2012. u odnosu na 2011. godinu. Prosječan rast cijena iznosio je 3,4%, dok je godišnja stopa inflacije u decembru iznosila 4,7%.


Prema anketi o radnoj snazi, stopa nezaposlenosti u 2012. iznosila je 15,9%, što je povećanje od 2,4 p.p. u odnosu na 2011. Istovremeno, time je stopa nezaposlenosti govoto udvoststručena u odnosu na 8,4% iz 2008. godine. Prosječna bruto i neto plata iznosile su 7.875 odnosno 5.478 kuna, što predstavlja nominalni porast od 1%, odnosno 0,7%. Realno posmatrano, neto plate su bile manje za 2,6% u odnosu na 2011. godinu.

Defcit tekućeg računa je gotovo sveden na nulu, i iznosio je svega 0,6% BDP-a (0,1% prema MMF-u). Time je nastavljena tendencija pada deficita tekućeg računa započeta u 2009. godini, paralelno uz niži ekonomski rast. Pokrivenost uvoza izvozom bila je 59,4%, naspram 58,9% iz 2011. godine.

U Hrvatskoj je u 2012. godini zabilježeno 11,8 miliona dolazaka turista, što je 3,3% više u odnosu na 2011, dok je zabilježeno 62,7 miliona noćenja turista, što je 4% više u odnosu na 2011. Pri tome, dolasci i noćenja domaćih turista zabilježili su osjetan pad, što je nadomješteno od strane stranih turista.

Prema podacima MMF-a, fiskalna pozicija Hrvatske dodatno je narušena u 2012. godini. Zabilježen je zna-čajan deficit budžeta, od 4,1% (iako manji u odnosu na 5,2% iz 2011), a javni dug je uvećan sa 47,2% na 56,3% BDP-a. MMF i u 2013. predviđa nastavak negativnih kretanja u fiskalnom sektoru, uz deficit od 4,0% i javni dug od 59,5% BDP-a.

Makedonija

Prema MMF-u, realni BDP Makedonije je zabilježio pad od 0,3% u 2012. godini, nakon rasta od 2,9% u 2011. godini. Prema podacima Zavoda za statistiku Makedonije, godišnje stope rasta kvartalnog BDP-a u 2012. iznosile su: -0,9%, -0,7%, 0,2% i 0,2%. U 2013. MMF predviđa oporavak ekonomije i stopu rasta od 2%. In-dustrijska proizvodnja zabilježila je pad od 6,6% u odnosu na 2011. godinu. Prosječan rast cijena u odnosu na 2011. bio je 3,3%, dok je godišnji rast cijena u decembru 2012. iznosio 4,7%, što predstavlja porast stope inflacije, naspram 2,8% rasta cijena iz decembra 2011. godine.

Stopa nezaposlenosti je zabilježila blago poboljšanje u 2012, i iznosila je 31% (kao prosjek četiri kvartalna podatka), naspram 31,4% iz 2011. godine. Prosječna mjesečna bruto i neto plata u decembru 2012. iznosila je 31.466 odnosno 21.469 denara, što u odnosu na decembar 2011. godine predstavlja skroman porast od 0,4% odnosno 0,3%.

Prema podacima MMF-a, deficit tekućeg računa iznosio je 3,9% BDP-a, što je pogoršanje u odnosu na 3% BDP-a iz 2011. godine. Pokrivenost uvoza izvozom bila je 61,5%, što je takođe gore od 63,6% pokrivenosti iz 2011. godine.

Prema podacima MMF-a, fiskalna pozicija Makedonije je dodatno pogoršana u 2012. godini. Ostvaren je budžetski deficit od 3,8% BDP-a (nakon 2,5% u 2011), dok je javni dug uvećan sa 28,2% na 33,3% BDP-a. Za 2013. MMF predviđa budžetski deficit od 3,6% BDP-a, i porast javnog duga prema BDP-u na 34,3%. Ipak, sa odnosom javnog duga prema BDP-u od tek nešto iznad 30%, Makedonija ostaje ubjedljivo najmanje zadužena država u regionu.

Srbija

Prema preliminarnim podacima Zavoda za statistiku Srbije, realni BDP je opao 1,7% u 2012. godini. (Prema procjeni MMF-a, pad je bio 1,8%.) Posmatrano po kvartalima, godišnji pad kvartalnog BDP-a iznosio je 2,7%,


0,3%, 2,1% i 2%. MMF procjenjuje oporavak ekonomije u 2013. i rast od 2%. Industrijska proizvodnja zabilje-žila je pad od 2,9% u odnosu na 2011. godinu. Godišnja stopa inflacije u decembru 2012. iznosila je visokih 12,2% (što predstavlja značajan porast u odnosu na ionako visokih 7% iz decembra 2011), dok je prosječna godišnja inflacija u 2012. iznosila 7,8%.

Prosječne bruto i neto zarade u 2012. u odnosu na 2011. godinu bilježe nominalni rast od 8,9% odnosno 9%, tj. realni rast od 1,0% odnosno 1,1%. U decembru 2012. godine, prosječna bruto zarada iznosila je 65.165, a prosječna neto zarada 46.923 dinara. Prema anketi o radnoj snazi, stopa nezaposlenosti u 2012. iznosila je 23,9%, što je 0,9 p.p. više u odnosu na 2011, ili 10,3 p.p. više u odnosu na 2008. godinu, nakon koje je započet kontinuirani rast stope nezaposlenosti.

Izvoz je iznosio 11.353,6 miliona dolara, što je 3,6% manje u odnosu na 2011, a uvoz 19.013,3 miliona dolara, ili 4,3% manje u odnosu na 2011. godinu. Robni deficit je iznosio 7.659,7 miliona dolara, što je 5,2% manje u odnosu na 2011. Pokrivenost uvoza izvozom iznosila je 59,7%, i viša je za 0,4 p.p. u odnosu na 2011. godinu. Prema MMF-u, Srbija je u 2012. zabilježila deficit tekućeg računa od 10,9% BDP-a, što je pogoršanje u odnosu na deficit od 9,2% BDP-a iz 2011, ali se u 2013. predviđa smanjenje deficita tekućeg računa.

Prema podacima MMF-a, fiskalna pozicija Srbije je značajno pogoršana u 2012. Zabilježen je vrlo visok defi-cit budžeta, 7% (naspram 4,2% u 2011), a javni dug je povećan sa 50% na 63,7% BDP-a. Za 2013. MMF pred-viđa budžetski deficit od 5,5% i dalji porast javnog duga na 64,7% BDP-a.

8.4. Kamatne stope centralnih banaka

U situaciji i dalje neubjedljivog ekonomskog oporavka, a posebno uzimajući u obzir očekivanja, centralne banke vodećih ekonomija su najvećim dijelom nastavile sa politikom rekordno niskih kamatnih stopa i u 2012. godini. Većina banaka intenzivirala je programe kvantitativnog popuštanja, uvodeći pri tome i druge programe podrške makroekonomskoj i finansijskoj stabilnosti.

