T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2840

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1798

OSMANLI TRKESGRAMER-II

YazarProf.Dr. Hayati DEVEL

EditrlerProf.Dr. Musa DUMAN

Yrd.Do.Dr. Halit BLTEKN

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr YardmcsDo.Dr. Mjgan Bozkaya

retim TasarmcsDo.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur

lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr. fiennur Arslan

Kitap Koordinasyon BirimiDo.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Osmanl Trkesi Grameri-II

ISBN 978-975-06-1504-7

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 20.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Ocak 2013

iii

indekiler Sunu .... v Farsada Kelime Yapm: simler, Sfatlar ..... 2 FARSA KELMELERN YAPISI .... 3 FARSADA YALIN SM VE SIFATLAR ....... 3 FARSA SAYI SMLER VE SIFATLARI .. 3 Farsa Say simleri ...... 3 Farsa Sra Saylar ...... 4 FARSADA KELME YAPIMI ..... 4 simden Tremi simler ....... 4 simden Tremi Sfatlar ...... 8

n Eklerle Yaplan Sfatlar .... 8 Son Eklerle Yaplan Sfatlar ....... 9

zet ...... 12 Kendimizi Snayalm .... 13 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ....... 15 Sra Sizde Yant Anahtar ..... 15 Yararlanlan Kaynak ......... 15 Farsada Fiil, Farsa Fiilden Tremi Kelimeler, Farsada Birleik Kelimeler .... 16 FARSADA FL . 17 Farsa Fiillerde Emir Gvdesi ..... 17 Farsa Fiillerde Gemi Zaman Gvdesi ..... 22 FARSA FLDEN TREM KELMELER ... 24 Fiilden Tremi simler ........ 24 Farsa Fiilden Tremi Sfatlar .... 24 FARSA BRLEK KELMELER ........ 25 Farsada Birleik simler ..... 25

ki simden Oluanlar ..... 26 kilemelerle Oluanlar ......... 26

Farsada Birleik Sfatlar ......... 28 Farsa Birleik Sfatlarn Kuruluu ..... 28 ki simden Oluanlar ...... 28

sim ve Sfattan Oluanlar ........ 29 Farsada Zarf Gruplar ..... 30 zet ...... 36 Kendimizi Snayalm .... 37 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ....... 39 Sra Sizde Yant Anahtar ........ 39 Yararlanlan Kaynak ......... 39 Farsa Kelime Gruplar: sim ve Sfat Tamlamalar .. 40 FARSA YAPILI SM VE SIFAT TAMLAMALARI . 41 Farsada Tamlama ... 41 Drt Kelimeyle Kurulmu Tamlamalar ... 44 Be ve Alt Kelimeden Oluan Farsa Tamlamalar . 47 FARSA YAPILI TAMLAMALARDA UYUM ....... 49 zet ...... 50 Kendimizi Snayalm ... 52 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ...... 54 Sra Sizde Yant Anahtar ........ 54 Yararlanlan Kaynak ........ 55

1. NTE

2. NTE

3. NTE

iv

Farsa Tamlama ve Birleik Kelimelerin Trke Sz Diziminde Kullanm ..... 56 FARSA YAPILI SM VE SIFAT TAMLAMALARININ TRKE SZ DZMNDE KULLANILMASI ..... 57 FARSA BRLEK KELMELERN TAMLAMALARDA KULLANILII ........ 60 Birleik simlerin Kullanl ....... 60 Birleik Sfatlarn Kullanl ... 60 Birleik Sfatlarn Trke Yardmc Fiillerle Kullanlmas . 63 zet ...... 70 Kendimizi Snayalm ... 73 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ....... 74 Sra Sizde Yant Anahtar ........ 74 Yararlanlan Kaynak ........ 75 Arapa Edatlar, Arapa Sz Kalplar, Transkripsiyon (evriyaz).... 76 ARAPA EDATLARIN KULLANILILARI ... 77 ARAPA SZ KALIPLARI ....... 79 Kalplam fadeler ......... 80 Dua ve Beddua Cmleleri ........ 80 TRANSKRPSYON (EVRYAZI) ...... 82 zet ...... 87 Kendimizi Snayalm ... 89 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ...... 90 Sra Sizde Yant Anahtar ........ 90 Yararlanlan Kaynak ........ 90 Metinler.... 91 Abdlhak Hmid-Merkad-i Ftihi Ziyaret .. 92 Abdurrahman eref Trh-i Devlet-i Osmniyyeden ... 95 Abdurrahman eref Tanzmt- Hayriyye: Tahlli ..... 99 Hlid Ziya Krk Hayatlardan .. 105 Hlid Ziya - Yallarn Hakk .. 107 Hseyin Chid - Ftih Cmiinde .... 112 Cenb ehbeddin Hac Yolundadan ....... 115 Ziya Paa Nut- erfe ... 118 Ziya Paa - Terkb-i Bendden . 119 Reczade Mahmud Ekrem - Erbb- Sanyi-i Nefse ..... 120 Reczade Mahmud Ekrem Pejmrdeden Son Bahr . 123 Nmk Keml - Cezmden .. 128 Evliya elebi Seyahatnamesinden .. 134

4. NTE

Metinler

5. NTE

v

SUNU Trkiye Trkesinin 15-20. yzyllar arasndaki dnemine Osmanl Trkesi

ad verilmektedir. Bu dnemin en belirgin zellii ayn medeniyet iinde bulunduklar Arapa ve Farsadan etkilenmesidir. Bu yzden Osmanl Trkesi dneminde Arapa ve Farsadan hem sz varl hem de sz dizimi bakmndan nemli alntlar yaplmtr.

