Tsisi:Doktor Qulamrza Sbri Tbrizi

indkilr1.Qulamrza Sbri Tbrizi(Dil haqqnda dnclrim)

2-3 4 5-7 11 12 13-14 15-17 18-20 22-23 26-27 28-29

DAM-in (Dnya Azrbaycanllarnn nformasiya Mrkzi) yayn

2.Hbib Sahir(Bizim trk irin dildir)

3.krm Rhimli(Gney Azerbaycan rann nzibati razi blgsnd)

www.daim.az Redaksiya heyti:Rza Brahni (yaz, air, tnqidi,Kanada) Maallah Rzmi (Fransa) krm Rhimli (Tarix elmlri doktoru, Azrbaycan) Sabir Nbiolu (Filologiya elmlri doktoru, Azrbaycan) Arif Kskin (Gney Azrbaycan Strateji Aradrmalar Mrkzinin baqan, Trkiy) nsafli Hidayt (Kanada) ingiz Gytrk (Politoloq, Finlandiya) Yhya Yusif Caniyar (Akademik, Qazaxstan) Akif Azalp (Filologiya elmlri doktoru, zbkistan) Araz Aslanl (Politoloq, Azrbaycan)

4.Rza Brahni(Shbt)

5.Ham Trlan(Vtn airi)

6.Msiaa Mhmmdi(Gney Azrbaycann istiqlal yolu)

7.Faxt Zamani(nsan haqqlar)

8.Saymaz Aruz (dbiyyat v siyast haqqnda dnclr) 9.Mirz Hsn Rdiyy(Milli maarifilik fdaisi)

10.nvr Brsoy(rann Qafqazda 17 hrstrategiyas)

11.Arif Kskin(ran ikinci Balkan ola bilr)

Ba redaktor:nvr BRSOY

12.Urmuda krdlr niy v kim qar silahlanrlar 32-33 13.Araz Tdqiqatlar Mrkzi 36(Trkmnlr randa tzyiq mruz qalr)

Redaktor: Sayman ARUZ Yaym Direktoru:lirza AMANBYL

14.Afaq smaylova(ada Drbnd dbi mhitind Vtn sevgisi)

37-38 42-44 48-49 50-56 57-58 63-66 68-71 72-76 79-84

15.smayl lkr 16.Byannam 17.Qznfr Kazmov 18.Mhmmdli Frzan(Vtn ba, mr yolu)

(Bulud Qaraorlu Shndin Qurbanm qbul el Araz eirinin thlili)

Dizayner:Orxan AHTRK Redaksiyann nvan: Azrbaycan Respublikas Bak . stiqlaliyyt k. 8 Tel:(012) 492-50-89 / Fax: 492-71-47 Bank hesab:

(Erkn orta srlrd Azrbaycan xalqnn v dilinin tkkl)

19.Paa Srxanl(Gney Azrbaycanda lifbann glcyi)

20.hmd by Aaolu(Mn bir sir idim, azad olmaq istdim)

21.ingiz Aytmatov(Manqurt)

22.randan ThlkMart / 2011 Mart / 2011

Dil haqqnda dnclrimxatrlayram. Amma el ki rk klmsinin yerin nan v ya bred klmlri glir, hmin dqiq dnyam gzlrimin qabandan yox olur. Bu misallar su, aac v baqa sz v ifad mnalarna da amil etmk olar. Dnclrim mni bu fikri yazmaa svq edir: Gn Mnim, Ay mnim, Dniz mnim, Btn dnyalar mnim. Amma gnm aldlar, Ay mndn ayr saldlar.

Doktor Qulamrza Sbri Tbrizinsan z vtnindn uzaqlamasa dilin hqiqimnasn dn bilmz. Mn d ham kimi dnyaya gz adm Tbrizd fars v ingilis dilini yrnib danrdm. Amma dilin insann ruhuna bagllgn drindn drk ed bilmmidim. Universiteti bitirdikdn sonra inglis dilind drs demy baladm. O zaman bu, ox glirli v yax qazanc gtirn i olsa da daxiln bu snt o qdr d hvs gstrmirdim. nki, ana dilimd yazb oxuya bilmmyim mni ox sxrd. Buna gr d mn yabanc olan bir dili tbii ki, yrtmk istmirdim. El bu dnclrl 1959 cu ild stanbula getdim v inglis dili zr magistraturaya girdim. nki, burada Turk dili mn ana dilindn uzaql hiss etdirmirdi. 1959-cu ilin oktyabrnda ngiltry getmk qrarn verdim. Aradan 3-4 ay tndn sonra sudan xm balq kimi boulmaa -darxmaa baladm. nglis dilini yax bildiyim baxmayaraq, ana dilinin incliklrini elmi v qrammatik dil normalar klind bilmmyim mni bu ynd bir sra tdqidat ilrini aparmaa svq etdi. 1969-cu ild mn Villiam Bleykin Chnnm v cnnt mvzusunda doktorluq dissertasiyasn yazdm. Bu aradrmamda dil bel bir trif verdim: Ana dili maddi dnyann ifad formasdr, onunla sx laqddir. Bir df universitetd mhazir zaman bel bir fikri izah etdim ki, mn ana deyn vaxt anamn grn, qiyafsi, xal, gzlliyi, qddi qamti gzmn qabana glir. Amma ana sznn yerin madr, yaxud mama qoyanda anann grn el bil ki, mhv olur, yoxa xr, itir. Bununla bal bir ne misal da kdim. Trklr n rk ziz klmdir.Bu klmd rk biirn, yapan, rk nvbsi, onun trzisi v tamam k bazari gzmn qabana glir. Htta dostlarmla nec nvby durub ltif danmam

Dnizi d, dnyan da qopartdlar, n Ana dilimi aldlar. Amma... Gn, ay, dnizlri, Tamam dnyalar Ruhumda yaratdm. Mhbs salnm dilimi, Azad olmaq n yaatdm. Ana dilinin insandan ayr dmsi bir igncdir. nsan yaa dolduqca bunu z hyatnda nec byk faci olduunu drk edir. z dilind bir gn yaza bilcyi mqalni yabanc dild on gn d yaza bilmirsn. Bunun drdli trfi ordur ki, adi dndyn, istdiyini v bildiklrini,z dilind yazmaa qoymurlar. Fars dilind shv etmkdn, laa qoyulmaqdan ehtiyat edirsn. nann ki, bunu drk elmk ox tin idir, ruhi igncdir. Smd Behrngiy v Qulam Huseyn Saidiy sual verirlr ki, siz trkc bilirsinizs niy farsca yazrsz, onlar cavab vermidilr ki, ana dilind savad almaa icazm olsa v yazdqlarmz oxuyan olsa, dliym ki, gedib ozg dilind yazam? Bu tinliklr baxmayaraq onlar ana dilind yazmaya yazmaya yen d z fikirlri v turk qruru il ran tsxir eldilr. Buna gr d Phlvi rejimi bu iki yazar yasaq eldi. Mni tn yzilin 70-ci illrind Phlvi rejiminin gc v arxas olan Savak Tehrana gldiyimd drhal hbs etdi v istintaqa clb etmkl yana oxlu soru-suala kdi. Mn veriln suallardan biri d bu idi ki, sn n n bir alim olaraq Phlvi rejiminin leyhin olan yazlar bard mxtlif elmi konfranslarda xlar edirsn. Mn d dedim: dlgrin ii alti miarla-kic, dmirininki is grz il zindandr. Bu yazlar da mnim fikrimin vasitlridir. Mnim qrbtd yaadm illrimdn, dnclrimin sasnda dayanan msllrdn biri ana dilim olmudur. Uzun mdtdir ki, ana dilinin yasaq edilmsi, slind Gney Azrbaycanda insani

2

Mart / 2011

Dil haqqnda dnclrimbaxmdan bizim milltin milli kimlik dncsinin inkiafn, toplumsal varlnn btnly ynnd lazm olan inkiaf yolunu tinldirmidir. Biz bunun yollarn aradmz zaman artq Smd Behrngi ana dilinin yrnilmsi n kitab yazd. O vaxt bunu biln ah hkmti tvi dmd. Hmin kitabn lyazmasn mhv etmk istdi. Lakin Smd Behrngi hmin lyazman aradan xara bildi. Sonralar bu kitabn ap olun-masna mumiyytl icaz vermdilr. O zamanlar mnim dostlarmdan bzilri vtndn, dildn uzaq ddklri n onlarn bana hava gldi. nki, randa farsca oxuya bilmynlr mktbi trk etmidilr. Bunun qarsn almaq n demiik ki, fars qrammatikasn trklr yazb. Mn yen d dilin trifin qaydram. Ana dilinin maddi dnya ballna gr ox drin qatlar v laqsi var. Demk istyirm ki, z ana dilind danmaq v thsil almaq n ona qar qoyulan yasaqlar insan haqlar baxmndan ar bir cinayt sayllr. nki, bir milltin varl, hyat, yaradcl demk olar ki, insanda uca Tanrnn mvcudluu qdr ana dilinin mvcudluu il baldr. Cnnt analarn aya altndadr. Gr ana n gdr mhmdr. Onun dilindn uzaq dn insan n chnnm yaranr. ndi insan haqlarnn say dnyada bitib tkmz qanunlarla doludur. Amma hr bir insann ilk zli v bdi haqq ana dilidir. Mn ilk df mktb gednd 6 yam var idi. Farsca ayayoluna getmk istdiyimi dey bilmdiyim n zm islatdm. Anam mn dayaq durdu. Universitet qdr xsi mllim yanna getdim. Bu i hr hans bir inglis v ya fars vladnn da bana gls, onu da mdafi edrm . nki dilin azad olmas byk bir mnvi qdrtdir. Bu qdrt ovinistlrin siyastlrini boa xarr. stmzdim dill siyasti qardram. Amma ryim o qdr yanr ki, siyasi tzyiqlri ana dilindn v onun mnvi hmiyytindn ayra bilmirm. N olmudur ki, mn 40 il vtndn perik drk uzaqlarda yaamaq zorunda qalmam. Mnim dilimi, mdniyytimi, bir millt olaraq zlliyimi sevn qurulu olsayd, gzl Tbrizimin havasn, meyvsini, tbitini bir trf qoyub soyuq bir lky getmzdim. Bu o demk deyil ki, mn Londondan, Britaniyadan narazyam. Bir Azrbaycan trk olaraq orada akademik mqamna qdr yksldim, gzl ail qurdum, yax yaadm. Amma harada yaasam da, nec hyat trzi keirsm d, hans uurlar qazansam da, yen d Tbriz mnim vtnimdir. Ona gr d deyirm:Mn vtndn xdm, Vtn mndn xmad!!!. Dnyann ne-ne dillrini yrndim, inglisc kitablar yazdm. Ancaq, z ana dilimin irinliyi ruhumdan getmdi v getmyck d. n tin gnlrimd yemyimdn, imyimdn ksib Londondan anama zng edrdim. Onun ssini eitmkl, ox sad v smimi, irin szlrini dinlmkl z daxilimd gc, qvvt, qdrt tapmam. nki, cnbi dilllri n qdr mkmml bilsm d, onlar mni ox yorurdu. Yorunluumu ana dilimd dana qulaq asmaqla xarrdm. Balq sudan qraqda suyun qdrini bilmz. O insanlar ki, ana dilindn ayr dmyiblr mni tin drk edrlr. Mn md edirm ki, bir zaman glck vtnim Gney Azrbaycanda insanlarn hyat bu mnvi terror siyastindn, milli zmllk, kimlik anlaylarnn mhrumiyytlrin hmilik lvida deycklr. Ana dili dnya v uca Tanr qarsnda bir varlqdr, hyatdr, ruhdur, yaradclqdr. Bir insann, bir milltin cann almaq istdikd onun ana dilini lindn almaq yetrlidir. Bir milltin danan dilini lindn almaq, hm d onun mmlktin sahib xmaq, onu mhv etmk demkdir. Bu drin siyastin ardnda hmin millti mdni v ictimai baxmdan tamamil soyqrma mruz qoymaq demkdir.

Yen susdurun dilini, Ksdirin dilini, Ana dilini. zg he ny hact yox. Zlm igncy ehtiyac yox. Fqt, Dmn n dilimi ksdir, N susdura bildi, Sadc yasaq olundu. Diplomatik mclislrdn ydrld , Indi nyim yoxsa da, Ana dilim var. Onun n atam var. Mn varam, Uaqlarm var, Xalqm, vtnim, Mmlktim var. Mn bu dild dnrm, Danram ,yazram, Ax mn bu dild dmnim qbir qazram.

2011 / Mart

3

Bizim Trk irin dildir

Snin izin, klgn qalm Astarann baharnda(hid Firidun brahiminin xatirsin) ldnmn tutan yoxdur, Yoxdur sni yada salan. Qbrin st gy ot bitdi, Ey namurad yazq cavan. Asldn gndn bri, Matmlidir gy glstan. Dolaarkn umal yeli, Yurdun qzl bayranda. Ellr il od yandrdn, Babklr ocanda. Lakin fsus son iq tk, Sndn hyat randa. N ellrin mktbind Kitabn aan oldu. N yazdn qzl yaz Rvac tapb dastan oldu. Lakin sanma bu srd Hr ey bitib nisyan oldu. Gnn yeddi rngi rir Qzlzn sularnda. Snin izin, klgn qalm, Astarann baharnda. Faizm hl hkm srr Qzl odlar diyarnda Mktblrd ana dilin Oxutduran usta yoxdur. Ordu-ordu oymaqlarda sir oxdur, azad yoxdur. Keib raq, snb ocaq, Xaraba ox, abad yoxdur. Getdim baba diyarna, Grdm bayqu fikr dalb. Qbrin st axam a, Payz gn fq salb. Sndn yolda xatirlr Drin sz canda qalb. zrayla qlnc kim, Yen bir gn lcym. raq kimi, ya bir axam, Ya bir shr lcym. Bilirm ki, yer altnda Toz torpaa dncym.

Bunla bel minm ki, Nur zlmti boacaqdr. n nhayt fqlrdn Qzl gn doacaqdr . Da n qdr brk olsa da, sti soyuq doacaqdr.

Hbib SahirBizim Trk irin dildirAna gldr, bir gn solar, Ana dili irin olar. Bizim Trk irin dildir, Xo sdal, zngin dildir. Dil gndir, iq saar, Azadla qap aar. Yadn dili boyunduruq, Bir keiddir buruq-buruq. Boyunduruq xalq boar, Keidlrd quldur soyar. Qoy yadlasn senatorlar, Xalq soyan tacir-tccar. Yaltaq air yolun azsn, Tkc farsca qzl yazsn.

um taleAzmam sisli keidlrd, Budur Qa qaralr, Mni udmaq hvsil az am uurum. Gecdir, Qfil yolland qaranlqda, Aman! Qoulum yolculara, Yoxsa yol stnd durum?! Bir qar yer d sahibsiz deyil ey Tanr, Denn: Mn d yrtq adr hans chnnmd qurum?! Ham talesiz olurmu bu geni almd, Yoxsa airlrin ey Tanr olur taleyi um?!