Evropska centralna banka je jedina centralna banka iz reda razvijenih zemalja koja je mijenjala referentnu kamatnu stopu u 2012, i to svega jednom. Na sjednici Savjeta ECB-a od 05.07.2012. godine, odučeno je da se kamatna stopa na glavne operacije refinansiranja snizi sa 1% na 0,75%, što je rekordno nizak nivo. Time je generalno nastavljen trend pada referentne stope ECB-a započet sa globalnom finansijskom krizom (tj. nakon jula 2008. godine), a jedina povećanja referentne kamatne stope ECB-a dogodila su se na sjednicama Savjeta ECB-a iz aprila i jula 2011. godine.

FED je zadržao svoju referentnu kamatnu stopu na nivou 0-0,25% i u 2012. godini, odnosno četvrtu godinu za redom. Interesantno je istaći da je na sjednici Federalnog komiteta za otvoreno tržište iz decembra 2012. promijenjen način iskazivanja očekivanog trajanja politike niskih kamatnih stopa. Do tada, Komitet je obič-no najavljivao da će se niske kamatne stope zadržati i u sljedeće dvije-tri godine (od dana saopštenja), dok je na decembarskoj sjednici poručeno da će niske kamatne stope biti prikladne dok god je stopa nezaposlenosti iznad 6,5%, srednjoročna inflacija nije više od 0,5 p.p. iznad cilja Komiteta od 2% i dok god su dugoročna in-flaciona očekivanja pod kontrolom.

Švajcarska nacionalna banka je u 2012. nastavila da drži ciljani raspon tromjesečnog LIBOR-a na švajcar-ski franak na 0-0,25%, što je nivo koji je uveden u avgustu/septembru 2011. godine, zajedno sa drugim mjera-


ma za sprečavanje dalje aprecijacije franka. I u 2012. godini Švajcarska nacionalna banka je svim sredstvima branila jačanje franka ispod nivoa 1,2 CHF za euro, kupujući strane valute, tj. gomilajući devizne rezerve.

Banka Engleske je u 2012. godini zadržala svoju referentnu kamatnu stopu na nivou od 0,5%. Takođe, dva puta je povećan obim Programa za kupovinu finansijske aktive, sa 275 na 325 milijardi funti u februaru, i sa 325 na 375 milijardi funti u julu 2012. godine.

Banka Japana je u 2012. godini zadržala referentnu kamatnu stopu, tzv. ciljanu stopu na nekolateralizova-ne pozajmice, na nivou od 0-0,1%, što je isti nivo još od oktobra 2010. godine. Takođe, Banka Japana je više puta pojačavala programe kvantitativnog popuštanja, a kulminacija je uslijedila dolaskom nove vlade, tj. gu-vernera Banke Japana. Prva sjednica sa novim guvernerom je održana 3. i 4. aprila 2013. godine, a na njoj je odlučeno da se stopa rasta CPI od 2% dostigne u najkraćem mogućem periodu. Da bi se to ostvarilo, Banka Japana će udvostručiti monetarnu bazu i porfolio državnih obveznica i „exchange-traded“ fondova. Pri tome, preostala ročnost do dospijeća portfolija državnih obveznica biće povećana više od dva puta. Treba reći da su sve navedene mjere zajedno sa najavljenim fiskalnim i drugim mjerama Vlade Japana usmjerene na „razbija-nje“ višegodišnje spirale niska inflacija (deflacija) – nizak ekonomski rast.

Tabela 8.5 Referentne kamatne stope vodećih centralnih banaka

Centralna banka Kamatna stopa Nivo, %

Datum posljednje promjene

ECB Stopa na glavne operacije refinansiranja 0,75 05.07.2012.

FED Ciljana stopa na federalne fondove 0-0,25 16.12.2008.

Švajcarska nacionalna banka Ciljani tromjesečni LIBOR na CHF 0-0,25 03.08.2011.

Banka Engleske „Bank rate“ 0,5 05.03.2009.

Banka Japana Ciljana stopa na nekolateralizovane prekonoćne pozajmice

0-0,1 05.10.2010.

Izvor: Centralne banke

8.5. Kretanje deviznih kurseva

Generalno posmatrano, euro je u odnosu na dolar i funtu u 2012. gubio na vrijednosti od početka godine do kraja jula, da bi onda počeo da raste, i početkom marta 2013. dostigao nivoe slične onima sa početka 2012. godine. Kretanje eura u odnosu na švajcarski franak i jen bilo je drugačije, uslovljeno drugim faktorima, ka-rakterističnim za kretanje franka i jena i prema drugim svjetskim valutama.

Na kraju 2012. kurs eura prema dolaru bio je 1,3193 dolara za euro, što je 0,232 dolara ili 1,8% više u odnosu na kraj 2011. godine. Prosječan kurs tokom 2012. godine iznosio je 1,2862 dolara za euro, ili 7,6% niže u od-nosu na prosjek iz 2011. godine. Maksimalnu vrijednost od 1,3458 dolara, euro je dostigao krajem februara, a minimalnu, 1,2061 dolara za euro, pred kraj jula 2012. godine. Rast vrijednosti eura započet je sredinom godine nakon izjave guvernera ECB-a da će ECB uraditi „šta god bude trebalo da sačuva euro“, a suštinski je zasnovan na najavljenim i sprovedenim strukturnim i institucionalnim promjenama u Eurozoni, kao i čvr-stoj riješenosti ECB-a da interveniše (pod određenim uslovima).


U odnosu na britansku funtu, euro je oslabio 2,7% tokom godine, sa 0,834 funte za euro na kraju 2011, na 0,8119 funti za euro na kraju 2012. godine. Gledano kroz prosjek na nivou godi-ne, euro je oslabio još više, 6,5%. Kao i kod kursa eura u odnosu na dolar, euro je u odnosu na funtu bio naj-jači pred kraj februara, 0,8493 eura za funtu, a naslabiji krajem jula (i to tačno kao i u odnosu dolar, 24. jula) 2012. godine, kada je iznosio 0,7778 eura za funtu.

Kretanje kursa eura prema japan-skom jenu bilo je najvolatilnije. Euro je ojačao u odnosu na jen za 14,8%, iznosivši 114,4493 na kraju 2012, u odnosu na 99,6831 jen za euro na kraju 2011. godine. Gledano kroz prosječne vrijednosti, euro je u 2012. u odnosu na 2011. bio slabiji za 7,5%. Maksimalnu vrijednost u odnosu na jen euro je ostvario na samom kraju 2012, a minimalnu (94,2929 jena za euro), kao i u odnosu na dolar i na funtu, 24. jula. Treba napomenuti da je u posljednjem kvartalu 2012. jen osjetno oslabio i u odnosu na dolar, što se najviše duguje (najavljenim) ekspanzivnim mjerama monetarne politike Japana.

