Grupy różnowiekowe w przedszkolu – jak efektywnie

pracować?

mgr Jacek Ruciński

Plan wykładu

1. Charakterystyka rozwojowa dziecka w wieku przedszkolnym

2. Cechy przedszkolnej grupy różnowiekowej

3. Praktyczne sugestie dotyczące pacy w grupach różnowiekowych

4. Organizacja pracy dydaktycznej

5. Omówienie scenariuszy zajęć w grupach różnowiekowych

Charakterystyka rozwojowa dziecka w wieku przedszkolnym

Wybrane zagadnienia i kluczowe zadania rozwojowe:

• kompetencje językowe, • zmiany w sposobie myślenia,• rozumienie i regulowanie stanów emocjonalnych,• powstanie poczucia własnego „ja”,• rozwój świadomości płciowej.

Przychodzący do przedszkola trzylatek na ogół całkiem sprawnie posługuje sie już językiem. Najważniejszą umiejętnością jest budowanie dwu-, trzy-, lub czterowyrazowych zdań pojedynczych. Zaczynają pojawiać się także:• pierwsze próby adekwatnego użycia prawidłowej odmiany wyrazów,• ewolucja odmiany, • wprowadzenie czasów przeszłego i przyszłego, • liczba mnoga, • strona bierna,• inne złożoności językowe to zadania dla cztero- i pięciolatków oraz starszych dzieci,• nieustannie zwiększa sie też zasób słownictwa. Szacuje się, że statystyczny trzylatek swobodnie posługuje się zasobem 600 - 800 słów. Pięciolatki kończące edukację przedszkolną w swoim repertuarze posiadają nawet ponad 15000 słów. Rozwój języka, tak ilościowy, jakościowy, jak i funkcjonalny stanowi ważny czynnik wpływający na rozwój w innych sferach funkcjonowania przedszkolaka - głównie społecznej, poznawczej oraz emocjonalnej.

Kompetencje językowe

Zgodnie z jedną z najbardziej powszechnych i kompletnych teorii rozwoju poznawczego jaką jest teoria Piageta, okres przedszkolny przypada na stadium myślenia przedopoeracyjnego. Według twórcy teorii i zgodnie z późniejszymi badaniami, charakterystycznymi cechami myślenia dzieci w tym okresie jest:• umiejętność posługiwania się symbolami, • stopniowo doskonalone umiejętności wcielania sie w rozmaite role podczas zabawy, • symboliczne używanie przedmiotów. Główną cechą myślenia jest egocentryzm poznawczy - polegający na braku umiejętności postrzegania otaczającej rzeczywistości z innej niż własna perspektywy. Ma to swoje odzwierciedlenie przede wszystkim w funkcjonowaniu emocjonalnym i moralnym przedszkolaka. Ważna kwestią jest także doskonalenie pojęcia stałości przedmiotu, zwłaszcza w kwestii zachowania ilości i stałości cech, przy których ocenie dziecko w wieku przedszkolnym wg Piageta posługuje się głównie oglądem percepcyjnym.

Zmiany w sposobie myślenia

Nowsze badania pozwalają na dokładniejszy wgląd w mechanizm ewolucji myślenia, zwłaszcza w sferze przyjmowania cudzej perspektywy (pierwszych kroków na drodze do wydobycia się z poznawczego egocentryzmu), jak i odróżnianiu pozorności od rzeczywistości. W tej pierwszej kwestii okazuje się, że:• trzylatki stopniowo, acz skutecznie nabierają coraz większego rozeznania w tym, że inni ludzie odczuwają inaczej niż one,• cztero- i pięciolatki zaczynają tworzyć już całkiem rozbudowane teorie dotyczące tego co druga osoba widzi i odczuwa, jak i próby wyjaśnienia dlaczego inne osoby mogą czuć inaczej niż one,• około czwartego roku życia zaczyna pojawiać się rozróżnienie na faktyczne cechy przedmiotu i wrażenia cech (np. biały karton oświetlony czerwonym światłem nadal pozostaje białym kartonem),• około piątego roku życia przedszkolaki osiągają już taką biegłość w tej materii, że w zdecydowanej większości pojmują zasadę błędnego przekonania.