4

Mart / 2011

Geosiyast

"Gney Azerbaycan rann nzibati razi blgsndkrm Rhimliqayda lv edilrk, lk razisi 6 ostana, 50 hristana (vilayt) blnd. Az kemdn blg haqda qanuna ediln lav sasnda ostanlarn (yaltlrin) say 10, hristanlarn say 49 oldu. Gney Azrbaycann vahid razisi Phlvi qays il doram-doram edildi. Tarixn trklrin yaad Hmdan, Zncan, Qzvin, Sultanabad, Sav v s. razilr Gney Azrbaycandan qoparlb baqa yaltlr prim edildi. Qeyri-farslarn adn yaadqlar tarixi razilrdn gtrmk v onlarn milli mnsubiyytlrini itirmk mqsdi il ostanlar qdim tarixi ad il yox, nmrlrl gstrildi. Azrbaycann sas razisini ehtiva edn iki ostan mrkzi Tbriz olan rqi Azrbaycan 3, mrkzi Urmu hri olan Qrbi Azrbaycan 4 nmr il nmrlndi. Azrbaycan ad tarix, corafiya kitablarndan, xritlrdn v rsmi dvlt sndlrindn xda edildi. stlik qdim Urmu hri sanki Rza Phlvinin atasndan qalm miras kimi Rzaiyy adlandrld. Rza Phlvindn sonra (1941-ci il) olu Mhmmdrza da lknin inzibati razi blgsn bir ne df l gzdirdi. Bu l gzdirmlr atasnn hakim fars milltiliyi siyastini daha da tkmilldirmkdn lav, bir milli razidn ksib baqasna yapdrmaqla milltlraras davti qzdrm, glck mbahis v mnaqilr n zl qoymudur. Msln, Mahabadn v krdlrin yaad bir ne rayonun 4-c ostana (Qrbi Azrbaycan), Azrbaycan razisi olan Astarann 2-ci ostana (Gilan), Hmdan v Qzvinin mrkzi ostana birldirilmsi hm tarixi-etnik razi blgsn pozmu v hm d qeyri-farslar z ana yurdundan ayrb prn-prn salmd. Phlvilr farsdilli hrlrin (Tehran, sfahan, iraz v s.) iqtisadi inkiafna, abadlq v quruculuuna xsusi nm vermkl bu i klli miqdarda vsait ayrdqlarndan ucqar yaltlrin isiz halisinin ktlvi kild bu hrlr axn gclnirdi. Nticd ucqarlar boalr v glmlrin mrkzi hrlrd assimilyasiyas asanlard. Glmlrd ox zaman z kimliyin, dilin, mdniyytin laqeydlik, biganlik yaranrd ki, bu da hakim siyastin istklrin cavab verirdi v siyasi rejimin milli mnasibtlrd izldiyi balca hdfin trkib hisssi idi. Milli mnasibtlrdki ziddiyytlr, lknin razi blgsndki ovinizm saslanan prinsiplr, ayr v buyur siyasti, oxsayl sosial-iqtisadi, mdni v s. problemlrin hll olunmamas Phlvi rejiminin hmilik kmsi il nticlndi. Gman etmk olard ki, hakimiyyt glmi yeni qvvlr islamdak haqqa v dalt meyarlarna syknib Gney Azrbaycanla bal ahlqdan miras qalm problemlri sivil qaydada, xalqn arzu v istyin uyun kild hll edckdir. Bu, n az ona gr bel olmalyd ki, phlvilrin qanl rejiminin yxlmasnda, respublika quruluunun brqrar olmasnda Gney Azrbaycan trklri mhm rol2011 / Mart

ki imperiya dvlti Rus arizmi il ran ahl arasnda balanm Glstan (1813), Trkmnay (1828) mqavillri il o vaxta qdr razisi 400 min kv.km-dn ox olan Azrbaycan zorla iki yer paraland: 280 min kv.km rann, 130 min kv.km is ar Rusiyasnn ixtiyarna kedi. ki imperiya dvlti Rus arizmi il ran ahl arasnda balanm Glstan (1813) Trkmnay (1828) mqavillri il o vaxta qdr razisi 400 min kv.km-dn ox olan Azrbaycan zorla iki yer paraland Bellikl, eyni kk, eyni dil v inanca, vahid Vtn malik olan bir xalq daltsizcsin ikiy blnd v bu ayrlq indi d davam edir. Bzi xrda dyiikliklr nzr alnmazsa, phlvilrin hakimiyyt yiylndiyi tarixdk (1925) ran ahlna qatlm Gney Azrbaycann razi btvly qorunub saxlanlmd. 1906-c ild qbul edilmi seki mcllsind ran razisinin aadak yaltlrdn ibart olduu qeyd edilmidi: Azrbaycan, Xorasan, Fars v Sistan yaltlri. Azrbaycan yalti iqtisadi, mdni, elmi potensial v corafi mvqeyin gr aparc yalt hesab olunurdu v lknin vlihdi bir qayda olaraq bu yaltd Tbrizd otururdu. Rus kazak hrbi birliyind mehtr vzifsind alan Rza xann ahlq taxtna xd gndn Gney Azrbaycann xritsi qaylanmaa balad. Azrbaycan trklrinin ran daxilind btv inzibati-razi vahidin malik olmas fars ovinistlrini v onlarn hamisi Rza xan narahat edn balca msllrdn idi. Vahid dil, vahid milli kimlik mfkursi il i balayan Rza Phlvi vahid ran millti arn ortaya atd v qeyri-fars xalqlarn lkd mvcudluunu danmaa balad. hmd Ksrvi v Mahmud far mktblri v onlara oxar ovinist mfkurli cmiyyt v birliklr yarand. Bunlar lk miqyasnda Rza Phlvinin assimilyasiya siyastini nzri baxmdan saslandran v hakim fars milltilik mfkursini yayan xslr v tkilatlar idi. Nticd fars ovinizmi dvlt siyastinin trkib hisssin evrildi, qeyri-fars etnoslarnn yaad regionlar he bir elmi, iqtisadi v mdni tml syknmyn inzibati razilr ostanlara (yaltlr) blnd. Bu haqda ilk rsmi dvlt qanunu 1937-ci ild 10-cu ran Mclisi trfindn qbul edildi. Hmin qanuna gr, lknin inzibati-razi quruluuna dair mvcud

5

Geosiyastoynam v oxsayl qurbanlar vermidi. Lakin 1979cu il ran inqilabndan Gney Azrbaycan trklrinin byk umaca olsa da, khn hamam, khn tas misalna oxar bir gerklikl zldi. Baqa istk v tlblr bir yana, lknin inzibati blgsnd Azrbaycan razisini qaylama, ayrb baqasna yapdrma mliyyat daha pis formada davam etdirildi. Bllidir ki, vahid kk v mdniyyt malik olan bir milltin varlnn qorunmas, mxtlif sciyyli laqlrin mvcudluu, milli potensialn gclnmsi, dil, adt-nn il bal chtlrin inkiaf v tkmilldirilmsi n onun razi btvly v kompakt yaamas nmli rtdir. Odur ki, Gney Azrbaycanda soydalarmz farsladrmaq, onlar assimilyasiya qazannda ridib yox etmk niyytinin hyata keirilmsind inzibati-razi blgsndki ostanlara ayrma mliyyat son 80 ild ran hakim rejiminin lind mhm vasitlrdn biri olmudur. ran inqilabndan sonra mlum oldu ki, icraedici hakimiyytd v ran slam uras Mclisind dvlt skan arxasna kemi bzi qvvlr phlvilr dvrnd milli siyastd ttbiq olunan tdbirlrin qorunub saxlanmasna alrlar. nqilaba qdr lk razisi 14 ostana (yalt) blndy halda, indi onlarn say artrlaraq vvl 28-, sonra is 30-a atdrlmdr. rdbil mahalnn Tbrizdn aslln aradan qaldrmaq ad altnda rdbil hri trafndak 9 hr, 21 rayon (bx), 63 knd birlmsi (kndistan) v 2221 yaay mntqsi il birlikd 17.925,5 kv.km razi il rqi Azrbaycandan qoparlb mstqil ostan (yalt) elan edilmidir. rqi v Qrbi Azrbaycan ostanlarndan bir ne inzibati-razi vahidini ayrb Gney Azrbaycan ostan yaratman zruriliyi (burada mqsd Gney Azrbaycan ifadsini ovinistlri narahat edn anlamdan xartmaqdan ibartdir .R.) v yaltlrin yen vvlki kimi nmrlnmsi haqda lk Mclisind v mtbuatda sz-shbt gedir, Maraann ayrca ostan olmas tklif edilir v s. Xorasan yaltin daxil olan Trkmnshra blgsinin adndak trk szn yox etmk n bu razid yeni Glstan ostan yaradlmdr. Hmdan, Qzvin kimi tarixi Azrbaycan torpaqlar ostanladrlaraq Azrbaycan razisindn ayrlmdr. Sav, Astara, Sultanabad, rak v s. blglr is hl d farsdilli yaltlr trkibind qalmaqdadr. Bellikl, 20-ci yzilin vvllrind Gney Azrbaycan rann inzibati-razi blgsnd vahid bir region olduu halda indi bu razid rqi Azrbaycan, Qrbi Azrbaycan, rdbil, Qzvin, Zncan, Hmdan ostanlar yaradlmaqla vahid razi tik-tik edilmidir. Bu paralanma etnik-mdni, iqtisadi laqlr ar zrb vurmaqdan savay, milltin btvlyn pozur, onu yad tsirlr mruz qoyur. Paralanma il Quzey Azrbaycan v Gney Azrbaycan bir-birin qar yadladrmaa, unutdurmaa xidmt edn siyast bu gn d ostanladrma mliyyat il davam etdirilir. Dili yasaq, azadl buxovlanm bir milltin zorla ikiy paralanm razisinin yenidn mqsdli kild blk-blk edilmsin dnya tcrbsind analoq tapmaq tindir. Bu, 20-ci yzildn 21-ci yzil miras qalm milli zlm siyastinin tzahrdr. Eyni zamanda bu, ran cmiyytini dndrn, hakim dairlri yollar axtarmaa mcbur edn problemlrdndir. Bu mnada ran mtbuatnda gedn yazlar, Mclisdki shbtlr v mzakirlr diqqti kir. Qeyd etmk lazmdr ki, ran inqilabndan sonra lk razisinin kiik vahidlr blnmsi ictimaiyytd v bzi dvlt mqamlarnda birmnal

qarlanmr. Bu haqda olan fikir v mlahizlri, elc d irli srln tkliflri iki qrupa blmk olar. Birinci qrup razisinin btvly pozulmu v halisi farsdilli yaltlr daxil edilmi qeyrifarslardr. Onlar z Ana Yasa hquqlar urunda mbariz aparr, razisinin v milltinin ran razisi daxilind vahidliyini brpa etmy alr, zorakla syknn assimilyasiya siyastin, ayr-sekiliy son qoyulmasn tlb edirlr. lknin federasiya sasnda idar olunmasn, yaltlrin hquq v slahiyytlrinin artrlmasn istyirlr. Bu haqda mtbuatda v informasiya vasitlrind alan bhslrdn lav, randa dvlt federalizmi balql mqallr toplular v kitablar da ap olunur. Baqa szl, lknin inzibati-razi blgsndki daltsizlik v insan haqlarna hrmtsizlik bu gnk randa federalizm mslsini gndm gtiribdir. Bu spkid gedn danqlar v yazlar hakim dairlr yaxn qvvlri narahat etdiyindn onlarn da ssi

6

Mart / 2011

Geosiyastfrqli istiqamtd eidilmkddir. lknin inzibatirazi blgsn yenidn baxma hl Mhmmd Xatminin prezidentliyi dvrnd gndm gtirn Marikt Cbhsi v onun ayr-ayr zvlri inzibati-razi blgsn qismn d olsa qeyri-fars etnik oxluun istyin uyunladrma tklif edirdir. Onlarn fikrinc, indiki inzibati-razi blgs bir sra tinliklr yaratmaqla yana, qeyri-fars xalqlarn dvlt olan inamn getdikc azaldr, etnik qruplarla dvlt arasnda olan mnasibtlrdki grginlik lkni thlky srklyir, mmlk-tin paralanmasna sbb ola bilr. Bu spkid fikirlr kemi Milli Thlksizlik v Xarici Siyast Komissiyasnn bas Mhsn Mirdamadinin Keyhan qzetin verdiyi msahibd rast glirik. M.Mirdamadi lknin yeni inzibati-razi blgs tklifindn narahat olanlara bildirmidi ki: lknin yeni inzibati-razi blgs thlksizlik n problem yaratmayacaq Biz azlqda qalan xalqlarn xeyrin hrkt etmli, onlarn rejim v hkumt etimadn artrmalyq. Ancaq bel etmkl biz onlarn etimadn v hkumtin onlara inamn qazanm olarq Bu gn lkd etnik qruplar sasn srhd mntqlrind yaayrlar. Onlarn kemid dvltdn naraz olduqlarn bilirik. Kemi tarixdki narazla biz bu gn he vchl yol vermmliyik. Tehran hr mniyyt darsinin sdr mavini brahim Rezayi Babadi lknin indiki inzibati blgsnd dyiiklik edilmsin v ostanlarn saynn 10-a endirilmsin, ostanlarn etnik trkib sasnda razic genilndirilmsin trfdar olduunu sylmidi. NvideAzrbaycan qzetind ap olunmu msahibsind o, ostan sznn yalt v ya vilayt sz il vz edilmsini tklif edirdi. Yuxarda gtirdiyimiz qismn mtdil mvqedn frqli olaraq lknin 10 yalt blnmsi il bal narahat olanlar v bu haqda drindn dnmyi, tlsmmyi mslht grnlr d vardr. Msln, Cahanbx Xancani parlamentdki xnda yeni inzibati blgy dair Mclis verilmi layihlr trafnda ciddi dnmyin grkliyini bildirdikdn, mtx-ssis rylrin ehtiyac olduunu qeyd etdikdn sonra iin iindn i xar, dvlt problemlr yarana bilr demkl deputatlar ehtiyatl olmaa armd. Tehran Universiteti Hquq v Siyasi Elmlr fakltsinin dekan, doktor Hmid hmdi lk razisinin 10 inzibati regiona ayrlmas haqda tkliflri v bu bard Mclis tqdim olunmu layihni thlksizliyin v milli birliyin zifldilmsin sbb olacaq bir i hesab etmi, bu i 1324-c ild (1945-ci il 21 Azr hrkatn nzrd tutur .R.) v 1339-cu ild (1950) l atldn vba tutmadn syldikdn sonra demidi: Azlqda olan xalqlar yeni blgnn ardnca muxtariyyt tlbi il x ed bilrlr. Milli birliy v thlksizliy hmiyyt vernlr bu idn nigarandrlarBu i ayr-ayr qruplarn v alszlarn iidir. lbtt, Hmid hmdi ran tarixind zlmkar, ovinist Rza Phlvinin v onun olunun dayanm dyirmanna su tkb onu hrkt gtirmk arzusu il yaayanlardandr. Lakin cnab doktor bilmlidir ki, indi n 19cu, n d 20-ci yzil deyil, milltlrin ayaa qalxd v z haqlarna sahib xmaq zmi il mcadil meydanna atld, demokratiyaya, sivil glcy doru irlildiyi 21-ci yzildir. Bu sr hm d trkn uurlu sri olduundan tarixi torpaqlar tik-tik doranm Gney Azrbay-candak soydalarmzn iql sabahna ina-nrq. Onun rqi Azrbaycan, Qrbi Azrbaycan, Hmdan, rdbili, Zncan, Qzvini, uzaq dm Savsi, qrbtd qalan Astaras v daha ne-ne blgsi Azrbaycan ad altnda birlck v vahidlck. Gney Azrbaycanda milli oyan hrkatnn gndn-gn genilnmsi v vst almas bu inam daha da artrr. Bu baxmdan gnc soydamzn NvideAzrbaycan qzetinin 191-ci saynda drc olunmu mqalsi diqqtlayiqdir. Mqaldn grnr ki, Gney Azrbaycan trklri lknin yeni inzibati-razi blgs haqqnda ran slam uras Mclisin tqdim olunmu, hl d mzmunu gizli saxlanlan layihdn v bu layih trafnda gedn sz-shbtdn, ara-sra qzet v drgilrd aparlan diskussiyalardan narahatdrlar. Hmin nara-hatl ifad edn mllif yazr: Daxili lr nazirinin mavini yeni blgd 10 yaltin yaradlacan bildirir. Lakin bu blgd hans prinsipin sas gtrlcyini, hans yaltlrin v hrlrin hans inzibati-razi vahidin daxil olacan aqlamr. Grsn, yen d rqi Azrbaycan, Qrbi Azrbaycan, rdbil v Zncan ayrayrlqda ostan kimi grcyik? Yaxud Qzvin v Hmdan kimi trkdilli blglrimiz, Gilann trkibin qatlm Astara, digr trkdilli hrlrimiz yeni blgd Gney Azrbaycann razisin daxil edilckmi? Azrbaycan eqi il yaayan biz cavanlar Azrbaycann btn razilrinin bir yaltd birldirilmsi haqqnda Mclisd msl qaldrma blglrimizdn seilmi deputatlardan xahi edirik. ran slam uras Mclisind trklri tmsil edn deputatlara nvanlanm bu mracit slind 35 milyonluq bir xalqn ssidir, qanuna v haqqa syknn tlbidir.2011 / Mart

7

AnmSmd Behrnginin qbri banda Tbriz hrin gldim bu shr, Mn sni dostlardan alanda xbr: O bir glstanda yatr,- dedilr,Bu ana torpan zizi tki,Smd Behrngi. Qbrinin nnd bam ydim, zldn bu olub istdiyim, hdim: Hyatda birc yol sni grydim, Qoyaydm bana er lngi,Smd Behrngi. Yazdn ki, vtnim para-paradr Hr para qlbimd drin yaradr. Qara balqnda mman aradn, Ancaq uddu onu mman nhngi,Smd Behrngi. He knd, hr sn smadn, Gzdi lk-lk hrtin, adn. Doland arxanca cl-clladn, Dalalar qlnc, Araz tfngi,Smd Behrngi. Bilmirm flyin bizl qsdi n. Vaxtsz lm yeli sdi stn. Myr Araz durdu snin qsdin? Bs ndn qarald sularn rngi,Smd Behrngi. And yerin bu vtn torpa oldu, Adn dostlarnn bayra oldu. Tbizd n qdr Smd douldu, Dyidi hyatn khn ahngi,Smd Behrngi.