Kurs eura prema švajcarskom franku bio je najmanje volatilan. Na kraju 2012. kurs je iznosio 1,2077 franaka za euro, što je svega 0,7% slabije u odnosu na 1,2159 franaka za euro sa kraja 2011. godine. Najjači kurs eura bio je 1,2188, najslabiji 1,2007, a prosječni kurs tokom 2012. iznosio je 1,2052 franaka za euro, što su neznatne varijacije u odnosu na kretanje kursa eura prema drugim valutama. Naravno, to se primarno duguje mone-tarnoj politici i politici deviznog kursa Švajcarske nacionalne banke, koja od septembra 2011. godine inter-veniše protiv jačanja franka ispod nivoa od 1,2 franaka za euro, što je od strane ŠNB-a ocijenjeno kao najjači prihvatljivi kurs franka prema euru za švajcarsku ekonomiju.

Grafik 8.9Euro prema drugim valutama, 01.01.2011=100 (rast/pad označava jačanje/slabljenje eura)

Izvor: Blumberg, kalkulacije CBCG

9 NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI

167Najznačajniji događaji

Januar

Od prvog januara u primjeni su veće akcize za cigarete i alkoholna pića, a manje za dizel gorivo.

Vlada je usvojila Pretpristupni ekonomski program Crne Gore za period od 2011. do 2014. godine, kao jedan od najznačajnijih dokumenata koji država kandidat za ulazak u EU priprema.

Crna Gora je na listi globalnih ekonomskih sloboda američke fondacije Heritidž zauzela 72. mjesto od 179 rangiranih zemalja, što je četiri pozicije bolje nego 2011. godine.

Vlada je usvojila novu Uredbu o subvencijama za zapošljavanje određenih kategorija nezaposlenih kojom je povećana subvencija za poslodavce.

Predstavnici Crnogorske komercijalne banke i Evropskog investicionog fonda potpisali su Sporazum za po-dršku malim i srednjim preduzećima, vrijedan 20 miliona eura.

Februar

Skupština je usvojila odluku Vlade o preuzimanju duga Kombinata aluminijuma Podgorica prema Dojče ban-ci od 22 miliona eura, kao rezultat aktiviranja garancije.

Savjet za privatizaciju i kapitalne projekte, a zatim i Vlada, usvojili su Plan privatizacije za 2012. godinu kojim je predviđena prodaja 11 kompanija putem tendera.

Mart

Vlada je usvojila Odluku o zaduživanju i davanju garancija za 2012. godinu, prema kojoj će za finansiranje deficita, servisiranje duga i stvaranja fiskalne rezerve, biti pozajmljeno do 230 miliona eura.

Na sastanku Centralne banke i Međunarodnog monetarnog fonda ocijenjeno je da je u Crnoj Gori pogoršana ekonomska situacija.

Predstavnici vlada Crne Gore i Turske potpisali su u Ankari pet sporazuma o saradnji.

Crna Gora će, prema procjenama Svjetskog savjeta za turizam i putovanja (WTTC), u narednoj deceniji imati najbrži rast direktnog učešća putovanja i turizma u bruto domaćem proizvodu, od 11,8% godišnje.


April

Vlada je usvojila Predlog zakona o dopuni Zakona o platnom prometu u zemlji, čime će se omogućiti objav-ljivanje imena preduzeća, odnosno preduzetnika čiji su računi blokirani, u situacijama kada blokada računa iznosi više od 10.000 eura u neprekidnom trajanju više od 30 dana.

Crna Gora je postala punopravna članica Svjetske trgovinske organizacije.

Evropska investiciona banka odobrila je kredit Investiciono-razvojnom fondu od 50 miliona eura, što će pred-stavljati dodatni izvor za finansiranje mikro, malog i srednjeg biznisa.

Uvedene su akcize na kafu i gazirana pića sa dodatkom šećera. Akcize na kafu iznose 20% njene vrijednosti, dok su gazirana pića sa dodatkom šećera poskupila za deset centi po litru.

Maj

Skupština Crne Gore je usvojila rebalans budžeta za 2012. godinu, kao i set zakona kojima su predviđene mje-re za povećanje budžetskih prihoda. Rebalansom budžeta predviđeno je smanjivanje izdataka od ukupno 16 miliona eura, kao i nove mjere za povećanje prihoda za 23 miliona eura.

Vlada je usvojila Smjernice makroekonomske i fiskalne politike za period od 2012. do 2015. godine.

Turska kompanija Toščelik je kupila nikšićku Željezaru.

Jun

Odbor direktora Svjetske banke usvojio je odluku o davanju garancija Crnoj Gori za kreditno zaduživanje u iznosu od 100 miliona eura, od čega će 60 miliona eura biti osigurano garancijama Svjetske banke.

Savjet stranih investitora ocijenio je poslovni ambijent u Crnoj Gori sa 5,8, što govori da je trenutna situacija relativno dobra, ali da ima prostora za unapređenje u oblastima bitnim za poslovno okruženje.

Vlada je usvojila uredbu koja će omogućiti početak isplate deviznih depozita i sredstava položenih kod Dafi-ment banke i Jugoskandika.

Rejting agencija Standard and Poor’s snizila je kreditni rejting Crne Gore sa BB na BB-.

Vlada je usvojila Strategiju za održivi ekonomski rast Crne Gore.

Jul

Centralna banka Crne Gore je objavila spisak kompanija sa blokiranim računima.

Savjet Centralne banke usvojio je zaključak kojim se banke i mikro finansijske institucije obavezuju da raz-motre postojanje ekstremno visokih kamatnih stopa i njihovo eliminisanje.


Predstavnici Vlade, Svjetske i Kredit Svis /Credit Swiss/ banke potpisali su ugovor o kreditnom aranžmanu vrijednom 100 miliona eura, kojim će biti obezbijeđeno oko 85% iznosa za potrebe finansiranja crnogorskog budžeta u 2012. godini.

Skupština je usvojila izvještaje o stanju energetskog sektora i tržišta osiguranja u Crnoj Gori u prethodnoj godini, kao i godišnji izvještaj o dodijeljenoj državnoj pomoći.

Turska kompanija Toščelik, novi vlasnik Željezare, pokrenula je proizvodnju aktiviranjem nove elektrolučne peći.

Avgust

U podgoričkom Kombinatu aluminijuma počelo je gašenje deset ćelija, u cilju smanjivanja potrošnje električ-ne energije i ispunjavanja zahtjeva Elektroprivrede.

Ministarstvo finansija pripremilo je Predlog zakona o izmjenama Zakona o isplati deviznih sredstava gra-đana položenih kod Dafiment i Banke privatne privrede preko preduzeća Jugoskandik, kojima je predviđeno produženje roka za podnošenje zahtjeva za isplatu.