Zmiany w sposobie myślenia c.d.

Powyższe obserwacje skłoniły badaczy do postawienia tezy potwierdzonej w badaniach, że od około czwartego roku życia zaczynają się na ogół kształtować tzw. “teorie umysłu” pozwalające konstruować dzieciom wyobrażenia odnośnie tego, co czują, myślą i wiedzą inni oraz, że motywacja ich działań wynika ze stanu ich umysłu jak i przekonań, nawet gdy nie odpowiadają one rzeczywistości. Cztero- i pięciolatki na ogół sprawnie konstruują modele cudzego widzenia świata, nie potrafią jednak jeszcze dostrzec obustronności tego procesu.Działają w myśl zasady: “wiem, że ty wiesz”, kolejny krok, czyli zrozumienie że “wiesz, że ja wiem” zajdzie chwilę pózniej, między piątym a siódmym rokiem życia.

Zmiany w sposobie myślenia c.d.

Około czwartego roku życia dzieci zaczynają poprawnie interpretować i nazywać stany emocjonalne innych osób na podstawie informacji innych niż własne odczucia związane z daną sytuacją (np. wyraz twarzy powiązany jest z konkretnym stanem emocjonalnym). Pojawia sie też umiejętność powiązania stanów emocjonalnych innych ludzi z potencjalnymi sytuacjami mogącymi je wywołać.Od trzeciego roku życia stopniowo rośnie umiejętność samodzielnego kontrolowania emocji. Silne stany emocjonalne są wytłumiane w zależności od sytuacji społecznej. Z badań amerykańskich psychologów wynika, że nieco sprawniejsze w tej dziedzinie są dziewczynki, lepiej radzą sobie z maskowaniem uczuć negatywnych.Poza tłumieniem negatywnych emocji pojawia się specyficzne zachowanie emocjonalne wynikające z kontekstu społecznego (np. tzw. uśmiech społeczny). Większość badaczy wiąże to bezpośrednio z powstającymi “teoriami umysłu” i będącymi ich wytworami przewidywaniami co do tego jak nasze zachowania mogą wpłynąć na uczucia innych ludzi.

Rozumienie i regulowanie stanów emocjonalnych

Okres przedszkolny to czas, kiedy nowej jakości nabierają relacje rówieśnicze. Miejsce dominującej do tej pory zabawy równoległej zaczynają stopniowo zajmować różne formy zabawy wraz z rówieśnikami. Mają przy tym miejsce przejawy przeróżnych zachowań społecznych, od pozytywnych, po negatywne, przy czym zarówno jedne jak i drugie przechodzą swoistą ewolucję.Agresja Okolice czwartego roku życia wydają się być istotne także i na tym polu. Do tej pory zachowania agresywne miały charakter zdecydowanie bardziej fizyczny (zapewne ze względu na słabsze kompetencje językowe) i były głównie instrumentalne, czyli skierowane na odebranie lub uszkodzenie jakiegoś przedmiotu bardziej niż zranienie kogoś. Po czwartym roku życia wyraźnie dominującą formą agresji jest agresja werbalna, a miejsce instrumentalności zajmuje wrogość, której celem jest zranienie kogoś.

Relacje z rówieśnikami

Przyjaźnie Badania z lat osiemdziesiątych poprzedniego wieku wykazały, że w grupach dzieci trzyipółletnich około 20% dzieci wykazywało wyraźne tendencje do preferowania jednej, tej samej osoby do spędzania z nią czasu w ramach swobodnej zabawy. W tych samych grupach po pół roku odsetek ten wzrósł już do 50%. Wspólnym zainteresowaniom towarzyszy wtedy więcej przejawów okazywania sobie sympatii, częste odwzajemnienie uczucia, wsparcie w nowych sytuacjach, szerszy zakres wzajemnych interakcji. Wartą odnotowania ciekawostką jest to, że zdecydowana większość tych przyjaźni przebiega w parach tej samej płci. Widać tez wyraźne różnice płciowe w zachowaniach towarzyskich (dziewczynki preferujące styl wspomagający, chłopcy zaś zawężony lub ograniczony).