Bala Azrolu

1996, Tbriz

8

Mart / 2011

dbi dnclr

Gney Azrbaycanda ada dbiyyatn durumu randa yeni v Mirz Ftli Axundzadnin srlrin yaranmas n ana dilinin hm d qrammodern slublarda yaranan ilk matik rtlrin ml edilmlidir. Bir ulusun ruhu hekay janrlarAzrbaycan trkcsindn farscaya trcm olunan hekaylri il baland. Onun ''Aldanm Kvakib'' v ''Yusif Srrac hekayti'' adl kiik hcmli romanlar Mirz Cfr Qaracadal trfindn trcm olunaraq dbi mhiti z etgisi altna ald. Bundan sonra Hac Zeynalabdin Maraal ''brahim Byin syaht-namsi'', Mirz bdl Rhim Tbrizli ''Msalkl Mhsn'' v ''hmd Sfi Talibinin kitab'' srlrini yazmaqla yeni slubda bdii nsrin tmlini qoydular. Gney Azrbaycanda ada nsr termini Mrut inqilab dvrndn balayr. O dnmd Tbriz v Azrbaycann frqli yerlrind nsr yazanlar ox az idi. O zamanlar Gneyd siyasi drgi v qzetlrin nrinin say artmaa balad. Bu mtbu orqanlar srasnda Clil Mmmdquluzadnin ''Molla Nsrddin'' drgisi nd gedn mtbu olmudur. Mirz Clil ''Molla Nsrddin''d o zamann knd hyatn tmsil edn ''Xann tsbehi'' adl ilk kiik hcmli hekaysini yazd. Bu sr ox yazarlarn yaradclna byk iz qoydu. Bu hekayd Azrbay-can kndlilrinin xanlarn zlmndn cana doyduqlar v xurafat iind nec yaadqlar tsvir olunmudu. srin ideya v bdii mzmunu uzun illr oxucular trfindn sevilibdir. Molla Nsrddin drgisindn sonra hmd Bsirt ''Molla mi'' adl trk dilind yeni bir drgi buraxd. O, bundan lav ''Heyvanlarn mrafsi'' adl 110 shiflik bir kitab da ap etdi. Burada heyvanlarn dilil insanlarn dnclri qlm alnb. Bundan iki il sonra Mirz Hsn Rdiyy kiik hekaylrdn ibart ''msale Loman'' adl bir kitab ap etdi. Bu kitablarn hams Tbriz mxsus lhcd yazlb. Bu srlri alimlr Gney Azrbaycanda ada nsrin balanqc olaraq qeyd edirlr. Bu srlr fars dilind yazan trk yazarlar n byk bir rnk olubdur. Mhz buna gr d 1906-1940-c illr aralnda Gney Azrbaycanda dnya miqyasl hrt qazanan srlr yarand. Grkmli yaz Qulamhseyn Saedi ''Byl zallar'' adl kitabn yaymlad v bellikl dnyann n adlm hekay srlrinin mllifi kimi hrt qazand. srd knd hyatnn gerkliklrini yksk bdii sviyyd yazmaqla hm d dnyann n adlm hekay srlrindn biri kimi tannd. Bundan sonra hekay janrnda Smd Behrnginin yazd ''Balaca Qara Balq'' adl sri d dnya hrtli bir sr kimi ortaya xd. Behrngi Gney Azrbaycanda bu srl uaq dbiyyatnn banisi kimi lmz imzasn tarix yazd. O, srlrini uaqlar v yeniyetmlr n yazsa da, bu hekaylr htta yallar trfindn d sevilir. Bizim ada nsrimiz demk olar hl bu n d bamsz deyil. Bunun sas problemi is ana dilind mkmml thsil siyastinin olmamasdr. Elmi baxmdan ana dild yazlan nsr srlrind xeyli qsurlar var. Buna gr d nsr dilimiz ya Trkiydn etgilnir, ya da Quzey Azrbaycandan. Nsr dilind

onun snt trlrind, zllikl dbiyyatnda z imkanlarn kf edib, zn gstr bilr. Bu baxmdan biz yeni bir dalann ortaya xmasna tanq oluruq. Bu gn airlrimizin yan sra, ox sayda nsrd yazanlarmz ciddi kild aba gstrirlr. ndi Gneyin ii v dinda olan yazarlarmzn frqli srlrini grmkdyik. Gney Azrbaycanda bu gn qlobal dnb milli dild yaratmaq ox nmlidir. z dilimizd yaranan yeni dbiyyat dalasnn alt yaps hazrlanmaqdadr. Bu prosesi daha da gclndirmk n trcm iin d diqqt yetirmk grkdir. Dnyan z dilimizd oxumaq bizim n ox vacibdir. ada dnclri oxuyub yrnmk v dnya bdii sntinin ld etdiyi uurlardan faydalanmaq bu yolda limizdn tuta-caqdr. yirminci yzilin ilk anda Azrbaycan trklri gzlrini dnya dbiyyatnn yrnilmsin evirmi, olub kenlrin inda yeni dbiyyatn yaranmas n ox ciddi zmin hazrlamlar. Trkiy mtbuatn izlmkl dildki yaxnlama, dbi v siyasi mnasibtlr d z tsirini gstr-midir. Bu illrd Azrbaycan dbiyyat Trkiy dbiyyat il paralel olaraq glirkn ortaq dncnin d etgisind btnlibdir. Bu dnmin tannm simalarndan Mirz Clil, Sabir, liqulu Qmksar v li Nzmini ada milli dnc v milli dbiyyatmzn sas banilri kimi d hesab etmk olar. Onlar ada Azrbaycan dbiyyatnn dnya sviyysin yaxnladrlmas v dbi mhitin simvoluna evir bildilr. Dnyada ba vern proseslr ada dnc trzin uyun kild ifad anlay da belc inkiaf etdi. Bu srlrd qeyd olunan toplumsal qavramlar da dbi realizmin inkiaf etmsi demk idi. O zaman yaranan eirimiz v nsrimiz Mrut dnmindn sonra xsusil millilm il yana, hm d adalamdr. Gney Azrbaycanda yeni poeziyann tmli Hbib Sahirdn balayr. O, yeni eirin ortaya xmasnda ilk addmlar atb v csartli eirlr yazbdr. 1914-c ild ''Klglr adl kitabn v iki il sonra ''qayeq'' adli srbst eirlr kitabn yaymlad. Bu kitablarda hm mzmun, hm d poetik dnc trzi yeni idi. Bununla da Hbib Sahir nnvi poeziyada gylrd ifad olunan xyali qavramlar ilk df yer endirdi. O, khn qliblrdn xmaqla yeni dbi janrn inkiaf etmsin hm d tkan vermidir. Hbib Sahir bununla da Gney Azrbaycan poeziyasnda siyasi, satirik v duyusal eirimizi yeni ruhda canlandrmaqda byk addmlar atbdr. O, kemi tnqidil baxb, kiflnmi nnlri sndran ilk airimizdir. Bununla da dbi prosesd ksr airlr fikir v dnc, hm d forma baxmndan Hbib Sahirdn etgilniblr. Yni iyirminci yzild Gney Azrbaycan dbiyyatnn byk simalarndan biri Hbib Sahirdir. Digr trfdn byk sntkarlqla yaratd srlri onu hm d Trk dnyasnn nmli dbi simalarndan biri kimi tandbdr.2011 / Mart

9

dbi dnclrranda fars dili v dbiyyatndan frqli olaraq, trkc uzun mddt dbi srlrin yazlmas susdurulmudur. Azrbaycan trklri ox tinliklrl qarlaaraq, z milli dbiyyatn qorumaq v yaada bilmk n drin mcadil aparblar. Ar basqlara baxmayaraq trk dbiyyatnn n byk airi hriyar yetiib. Onun yaradclq dnmlrindn n nmli mrhl 1950-1972-ci illrdir. Bu ada trk dilind yazd eirlrinin dbi gc onu dnya airi kimi tantdra bildi. Heydr Babaya salam (1954-1962), Trkn Dili (1969), Mmmd Rahim mktub (1967), Shndiyy (1967-1970) kimi iri hcmli srlri btn Gney Azrbaycanda milli dbi prosesin inkiafna byk tkan verdi. O, eirlrinin mvzusunu gerk hyatdan alm, xalqn anlaya bilcyi sad v doal bir dild ifad etmidir. airin sz xzinsi geni olduu n, xalq dbiyyatndak axc v sad slubu baar il qullanmdr. hriyar fars poeziyasnn qarsnda yox olmaa z tutan trk dilini ''Heydr Babaya salam'' sri il bdi olaraq ayaa qaldrb, ban gylr atdrd. Gney Azrbaycan dbiyyatnn n grkmli airlrindn biri d Bulud Qaraorludur (Shnd). O, Phlvi rejiminin n qddar siyastin sin grrk Dd Qorqud eposunu ''Sazmn Sz'' ad altnda btvlkl nzm kmi, onun ndnini is z xalqna (trk milltin) rfli kemiini gstrmk, milli ur v mnliyinin yolunu gstrmidir. Sazmn sz'' sri dflrl Trkiy v Quzey Azrbaycanda da yaymlanmdr. Shnd bu srl trk dilinin gcn isbat etmkd ox baarl olmudur. O, baqa eirlrind d vtn sevgisi, zgrlk, milli haqlar anlamnda yksk dbi rnklr yarada bilmidir. Shnd z nvbsind Gney Azrbaycann ada poezyasnn inkiafnda drin etgi buraxmaqla yana, htta hriyar bel z ana dilind yazmaa arrd: Bu gn mn Shndm, sn hriyarsan, Gl ban ucaldaq qoca Tbrizin. Bir kr yadlarn dan ataq, kk qaysn z elimizin... El bu arya cavab olaraq, hriyar da ''Shndiyy'' epik srini srf Shnd n yox, btn Azrbaycana ithaf etmidir. Son 70 ild Gney Azrbaycanda yazb yaradan airlrin srlrind siyasi motivlr olduqca gcldr. Phlvi dnmind mubariz aparan airlrdn biri d lirza Nabidil(Oxtay) olmudur.Onun yaradcl qsa olsa da bel, bu srlr daim yaardr. Onun idrak dnyasnda dy il snt bir-birindn ayrlmayan nsrlrdirlr. Oxtay eirlrind z idealn yksk bdii donda ortaya xarmaqda ox baarl olmudur. Onun ideal v srlrinin sas yn nsandr v bu insann n yksk dyri zgrlkdr. Oxtay zgrly trf uzanan yolun yorulmaz v midlrini itirmz yolusu olmudur: Sazaq dan yerind bizi gzlyir, Soyuq llr il aa bilmrik Glck gnlrin qzl qapsn, Soyuq llr il ala bilmrik Gnlrin saznda zfr mahnsn... Phlvi rejimi devrildikdn sonra, durum bir qdr frqlidir. ndi milli dbiyyatmza qar srt basqlar olmasa da, Gney Azrbaycan eiri v dbiyyat znn milli xarakter v mzmunu il yaamaqda davam edir. Bu srada xeyli yksk dbi bdii snt rnklri d yaranbdr. Hmid Riszad (Shr) xanmn ''Mavilr'' adl eir kitab ada dbiyyatmzda yeni atmosfer ortaya qoymaqla dbi prosesd yeni canlanmaya sbb olubdur. O, ''Mavilr'' kitabnda olan eirlrind fikir v duyularnda tam yeni v dyiik bir forma, canl tsvir, tmsil v rmzlrdn istifad etmkl dvrnn ada istk v tinliklrin toxunmaqla aq-gizlin drdlrini, dbi v bdii formada csartl aqlaya bilibdir: Gecdir! Baxram ay bacasndan Baqa bir mavi gy Orada da var. El bil Gec yurdun qana dnm dnizindn ne bir qmli bulud- qanl syd... Gecdir! Baxram ay bacasndan Baqa bir mavi gy... Gney Azrbaycan ada poeziyasnn durumu zn frqli formada gstrmkddir. ndi airlrin oxu toplumsal olaylar ks etdirmkddirlr v indi Gneyd hakim olan sxntlardan tutmu, siyasi basqlar, kltrl yrlr, toplumsal thqirlr v narazlq duyusunu v milli dnclrini eir dili il ifad etmy aba gstrirlr. Bu gn Gney Azrbaycanda yrnci Hrkatnn ortaya xmas, onlarn milli dild dbi rnklr yaratmalar, milli kimlik prosesinin inkiaf etdirilmsi urunda apardqlar mbarizlrin nticsi kimi bu ortamda dayanmadan oxlu sayda drgilr, kitablar nr etmlri yeni canlanmaya sbb olubdur. Onlarn bu tbbslrd bulunmalar sbbindn Gney Azrbaycanda ox frqli bir atmosfer yaradbdr. Yni btn gnc yazlar n olursa olsun, tam trkc yazmaa balayblar. Halbuki bu yazarlarn he biri ana dilind thsil grmmilr. Onlarn btn nhv qurulular farsca olmu v bir szl, farsca dnb trkc yazrdlar. Bu is dild oxlu qarmaqarqlqlara sbb olurdu. Bu yazarlar srlrind zllikl Anadolu trkcsindn etgilnib, internet fzasndan da geni sviyyd yararlanmaqlar bu qarql daha da gclndirdi. Yni yazl fza tcrb olunmadan, ifahi bir dnyann ortasna atldlar v bu durum dayanmadan genilnir. Milli qzet v drgilrin olmamas sbbindn kims bu olaya tpki gstrib, onlarn dbi srlrini tnqid ed bilmdi. Ama btn bunlara rmn buna anormal olaraq yanalmr. nki iind olduumuz bu anlam maraql bir ortamdr v bu gedi irlildikc, Gneyd byk srlrin ortaya xmasna midlri artrbdr. Gney Azrbaycann ada dbi durumunu bel xulas etmk olar: 1. Bzilri yalnz modern v avangard bir dbiyyatn trfdardr, digrlri is ski dbiyyat qavramaqla yeni zlliklr alamaq, adaladrmaq trfdar kimi x edirlr. 2. Bzilri dbiyyat eird xulaslndirir, bzilri is yalnz v yalnz nsrd. 3. Bu gn ada dbiyyatmzda ilniln dil sahsini, bzilri Anadolu trkcsini savunur, digrlri Quzey Azrbaycan trkcsini, bzilri is ortaq trkcd yazma savunur. 4. ada dbiyyatmzda hm poeziyada v nsrd olan sas mvzular: vtn, zgrlk, srgnlk, ayrlq, hsrt v bu kimi mzmunlardr. Yeni dbi proses milli kimliy qayd anlamna doru addmlayr. dbiyyatmzn daha da irlilmsi n dbi tnqidilr byk ehtiyac var. Gnc nslin milli dncsinin inkiaf yolunda byk uurlara imza atlmas n bu proses byk glcyimizin ana yoludur.