Od prvog avgusta struja u Crnoj Gori je skuplja, pa građani kilovat sat električne energije umjesto 7,68 centi plaćaju 8,13 centi. Regulatorna agencija za energetiku utvrdila je cijene za snabdijevanje električnom energi-jom ugroženih, odnosno „ranjivih“ kupaca koje će biti upola niže od važećih.

Savjet za privatizaciju i kapitalne projekte raspisao je novi tender za Novi duvanski kombinat Podgorica, ko-jim je predviđena njegova djelimična privatizacija ili dokapitalizacija putem izgradnje fabrike, jer na prethod-ni javni poziv za izbor izvođača radova, po sistemu „ključ u ruke“, nije dostavljena nijedna ponuda.

Predstavnici Crne Gore i Albanije potpisali su Sporazum o organizovanju graničnog željezničkog saobraćaja između te dvije države, koji bi trebalo da eliminiše postojeće barijere, poboljša saradnju i privuče više putnika i tereta za prevoz.

Evropska investiciona banka dostavila je Vladi nacrt studije o autoputu Bar – Boljari.

Septembar

Preduzeće Zetagradnja dostavilo je ponudu na tender za djelimičnu privatizaciju Novog duvanskog kombina-ta Podgorica ili njegovu dokapitalizaciju kroz izgradnju fabrike.

Akcionari privatnog fonda Trend, usvojili su na ponovljenoj vanrednoj Skupštini odluku o dobrovoljnoj likvi-daciji fonda.

Oktobar

Crna Gora je u novom izvještaju Svjetske banke o lakoći poslovanja („Doing Business“ 2013), napredovala za šest mjesta i zauzela 51. poziciju od ukupno 185 država.


Predstavnici Željezničke infrastrukture i Evropske banke za obnovu i razvoj potpisali su ugovor o kreditu od deset miliona eura za rekonstrukciju pruge Kolašin-Kos.

Kombinat aluminijuma Podgorica ugasio je još 20 ćelija i smanjio potrošnju električne energije na 93 megavat sata.

Vlada je usvojila uredbu na osnovu koje će Poreska uprava od 1. jula 2013. godine kvartalno objavljivati listu od 100 najvećih poreskih dužnika, koji obaveze nijesu izmirili duže od 12 mjeseci u kontinuitetu.

Novembar

Ministarstvo finansija pripremilo je Nacrt zakona o budžetu i fiskalnoj odgovornosti čiji je cilj smanjenje te-kućih izdataka i vođenje odgovorne i obazrive politike zaduživanja.

Centralna banka Crne Gore je donijela Odluku o privremenim mjerama za ograničenje kamatnih stopa ba-naka u cilju održavanja stabilnosti finansijskog sistema. Shodno Odluci, limit za efektivne aktivne kamatne stope iznosi 15% na godišnjem nivou za fizička lica, odnosno 14% za pravna lica uključujući preduzetnike. Ova odluka se ne odnosi jedino na zaduženja po kreditnim karticama i minusnim saldima po računima, a primjenjivaće se na novoodobrene kredite.

Crna Gora je na Forbsovoj /Forbes/ listi zemalja najpogodnijih za poslovanje zauzela 45. mjesto od 141 ran-girane države.

Evropska banka za obnovu i razvoj obezbijedila je pet miliona eura vrijednu kreditnu liniju za Hipotekarnu banku, kako bi olakšala crnogorskim malim i srednjim preduzećima da dobiju novac neophodan za dalji rast.

Vlada je usvojila Akcioni plan za implementaciju preporuka i mjera Državne revizorske institucije, koji sadrži pregled aktivnosti korisnika budžeta, u cilju unapređenja ekonomičnosti, efikasnosti i efektivnosti korišćenja javnih sredstava.

Decembar

Ministarstvo finansija zaključilo je kreditne aranžmane od 40 miliona eura sa Erste i Sosiete ženeral /Societe Generale/ Montenegro bankom, u cilju obezbjeđenja sredstava za stvaranje fiskalne rezerve za prvi kvartal 2013. godine.

Vlada je usvojila set mjera fiskalnog prilagođavanja za 2013. godinu, kojima je predviđeno da se bruto zarade iznad 400 eura oporezuju po stopi od 12%.

Vlada je usvojila Energetski bilans za 2013. godinu, u kojoj je bruto potrošnja planirana na 3,624 hiljade giga-vat sati, što je 8,08% manje od procjene ostvarenja u 2012. godini.

Skupština je usvojila Zakon o budžetu za 2013. godinu koji iznosi oko 1,26 milijardi eura, kao i dopunu Za-kona o penzijskom i invalidskom osiguranju kojom je predviđeno da se penzije u 2013. godini ne povećavaju.


Rejting agencija Standard and Poor’s potvrdila je kreditni rejting Crne Gore BB- i upozorila da rast budžet-skog deficita i javnog duga može smanjiiti tu ocjenu.

Savjet Centralne banke usvojio je Odluku o izvještajima i izmjene Odluke o kreditnom registru, čime su ban-ke obavezane da jednom godišnje, uz izvještaj o poslovanju, dostave regulatoru i podatke o bonusima koji su isplaćeni članovima Odbora direktora.

Odbor za ekonomiju, finansije i budžet usvojio je Predlog zakona o završnom računu budžeta Crne Gore za 2011. godinu.

Evropska banka za obnovu i razvoj odobrila je Societe Generale Montenegro banci kreditnu liniju od deset miliona eura, namijenjenu rješavanju problema dugoročnog finansiranja malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori.

10 PRILOZI

175Prilozi

Prilog A: Realna kretanja

Tabela 2 – Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

* Korigovana januarska stopa u saopštenju CPI za decembar 2012. godine Izvor: Monstat

Tabela 1 – Pregled makroekonomskih kretanja

OPIS2011. 2012.XII/XI I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Industrijska proizvodnja (index) 92,6 95,4 106,9 109,5 106,8 74,1 89,7 129,1 97,2 94,6 92,2 116,3 115,3

Potrošačke cijene (indeks) 99,8 100.7* 101,0 100,4 100,5 100,4 100,2 100,2 100,4 100,4 101,1 99,9 99,7

Cijena proizvođača industrijskih proizvoda (index) 98,4 101,0 100,4 99,7 100,1 99,8 101,8 100,0 104,2 98,5 100,4 100,1 99,6

NAZIV Ucešće u 2011.