Relacje z rówieśnikami c.d.

Na przełomie drugiego i trzeciego roku życia dziecko zaczyna postrzegać siebie jako przedmiot (obiekt) w otaczającym świecie. Przez cały okres przedszkolny mały człowiek doprecyzowuje ten obraz. Definiuje siebie poprzez opisywanie konkretnych cech, z początku związanych z powierzchownością i fizycznością, później określonymi cechami emocjonalnymi i zachowania. Ważne jest to, że suma pojedynczych cech nie składa się jeszcze w przeżyciu dziecka w jednolitą samoocenę, na to przyjdzie czas dopiero około siódmego roku życia. Okres przedszkolny to także czas intensywnego kształtowania się tzw. “ja” społecznego - określania swego miejsca w strukturach społecznych - grupy rówieśniczej, grupy przedszkolnej, rodziny - pomocne w tym są zabawy tematyczne tak bardzo lubiane przez przedszkolaki.

Powstanie poczucia własnego „ja”

Najogólniej drogę do uświadomienia sobie własnej płciowości oraz zrozumienia pojęcia płci w ogóle można by podzielić na trzy etapy. Pierwszy etap to powstanie tożsamości płciowej czyli zdolności do określania własnego rodzaju i rozróżniania spośród innych ludzi kobiet i mężczyzn. Konieczne jest do tego powstanie w strukturach poznawczych pojęcia płci. Proces ten przebiega na ogół między pierwszym a trzecim rokiem życia.Kolejnym krokiem jest dostrzeżenie stabilności płci, czyli świadomość, że przez całe życie pozostajemy osobnikami tej samej płci, rozumieją to w większości czterolatki. Ostatnim krokiem jest przekonanie o stałości płci, mimo zmiany zewnętrznych cech stereotypowo powiązanych z dana płcią (np. długości włosów, sposobie ubierania się, preferowanych zabaw czy zabawek).

Rozwój świadomości płciowej

Cechy przedszkolnej grupy różnowiekowej

Co różni grupę różnowiekową od jednolitej wiekowo?

• różnowiekowo – bliżej natury i tradycji,• społeczne uczenie się - preferowane przez maluchy,• dlaczego uczenie dzieci przez dzieci jest skuteczniejsze,• jakimi nauczycielami są dzieci,• czego jest mniej w grupie różnowiekowej,• kto czerpie więcej korzyści.

Od początku istnienia zbiorowości ludzkich dzieci wzrastały w towarzystwie dzieci w różnym wieku. Stwarzało to możliwości wchodzenia w różnorodne relacje społeczne, nie tylko z dziećmi w tym samym wieku i na podobnym poziomie rozwoju, ale także ze starszymi, jak i młodszymi. Grupa różnowiekowa nie jest więc w żadnym wypadku nowym wynalazkiem, stanowi powrót do sprawdzonych i przez wieki stosowanych standardów wychowawczych. O ile dziecko posiada rodzeństwo nauka w grupie różnowiekowej stanowi niejako kontynuację naturalnej sytuacji rodzinnej, a funkcjonowanie w znanej sytuacji społecznej podnosi poczucie bezpieczeństwa dziecka i wpływa pozytywnie na efektywność pracy.

Co dla wychowania przedszkolnego wynika z faktu, że dziecko wychowuje się w grupie różnowiekowej?

Różnowiekowo – bliżej natury i tradycji

Chodzi głównie o naśladownictwo i modelowanie. Uwaga dzieci w sposób naturalny ukierunkowana jest w stronę osobników funkcjonujących na wyższym poziomie - przy czym nie koniecznie muszą to być osoby dorosłe, bądź dzieci dużo od nich starsze. Wystarczy, że wiedzą i potrafią więcej od malucha. Starsze dzieci w grupie przedszkolnej mogą oddać nauczycielowi nieocenione przysługi. • po pierwsze - jest ich więcej,• po drugie - nauczyciel (nawet najlepszy) nie jest w stanie być przy każdym dziecku z osobna,• po trzecie - młodsze dzieci w zdecydowanej większości nie potrafią korzystać z instrukcji kierowanej do całej grupy - konieczne jest posłużenie się indywidualną instrukcją lub przykładem.