A. Nsri

10

Mart / 2011

Shbthakimiyyti dvr bir il trk dilind oxuduuna gr ana dilimizin dbi xsusiyytlrini ox mkmml bilir. Dr. Brahninin romanlar, erlri v digr srlrind hmi Azrbaycan mvzusuna geni yer verilir. Onun srlrind azrbaycanl obraz v Gney Azrbaycann tbiti canlandrlr. "4-c sinf balayanda grdm ki, ilk df olaraq evd dandm dill mktbd oxuduum dil arasnda he bir frq yoxdur. Buna gr hmin bir il rzind, z-zm yad olmaq kimi hiss keirmdim. Lakin sonra Tehran ordusu gldi v yenidn mktbd tdris dili fars dili oldu."- dey o xatrlayr. O zaman tlblr thsillrin davam etmk n ikinci dil kimi ancaq ingilis dilini se bilirdilr. Rza Brahni universitetd ingilis dili v dbiyyat sahsind thsil alr. Ondan universitetd d ikinci dil semk tlb olunur v o, fransz dilini seir. ndi 75 yal yaz deyir ki, grnr o zaman ikinci, ya da nc dildn mqsd trk dili deyilmi. Rza Brahni ana dilind thsil imkanndan mhrum olmaq hesabna baqa dillri yrndiyini xatrlayaraq bel deyir: Bellikl, mn bir ne dil biln bir adam oldum." O, srlri haqda danarkn deyir: "Mn dbi faliyytimd vvldn 3 janrda yazmaa balamam v buna davam edirm. Hm eir, hm roman, hm d dbi tnqid janrlarnda yazram." Brahni lav edir ki, eir v romanlar baqa dillr trcm olunduuna gr o daha ox bu janrlarla tannr. Brahni z soydalar arasnda bir trk kimi v radikal siyasti kimi tannnmdr: "Mn 40-50 il milli demokratik haqlar zrind almam. Dil azadl mnim mqsdlrimdn biri olub. Senzura il mbarizlr qoulmuam. Yoxsul aildn gldiyim gr siniflr mslsi hmi mnim fikrimi mul edib v mn 40-45 il vvldn indiy kimi qadnlarn kiilrl brabr haqlara sahib olmalarn mdafi etmim" Dr. Rza Brahnin srlrin yksk dbi qiymt verilib. Bir ne il bundan vvl o, dbiyyat sahsind NOBEL mkafatna namizd gstrils d sonradan namizdlr siyahsndan xarlb ki, bunun onun bzi iranl mxaliflrinin faliyyti nticsind ba verdiyi deyilir. Dr. Rza Brahninin kitablarnn byk hisssi randa ap olunub. Onun srlrinin bir hisssi (3500 shif) fransz dilind nr edilib. Bundan lav, yaznn srlri sasnda 7-8 pyes yazlb v tamaaya qoyulub. Mhmmdrza Phlvi irticasnn dvrnd onun bir ne kitab AB-n Nyu York hrind ap olunub. Dr. Rza Brahni "Kanadada yaayan Gney Azrbaycanllar Dil v dbiyyat Cmiyytinin tsisilrindndir v bir ne il cmiyytin sdri vzifsini yerin yetirib2011 / Mart

Rza Brahni: "Mn 40-50 il milli demokratik haqlar ynnd faliyyt gstrmim. Dil azadl mnim mqsdlrimdn biri olub. Senzura il mbarizlr qoulmuam. Yoxsul aildn gldiyim gr siniflr mslsi hmi mnim fikrimi mul edib v mn 40-45 il bundan vvl indiy kimi qadnlarn kiilrl brabr haqlara sahib olmalarn mdafi etmim" "Mn, yoxsul bir aildn glmim". Bu szlr onlarla srin mllifi, kitablar qrb dillrind nr olunmu Kanada Pen Klubunun kemi sdri, azrbaycanl yaz Dr. Rza Brahniy mxsusdur. Rza Brahninin ailsi yoxsul olsa da, uaqlarn yax mktbd thsil almasna alb. Mllifin dediyin gr, onun byk qarda randa elmi psixologiyann banisidir. Rza Brahni "O kii ki, arvadn itirmidi" nal kitabn oxuyandan sonra onda yazma qabiliyytinin olduunu akar edir v bundan sonra yazmaa balayr. Bir ox iranl ziyal kimi lksini trk etmk mcburiyytind qalan yaz Azrbay-can, trk, fars, ingilis, fransz v rb dillrini bilir. Rza Brahninin kitablar farscadan lav, ingilis v fransz dillrin trcm edilrk bu dillrd d nr olunub. Kanadann Pen Klubunun nmayndlri srlri il beynlxalq miqyasda tannm, baqa qlm dostlarnn rbtini qazanm azrbaycanl yazya tkilatn sdrliyin namizd olmasn tklif etdikd o bu tklifi qbul edrk bu qurumun sdri seilib v bu vzifd olduu zaman tkilatda bir ne mtrqqi dyiikliyi hyata keirib. Rza Brahni ah dvrnd mxalif fikirlrin gr hbs olunub. O, randa slam nqilabndan sonra da hbs olunub v edam olunmaqdan son anda xilas ola bilib. dbi faliyytlrini davam etdirn yaz artq randa qala bilmycyini baa drk, lkni trk etmk mcburiyytind qalb. Dr. Brahni hazrda Kanadann Toronto hrind yaayr v York Universitetind masir dbiyyat v dbi tnqiddn drs deyir. Brahni Seyid Cfr Pivrinin Azrbaycan Demokrat Firqsinin

11

Vtn airi

Ham Trlanam Trlan 1923-c ild Bak hrind anadan olmu, ilk thsilini burada almdr. O, kiik yalarndan eir yazmaa balamdr. Trlann ailsi Gney Azrbaycanda olduu n, 1938-ci ild onlar osif Stalinin antitrk siyastinin nticsind vtn dnblr. Srab hrinin yaxnlnda, z ata-baba yurdlar olan Zangilabad kndind mskn salrlar. kinci dnya sava anda Trlan kndi trk edrk Tehrana kr, Orada bir mddt adi ilrd aldqdan sonra, sonra kynk tikm fabrikind fhl kimi albdr. 1947-ci ilin dekabr aynda Gney Azrbaycanda Milli Hkumt qan iind bouldudan sonra Trlan milli davann fallarndan biri kimi hbs olunubdur. Phlvi rejimi sonradan onu rann ucqar shralarndan birin srgn edir. Srgn mddti bitdikdn sonra, Trlan eir yaradcln gah gizli, gah aq kild davam etdirir. Ham Trlan 1964-c ildn etibarn Salamullah Cavidin Tehranda yaratd Dostlar gr dbi mclisin clb olunmudur. Bu dbi mclisin n byk fallarndan biri olur. Trlanin ilk yaradclq dvrn hat edn Alovlu eirlr adl kitab oxucularn byk rbtini qazanmdr. znn saf vtnprvrlik ruhunda yazd eirlr il Ham Trlan bdi olaraq Azrbaycan trklrinin ada dbiyyatnn n byk simalarndan biri kimi tarix dm milli airlrimizdn biri kimi qbul edilir.

H

Aydn Qara Qafarolu

Mnimdirziz Vtn, snin doma elind, Bitn lal, aan gllr mnimdir. Bu vktli, zmtli torpan, Qoynundak igid ellr mnimdir. Aslan kimi xalqmdak ox hnr, Tarix bilir vqarldr da qdr. Blbl kimi nm deyn hr shr, Sazndak ssli tellr mnimdr. Sadtdn ilham ald elimiz, Gn xd, iqland gnmz. Yurdumuzun hrtidir dilimiz, Bu hrtli irin dillr mnimdir. ndi doma diyar qeyinir lvan, Vtn gylrindn kilir duman. Fxridir knlm bu nur hr zaman, Azrbaycan adli ellr mnimdir.

Mnmox da z elimd, vtnimdym. Yadlar lind ziln mnm. z doma dilimd dansam da mn, Dili xncr il ksiln mnm. Suleyman Rstm drd olub vtn, Gz ya lnib eirlrindn. Rstm olmasayd deyrdim ki, mn, li hr trfdn zln mnm. Bilirm, bilirsn ndir kdrim, Qaranlq gecdir aydn shrim. ap z grmyn sz incilrim, Taxada yan-yana dzln mnm. Qan qardam deyir kedin varndan, Ah kdi baxdqca z diyarndan. Zamann eybcr barmaqlarndan, Babkin al qan szln mnm.

12

Mart / 2011

stiqlalmz

Gney Azrbaycann istiqlalkontekstind) yolu (Quzeyd v Gneyd milli hrkatlarn mqayissiMsiaa Mhmmdihrkatn bir nv eyni mexanizm zr hazrlanmas v gerklmsidir. Tfsilata varmadan bunun ziyallar tlblr ktllr sxemi zr ba verdiyini syly bilrik. Hr iki halda beynlxalq faktoru da nzrdn qarmaq olmaz. Dnyada gedn qlobal-lama v demokratiklm proseslri, milli hquqlar da ehtiva edn insan haqlar mslsinin prioritet evrilmsi v lklrin "daxili ii" olmaq statusundan xmas kimi amillr hrkata birbaa v dolays il tsir gstrmi v gstrmkddir. Qeyd edk ki, beynlxalq situasiyadak dyiikliklr nticsind regional faktorlar Quzeyl mqayisd Gneydki hrkatda daha gcl etkiy malikdir. Burada digr mhm bir amil olaraq, Quzeyd ermnilrin, Gneyd is krdlrin razi iddialarn vurulamaq lazmdr. Bu maraql cht hr iki halda "mrkz"in eyni mvqe srgilmsidir: vaxtil Moskva ermnilri dstkldiyi kimi, Tehran da aq v ya gizli kild krdlri himay etmkddir. Bu birtrfli mvqeyin "bumeranq effekti" Quzeyd mahid olunduu kimi, bu proses Gneyd d zn gstrckdir. stniln milli-azadlq hrkatna hm uur gtirn, hm d ona problemlr yaradan msllrdn biri d ktlvilm mrhlsind onun sosial-siyasi trkibinin hdsiz rngarngliyi, qeyriyekcins xarakter damasdr. N qdr paradoksal grns d, bu, beldir. Tbq mnafelrinin, korporativ maraqlarn milli istklrl ulamas, eyni zamanda hdflr taktiki yanamalarn mxtlifliyi istr-istmz hrkatdaxili ziddiyytlr dourur. Hrkat zif-ltmk v bomaq istyn v nec deyrlr, bunun n mara duran qvvlr d onlar qzdraraq, z xeyrin bhrlnmy alr. Bununla bal istr kemi Sovetlr Birliyi rhbrliyinin, istrs d indiki klerikal ran rejiminin "tcrbsindn kifayt qdr misallar gstrmk mmkndr. n pisi is bu ziddiyytlrin hrkata knardan dstk vermli olan, onun beynlxalq sviyyd tannmasna yardm etmli olan qurumlara kemsidir. Fikrimizc, sonralar n qdr acnacaql duruma ds d, zlynd bir ideya kimi son drc hmiyytli olan Dnya Azrbaycan-llar Konqresindki (DAK) proseslr bu amil d hmiyytli drcd tsir gstrmidir. Bu baxmdan Gney Azrbaycan Milli Hrkatnda ski kommunis-tlrin v btvlkd solu ideologiya trfdarlarnn rolunu nzrdn qarmamaq lazmdr. Onlarn mxtlif xlarnn, nr v saytlarnn thlili gstrir ki, burada smimi kild milli platformaya kenlrl yana, blli maraqlar milli arlarla prdlyn, son nticd hrkat mumiran2011 / Mart

tn iki onillikd milli-siyasi v milli-mdni haqlar urunda Azrbaycann Quzey v Gneyind gedn hrkatlar mqayis etdikd, bir sra maraql paralellr v mumi chtlr diqqti kir. Baxmayaraq ki, Quzeyd bu hrkat oxsayl tinliklrdn v itkilrdn kerk, milli iradnin gerklmsi, yni mstqilliyin ld olunmas il sonuclanm v mstqil dvltin nail olmudur, Gneyd is bu proses ar rtlr altnda, enili-yoxulu bir yolla hl davam etmkddir. lkdaxili aspektd hr iki hrkatn gediin nmli tsir gstrn amil "mrkz"in demokratik dyiikliklr v liberallama kursunu ("yuxardan islahatlar") balatmas olmudur. Mixail Qorbaovun mhur yenidnqurmas il kemi SSR-ni bryn ictimai oyan ("aadan hrkatlar") qsa bir zamanda demokratik istklrl yana, milli tlblrin sslnmsin gtirib xard. Bunun "thlksini" yax anlayan mhafizkar evrlr siyasi kursun dyidirilmsin chd edib repressiv metodlarn i salnmasna nail oldular. Bakdak qanl 20 yanvar qrn, ktlvi hbslr, fvqlad vziyyt, senzura v s. bu xttin tzahrlri olaraq, Quzey Azrbaycanda milli hrkatn susdurulmasna ynlmidi. Lakin hmin xtt mvqqti uur qazansa da, artq dnmz xarakter alm hrkatn qarsn ks bilmzdi. Bilmdi d 1997-ci ildn etibarn islahat atmosferinin yaratd imkanlardan bhrlnrk, znn yeni mrhlsin daxil olan Gney Azrbaycan milli hrkat da tqribn eyni yolu kemi, az sonra qat mhafizkar qvvlrin syi il vtnda hquqlarnn (ilk nvbd aktiv seki hququnun) mhdud-ladrlmasna, qzet v drgilrin, kitablarn nrinin balanmasna, milli fallara qar hbs v tzyiq kampaniyasnn hyata keirilmsin baxmayaraq, dnmz bir sciyy ksb etmidir. 2006-c ilin may qiyam bu dnmzliyin parlaq sbutuna evrilmidir. Diqqti kn digr bir maraql cht hr iki