2012. INDEKSI NIVOAXII XII 2012. XII 2012. I-XII 2012.

ø 2011 XI 2011. XII 2011. I-XII 2011.INDUSTRIJA UKUPNO 100,0 108,8 115,3 117,0 92,9

Vadjenje ruda i kamena 6,2 66,7 74,3 89,4 79,0

Vađenje uglja 4,2 90,9 74,1 90,8 90,7

Vađenje ruda metala 1,1 - - - -

Ostalo rudarstvo 0,9 34,1 76,8 79,3 117,6

Prerađivačka industrija 61,5 77,8 99,1 79,7 89,9

Proizvodnja prehrambenih proizvoda 6,6 100,3 102,8 100,0 99,1

Proizvodnja pića 3,4 103,5 122,1 88,1 96,9

Proizvodnja duvanskih proizvoda 0,3 1047,9 145,9 1033,4 376,7

Proizvodnja odjevnih predmeta 0,2 76,0 200,0 38,2 69,0

Proizvodnja od drveta, plute i sl. 2,2 56,7 67,7 60,8 64,6

Prizvodnja papira i proizvoda od papira 0,7 72,7 128,0 82,1 64,3

Štampanje i umnožavanje audio i video zapisa 0,4 76,8 112,9 93,9 93,8

Proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda 0,2 103,7 94,7 85,6 92,1

Proizvodnja osnovnih farmaceutskih proizvoda i preparata 6,8 84,9 53,6 128,1 137,7

Proizvodnja proizvoda od gume i plastike 0,1 203,5 137,1 240,0 106,3

Proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala 7,1 56,5 107,2 62,2 79,7

Proizvodnja osnovnih metala 25,9 55,7 122,1 54,3 76,0

Proizvodnja metalnih proizvoda, osim mašina i uređaja 2,4 116,8 186,0 111,7 62,2

Proizvodnja mašina i opreme na drugom mjestu nepomenute 4,8 102,1 80,6 96,2 110,8

Proizvodnja namještaja 0,1 61,4 187,2 62,2 61,4

Popravka i montaža mašina i opreme 0,6 96,0 153,8 125,0 71,2

Snabdijevanje el. energijom, gasom i parom 32,3 175,8 140,0 200,5 101,4


Izvor: Monstat


Ukupno Vađenje ruda i kamena Prerađivačka industrijaSnabdijevanje el. energijom,

gasom i parom Indeks

period na period

2010=100Mjesečna

stopa

Indeks period na

period2010=100

Mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

Mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

Mjesečna stopa

2001. 99,3 88,5 101,6 93,92002. 100,6 107,5 102,3 93,42003. 102,4 101,4 97,9 117,52004. 113,8 94,9 113,1 121,02005. 98,1 100,2 102,5 86,62006. 101,0 102,9 100,1 103,12007. 100,1 101,5 109,3 72,62008. 98,0 117,7 88,7 131,92009. 67,8 34,5 61,4 97,62010. 117,5 158,7 97,0 151,12011. 89,7 106,3 106,8 67,32012. 92,9 79,0 89,9 101,4

2010.

Jan. 103,5 13,5 81,7 133,5 66,0 -29,7 151,0 59,5Feb. 92,3 -10,9 65,0 -20,4 74,7 13,3 116,5 -22,9Mar. 108,3 17,4 71,6 10,3 93,6 25,2 130,5 12,0Apr. 103,7 -4,2 90,4 26,2 101,5 8,5 108,0 -17,2Maj 93,2 -10,2 60,8 -32,8 94,8 -6,6 95,2 -11,9Jun 101,4 8,9 94,1 54,8 113,4 19,6 88,0 -7,6Jul 87,0 -14,3 94,4 0,3 103,6 -8,6 66,0 -24,9Avg. 74,6 -14,2 121,3 28,5 93,9 -9,4 45,9 -30,6Sep. 95,5 27,9 139,5 15,0 120,0 27,8 60,8 32,5Okt. 100,7 5,4 219,2 57,1 113,6 -5,3 70,9 16,8Nov. 107,3 6,6 82,4 62,4 111,8 -1,6 105,1 48,1Dec. 132,8 23,7 79,7 -3,3 113,8 1,8 161,9 54,0

2011.

Jan. 105,5 -20,5 90,1 13,0 82,2 -27,7 135,3 -16,4Feb. 99,9 -5,3 80,1 -11,1 95,7 16,4 107,3 -20,7Mar. 97,2 -2,7 87,7 9,5 103,3 7,9 91,1 -15,1Apr. 82,5 -15,1 89,2 1,7 94,6 -8,4 67,3 -26,1Maj 70,5 -14,5 50,3 -43,6 103,5 9,4 33,4 -50,4Jun 82,4 16,9 81,7 62,4 117,0 13,0 40,9 22,5Jul 87,1 5,7 99,6 21,9 113,7 -2,8 53,8 31,5Avg. 88,0 1,0 118,7 19,2 120,1 5,6 45,8 -14,9Sep. 93,5 6,3 226,6 90,9 115,5 -3,8 51,1 11,6Okt. 96,5 3,2 134,8 -40,5 114,5 -0,9 70,3 37,6Nov. 90,2 -6,5 137,6 2,1 116,7 1,9 52,6 -25,2Dec. 83,5 -7,4 79,5 -42,2 104,3 -10,6 59,0 12,2

2012.

Jan. 79,7 -4,6 89,5 12,6 86,3 -17,3 70,6 19,7Feb. 85,2 6,9 86,9 -2,9 91,6 5,9 77,4 9,6Mar. 93,3 9,5 83,6 -3,8 115,2 25,6 68,1 -11,9Apr. 99,7 6,8 44,0 -47,4 125,9 9,3 75,0 10,1Maj 73,9 -25,9 14,7 -66,6 108,2 -14,1 39,8 -46,9Jun 66,3 -10,3 38,8 163,9 95,3 -12,0 34,9 -12,3Jul 85,6 29,1 88,1 127,2 97,7 2,6 70,8 102,7Avg. 83,2 -2,8 91,1 3,4 104,6 7,0 56,6 -20,2Sep. 78,7 -5,4 189,0 107,5 92,4 -11,7 49,0 -13,3Okt. 73,0 -7,8 117,1 -38,0 68,0 -26,9 73,6 50,1Nov. 84,8 16,3 95,6 -18,4 83,9 23,2 125,6 14,9Dec. 97,7 15,3 71,0 -25,7 83,2 -0,9 118,3 40,0

177Prilozi

* Korigovana januarska stopa u saopštenju CPI za decembar 2012. godine

Izvor: Monstat


Tabela 6 – Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Tabela 5 – Potrošačke cijene

2012. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 95,4 106,9 109,5 106,8 74,1 89,7 129,1 97,2 94,6 92,2 116,3 115,3

ø 2011= 100 88,7 94,9 103,9 111,0 82,3 73,8 95,4 92,6 87,6 81,2 94,4 108,8

U odnosu na isti mjesec prethodne god. 75,5 85,3 95,9 120,8 104,0 80,4 98,2 94,5 83,9 75,6 94,0 117,0

Period tekuće prema istom prethodne god. 80,3 85,3 92,9 94,7 92,5 93,3 93,4 92,3 90,6 90,9 92,9


Lančani index 100.7* 101,0 100,4 100,5 100,4 100,2 100,2 100,4 100,4 101,1 99,9 99,7

ø 2011 = 100 100,8 102,5 102,9 103,4 103,8 104,0 104,2 104,6 105,0 106,2 106,1 105,8