Społeczne uczenie się – preferowane przez maluchy

Badania przeprowadzone w latach 90 XX w. potwierdziły, że sytuacje edukacyjne, w których dzieci dzieciom miały objaśniać i demonstrować proste zależności pozytywnie wpływały nie tylko na uczonych, lecz także uczących. “Uczeń” poprzez możliwość zakwestionowania podawanej wiedzy mógł zweryfikować jej prawdziwość w wyniku rozstrzygnięcia koleżeńskiej sprzeczki, różnicy poglądów zakończonej pokaże rzeczywistego stanu rzeczy przez “nauczyciela”. Tego typu sposób nabywania wiedzy odwołuje się bezpośrednio do uczenia przez doświadczanie i poza zapamiętaniem jakiejś właściwości świata bądź konkretnego przedmiotu wpływa korzystnie na rozwój logicznego myślenia. “Nauczyciele” z kolei przekonują się o przydatności i prawdziwości swej wiedzy w sytuacji, gdy muszą obronić swój punkt widzenia, co stanowi naturalny test na prawdziwość i poprawność ich przekonań co do świata.

Dlaczego uczenie dzieci przez dzieci jest skuteczniejsze?

Badania przeprowadzone przez M. Skurę dostarczają dowodów na to, że dzieci są przede wszystkim nauczycielami… • cierpliwszymi, • posiadają intuicyjną umiejętność przeprowadzenia krok po kroku swojego małego ucznia przez drogę wiodącą do opanowania danej czynności. Świadczy to o specyficznym dobrym czuciu strefy najbliższego rozwoju. Jedną z najpopularniejszych interpretacji tego faktu jest teza, że dzieje się tak dlatego, iż dzieci mają w pamięci własny wysiłek związany z nauką danej sprawności, pamiętają co sprawiało im najwięcej problemów i automatycznie uwrażliwiają się w działaniu na te właśnie obszary (tę tematykę w badaniach zgłębiała szczegółowo (Z. Kałmykowa).

Jakimi nauczycielami są dzieci?

Rywalizacji… Stan rzeczy, w którym jedne dzieci umieją więcej, a inne mniej w tego typu grupach jest rzeczą jak najbardziej naturalną. Łatwiej w związku z tym zaakceptować fakt, że samemu czemuś jeszcze nie potrafię sprostać, bo z jednej strony są dzieci, które wiedzą i potrafią ode mnie więcej, bo są starsze, a z drugiej - są dzieci młodsze, które umieją ode mnie mniej. Rzeczywistość wychowawcza pokazuje, że kryterium wieku w tego typu grupach szybko przestaje mieć dla dzieci znaczenie, w miarę jak rośnie ich poczucie akceptacji swojego poziomu umiejętności. Ułatwia to też proszenie kolegi o pomoc. Grupy jednorodne wiekowo sprzyjają ujednolicaniu standardów, posługiwaniu się jednakowymi dla wszystkich metodami pracy eksponując negatywnie możliwe i jak najbardziej naturalne dysproporcje rozwojowe poszczególnych dzieci.

Czego jest mniej w grupie różnowiekowej?

Do tej pory zdecydowanie więcej argumentów za uczestnictwem w grupie różnowiekowej padało w odniesieniu do dzieci młodszych. Zyskują one jak się okazuje niezwykle kompetentnych nauczycieli, łatwiej im zaakceptować swoje ograniczenia i uczą się wspólnie je przełamywać.

Jakie są w takim razie korzyści dla dzieci starszych? • gratyfikacja ich dotychczasowych osiągnięć rozwojowych - fakt, że

mogą uczyć inne dzieci tego, co same potrafią jest przez nie przeżywany jako duże wyróżnienie i w sposób nieporównywalny z niczym innym wpływa na motywację do dalszego rozwoju,

• doskonalą swoje umiejętności komunikacyjne werbalne i niewerbalne,• poprzez przekazywanie wiedzy porządkują ją i utrwalają,• uczą się życzliwości i odpowiedzialności.