13

stiqlalmzhrkat irisind "ritmk" istyn qvvlr d vardr. Sonuncu is paniranistlrin strateji hdflrin yarayan bir mvqedir. Xatrladaq ki, Quzey Azrbaycanda Milli Hrkat gclndiyi dnmd d bir oxlar analoji mvqedn x edirdilr. mumiyytl, hr hans hrkatn gclnmsin v z mqsdlrin yetimsin mane yaratman klassik sulu alternativ hrkatlarn formaladrlmasdr ki, ran rejimi d bu metoddan imtina etmmidir. Burada xsusn hrkatn sas hrktverici qvv-lrindn olan tlblr arasnda guya milli haqlar urunda alan mxtlif tkilatlar v nrlr (reytinq qazandrmaq xatirin onlara saxta tzyiqlr d edilir, onlarn tmsililri htta qsa mddt hbsd olunurlar) yaradlmasndan tutmu aq-akar paniranizm zehniyytinin daycs olan sosial baza sasnda myyn qurumlarn tkilin qdr eidli formalara l atlr. Bu ynd n mkrli v thlkli ilrdn biri rejimin laltlar trfindn Quzey Azrbaycan leyhin hval-ruhiyynin yaradlmas v gclndirilmsindn ibartdir. Soydalarmzn alturunda Quzey Azr-baycanla v Gney Azrbaycann guya frqli olmas tsvvr son drc ehtiyatla, misal n, ilk baxda ziyansz grnn dil mqayissi fonunda hyata keirilir. o yer atb ki, Azrbaycan dbi dilini v bu dild fikrini yazl kild ifad etmyi Bakda yrnn bir sra xslr d Quzeydki dil kinayli atmacalar iltmy balayr. Tssf ki, bu cr "GneyQuzey" qardurmas Azrbaycan diasporundak bzi dairlr d sirayt edib. Bunu bu yaxnlarda Fransadan glmi bir gneyli soydamzn shbtind rk ars il sezdim. DAK-dak son olaylar zaman znn guya millt n ldn-ayaqdan getdiyini iddia ednlr trfindn bu chtin vuruland da bir faktdr. Yada salaq ki, vaxtil Quzeydki hrkata rxn salmaq n "mrkz"in ideoloqlar bu kild regionuluq faktorundan (bakl, naxvanl, irvanl v s.) faydalanmaq chdind bulunurdular. Btn bu problemlr baxmayaraq, son illrd Gney Azrbaycandak milli hrkatn uurlar durmadan artmaqda v nec deyrlr, bdxahlarn arzusunun gzlrind qalacan isbatlamaqdadr. Fikrimizc, hrkatn n byk uuru artq onun beynlxalq sviyyd tannmas, xsusn klrerikalmollakratiya rejiminin zlmlrin mruz qalan hrkat fallarnn beynlxalq qurumlar, insan haqlar tkilatlar trfindn qzn kild mdafi olunmasdr. Bu ynd faliyyt gstrn qurumlarn v xslrin faliyyti baqalar n d rnk ola bilr. Hminin eidli mnasibtlr baxmayaraq, Gney Azrbaycann UNPO kimi beynlxalq bir qurumda tmsil olunmas da nmli bir uur saylmaldr. lbtt, hrkatn sas arl daxild, nec deyrlr, "irid"dir. Burada mhm msllrdn biri d odur ki, milli hrkat fallar mdni-ideoloji faliyytlrl, insan haqlarnn mdafisi il yana, mvcud siyasi sistemin imkanlarndan da istifad edirlr. Boykot bard emosional arlara rmn, milli ruhlu xslrin Mclis son sekilrd itirak v myyn uurlar bu baxmdan nmlidir. Xatrladaq ki, Quzeyd bir ox hrkat liderlrinin (satqnlq v xyant ittihamlarna baxmayaraq) o vaxtk Azrbaycan parlamentind tmsil olunmas son nticd mstqillik aktnn qbulunda hlledici hmiyyt damdr. Bel bir raitd slind milli hrkatn ssini beynlxalq ictimaiyyt atdrmal olan DAK axr ki, z mvqeyini dqiqldirmli, ya zn buraxmal, ya da hqiqi milli tkilata evrilmlidir. Bu tkilata bal olan tmsililrinin qarlql ittihamlarndan, saysz byanat v mracitlrindn bezmi insanlar gzlyirlr ki, nhayt, hqiqtlr ortaya qoyulsun. Bilinsin ki, "mn rann paralanmasn istmirm" deyn xsin Gney Azrbaycann istiqlaln z mqsdi sayan bu qurumun rhbrliyind n ii var? Aydnlasn ki, randak anti-Azrbaycan, antitrk qvvlrl, Avropadak fars lobbisi il laqlri bh dourmayan xslri bu tkilatn tdbirlrind niy fallq gstrirlr? Alsn ki, bu tkilat paralamaq, mhv etmk istyn qvvlr hanslardr?.. Gney Azrbaycan Milli Hrkat znn hlledici mrhlsin daxil olub. Gneyin azadlq yolu obyektiv bir prosesdir. 35 milyonluq bir toplumun iradsi havadan asl qala bilmz. Bu proses gec-tez "maddilmlidir". Halbuki Quzeydki mstqil Azrbaycan Respublikas bu ynd obyektiv faktor kimi x edir. Subyektiv amillr bu prosesi yubandra, yaxud srtlndir bilr. Odur ki, hr ks dnmlidir: indi nec mvqe tutacaqsa, tarixin v milltin yaddanda o cr d qalacaq.

14

Mart / 2011

nsan Haqlar

Faxt Zamani: "Birlikd kiik bir qlcm, irqilik divarlarnn krpiclrini yaxacaq olan iddtli yannlara evir bilrik"haqlarnn pozulmasn anlatmaq mqsdi il Durban Konfransna qatlmamdan mmnunluq duruyram. Szm balamazdan nc, blli bir irqi ya da toplumu anlatmaq n deyil, randa mvcud olan irqiliyi ictimai bir problem olaraq mzakir etmk n burada trafl aqlama vermk istyirm. Haqqnda bhs etdiyim irqilik yalnz dvlt siyasti kimi deyil, btvlkd ran cmiyyti trfindn mnimsnilmidir. ran halisinin yarsndan oxunu tkil edn, etnik v mdni kknc fars olmayan milltlrin mruz qald ayr-sekilik, insanlarn erkn yalarndan balayaraq onlarn yaamnda znn drin etgisini gstrmkd davam edir. xmzda randa bir Azrbaycan Trk olaraq yaadm tcrblrdn bhs etmk istyirm. Hyatm boyu Azrbaycan Trklrinin oxu kimi, z evimizd aillikc ana dilimd danmam. z dilimiz, mdniyytimiz v tariximizl qrur duyan ailmdn azrbaycanllarn ran toplumundak byk nmini sbut edn oxlu sayda hekaylr dinlyrk bymm. Bu hekaylr mn gcl v dyrli bir xalqa mxsus olmam hiss etdirrdi. Btn bunlar, ilk oxula (mktb) balayb irqiliyi tandmdan sonra dyidi. Bu irqiliyi sinif yoldalarmdan deyil, mllimlrimdn grmyim vziyyti daha da pisldirirdi. Oxulda farsca danma yrnmy mcbur edilrdik v ana dilimizdn istifad etmk byk gnah saylard. Tarix kitablarmzda btn hadislr, tk bir milltin,

Faxt Zamani

axt Zamani Gney Azrbaycan Siyasi Mhbuslarn Mdafi Birliyinin sdridir. O, Birlmi Milltlr Tkilatnn irqilikl bal "Voices: Everyone affected by racism has a story that should be heard" (rqiliy mruz qalm hr ksin anladacaq bir hekaysi var) konfransnda tarixd ilk df olaraq Azrbaycan Trklrinin randa mruz qaldqlar irqi ayr-sekilik haqqnda mruz il x edibdir. Gney Azrbaycan Siyasi Mhbuslarn Mdafi Birliyi sdrinin xnn mtni: Mn Faxt Zamani, randa Gney Azrbaycan Siyasi Mhbuslarn Mdafi Birliyinin qurucusu v indiki basyam. ildir randa fars olmayan milltlrin ana dili v mdni haqlar urunda apardqlar mbarizy diqqti ynltmk mqsdil dflrl Quzey Amerika v Avropa dvltlrin sfrlr edrk mxtlif yncaqlarda bu ynd xlar etmim. Bizim faliytlrimizi durdurmaq n oxsayl thdidlr baxmayaraq, insan haqlar pozuntularna mruz qalanlar v onlarn aillrini tmsil etmk n limizdn glni etmiik. Bu insanlar yalnz z milli dilind dandqlar v ya ana dilind thsil almaq hquqlarnn olmas tlblrin gr hbs olunublar. Hbsxana raitind is ignclr mruz qalblar. Btn bunlar randak hakim rejimin btn lk boyunca digr toplumlara qar ynldilmi mqsdli irqi siyastinin nticsind ba veribdir. randa bym bir Azrbaycan Trk olaraq irqilik siyastinin fsadlarna el zm d mruz qalmam v bunun ar-acsn z xsi hyatm v tcrbmdn ox yax bilirm. Buna gr d irqiliy mruz qalan btn toplumlar anlayr v onlarn hisslrini paylaram. randak irqiliy v buna qar xanlarn mruz qaldqlar insan

F

fars irqinin grkmini gstrck kild thrif edilmidi. He birimiz ana dilimizd yazlm kitablar oxuya bilmirdik v fars mdniyyti biz btn ranllarn sas aparc hakim nsr olaraq gstrilirdi. Btn bunlar slind Azrbaycan Trklrinin rann tarixindki nmli rollarn grmmzlik siyastinin trkib hisssi kimi baa dmk lazmdr. rann sas rsmi dvlt siyastind Azrbaycan Trklrini aalayan, guya fars mdniyytini yxb yandran vhi brbrlr kimi tlqin edilir.2011 / Mart

15

nsan Haqlarran thsil nazirliyinin mfttilri siniflrimiz girrk mllimlrin drs keyfiyytini sni kild tqib etmkl bu prosesi hm d kontrol edrdi. ks halda mllimlrimiz z ilrinii itirmk thlksi il qarlardrlar. Mllimlrimizin oxu azrbaycanl olsalar da, bu sistemin bel bir drin tsirindn hm kimi el hmin thsil sviyysinin ac nticsi kimi qbul etmk lazmdr. Htta zlrini kbar tbq, elm xadimlri kimi tantm zmr d bel bir iri siyastin v dncnin girovudurlar Onlar bu yaln qavray doru bir siyast kimi qbul edirlr. randak siyasi mxalift qruplar da zatn fars iqriliyinin tsiri altndadrlar. randa hr hans bir milltin milli kimlik anlayn htta lknin nv proqram, ya da sas insan haqlar mslsinin yannda n hmiyytsiz bir msl kimi qbul edirlr. Fars olmayan milltlrin mruz qald irqilik, n azndan dvltin zldiyi digr problemlrin sviyysind bunca ciddiy alnmamas son drc hmiyytli bir mvzudur. Rsmi dvlt statistikasnn da tsdiq etdiyi kimi fars olmayan milltlr ran halisinin yarsndan oxunu tkil edirlr. randa yaanlan irqilik hm d digr toplumlarn hyatnda milli problem olaraq yaanlmaqda davam edir. ran halisinin 50 faizin yaxn say olan azrbaycanllarn Azrbaycan Respublikasnda yaa-yan z soydalarndan n azndan 3 df oxdur. ran v Azrbaycan dvltinin arasndak btn srhd blglri tamam azrbaycanllardan ibartdir. Bu iki toplum eyni dili v ortaq mdniyyti paylarlar. Quzey Azrbaycan 1991ci ild znn dvlt mstqilliyini qazanaraq hm d mdni inkiaf yoluna qdm qoyubdur. Ancaq, Gney Azrbaycan is 80 ildn oxdur ki, farslamaq kimi ar bir siyastin bataqlnda yaamaq mcburiyytinddir. randa assimliasiya siyastin boyun ymyn azrbay-canllara, bu milltin ictimai mnada inkiafna qar daim ar basqlar mvcuddur. Bel bir ayr-sekilik siyastin qar ssini qaldranlar hr zaman hbs etmkl yana hm d onlara hbsxanalarda

d qorxurdular. Nazirlik mfttilri is fars dilindn savay baqa dild danan uaqlar sinifd dyrk v ya mktbdn uzaqladrlmasn, czalandrlmasn sas dvlt siyasti kimi mdafi edirdi. Fars dilind deyil d, z ana dilind htta ayaqyoluna getmk n icaz istyn agirdlr bel czalandrlrd. rqilik yalnz oxul siyasti snrnda qalmrd. Mnsubu olduum milltin dznli kild rann rsmi radio v televiziya kanallarnda, mtbu, digr nr orqanlarnda aalandqlarna tanq olurdum. Bel bir siyast bu gn d davam edir. Azrbaycan Trklri rsmi dvlt mtbuatnda zkas yetrsiz, insanlqdan uzaq "hamam bcklri" (tarakan) olaraq tsvir edilirlr. Fars olmayan milltlrin halisinin sx olduu blglrin iqtisadi v sosial sahd inkiaf is daim ngllnir. oxunluqla azrbaycanllarn yaadqlar mhl-llrdki snafn malik olduqlar dkanlarn elan gstricilrind bel fars dilindn savay he bir dild ad qoymaq v ya reklam yazmaq bel yasaqdr. Buna gr d yerli ticart ox byk zrr dyir v hmin ticart bklri is balanlmaq mcburiyytind qalrlar. rann fars olmayan milltlrin qar irqilik yalnz lk srhdlri daxilind bitmir. xsn rann xaricind qrbln iranllar trfindn d hmin dncnin hakim olduunun ahidiym. Bizi rahatsz edn bu irqi dncnin sas mnbyi

zablar, ignclr verilir...2006-c ilin may aynda rsmi "ran" qzetind nr olunan yazda azrbaycanllara qar yazlan thqiredici bir mqal dorurdan da lkni bir-birin qardrd. Hmin yazda qeyd olundu ki, mnc bir fars ua z hmyad olan bir azrbaycanlnn z ana dilind, trkc danmasn hamam bcyin (tarakan) bnztmidir.

16

Mart / 2011

nsan HaqlarBu qzet daha da irli gedrk sad dill anlalan mzmunda bir karikaturan da mqalnin yannda drs etmidi. Bu qzet qar tpgi kimi azrbaycanllarn kompakt kild yaadqlar Tbriz, Urmu, rdbil, Zncan, Xoy, Sulduz v digr hrlrd xalq klr-xiyabanlara xaraq etirazlara balad. ran hkumti hmin etirazlara gr yaranm problemlri hll etmkdns, topluma qar ox srt kild tpgilr gstrdi. haliy qar xsusi cza dstlri trfindn ignclr verildi. Apardmz aradrma v hesabatlarda bu olaya gr yzlrl insann hbs olunmas, onlarla silahsz etiraznn cza dstlri trfindn ldrlmsi faktlar tsdiq olunmudur. Tannm siyasi mhbus (vicdan mhbusu) Abbas czalar gizlilikl icra edildiyi n, hbsxanalarda qanunsuz olaraq saxlanlan ksr mhbuslar mhz bel bir durumu yaamaq mcburiyytinddirlr. randa glnk v nn halna glmi irqilik sistemi v etnik ayr-sekilik, sla daha nmli grnn ayr msllrin klgsind buraxlmamaldr. rqilik, bizim kimi insanlar n, yaam boyunca ayr-sekiliki nyarqlar v irqi ltiflr (Joke) eitmk, ana dilin v mdniyytin zglmy zorlanmaq anlamn vermkddir. Ancaq randa aqca irqilik nizamna qar ssini yksltmyi semi olan daha csur insanlar n bu hbs olunmaq, ignc grmk v htta ldrlmk demkdir. Bunlar rann bir dvlt siyastinin trkib hisssidir. gr baqa milltlr

Lisani el bu etirazlar snasnda mhakim olunmudur. Ona veriln cza, z dkannn zrind Azrbaycan Trkcsindki yazlm elann adn dyidirmk tlbini rdd etmsi sbbiyl veriln cza digr bir czayla birldirildilmidir. Abbas Lisani hbsd olduu mddtd ona veriln ar czalara etiraz lamti olaraq bir ne df aclq aksiyas keiribdir. Ancaq bu etirazlara cavab olaraq ona qar daha srt czalar verilibdir Abbas Lisani il eyni kdri paylaan ox sayda fallar da hbslrd saxlnanlrlar. . Karikatura etirazlarnn ildnmnd nzart alnan 25 yal Frhad Mhsni ona 20 gn rzind ardcl kild veriln ignclr dzmyrk el hbsxanada raitind hlak olmudur. Bunlar, randak rejim trfindn yaanlan durumun yalnz bilinn rnklridir. randa mhakim sistemi btn cinaytlri v

qar nifrt (xenophobia) flaktini malic ed bilsk, digr dillri eidck, onlarn milli mdniyytlrinin inkiafna v toplumun irlilmsin ahid ola bilcyik. randa z mdniyytlrini ana dilind yrnmlrini v milli qhrmanlarn xatrlamalarn tmin ed bilcyik. Hr eydn nmlisi, tml insan haqlar n mbariz edn fallarn ignclr altnda ldrlmsini nlycyik. Dr. Martn Luther Jing Jrann dediyi kimi: " n sonunda, dmnlrimizin szlrini deyil, dostlarmzn sssizliyini xatrlayacaq". Bu sbbl btn dnyan randa frqli toplumlara qar aparlan irqi ayr-sekilik problemini bildirmli v bunun sona atmas n aba gstrmliyik.2011 / Mart