U odnosu na isti mjesec prethodne god. 104.1* 104,2 102,7 103,1 103,5 103,9 104,4 104,0 104,4 105,2 105,2 105,1


Decembar 2011= 100 100,8


Lančani index 101,0 100,4 99,7 100,1 99,8 101,8 100,0 104,2 98,5 100,4 100,1 99,6

ø 2011= 100 99,4 99,8 99,5 99,6 99,4 101,2 101,2 105,4 103,9 104,3 104,4 104,0

U odnosu na isti mjesec prethodne god. 99,4 99,2 98,5 99,8 99,7 101,8 100,9 105,1 103,5 104,3 104,5 105,7


Decembar 2011= 100 101,0 101,5 101,3 101,4 101,1 103,1 103,2 107,3 105,6 106,1 106,2 105,7


* Korigovana januarska stopa u saopštenju CPI za decembar 2012. godine

Izvor: Monstat

Tabela 7 – Cijene

Potrošačke cijene Cijene proizv. ind. proizvoda Cijene proizvođača ind. proizvoda za izvoz Cijene ind. proizvoda iz uvoza

Ukupno Ukupno Ukupno Ukupno

Godišnja stopa Mjesečna stopa Godišnja stopa Mjesečna stopa Godišnja stopa Mjesečna stopa Godišnja stopa Mjesečna stopa

2009.

Jan. 4,9 -0,2 5,7 -1,2 -22,6 -13,9Feb. 5,4 0,7 4,7 0,0 -21,3 -1,3Mart 5,5 0,4 0,6 -1,6 -25,9 -1,4April 5,4 0,6 0,1 0,3 -31 -0,6Maj 4,8 0,1 -1,9 -0,5 -30,3 0,2Jun 2,8 -0,3 -7,8 -1,1 -36 -8,2Jul 2,1 -0,6 -9,3 -1,4 -29,7 11,1Avg. 3,1 1,1 -9,9 0,6 -24 8,6Sep. 1,7 -0,3 -8,6 0,7 -28,9 -4,7Okt. 1,7 0,0 -8,1 0,5 -26,4 1,6Nov. 2,3 0,0 -7,2 0,3 -18,3 1,7Dec. 1,5 0,1 -3,4 0,3 -2,1 7,4

2010.

Jan.* 0,8 -0,3 -6,4 -2,4 12,7 3,8 3,1 1,5Feb. 0,2 0,1 -6,2 -0,8 14,3 -2,4 3,9 0,4Mart 0,7 0,4 -4,6 -0,5 24,2 4,7 5,6 1,6April 0,4 0,1 -3,4 1,5 34,3 6,5 6,6 1,1Maj 0,3 -0,1 1,1 3,8 30,1 -2,8 6,1 -0,1Jun 0,2 -0,4 2,2 -0,7 35,6 -2,8 6,2 -0,3Jul 1,0 0,2 2,9 -0,9 20,6 -1,3 9,0 2,0Avg. -0,1 0,1 2,5 0,3 13,2 2,0 10,6 1,5Sep. 0,3 0,1 1,6 0,2 22,1 3,2 8,0 -0,9Okt. 0,6 0,2 0,7 -0,3 15,6 -2,7 8,6 0,4Nov. 0,8 0,2 0,3 0,0 21,3 5,4 7,3 0,3Dec. 0,7 0,1 0,4 0,3 17,2 3,1 9,4 1,6

2011.

Jan. 1,1 0,3 2,8 1,6 13,2 1,5 8,1 1,8Feb. 2,0 1,0 4,5 0,8 16,3 0,4 8,7 0,8Mart 3,7 2,0 5,6 0,4 11,9 0,0 8,1 0,9April 3,7 0,0 4,7 0,0 5,5 -0,1 8,1 0,7Maj 3,6 -0,1 1,9 -0,2 9,0 0,9 7,6 -0,6Jun 3,5 -0,5 2,2 -0,3 11,7 -0,2 7,5 -0,3Jul 3,0 -0,3 3,6 0,7 11,7 -1,0 5,6 -0,2Avg. 3,6 0,7 3,2 0,0 9,4 -0,3 5,6 1,3Sep. 3,4 -0,1 3,2 0,1 5,6 -0,7 5,7 -0,8Okt. 3,3 0,2 2,8 -0,4 6,7 -1,5 5,4 0,0Nov. 3,0 -0,2 2,8 -0,1 -0,5 -2,3 5,4 0,2Dec. 2,8 -0,2 1,0 -1,6 -6,3 -3,0 4,3 0,4

2012.

Jan. 4.1* 0.7* -0,6 1,0 -8,6 -1,1 3,1 0,8Feb. 4,2 1,0 -0,8 0,4 -6,0 3,3 2,5 -0,1Mart 2,7 0,4 -1,5 -0,3 -5,8 0,2 1,8 -0,1April 3,1 0,5 -0,2 0,1 -5,6 0,1 1,4 0,3Maj 3,5 0,4 -0,3 -0,2 -7,8 -1,5 1,0 -0,8Jun 3,9 0,2 1,8 1,8 -7,4 0,3 0,5 -0,8Jul 4,4 0,2 0,9 0,0 -7,2 -0,8 0,8 0,1Avg. 4,0 0,4 5,1 4,2 -7,1 -0,2 2,3 2,6Sep. 4,4 0,4 3,5 -1,5 -8,7 -2,4 3,3 0,4Okt. 5,2 1,1 4,3 0,4 -2,3 5,4 2,5 -0,8Nov. 5,2 -0,1 4,5 0,1 -1,4 -0,3 1,7 -0,5Dec. 5,1 -0,3 5,7 -0,4 -0,5 -2,1 0,5 -0,7

179Prilozi

Tabela 8 – Turizam

Izvor: Monstat

Tabela 9 – Broj zaposlenih i nezaposlenih lica

* Izvor: Monstat** Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG*** Metodologija: Podaci su dobijeni iz Centralnog registra obveznika i osiguranika na osnovu podatka o osnovu osiguranja za PIO. **** Podaci su od aprila 2010. godine, dobijeni iz CRPO.

2011. 2012. IndexStruktura

XII I-XII XII I-XII I - XII 12. I - XII 11.