Kto czerpie więcej korzyści?

Praktyczne sugestie dotyczące pacy w grupach różnowiekowych

“Mali nauczyciele” nie staną się doskonali sami z siebie - mimo ogromnego w tym kierunku potencjału. Jak im pomóc go zrealizować?

• wspieranie rozwoju społecznego• wspieranie rozwoju emocjonalnego• wspieranie rozwoju intelektualnego

Opisywane powyżej pozytywne zjawiska związane z grupami różnowiekowymi i funkcjonującymi w nich dziećmi niestety nie zachodzą same z siebie. Dzieci mają ogromny potencjał w dziedzinie własnego rozwoju i wspomagania rozwoju innych, jednak aby ten potencjał przerodził się w rzeczywiste sytuacje potrzebny jest wielki wysiłek nauczycieli :• w sferze codziennej pracy wychowawczej,• swoistego wychowywania do wspierania innych,• w sferze organizacyjnej.

Poniżej kilka szczególnie cennych uwag zarówno od teoretyków i badaczy, jak i praktyków na co dzień pracujących w grupach różnowiekowych.

Nie od razu Rzym zbudowano…

Początki bywają trudne, zarówno dla jednych, jak i dla drugich. Nauczyciel powinien:• zachęcać starsze dzieci do pracy z młodszymi - nie tylko w sytuacjach dydaktycznych ale przede wszystkim poza nimi, • młodszych warto ukierunkowywać na poszukiwanie wsparcia u starszych kolegów, • stosowanie jak największej ilości wzmocnień pozytywnych zarówno dla jednych, jak i drugich,• nauczyciel powinien jasno sprecyzować, że udzielanie przez starszych pomocy młodszym jest standardem, a nie wyjątkiem, • trzeba uwrażliwiać dzieci starsze na konkretne sytuacje, w których powinny one pomagać kolegom,

Wspieranie rozwoju społecznego

• konieczne jest zachowanie umiaru - z jednej strony czasem trzeba będzie tonować zapał małych nauczycieli - aby dali czas uczniom na przyswojenie umiejętności, z drugiej - pomoc innym nie może być dla wyżej funkcjonujących dzieci nadmiernym obciążeniem utrudniającym im ich własny rozwój,• pomocne w tonowaniu nadmiernego zapału może być przypomnienie więcej umiejącym dzieciom, że same też niedawno nie umiały różnych rzeczy i że było im może trudno niektóre umiejętności przyswoić,• warto jak najczęściej wychwytywać wszystkie pozytywne zmiany i mówić o nich dzieciom. Tak starszym, jak i młodszym, • wyzbycie się jakichkolwiek stereotypów związanych z wiekiem,to nie wiek, a poziom umiejętności i rozwoju ma być tym, co odróżnia dzieci.• nie jest wskazane aby łączyć dzieci w stałe pary (dziecko starsze - dziecko młodsze) - nie chodzi bowiem o wytworzenie relacji między konkretnymi osobami, a bardziej o wykształcenie pewnych ogólnych dążeń i nawyków.

Wspieranie rozwoju społecznego c.d.

W procesie wzajemnego uczenia i wspierania rozwoju kluczowe jest poszanowanie uczuć wszystkich dzieci. Z uwagi na różny poziom choćby rozwoju poznawczego nie dla wszystkich jest jasne co czuje koleżanka czy kolega. Istotne i bardzo pomocne jest w takich sytuacjach zasugerowanie lub wprost objaśnienie co może czuć drugie dziecko, czego pragnie lub oczekuje.Warto wspominać, że podczas uczenia się ludzie się stresują i mali uczniowie także wieloma sytuacjami mogą być zestresowani. Dzieci obdarzone w naturalny sposób dużą wrażliwością i potencjałem empatycznym na ogół szybko uczą się wrażliwości na drugiego człowieka. Warto przy tym odwoływac się jak najczęściej do własnych przeżyć dzieci w podobnych sytuacjach.