17

Portret

dbiyyat v siyast haqqnda dnclr

Sayman Aruz

dbiyyatla siyastin laqsi, yeni bir mvzu deyil v onun tarixi, qdim Yunanistana v xsusil Platonun srlrin kimi tarixi bir dvr hat edir. Sonralar Jan Jak Russo kimi yazarlar, bu iki msly xsusi diqqt gstriblr. Russo z ictimai-siyasi fikirlrin dayanql olan romanlar bel yazd. Bertrand Rassel v Jan Pol Sartr son yzillrin filosoflar kimi flsfi, siyasi v ictimai fikirlrl brabr yeni romanlar yazblar. Nobel mkafat alblar v z znanlrinin ictimai-siyasi fallar kimi d tannrdlar. Onlar dbiyyatla siyastin birlmsin xsusi nm veriblr. Bu ynd baqa aydnlar da dbiyyat z flsfi-ictimai dnclrinin arlq mrkzi hesab ediblr v onlarn srlri o qdr airan v diban grnr ki, bu yazlarda (Content) v z-n (Form) bir-birin yaxnlama hiss olunur. Sual olunur: Niy bu qdr yaxnlqdan sonra dbiyyatla siyastin arasnda hll olunmam suallar qalmaqdadr. Niy dbiyyatlar, siyastilr v siyastilr bu qdr bir-birindn uzaqdrlar? N n onlar bir yer ymaq olmur? ndi Qrb lklrind bu problem o qdr d gndmd deyil. Ancaq, bizim yaadmz lklrd bu mnada onlarn arasnda byk bir srhd var. dbiyyatla siyastin laqsini baa dmk n ilk nvbd onlarn trafnda tdqiqat apararaq onlarn frqlrini ortaya qoyaq. Bu yazda istmirik ki, onlar birldirk. Yalnz onlarn arasnda uzlamalara diqqt edcyik. ndi sorumaq lazmdr ki, siyast ndir? Bu suala cavab vermdn nc siyast yrtmkl siyastin elmini (political science) bir-birindn ayrmaq lazmdr. Siyast i anlamda siyasi nzriyy mnadan (siyasi olaylarn tdqiqi) frqlnir. Bu nzriyy biz yrdir ki, siyasi hyatmz n hans elm yrnmliyik. Nec edk ki, siyasti hyat v insan baqa mvzulardan ayraq? Siyasi nizamlar hans baxmdan bri-birin bnzyirlr? Hans ynd frqlnirlr? qtidardak (autharity) gcn (power) rolu siyasi nizamlarda ndn ibartdir? Siyasi bir insann (politicus homo) xsusiyytlri ndir? Hans sbblr sabitlik (stability), dyiiklik (change) v ya inqilaba (revolution) gtirib xarr? Nec etmk lazmdr ki, cmiyytd slh yaransn? Nec ed bilrik ki, siyastin hr eydn yax ndir? (the

best) sualna cavab verk? V sonda bu siyasi bilik dvltl vtndan v hminin onlarn ortasnda olan msllri d aqlayr. Bunun mqabilind dbiyyat frdi laqlr z tutur v alr ki, frdl mstqim laqy girsin. Hegel dbiyyatn mna v mahiyytin gr deyir: Hqiqt mtlqlik dadna gr, el nzr glir ki HQQT v GZLLK eyni anlamlardrlar v hqiqi gzlliyi gstrmk n azadlq v mhdud olmamaq tlb olunur. Snt yaradan ruhdur v o grk xlaq drsi vermkdn z evirsin. gr snti yrtmk fraqmentin evirsk, bu zaman onun bdiliyin zrr vururuq. Hegelin baxnda tarix v cmiyytin bykly, sntin bykly il brabr tutulur. Snt v dbiyyat gzlliyi ks etdirmy z tutduu n, zvq alma zlrin sas gtrrlr v zvq almaqda bir ox sbblri v mqsdlri var. Dourdan da dbiyyat yalnz insanlarn ban qatmaa, vaxtlarn gzlliy gr frdi axtarlarla mhdudlarm? gr desk ki, eir xsi v frdi bir oyundur, onda dbiyyatn ciddiliyini v yazarn tfkkr v dnclrin hrmtsizlik etmi olarq. gr desk ki, eir bir i v ya bir bacarqdr, onda yaradclq Kantn dediyi qrzsiz eir anlayna hrmtsizlik edirik. Snt v dbiyyat haqqnda el danmalyq ki, zvqn v nticnin hququnu mdafi etmi olaq. 1. dbiyyatn frdi olmas onun qlobal (Particularity V.University) kild frqli mnada el bir xsusi v frdi msllr z tutur ki, hr trl mhit v raitd dyiib, baqa cr ml edir. Amma siyastin hdfi, dnyada qlobal bir fikri ortaya qoymaq v onu cmiyytd yaymaqdr. gr siyast elminin yaylmaq v genilnmk imkan olmasa bu zaman z hmiyytini d itirmi olar. Ona gr d bzilri dbiyyat onun zifiliyi kimi dyrlndirirlr. slind dbiyyat qarmza yol qoymur, amma bir ox yollar znd ehtiva edir. 2. Ehtimal v ya tsadfi olmaq, hqiqi v ya zruri olman qarsnda: (V.Realistic Accidental) dbiyyat ehtimallara syknir v bir tsadfi hrkt ox zaman roman v ya hekaynin cryann dyi bilir. Bu adi hyatda da ola bilr. Amma siyast elmi, ehtimal v tsadf sykn bilmz. Siyast elmi bizi hqiqtlr v gerklr trf ynldir. Siyast elmi hqiqt syknrk z szn btv demlidir. 3. Yaratmaqla tapnt qarsnda (Creativeness V.Discovery): dbiyyat yaratmaq, yeni mvqelr qoymaq v baqa bir szl, gzlliklri yaratmaq n mkandr. Burada fikirlri, dnclri v xyallar becrmk, dyimk v bytmk olur. Biz he vaxt olmayan eylri tsvvr ed bilmrik. Amma siyast elmind, hminin gizli gerklri yrnib ortaya qoymalyq. 4. Sirr syknmnin qarsnda (Mysterism V.En

18

Mart / 2011

Portretlightmenism): Iris Murdoch deyir: dbiyyat yaratmaq gc v imkanna malk olduuna gr sirli olub, sirr yaratmaq trf ged bilr. Amma siyast elmi aqlamaa alr. Siyast elminin hdfi, cmiyytd gzl bir kil yaratmaq deyil. Blk alr ki, gerk dnyamz kf ed v aqlaya. Biz gr roman yazarnn hdfi sirr yaratmaq v oxucunu fikir v xyala daldrmaq, filosofun (siyasi) hdfi sirrlri df etmkdir. Ona gr d dbi bir yaz anlalmazla v siyasi bir yaz sadliy doru gedir (Hegeli xmaq rti il). 5. Tsvvr etmk, istiqlal v mntiqin qarsnda (Imagintion V.Argument):dbiyyat xyal, tsvvr vsirli mvzularla ilyir. Bu msl hycan v hssasln yaranmasna sbb olur. El buna gr d mstqim kild oxucuya tsir edir. Amma siyast elmi alr ki, mntiq v mbahis il n doru v real bir anlama atsn. 6. z (zahir) v iin (fikrin) qarsnda: dbiyyat alr ki, tsvir vasitsil gzl z v zahir yaratsn, baqa szl forman bytsn. Amma siyast elmi alr i v ya fikri daha gzl gstrsin. Buna gr d siyastin dbiyyat tin v daha nmlidir. nki bu daha drin anlamlar dayr. dbiyyat alr ki, dnyann tsvirini grdy, baa ddy v hiss etdiyi kimi yaratsn. dbiyyat insann gndlik hyat kimi tbii anlam dayr. Amma siyast elmi alr ki, hqiqt daha yaxnlan v bu yolda z n proqramlar hazrlayr. dbiyyat v siyastin laqlrini bilmk v mtrk anlamlarn baa dmk n klassik, modern v postmodern dvrlrini birbirindn ayrmalyq. Klassik dvr qdim yunan v xristian dvlrini hat edir. Qdim Yunanstanda hr bir insan cmiyytdn ayr hesab edilmirdi. Cmiyyt v dvlt insandan nmli hesab edilirdi. V vtnda anlam cmiyytd trif olunurdu. Qdim Yunanstanda vtnda z zrin gtrdy msuliyyt cavabdeh idi. Bilirdi ki, yalnz ilmk vasitsil cmiyytd irlily bilck. O, ya nkr hesab olunurdu, ya da Allah. Vtndalar insani fziltlr qazanmaq n trbiy olunmurdular. yrnmk, ilmk onun vtndalq vzifsi hesab olunurdu. Ona gr d xlaq frdi mvzu deyildi v siyastl birlikd irliy gedirdi. O dvrd dvltin sadti nd olmana gr siyast v dbiyyat ancaq paralel kild irli gedirdilr. xlaql hyatn v siyasi hyatn frqi olmad n mumi yaay daha nmli saylrd. dbiyyat xsusi deyildi v mumi mnftlr gr hrkt edirdi. Buna gr d o dvrn dbiyyatnda Homerin srlri yarand. Sonda is Aysxolos, Sofokles v Orpid lk tragediyalar yarand. Belc dbiyyatn rolu insanlarn trbiysind hmiyytli idi. Ona gr d alrdlar ki, dbiyyatn xlaq mvzularna nzart etsinlr. Platonun Cmhur klliyatnda irli srdy fikirlr dediklrimizi tsdiq edir. Platonun snti MMESS, tqlid v nmayi kimi qbul edirdi. Onun fikrinc snt hqiqtin reallqdan uzaq v mbtzl gstricisidir. Onun yerin ANAMNESS (hans mvzular ki, biz bilirk, amma bilmirik ki, bilirk) idi. nki snt yalnz tbitin gstricisi kimi baa dlrd. Platon snt v dbiyyata nzart etmkl insanlarn trbiysi n alrd. lkin xristianlq dvrnd cmiyytd insann yeri v mvqeyi daha da sirli oldu. Bir trfdn insann vahidliyi qdim Yunanstana gr daha da mhkmlndi v bir baqa trfdn d bir fikir irli srld ki, insan bir gnah vasitsil (birinci gn) dnyaya glir. Bu gnahlar is yumaa alr. Dnyada gnahlar yuma bir frst kimi dyrlndirilirdi. nsan drd v kdri thmml edir ki, zn bdi dnyada sadtli hyata hazrlasn. Bel bir halda dbiyyatla mqul olmaq (gzlliklri grn bir gz kimi) imkansz hesab saylrd. Burada lzzt almaq olmaz v dbiyyatn Allaha yaxnlamasndan baqa arsi yoxdur. kinci dvr, modern dvr adlanr v renesans dvrndn etibarn balanr. Bu dvrd artq insana gr bdbin baxlar qraa qoyulur v insan dnyann balanc yeri (mrkz nqtsi) hesab olunurdu. Artq insan drdli bir xs kimi tannmr v alr ki, z laqlrini cmiyyt, tbit v Allahla birg yaratsn. Renesans dvrnn insan gnah edib, cza kmy yaranmayb v ksin yaradc bir rola malik olmaqla alr ki, tbitdn gln problemlr qalib qlsin. nsan artq cmiyytin aya altnda zilmir v ya tbitin sirin evrilmir. J.ine deyirdi: Dz anlay v aldr ki, hr eyi yaradr. Dahilik, intellekt, istedad ndir? Aldr. Zvq yni snin dz anlayn. Dahilik yni snin alnn oxluu. dbiyyat tbitl birlikd insann alna xidmt gstrirdi. Htta Dekartn flsfsi zr mntiqi bir kild irlilyirdi. Bu irlilyi tufan v tzyiq (Almaniyada dbiyyat v mdniyyt hrkat) hrkatnn sasn qoydu. Onlar bir trfdn deyirlr ki, gzl olmaq (dbiyyat v sntd) alla snanmr v xyal il hissiyyat da insann ruhunun saslarndandrlar. V bir tffdn d deyirdilr ki: hr bir olay, xs, i, tarix, kltr zn mxsus keyfiyyt malikdir. Bu keyfiyyt hmin olayn glcyini gstrir. Romantizm, modernizm v naturalizmdn ayrlarkn baqa bir ideologiyann yaranmasna imkan yaratd (bu ideolojilr slind hmin postmodern mktblrdirlr). Formalar, post formalar, post modernlr: Formalar dili, hqiqti v insan arzularn gstricisi kimi qbul etmirlr. Onlarn fikrinc, mvzular dild formalar v bu formalar hmi nd olublar. Hr bir xsin dediyi danqla laqlidir v danlanlar dili d formaladrr. DL formalarn sas sykndiyi yerdir. Post formalar formalar tnqid edirlr. Onlar DANIII SAS GRN (Sobject Speaking) v ya Subject in Processi ortaya qoyurlar. Onlar dili xsi v frdi bir mvqedn xarb btn nizam v qanunlarla (xsusil beynin yaradcl il) laqd grrlr. Post modernizmin mumi xsusiyytlrini bel saymaq olar: dahilikl mbariz, iqtidarla mbariz, zn vahidlikdn xarmaq, cmiyytl birlmk, snti syan v etiraza ynltmk, bir mnallqdan uzaqlamaq. Sual olunur: snt snt ndr, yoxsa cmiyyt v siyast gr? Baqa bir szl, snt v dbiyyat baxmszdrlar, yoxsa ictimai msllrdn asldrlar? Snt xalqa xidmt etmlidir szn ilk df marksistlr sylyiblr. Onlarn fikrinc, insanlarn uru onlarn varlnn gstricisi deyil, bu onlarn urn aydnladr ( Marksn nzriyysi). Marksn fikrinc dbiyyat, snt, siyast v iqtidarllq da ictimai formalardan tsirlnirlr. Georg Lukan fikrin gr grk formann klini dznlsin v insan btn mna v ilrin mehvridir.

2011 / Mart

19

Portretinsan tarixi v ictimai bir durumda yaayr. Ona gr d siyast gzllik baxmndan yanamaq qalmazdr. Lukan bu fikiril modernizm v naturalizmi hm d sual altna qoyur. Georgi Plexanov da el bu fikirin daycsdr. O deyirdi: snt snt ndr sz o zaman dz ola bilr ki, sntin v cmiyytin hdflri arasnda bir paradokslar z-z glsin. Bu zaman snt cmiyytl dmniliy balayr v onun dyimsin mid etmir. dbiyyat insanlarn tbii v gndlik hyat kimi tbii xarakter malikdir. nsanlarla addm-addm tbii kild meydana glir, artaraq yaylr. 1. Yaznn mvqeyi , onun mqsdi v cmiyytd yeri; 2. dbi srin ictimai mzmunu v ictimai mqsdi, 3. Oxucu mslsi v dbiyyatn ictimai tsiri. Bunun mqabilind gr siyasi xsusiyytlr diqqt yetirils, dbiyyat mxtlif ynlrd nzrdn keiril bilr : a) dbiyyat siyasi msllrin izah kimi nzrdn keirilir (literature as illustration) . Bununla da bir nvn siyasi dbi tnqidi formalar. b) dbiyyat xlaqi dyrlrin yrdilmsi vasitsi kimi ( Literature as Moral Education insight). dbiyyata bu kimi bax nv Platonun dvrndn mvcud idi. Bu metodda dbiyyat predmeti siyasi xlaqi biliklr sahsind mlumatlandrma, zahiri hyatn yax yaay sasnda uyunladrlmasn nzrd tutur. Buna sasn dvltl vtndalar arasnda laq nv siyasi xlaqi metod sasnda tnzimlnir. c) dbiyyatn siyasi sosiologiyas (Political Sosiology of Literature): Siyast v dbiyyata bu cr bax siyasi yazarn faliyytini nzrd tutur . Yaz z siyasi fikirlrini byan etmk n siyasi msllrdn v siyasi dbiyyat mvzusundan istifad edir. ngel trfindn yazlm Sosialist tfkkr dbiyyatda kitab (maginative Literative Socialist Thoughtin), Uilyam Moris, Bernard oun, Adolos Hakseli v Corc Oruelin srlri d bu nv dbi rnklrdn hesab olunur. d) (Studies Litrature as a Souree of Political) Bu dbiyyat siyasi aradrmalarda mnb kimi dbiyyat siyasti mvqeyindn mslni nzrdn keirir. Burada, dbiyyat siyasi msllrin drk edilmsi n mnb kimi x edir. Diktatorlar mktbinin cmiyytd

dbiyyatn v ya sntin bir nvnn qbul edilib edilmmsi d bu cmiyytin ictimai v mdni raitindn asldr. dbiyyat v siyast rivsi buna gr qoruna bilir. Onlarn arasnda mkmml laq gerk ictimai hyatdak kimi ox mrkkbdir. Bunu drk etmk n laqdar ictimai saslara diqqt yetirmk tlb olunur.Tumaresin dediyi kimi gzlliyi drk etm qaydalar ictimai qaydalara saslanr: 1. Yaznn mvqeyi , onun mqsdi v cmiyytd yeri; 2. dbi srin ictimai mzmunu v ictimai mqsdi,