Dolasci

Ukupno 16.369 1.373.454 15.781 1.439.500 104,8 100,0

domaći 4.625 172.355 11.554 175.337 101,7 12,2

strani 11.744 1.201.099 4.227 1.264.163 105,3 87,8

Noćenja

Ukupno 46.353 8.775.171 48.214 9.151.236 104,3 100,0

domaći 9.013 956.368 37.775 1.008.229 105,4 11,0

strani 37.340 7.818.803 10.439 8.143.007 104,1 89,0

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIIBr. zaposlenih*

2004. god.*** 142.081 142.834 142.361 143.224 143.845 146.696 145.160 142.634 143.447 143.113 143.992 142.438

2005. god.*** 142.145 142.072 141.298 140.959 142.248 145.852 148.528 146.744 145.739 145.923 145.528 145.261

2006. god.*** 144.978 145.753 146.554 147.517 149.321 151.678 154.723 154.289 154.236 154.652 155.156 150.746

2007. god.*** 151.535 152.114 153.140 154.074 156.817 158.190 160.045 158.392 158.164 157.458 157.739 159.223

2008. god. 160.450 161.105 162.737 162.307 165.955 170.146 168.916 168.488 167.722 168.583 169.079 169.160

2009. god. 169.305 169.670 170.607 172.549 174.218 178.839 178.622 179.016 176.936 175.468 174.736 169.859

2010. god. 172.301 171.557 171.263 158.211 158.716 159.221 160.224 158.535 157.570 157.918 157.712 157.679

2011. god.**** 157.849 158.010 158.842 159.669 162.905 168.195 170.618 167.955 164.386 163.396 162.712 162.450

2012. god. 160.880 162.035 162.569 163.744 165.776 162.567 173.124 173.024 169.877 168.701 168.589 167.484

Br. nezaposlenih**

2004. god. 69.573 71.419 72.378 72.202 68.993 64.572 60.993 60.771 60.447 59.930 59.387 58.950

2005. god. 59.115 58.774 58.075 57.557 56.772 55.199 53.683 52.494 51.843 51.266 49.886 48.825

2006. god. 48.639 48.656 49.388 48.651 45.640 42.560 40.220 39.093 38.919 38.747 38.892 38.876

2007. god. 39.104 39.155 38.714 37.571 35.356 33.393 32.205 31.271 31.156 31.569 31.787 31.469

2008. god. 31.323 31.469 31.684 30.270 30.021 29.088 28.660 27.954 28.276 28.666 28.645 28.366

2009. god. 28.921 29.305 29.170 28.616 27.785 27.113 27.048 26.844 27.313 28.731 29.607 30.169

2010. god. 31.055 32.375 33.117 33.188 32.377 31.324 31.118 30.595 31.016 31.900 32.199 32.106

2011. god. 32.829 33.062 32.748 32.203 30.920 29.816 29.128 29.078 29.404 30.108 30.576 30.552

2012. god. 31.339 31.495 31.562 31.320 30.126 29.411 28.686 28.549 28.272 29.540 30.718 31.168


Tabe

la 1

0 –

Bila

ns s

tanj

a lic

enci

rani

h ba

naka

, u 0

00 e

ura

Prilo

g B

2011

.20

12.

Stru

ktur

a u

% N

A

30.0

9.20

12.

31.0

3.30

.06.

30.0

9.31

.12.

31.0

3.30

.06.

30.0

9.31

.12.

inde

x

12

34

56

78

8:4

AKT

IVA

1. N

ovča

na s

reds

tva

i dep

oziti

kod

dep

ozitn

ih

inst

ituci

ja62

6.19

5 63

7.29

5 72

5.57

7 62

4.45

0 56

6.76

1 60

1.80

4 79

1.99

0 73

9.22

7 11

8,4

26,3

2. K

redi

ti2.

092.

090

2.04

5.40

2 1.

957.

268

1.95

5.76

7 1.

963.

887

1.95

8.44

3 1.

891.

846

1.86

2.54

0 95

,2

66,3

2.1

. Rez

ervi

sanj

a za

kre

ditn

e gu

bitk

e-1

15.3

61

-124

.336

-1

17.2

97

-99.

623

-101

.322

-1

08.6

37

-128

.465

-1

31.6

51

132,

1 -4

,7

2.2

. Net

o kr

editi

1.97

6.72

9 1.

921.

065

1.83

9.97

2 1.

856.

143

1.86

2.56

6 1.

849.

806

1.76

3.38

1 1.

730.

888

93,3

61

,6

3. F

inan

sijs

ki d

eriv

ati

3 6

6 6

6 6

0 0

0,0

0,0

4. H

artij

e od

vrij

edno

sti

71.4

18

81.4

08

77.11

9 89

.044

89

.910

87

.268

99

.361

12

2.82

0 13

7,9

4,4

5. O

stal

a ak

tiva

205.

345

210.

008

212.

844

203.

204

208.

492

219.

125

215.

466

193.

350

95,2

6,

9

6. F

akto

ring

i for

fetin

g31

.364

45

.448

47

.825

48

.888

47

.058

45

.391

43

.295

48

.410

99

,0

1,7

7. K

asto

di p

oslo

vi24

26

31

39

36

39

36

36

92

,3

0,0

8. R

ezer

visa

nja

za g

ubitk

e na

ost

ale

stav

ke

aktiv

e-7

.565

-6

.404

-1

2.24

9 -1

2.05

4 -1

8.29

4 -2

1.158

-2

2.50

7 -2

6.44

9 21

9,4

-0,9

UKU

PNO

AKT

IVA

2.90

3.51

3 2.

888.

852

2.89

1.12

5 2.

809.

720

2.75

6.53

5 2.

782.

281

2.89

1.02

2 2.

808.

282

99,9

10

0,0

PASI

VA

1.D

epoz

iti1.

783.

577

1.83

7.34

5 1.

877.

849

1.81

7.06

0 1.

792.

598

1.84

3.40

9 2.

001.1

19

1.98

0.71

8 10

9,0

69,2

1.1

. Dep

oziti

po

viđe

nju

717.7

62

734.

451

761.1

87

708.

625

666.

712

706.

760

819.

833

759.

562

107,

2 28

,4

1.2

. Oro

čeni

dep

oziti

1.06

5.81

5 1.1

02.8

94

1.116

.662

1.1

08.4

35

1.125

.886

1.1

36.6

49

1.181

.286

1.

221.1

55

110,

2 40

,9

2.Ka

stod

i pos

lovi

482

965

738

1.09

751

2 41

6 92

6 2.

864

261,1

0,

0

3. P

ozaj

mic

e65

0.73

3 59

0.72

7 56

6.42

1 52

8.16

151

4.80

1 49

3.47

3 44

0.08

2 37

6.43

6 71

,3

15,2

4. F

inan

sijs

ki d

eriv

ati

462

429

491

441

414

362

297

200

45,4

0,

0

5. O

stal

e ob

avez

e16

5.65

2 15

4.28

5 15

4.68

8 15

7.733

144.

671

153.

052

178.

512

159.

380

101,

0 6,

2

6. U

kupa

n ka

pita

l30

2.60

7 30

5.10

0 29

0.93

8 30

5.23

030

3.53

8 29

1.56

8 27

0.08

6 28

8.68

5 94

,6

9,3

6.1

. Kap

ital i

reze

rve

319.

810

314.

494

313.

553

308.

450

310.

143

309.

351

318.

002

345.

213

111,

9 11

,0

6.2

. Dob

itak

/ Gub

itak

(+,-)

iz te

kuće

god

ine

-17.

203

-9.3

94

-22.

615

-3.2

20-6

.605

-1

7.783

-4

7.916

-5

6.52

8 1.