Wspieranie rozwoju emocjonalnego

Część ta odnosi się głównie do swobodnej aktywności dzieci. Warto zachęcać starsze dzieci do wymyślania i wskazywania odpowiednich ról dla młodszych w zabawach tematycznych. Młodszym warto pokazywać co potrafią ich starsi koledzy - poza ukierunkowywaniem rozwoju dostarcza to praktycznej wiedzy do kogo w razie kłopotu z daną czynnością można się zwrócić o pomoc.Warto wskazywać osoby o podobnych zainteresowaniach, stymulując w ten sposób wymianę doświadczeń, być może ułatwiając także nawiązanie “przyjaźni”.

Wspieranie rozwoju intelektualnego

Organizacja pracy dydaktycznej

• sala – odpowiednie wyposażenie i zorganizowanie sali

• planowanie zajęć - zaplanowanie zajęć z uwzględnieniem różnic rozwojowych

Konieczne jest odpowiednie wyposażenie i zorganizowanie sali. Różny wiek dzieci powinno uwzględniać wyposażenie takie jak:• odpowiednie umeblowanie (biorące pod uwagę różny wzrost),• wyposażenie w zabawki (dla różnorodnych grup wiekowych - warto też

z pewnych względów wprowadzić rozgraniczenie na zabawki i pomoce naukowe tylko dla starszych dzieci, jednak nie wolno zapominać o puli zabawek wspólnych,

• ważne jest aby powstały kąciki tematyczne grupujące zabawki pomagające w tworzeniu zabaw tematycznych,

• wydzielenie miejsc do cichej zabawy dla poszcególnych grupek dzieci nie biorących z różnych względów aktualnie udziału w grupowych zajęciach (warto aby czasem cicha zabawa maluchów przebiegała równolegle do zajęć ze starszymi dziećmi - stwarza to niepowtarzalną okazje do obserwacji starszych kolegów.

Sala

Kluczowe jest zaplanowanie zajęć z uwzględnieniem różnic rozwojowych. Można tutaj posługiwać się kilkoma zabiegami. • dobieranie takich aktywności, które będą możliwe do wykonania przez

wszystkie dzieci - jednak nie mogą to być wyłączne formy - nie będą one dostatecznie stymulować wyżej funkcjonującej części grupy,

• różnicowanie poziomu trudności określonych zadań (np. w ramach pracy z kartą pracy rozdawać karty o różnym stopniu trudności dla poszczególnych dzieci),

• w ramach jednej tematyki proponować dzieciom zadania różnej treści, powiązane jednak ze sobą,

• aranżowanie sytuacji, w których dzieci miałyby pracować w parach lub mniejszych grupach współpracując ze sobą we wspólnym wykonaniu zadania,

Planowanie zajęć

• nie można też zapominać o zajęciach wyłącznie dla starszych oraz wyłącznie dla młodszych,

• prowadząc zajęcia należy pamiętać o podstawowych zasadach stymulacji polisensorycznej.

Z grupą różnowiekową nie powinien pracować jeden nauczyciel. Ze względu na duże różnice rozwojowe konieczna jest współpraca dwóch dorosłych osób.

Planowanie zajęć c.d.

● Bee H., Psychologia rozwoju człowieka, …

● Brzezińska A., Lutomski G., Smykowski B. (red.), Dziecko wśród rówieśników i

dorosłych, Zysk i S-ka, Poznań 1995.

● Gruszczyk - Kolczyńska E., Zielińska E., Dwulatki i trzylatki w przedszkolu i w domu,

C.E. Bliżej Przedszkola, Kraków 2012.

● Pawlak A. Tutoring dziecięcy, Wyd. UMCS, Lublin 2009.

● Ziętal K., Guzik B., Galimatias, czyli grupa mieszana, “Bliżej Przedszkola”, 02/2009.

● Suchocka M., Grupy różnowiekowe w przedszkolu, “Dyrektor szkoły”, 10/2010.

● Evangelou D., Hartman J.A., Katz L., Praktyczne wskazówki dla nauczycieli grup

różnowiekowych, http://www.rozwojdziecka.org.pl

Polecana literatura