3. Oxucu mslsi v dbiyyatn ictimai tsiri. Bunun mqabilind gr siyasi xsusiyytlr diqqt yetirils, dbiyyat mxtlif ynlrd nzrdn keiril bilr : a) dbiyyat siyasi msllrin izah kimi nzrdn keirilir (literature as illustration) . Bununla da bir nv siyasi dbi tnqidi formalar. b) dbiyyat xlaqi dyrlrin yrdilmsi vasitsi kimi ( Literature as Moral Education insight). dbiyyata bu kimi bax nv Platonun dvrndn mvcud idi. Bu metodda dbiyyat predmeti siyasi xlaqi biliklr sahsind mlumatlandrma, zahiri hyatn yax yaay sasnda uyunladrlmasn nzrd tutur. Buna sasn dvltl vtndalar arasnda laq nv siyasi - xlaqi metod sasnda tnzimlnir. c)dbiyyatn siyasi sosiologiyas (Political Sosiology of Literature): Siyast v dbiyyata bu cr bax siyasi yazarn faliyytini nzrd tutur . Yaz z siyasi fikirlrini byan etmk n siyasi msllrdn v siyasi dbiyyat mvzusundan istifad edir. ngel trfindn yazlm Sosialist tfkkr dbiyyatda kitab (maginative Literative Socialist Thoughtin), Uilyam Moris, Bernard oun, Adolos Hakseli v Corc Oruelin srlri d bu nv dbi rnklrdn hesab olunur. d) (Studies Litrature as a Souree of Political) Bu dbiyyat siyasi aradrmalarda mnb kimi dbiyyat siyasti mvqeyindn mslni nzrdn keirir. Burada, dbiyyat siyasi msllrin drk edilmsi n mnb kimi x edir. Diktatorlar mktbinin kitablar, Silvonenin bri , Raden Barkerin msair Britaniyada siyasi ideyalar, Antoni Arbelasterin Qrb liberalizminin yaranmas v squtu srlri buna misaldr. e) Narvative and dentity Bu yeni metod insan davrannn drk edilmsi n mnb kimi nzrdn keirilir. Bu ynd yazlan romanlar insanlar laqlndirir, onlarn ictimai v siyasi mnasibtlrini aradrr. Bu prosesd siyasi nzriyylr mvcud laqlr, ictimai siyasi msuliyytin mnsubiyytlri bdii dil sasnda aradrlr. f) Siyast v dbiyyat bir-birindn ayr sahlr olub, he biri digrindn stn v prioritet sah hesab olunmur. dbiyyat da siyast kimi zntmin qabiliyytin malikdir. Baqa szl snt idrakn digr gstricisidir. Siyastl dbiyyatn birbiril laqsin diqqt yetirmk, bu iki sahnin bir- birini tkmilldirmsind hm d czbedici olmasnda mhm rol oynayr. dbiyyat biz nec yaayb hyat srmyimizi v ya hans yaayn daha yax olduunu sylmir. dbiyyat daha ox gerk hyatn gzl olan simasn gstrir. Hal-hazrda dbiyyatn siyast ehtiyac olduu kimi, siyastin d dbiyyata ehtiyac var .

20

Mart / 2011

Ustad

YasaqTaleim sn bax Dnclrim yasaq Duyularm yasaq Kemiimdn sz amam yasaq Glcyimdn danmam yasaq Atababamn adn kmyim yasaq Anamdan ad aparmam yasaq Baba diyarm is Ptraqptraq Bilirsn? Anadan doulanda bel zm bilmiybilmiy Danmam da yasaq imi, yasaq Mn demirm stn njaddanam mn, demirm elim ellrdn badr. Mnim mslyimd, mnim yolumda milltlr hams dostdur, qardadr. apmaq istmirm mn he millti, n dilin, n yurdun, n d myin. Thqir elmirm, hdlmirm, kemiin, indisin ya glcyin. Mn ayrmram, ayr salmram, qarda qardadan, arvad rdn. Anan baladan, ti drnaqdan, ryi rkdn, qanad prdn. Pozmaq istmirm mn birliklri, insanlq birliyi idealmdr. Qardalq, yoldalq, dbi bar, dnyada n byk arzularmdr. Ancaq bir szm var "mn d insanam", dilim var, xalqm var, yurdum-yuvam var. Yerdn xmamam gblk kimi, adamam, haqqm var, elim-obam var. Qul yaranmamam yarananda mn, he ks olmaram n qul, n sir. Qurtulu sridir insana bu sr, sir olanlar da zncirin ksir.

Bulud Qaraorlu Shnd

2011 / Mart

21

Maarifilik

Milli maarifilik fdaisiMirz Hsn Rdiyyyrli mslmanlar n masir tipli dnyvi mktb znn ilk suli-cdid mktbini ar. Pdaqji faliyytin mhz rvanda balamas he d tsadfi dyildi. 19-cu yzilin ikinci yarsnda Qafqazda balanm maarifilik intibah Gney Azrbaycan ziyallarnn da diqqtini clb tmidi. smayl Kazmzad v Mirz Kazm sgrzadnin Hsn Rdiyydn vvl rvanda adqlar yni sullu ana dili mktblri bu prossd Gney Azrbaycan ziyallarnn da itiraknn sbutu idi. Gnc mllim kimi Hsn Rdiyynin rvanda ilk pdaqoji faliyyti uurlu alnr. Onun yaratd mktb qsa mddtd xyli nfuz qazanr. Savadl yrli mmurlar hazrlamaq istyn ar hakimiyyti d Rdiyynin faliyytindn mmnun idi[4]. Buna gr d dvltin onu mkafatlandrmas v ona maddi yardm gstrmsi h d tsadfi dyildi. ran ah Nsirddin ah Qacar ar Rusiyasna sfri snasnda rvanda olarkn, bu thsil ocan ziyart tmidi. Uurlu pdaqoji faliyytin baxmayaraq, Mirz Hsn Rdiyy rvanda ox qalmr. 1888-ci ild artq tcrbli mllim olaraq ynidn doma Tbriz qaydr v burada l hmin il Dbirstani-Rdiyy v Mdrsyi-Rdiyy adl Gney Azrbaycanda v btn randa ilk masir thsil mssislrini tsis dir. Lakin Mirz Hsn Rdiyynin tlim mtodlarnn dini prinsiplr uyun glmdiyini iddia dn din adimlri mktbi balamaq mrini vrirlr. O, 1893-c ild mktbi hrin gilan mhllsin krr v adn Nsirddin ah Qacarn olu, Azrbaycan vilaytinin hakimi (valisi) olan Mzffrddin Qacarn rfin Rdiyyyi-Mzffriyy qoyur. Sonralar fars dilind nr ediln hrnoma qzti 10 oktyabr 1906-c il tarixli saynda Rdiyynin klini ap tmi v altnda bl yazmdr: randa mktb am birinci byk xsiyyt Mirz Hsn Rdiyydir[5]. Rdiyyyi-Mzffriyy mktbind tdris trk dilind aparlrd. Dvrn mhur ziyallarndan olan Mhmmdli Trbiyt, hmd Mdrris, Hsyn Kamal Tbibzad v baqalar bu mktbin mllimlri olmular. Mktbd 200-dn ox agird thsil alrd. ksriyyti yoxsul aillrdn olan bu agirdlr pulsuz uyurdular. Lakin yn d naraz qalan din adimlri Rdiyydn l kmyib onu ldrmy, onun ad mktblri is balamaa alrdlar v ona qar htta fitva vrmidilr.1894c ild Mirz Hsn Rdiyy trk dilind znn ilk Vtn dili adl srini yazd. RdiyyyiMzffriyyd tdris olunan ana dili drslri mhz Rdiyynin znn ilk Vtn dili kitab zr aparlrd. Tbrizd ap olunan Vtn dili kitab o dvrn n mkmml drsliyi idi. Sad v aydn dild yazlan bu drslik onu qavramaqda mktblilr n h bir tinlik yaratmr v svti (ss) sulu il rb lifbasnn yrnilmsini xyli asanladrrd[6]. Alt ay rzind yazb-oxuma yrdn bu drslik Gney

rz Hsn Rdiyy azrbaycanl maarifi, ruh-ani, siyasti v mhrrir kimi mhur xsiyytlrdn biri olubdur. Gney Azrbaycanda v randa ilk df masir tipli thsil ocalqan tkil edn grkmli maarif xadimidir. Onun tbbs il alan v tarixd Rdiyy mktblri kimi tannan thsil siyasti btn rqd byk bir maarifilik hrkatna sbb olmudur. Mirz Hsn Mhdi olu Tbrizi 1851-ci il iyulun 5-d Tbriz hrind ruhani ailsind dnyaya glmidir. lk thsilini rb v fars dillrini mkmml biln, dvrnn grkmli ziyallarndan lan maarifprvr atas Mlla Mhdidn almdr[1]. Ruhani olmaq ists d, daha snra bu fikirdn danmdr. Bunun sas sbblrindn biri stanbulda iki tbrizli nairMirz Ncfli Xan v Aa Mhmmd Tahir trfindn nr olunan, ran mtbuat tarixind ilk mhacir mtbu orqan saylan xtr (1875-1896-c illr) qztind yazlm mqal il tanl idi. Mqald bel bir fikir qeyd olunmudu: Avropada hr min nfrdn on nfri savadsz, randa is hr min nfrdn on nfri savadldr. Bu nqsan lifbann tinliyi v tdris sulundak qsurlardan irli glir.. randa da avropasaya mktblr olmaldr[2]. Hmin mqaldn tsirlnn gnc Hsn atasndan icaz alaraq, stranbula gedir. rada faliyyt gstrn mktblrin adlar onun diqqtini clb dir. Bununla da zn Rdiyy txllsn gtrr. stanbul, Beyrut v digr hrlrin thsil sistmi il yaxndan maraqlanr. 1880-ci ild Beyrutdak Darlmllimind (Pdaqoji Univrsitt) thsil ald zaman suli-cdid (rbcd yni sul dmkdir) mktblrinin tsis olunmas v idar dilmsi prossi haqqnda trafl bilgilr ld dir, yni zamanda lifbann asan v yni sulda tdrisini yrnir. Beyrut hri o zamanlar Osmanl dvltinin razisi hesab olunurdu. Burada trk ziyallarndan drs aldqdan sonra Trkiyy dnr. stanbulun lm, maarif v mdniyytl zngin olan mhiti Hsnin dnyagrnd maarifilik idyalarnn yaranmasnda v inkiafnda byk rol oynayr. znn yazd kimi: Tlimin yni mtdlarn, qanunu v mktb amaq qaydalarn yrnmk mqsdil randan mhacirt tdim[3]. Lakin rana dnmk ists d, orada zn hmfikir tapmad n 1883-c ild Quzey Azrbaycann tarixi hrlrindn olan rvana gdir. Burada yaayan qarda Mirz linin kmyil

M

Azrbaycanda ox geni yaylmd. Bu kitab Gney Azrbaycanda svti sulu il yazlm ilk lifba drsliyidir. Bu haqda Gney Azrbaycan Dmkratik Hrkatnn grkmli nmayndsi Syid Cfr Pivri trk dilind birinci drs kitabna dair Vtn dili mqalsind bl yazmdr: Vtn dili ana dili dmkdir. Byk maarifprvr bu kitab yazarkn hqiqi bir rvannas kimi uaqlarn ya sviyysini, qlbini v hval-ruhiyysini nzr alaraq, onun idrak qabiliyytin mvafiq srtd hkay v misallar trtib tmidir[7].