755,

5 -1

,7

UKU

PNO

PA

SIVA

2.90

3.51

32.

888.

852

2.89

1.12

5 2.

809.

720

2.75

6.53

5 2.

782.

281

2.89

1.02

2 2.

808.

282

99,9

10

0,0

181Prilozi

Tabela 11 – Realizacija aukcija 182-dnevnih i 91-dnevnih državnih zapisa, u 000 eura

Prilog C

Broj aukcija Datum Emitovano Prodato Tražnja Ponderisana stopa

XLV Aukcija na 182 dana 19.01.2012. 7.000,0 5.200,0 6.200,0 5,92%

XLVI Aukcija na 182 dana 28.02.2012. 44.000,0 39.528,5 40.528,5 4,57%

XLVII Aukcija na 182 dana 25.04.2012. 2.592,0 2.592,0 4.080,0 5,22%



XXX Aukcija na 91 dan 04.07.2012. 5.000,0 2.400,0 3.400,0 4,95%

XXXI Aukcija na 91 dan 19.07.2012. 6.700,0 6.200,0 6.200,0 5,47%

XLVIII Aukcija na 182 dana 28.08.2012. 39.528,5 39.528,5 41.978,5 4,73%

XLIX Aukcija na 182 dana 03.10.2012. 2.500,0 2.500,0 10.500,0 4,74%

L Aukcija na 182 dana 18.10.2012. 7.000,0 7.000,0 14.200,0 4,47%

LI Aukcija na 182 dana 24.10.2012. 3.000,0 3.000,0 10.650,0 4,09%

LII Aukcija na 182 dana 11.12.2012. 6.000,0 6.000,0 9.709,7 3,71%

LIII Aukcija na 182 dana 26.12.2012. 15.000,0 15.000,0 20.800,0 3,48%

UKUPNO Januar - decembar 2012. god. 165.320,50 147.438,70 194.236,40


Tabela 12 - Konsolidovana javna potrošnja* u Crnoj Gori 01.01-31.12.2012. god.Prilog D

* Konsolidovana javna potrošnja uključuje Budžet Crne Gore i državne fondove i lokalnu samoupravu. ** Suficit / Deficit kao razlika između ukupnih primitaka umanjenih za pozajmice, donacije, transfere i primitke od prodaje imovine, a izdaci za otplatu glavnice po osnovu duga nastalog uzimanjem kredita i emitovanjem hartija od vrijednosti u zemlji i inostranstvu.

Izvor:Ministarstvo finansija

OPIS2012

Procjena mil. eura

% BDP-a za

2012.

2012Rebalans mil. eura

2011Ostvarenje

mil. eura

% 2012. u odnosu na

2011.IZVORNI PRIHODI 1.297,71 39,04 1.282,23 1.285,07 100,98Porezi 785,99 23,65 803,90 794,52 98,93Porez na dohodak fizičkih lica 109,68 3,30 111,24 113,23 96,86Porez na dobit pravnih lica 64,02 1,93 46,87 36,10 177,34Porez na promet nepokretnosti 14,41 0,43 12,47 15,64 92,14Porez na dodatu vrijednost 354,71 10,67 381,22 392,24 90,43Akcize 151,77 4,57 163,06 143,38 105,85Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 28,97 0,87 47,34 45,33 63,91Lokalni porezi 58,15 1,75 37,55 44,45 130,82Ostali republički porezi 4,28 0,13 4,15 4,15 103,13Doprinosi 362,25 10,90 352,00 353,58 102,45Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 216,50 6,51 211,81 213,45 101,43Doprinosi za zdravstveno osiguranje 125,74 3,78 120,21 120,89 104,01Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 9,99 0,30 11,07 10,76 92,84Ostali doprinosi 10,02 0,30 8,91 8,48 118,16Takse 23,34 0,70 33,02 21,98 106,19Naknade 73,75 2,22 51,39 72,57 101,63Ostali prihodi 47,89 1,44 37,75 37,41 128,01Primici od otplate kredita 4,49 0,14 4,17 5,01 89,62KONSOLIDOVANI IZDACI 1.430,80 43,04 1.385,38 1.461,25 97,92TEKUĆA JAVNA POTROŠNJA 1310,36 39,42 1271,73 1325,65 98,85Tekući izdaci 715,44 21,52 702,70 680,54 105,13Bruto zarade doprinosi na teret poslodavca 407,75 12,27 410,27 403,94 100,94Ostala lična primanja 13,00 0,39 15,74 20,18 64,42Rashodi za materijal i usluge 167,22 5,03 153,90 119,84 139,54Tekuće održavanje 27,58 0,83 27,16 28,16 97,94Kamate 58,85 1,77 58,41 47,60 123,63Renta 7,54 0,23 8,04 7,71 97,80Subvencije 26,61 0,80 21,42 46,35 57,41Ostali izdaci 6,89 0,21 7,76 6,76 101,92Kapitalni izdaci Tekućeg budžeta i Državnih fondova 0,00 0,00 0,00 - Transferi za socijalnu zaštitu 482,09 14,50 478,55 455,52 105,83Transferi institucijama,pojedincima,nev. i jav. sektoru 63,61 1,91 52,73 112,82 56,38Ukupni kapitalni izdaci 120,44 3,62 113,65 135,60 88,82Pozajmice i krediti 2,96 0,09 3,47 4,23 69,98Rezerve 21,54 0,65 10,85 14,09 152,87Otplata garancija 24,72 0,74 23,43 34,11 72,47Povećanje/smanjenje obaveza 0,00 0,00 0,00 24,34 0,00DEFICIT/SUFICIT** -133,09 -4,00 -103,15 -176,18 75,54Otplata dugova rezidentima 83,43 2,51 52,85 39,56 210,89Otplata dugova nerezidentima 59,87 1,80 57,46 60,32 99,25Otplata obaveza iz prethodnog perioda 80,35 2,42 70,81 82,59 97,29Prihodi od privatizacije 13,37 0,40 18,00 14,98 89,25Donacije 7,90 0,24 2,00 8,26 95,64Pozajmice i krediti iz inostranih izvora i projektni krediti 258,13 7,77 291,80 189,72 136,06Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 70,42 2,12 22,44 66,35 106,13Povećanje/smanjenje depozita 6,93 0,21 -50,00 79,34 8,73

CIP - Katalogizacija u publikacijiCentralna narodna biblioteka Crne Gore, Cetiwe

330 (497.16) (060.55)

GODIŠNJI izvještaj glavnog ekonomiste : 2012. godina - (2003) - . - Podgorica (Bule-var Svetog Petra Cetinjskog br. 6) : Centralna banka Crne Gore, 2013 (Cetinje : OBOD). - 28 cm

GodišnjeISSN 1800-6485 = Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste (Podgorica) COBISS.CG-ID 011451152

godiŠnji izvjeŠtaj glavnog ekonomiste 2012. godina · bdp (u tekućim cijenama, u milionima...

Documents