22

Mart / 2011

MaarifilikMirz Hsn Rdiyy 1897-ci ildk Tbrizd yni sulda doqquz mktb asa da, ah suli-idarsi v mrtc ruhanilr onu incitmi, ad mktblri gah balam, gah da qart tmi v digr mxtlif vasitlrl ona ciddi tzyiqlr gstrmilr. Bu fitnkar mnasibtlr zaman mktblilrdn ln v yaralananlar da olmudu. Htta, M. H. Rdiyy z d bir n df ar yaralanmd. Tarixd Rdiyy mktblri adyla tannan bu thsil ocaqlarnn tdris planna nzr saldqda, buraya trk, fars, fransz dillri, srf-nhv, dbiyyat, riyaziyyat, fizika v digr fnlrin daxil dildiyini grmk olar. randa sxolastik tdris suluna zidd olan, tdris iinin svti sul il aparld bu mktblrin ah suli-idarsi v mrtc ruhanilr trfindn dflrl balanmasna baxmayaraq, Rdiyy mktblri 19-cu yzilin sonlarnda v 20-ci yzilin balancnda randa yni tdris sulunun yaylmasnda mhm rol oynamdr[8]. Bu mktblrin Gney Azrbaycan n n hmiyytli mqam is Sfvilr dvrndn sonra ana dilimizd alan ilk milli mktb idi. Blk l buna gr bu thsil ocaqlarna Rdiyyyi-Milli mktbi d dyilirdi[9]. 1896-c ild Nsirddin ahn olu 43 yal Mzffrddin taxta xd. Mzffrddin Mirz li Xan minddvlni sdrzm (ba nazir) tyin tdi. mind-dvl Azrbaycan hakimi olduu zaman Rdiyynin grdy ilri tqdir v mdafi dirdi. Onun Tehrana arlmas Tbrizdki mrtc ruhanilrin Rdiyyy qar olan fitnkar hcumlarn daha da alovlandrd. Bu sxntl gnlrd Rdiyy yn d minddvl trfindn mdafi lundu. Sdrzm onu Mzffrddin ahn mril Tehranda suli-cdid mktbi amaa dvt tdi. Bu dvtin saysind Rdiyy maarifilik urunda apard mcadilsinin yni mrhlsin qdm qoydu. Nticd Rdiyy Tbrizi trk dib Tehrana kmy mcbur olur. O, Tehrandak pdaqoji faliyytin balad zaman Mirz Nsrulla Mlikl-Mtkllimin, Yhya Dvltabadi v yx Mhdi Kaani kimi maarifi ziyallarla mkdalq tmy balad. Tehranda hkmtin dstyil paytaxtda v byk hrlrd olan v qzlar n Rdiyy mktblrini amaa balayr. 1898-ci ild tkil diln Maarif ncmni v Ali Maarif uras yaradclarndan olan Hsn Rdiyynin tdris mtodu artq zn dorultmudu. randa alan btn suli-cdid mktblri bu mtodla ilmy stnlk vrirdi. Lakin bir qdr sonra Tehranda ad bu mktblrin srbst faliyytin imkan vrilmmidir. Mrtc qvvlr Tehranda da z iini grrd. 1898-ci ilin iyul aynda yni maarifi hrkatn hamisi olan minddvl sdrzm vzifsindn knarladrld. Bu hadis Rdiyy v digr maarifprvr ziyallarn vziyytini pisldirdi. vvllr fitnkar qvvlr mrtc ruhanilrdn ibart idis, indi onlara saray mmurlar da qoulmudu. Bu thlkli vziyytdn qurtulmaq n Rdiyy vtni trk drk nc 1900-c ild Mkk, am hrlrin, daha sonra is Misir v Qafqaza z tutmudur. Dmokratik xalq hrkat gclndiyi vaxtlarda is Rdiyy doma Tbriz qaydb, gilan mhllsind ynidn mktb amaa mvffq olmudur. Daha sonra Tehranda da ynidn Rdiyy mktbini am, ncmni tnviri fkar cmiyytini qurmu, Vtn dili, Ana dili v digr adlarla ilk drsliklrini yazb nr tdirmidir. 1902-19003-c illrd o, Tehranda nr tdirdiyi Mktb v Tehran qztlrind maarifilik idyalar, lmi-mtodiki tvsiy v tlim sulu bard mqallr yazr, yni zamanda ah suli-idarsini ifa dirdi. Mrtc mtlqiyyt rjimin qar xaraq, radikal mvq nmayi tdirmsi onun hbsi v Xorasan yaltin srgn olunmas il nticlnmidir[10]. Gney Azrbaycandak Milli dmokratik hrkat dvrnd Tehrana qaytm, 1905-1911-ci illrd ictimai v lmi-pdaqoji faliyytini davam tdirmidir. O, bu dvrd maarifli mqallrl yana, uaq irlri d yazmdr. Mirz Hsn Rdiyy bhs tdiyimiz Vtn dili kitabndan baqa trk v fars dillrind d bir ox srlrin mllifidir. Bdaytt-tlim, Kifaytt-tlim, Nhaytt-tlim, Tkmlts-srf, Ana dili, lifbayiRdiyy, suli-qaid v ya ittihadi-br v digr srlri btn randa oxunur v bir ox mktblrd drs vsaiti kimi istifad olunurdu. Rdiyynin n byk idmtlrindn biri d qadn azadl v qadn thsili urunda mbariz aparb qzlar mktbi amas, krlar n umaq sulu itira dib, nlar n d mktb tsis tmsi idi. , 1933-c ild tqad mdr[11]. Gney Azrbaycann grkmli maarifprvr xadimi, pdaqoqu, publisisti, Rdiyy mktblrinin banisi Mirz Hsn Rdiyy 1944-c il dkabrn 10-da, 93 yanda Qum hrind vfat tmidir. nun sn vsiyyti bl lmudur: Mni l yrd dfn din ki, mktblilr hr gn qbrimin zrindn krkn ruhumu ad tsinlr[12]. Syid Cfr Pivri Azrbaycann byk xalq v maarif xadimi adl mqalsind onun haqqnda vfatndan sonra bl yazmdr: Yz il yaxn mrn maarif, azadlq yolunda, nadanlq v chalt lyhin mbariz iin srf tmi olan qocaman mllim, mrhum Mirz Hsn Rdiyy Azrbaycan Trk milltinin fxr dcyi n parlaq v tarixi simalardandr. Mirz Hsn Rdiyy Azrbaycan xalqnn n byk xalq v maarif xadimidir. O yax bilirdi ki, hr xalqn trqqisi onun mdni-maarif sviyysinin trqqisi n rait v vsaitin olmasndan asldr. Mhz buna gr d o bu raiti yaratmaq v lazm vsaiti ld tmk urunda var qvvsiyl almdr[13]. Qaynaqlar: 1. lhddin Cekli, Trxan Paazad, Hsn Rdiyy, Dvlt v Din ctimai fikir toplusu, ( 6 (20)), Azrbaycan Respublikas Dini Qurumlarla zr Dvlt Komitsi, Bak, noyabr-dekabr 2010, sh. 197-204. 2. Azrbaycan klassik dbiyyatnda ildiln adlarn v trminlrin rhi. Trtib dni: A.M. Babayv, Bak, Maarif nriyyat, 1993, sh. 47 3. Cavid Mmmdli, randa trkc thsil olmudur, Ayna qzti, Bak, 7 noyabr 2009-cu il. 4. Hbll Mtin qzti, 14 sntyabr 1903. 5. Smd Niknam, Ana dilind ilk drsliyimiz Vtn dili, Mirz Xzrin ssi qzti, 20 sntyabr 2006. 6. hrnoma qzti, 28 (51), ran, 10 oktyabr 1906. (farsca) 7. Hsyni M. Rdiyy v Vtn dili (Mirz Hsn Rdiyy-150), dbiyyat qzti, Bak, 17 avqust 2001. 8. Syid Cfr Pivri, Vtn dili (Trk dilind birinci drs kitabna dair), Azrbaycan qzti, Tbriz, 16 mhr 1324. 9. Fikrt Syidv, Dd Qrquddan hriyara qdr Gny Azrbaycanda pdaqji fikr, Bak, 2003, sh. 187188 10. Cavid Mmmdli, randa trkc thsil olmudu, Ayna qzti, Bak, 7 noyabr 2009-cu il. 11. Fikrt Syidv, Dd Qrquddan hriyara qdr Gny Azrbaycanda pdaqji fikr, Bak, 2003, sh. 188 12. Azrbaycan klassik dbiyyatnda ildiln adlarn v trminlrin rhi. Trtib dni: A.M. Babayv, Bak, Maarif nriyyat, 1993, sh. 51 13. Azrbaycan klassik dbiyyatnda ildiln adlarn v trminlrin rhi. Trtib dni: A.M. Babayv, Bak, Maarif nriyyat, 1993, sh. 51 14. Syid Cfr Pivri, Azrbaycann byk xalq v maarif xadimi, Azrbaycan qzti, Tbriz, 2 mhr 1324 lirza AMANBYL

2011 / Mart

23

Mnasibt

Qulamrza Sbri Tbrizi: randa azrbaycanllarn hquqlarn tanmayan hrkat qalib gl bilmzdinburq Universitetinin professoru Qulamrza Sbri Tbrizi Amerikann Ssi radiosuna msahibsind randa yaayan azrbaycanllarn mdni hquqlar, milli fallarn hbsi, Yallar hrkatnda qeyri-fars milltlrin rolundan danb. Sual: randa yaayan azrbaycanllar, xsusil xaric mhacirt etmi azrbaycanllar tn il hans problemlrl zlib? Cavab: tn il randa yaayan oxsayl azrbaycanl siyasi iddialarla hbs edilib, ignclr mruz qalb. Subsidiyalarn lv edilmsi yoxsul vziyytd yaayan insanlarn durumunu daha da arladrb. nsanlarn ktlvi hbslri v ignclr mruz qoyulmas, bu xslrin ana dilini tlb etmsi il baldr. tn il beynlxalq insan haqlar tkilatlar, o cmldn BMT v YUNESKO randa azrbaycanllarn hquqlar il bal biziml shbtlr aparb. Xsusil, azrbaycanl Skin Mhmmdi Atianinin fars dilini bilmmsindn istifad edrk daqallaq hkmn imza atdrlmas dnyada qzb sbb olub. Skin xanmn fars dilini bilmmsin gr daqalaq hkmn imza atmas dnyada dilin n qdr vacib olduunu bir daha gndm gtirib. Yqin ki, azadlqsevr insanlar, o cmldn azrbaycanllar mracitlr etmsydi, Skin xanm artq daqalaq edilmidi. mumilikd, tn il azrbaycanllarn mdni v milli hquqlar urunda mbarizlri gclnib. oxsayl tkilatlar da azrbaycanllarn hquqlar urunda mbariz aparr. Dnya Azrbaycanllar Konqresi bu yaxnlarda z qurultayn keirib. BBC teleradiosunun qarsnda randa yaayan farslarla azrbaycanllar arasnda ayr-sekilik etdiyin gr etiraz aksiyas keirdik. BBC-nin direktorluuna randan fars xbrlri il yana, azrbaycan xbrlrini d efir vermsinin vacibliyini bildirdik. Sual: Siz milli ayr-sekilikdn dandnz. Bir ox ekspertlr iddia edir ki, Yallar hrkatnn qalib glmmsinin sas sbblrindn biri d qeyri-fars milltlr stnlk vermmsi olub. Bu hrkatda qeyrifars milltlrin rolu olubmu? Cavab: Bu dorudur. Azrbaycanllar vvllr mzmmt edirdilr ki, Yallar hrkatna niy qarmadlar? Azrbaycanllar ox dzgn v all hrkt etdilr. Bir qayda olaraq rann siyasi bhranlarnda azrbaycanllar qurban verilib. raq-ran mharibsind yzdn ox azrbaycanl pilot, o cmldn minlrl azrbaycanl Sddamn sdlrinin sndrlmasnda hid oldu. Sonra btn bunlar yaddan xd. Azrbaycanllar dilini istynd yzlrl insan zindanlara saldlar, grnmmi ignclr verdilr. ndiki halda da Yallar bizim dilimizi istmdi, milliytimizi tanmad. Mir Hseyn Musvi Tbrizd camaatn ssini qazanmaq n bir ne klm azrbaycanca dand. Amma Azrbaycan dilini tanyacan rsmi seki proqramna salmad. randa hr hans siyasi hrkat etnik azlqlar, xsusil azrbaycanllar nzr almadan qalib gl bilmz. Bunu tarix dflrl sbut edib. Mn bu milltlrin irisind azrbaycanllar, rblri, krdlri, bluclar, htta farslarn zn d grrm. Biz Azrbaycan trkcsini he bir dildn stn bilmirik. Fqt istyirik ki, Azrbaycan dilini d baqa dillrdn skik saymasnlar. Azrbaycanllar bir qayda olaraq ran dvltini, onun milli srhdlrini qoruyub. Bu millti saymadan hr hans hrkat irli ged bilmz. rann xaricd intellektual mnviyyatn trklr (azrbaycanllar) qoruyur. rann aparc ziyallar, hkimlri, alimlri, diblri azrbaycanllardr. Yallar hrkat da azrbaycanllarn bu intellektual sviyysini nzr almad. Azrbaycanllar is ox dzgn hrkt etdilr. Hesab edirm ki, hans hrkat v ya siyasi gc azrbaycanllarn

E

v digr xalqlarn mdni hquqlarn nzr alaraq indiki faist rejimin qar mbariz aparacaq, ona da dstk verilck. Sual: Xaricd yaayan azrbaycanllar, o cmldn digr qeyri-fars milltlr Yallar hrkat il birl bilrmi? Cavab: Xaricd yaayan qeyri-fars milltlrin Yallar hrkatna qoulacan gman etmirm. nki, Yallar qeyri-fars milltlrin maraqlarn mdafi etmdi. ndi artq Yallar fars ovinizmi trfdarlar, ahlar mdafi edirlr. Bu hrkatn tmsililri, qeyri-fars milltlrin milli hrkatlarna mxalift mvqeyinddirlr. Yallar htta Azrbaycan Milli Hrkatna qar indiki islam rejimi il d birl bilr. Amma randa birdflik drk edilmlidir ki, Azrbaycan dili v milli hrkat tannmasa, he bir siyasi hrakat mvffqiyyt qazana bilmyck. Azrbaycan hrkat artq randa aparc bir qvvdir. Milli hrkat zvlrin indiydk n qdr ignclr verils d bu prosesdn geri dnn olmayb. ksin, ignclr milli mbarizni bir qdr d gclndirib. nki kamil insanlq millilikdn irli glir. Milltini, anasn sevmk Allahn yoludur. Sual: 2011-ci ild randa hans hadislr ba ver bilr? Cavab: 2011-ci ild ran ox problemlrl zlck v dyiikliklr olacaq. ran hkumtinin iqtisadi-sosial sahd mvcud olan shvlri, dnyadak nv dmniliyi problemlri bir qdr d xlmaz edib. Hazrda dnyada rann dostu qalmayb. l atr Latn Amerikasna, ondan da bir fayda ld ld ed bilmir. Hkumt el cahil byanatlar verir ki, ah bel szlr demy crt etmdi. slam hkumtin yadndan xb, bunlar kemidn danrlar. gr islamn lifbasn dnslr, din slh minamanla, dostlua arr. nidiki rejim bunlarn he birini nzr almr. Bu mnada, dnya ictimaiyyti d rann despotluunu, zindanlarda insanlara veriln ignclri artq anlayb. Btn dnya mtbuatnda randa mvcud olan despotizmdn, qeyri-insani davranlardan yazr. Hesab edirm ki, 2011-ci ild dnyann demokratik ictimaiyyti randa Azrbaycan milli hrkatnn mdafisin qalxacaq v bu gn d onu mdafi etmkddir. nki azrbaycanllara nv lazm deyil, biz rk v Allahn verdiyi ana dilind danmaq, asayi, fikir azadl lazmdr. Son doxsan ild randa szmz eidilmyib, szmz gr zindanlara atlmq. Azrbaycanllarn n topu, n d tfngi yoxdur. Bu millt ana dilind mktb istyir. ran islam rejimi deyir ki, azrbaycanllar z dilind dansa, azad olacaq. Azad olmayb, bs kim olmalyq? El is n qdr bu rejimin faizmind yaamalyq?

Tapdq Frhadolu

24

Mart / 2011

Bayat

z bayatlarmAl - qaral dalar, Mndn aral dalar. Sorusalar yurdumu Deyim haral, dalar ? Bu hr qar glir, Dnya mn dar glir. z doma topramda, Qurbt mn ar glir. Bu gnlr qara gnlr , imd yara gnlr. Alovlanan knlm , kirlr dara gnlr. Gl dst Tbrizim, Boyu bst Tbrizim . Bu qara q bitck, Olma xst Tbrizim. Bu qaranlq hrd, Boazmz qhrd. Acl, dadl azmda, Bal da zhr - zhr d ! Arazdan kenmi var ? Suyundan inmi var ? Niy lillnib yen? ryini aanm var ? Asta - asta gzirsn Qm - kdri zirsn Mnim itginim vard Araz sn n gzirsn ? Bilmirm haralsan, Harandan yaralsan. Gzlrindn bllidir, Elindn aralsan.

Mlih zizpurAy lalalar - lalalar, Ar gldn bal alar. Haqqqmz alarlar, Beikdki balalar. Qara szl qaralar, Min bir zl qaralar. Gr n hkm srrlr, mmamli daralar ! Quruna gln gllr, Amadan solan gllr. Flyi qarmayn, Qalxban dn gnlr. Ver yaran dalaym, Mlhm qoyum balaym . Mn at barammram, Sn oxa, mn alaym. Bu yollar gedir hara? Yoxluqdan gedir vara? ynindki yaralar , Nec d yarar yara ! ! !

2011 / Mart

25

Qafqaz

rann Qafqazda 17 hr strategiyasBirliyi daldqdan sonra, Gney Qafqazda strateji mara olan dvltlr srasnda ran znn xsusi doktrinasn hazrlamaq n lknin Qum hrind dini, paytaxt Tehranda is Xarici lr nazirliyinin trkibind rann Qafqaz v Orta Asiya Aradrmalar Mrkzini yaratd. Htta nazirliyin nzdind Risalt adl drgi nr etmkl bu strategiyann elmi-nzri saslar bard aradrmalar gndm gtirmy balad. Risalt drgisinin ilk saylarnda (1991-ci il 2-ci say, sh. 4) bel qeyd olunurdu: Azrbaycan Respublikasnn quruca ad bel ran dvlti n daim thlk mnbyi olacaqdr. Hr iki mrkzin Qafqaz siyastind uzladrlm sas hdflri is bundan ibartdir: ndiki Ermnistan, Azrbaycan v Grctan tarix boyu Byk Ariya- fars mdni-siyasi qatnn tsir dairsind olubdur v bu proses SSRnin dalmas sbbindn yenidn rann nzartin kemlidir Bu siyastl yana parallel kild ran vtndalarnn Qafqaz regionlar il ticart v maliyy laqlri d hmin prinsiplr syknilmkl istiqamtlrndirilibdir. Aran Mdni Mssissi trfindn Qafqazda iddia olunan 17 byk hrd yaradlan xsusi nmayndliklr is rann strateji maraqlarna hesablanan tdbirlri v grln ilri nizamlayr. Qafqazda faliyyt gstrn v rana mxsus biznes bklri is hmin mrkzin proyektlrinin maliyyldirilmsind borcludurlar. Tehrandak analitiklr qeyd edirlr ki, lkdki teokratik rejimi qorumaq n Aran Mdni Mssissinin nzartind olmaqla Azrbaycan, Ermnistan v Grcstann siyasi, hrbi, thlksizlik, iqtisadi, sosial, mdni, dini v digr sahlri barsind mlumatlar ld etmkl, ran regionda evik kild faliyyt gztrmk imkanlarn ld edir. Mhz bu yolla ran Qafqazda bada AB v srail, Avropa Birliyi daxil olmaqla byk gclrin v NATO Aran Mdni Mssissi v Qafqaz siyastinin genilnmsinin qarsn almaq, regionda Qumdan v Tehrandan istiqamtlndiriln hdflr sosial, iqtisadi v demokratik proseslrin inkiafna hesablan