Osmanl Trkesi dneminden gnmze muazzam bir kltr miras (bilimsel ve edeb eserler, tarih belgeler vb.) kalmtr. Bu kltrel mirasmz doru anlamak, yorumlamak, bunlardan gelecek ile ilgili dersler karabilmek, tarihimizi, kltrmz, geleneklerimizi tanmak bunlarn doru okunmas ve deerlendirilmesi ile mmkndr. Bu da Osmanl Trkesini bilen ve anlayan aratrmaclar sayesinde olacaktr.

Osmanl Trkesinin yapsn renmek sizlere gemile ba kurma imkn salamak yannda gnmz Trkesini doru yazma, okuma ve anlama ynlerinde de katkda bulanacaktr. nk burada bir yabanc dilin kurallarn deil, Trkiye Trkesinin bir dneminin kurallarn rendiinizi unutmaynz.

Elinizdeki bu kitapta Osmanl Trkesi iinde yer alan Farsa ve Arapa unsurlar hakknda bilgiler verilmektedir. nitelere dikkat edildiinde birok Farsa ve Arapa kelimenin anlamlarnn verildii grlecektir. Anlam verilmemi, bilmediiniz kelimelerin anlamalarn da sizler szlklerden renerek kelime daarcnza dhil edebilirsiniz.

Amac Osmanl Trkesinin dil zelliklerinin ortaya konulmasna, bu dnemden kalan eserlerin, belgelerin okunup anlalmasna katkda bulunmak olan kitabn hazrlanmasnda emei geen yazarmz Sayn Prof.Dr.Hayati Develiye ve dizgi-basm srasnda yardmlarn esirgemeyen tm alanlara teekkr ederiz.

Editrler

Prof.Dr. Musa Duman Yrd.Do.Dr. Halit Biltekin

2

Amalarmz Bu niteyi tamamladktan sonra;

Farsa kelimelerin yapsn tanyabilecek, Farsa say isimleri ve sfatlarn sayabilecek, Farsa basit ve tremi kelimeleri ayrt edebilecek, Farsa n ek ve son eklerle yaplan sfatlar tanmlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Farsa yaln isim ve sfatlar Farsa kelime yaps Farsa isim kategorisi Farsa say isimleri Farsa isimden tremi isimler Farsa isimden tremi sfatlar n eklerle ve son eklerle yaplan sfatlar

erik Haritas FARSA KELMELERN YAPISI FARSADA YALIN SM VE SIFATLAR FARSADA SAYI SMLER VE SIFATLARI FARSADA KELME YAPIMI

3

FARSA KELMELERN YAPISI Farsa, esas olarak eklemeli bir dil saylabilir; bu zellii asndan Trkeye benzer. Farsada Trkeden farkl olarak yalnzca son ekler yoluyla deil, n ekler yoluyla da kelimeler tretilebilir. Bunun yannda iki veya daha fazla kelimenin bir araya gelmesiyle birleik kelimeler de yaplabilmektedir. Bylece Farsada isimler, sfatlar ve zarflar yaln, tremi ve birleik olarak ele alnabilirler. Kelime tretme ve birleik kelime yapma yollar renildiinde Farsann olduka sade bir morfolojik yaps olduu grlecektir.

FARSADA YALIN SM VE SIFATLAR Farsadan alnm ok sayda isim ve sfat Trkede kullanlmtr. Bunlarn Arapada olduu gibi zel kalplar, yani vezinleri olmayp anlamlarn bilmemiz yeterli olur.

b "su", esb "at", em "gz", mh "ay", rz "gn", dil "gnl, yrek", kh "da", seng "ta", germ "scak", serd "souk", behit "cennet" vs.

Farsadan alnm birok yaln sfat da Trkede kullanlmtr: nk "iyi", bed "kt", sefd "beyaz", siyh "kara" bzrg "byk", hb "gzel", kth "ksa", teng "dar", zrek "zeki", vs.

Trkede olduu gibi bu kelimeler isim olarak kullanlabildikleri gibi isim olan birok kelime de sz diziminde sfat deeri tayabilir.

Bu kelime ve sfatlarn tekilinde anlam belirleyen herhangi bir morfolojik zellik yoktur. Bunlar Farsada tarih dnemlerde gelimi, bir ksm komu dillerden alnm kelimelerdir. Bunlarn anlamlarnn szlklerden renilmesi gerekir.

FARSA SAYI SMLER VE SIFATLARI Farsa Say simleri Trke ve Arapa say isimlerinin yannda Farsa say isimleri de kimi metinlerde kullanlmtr. Farsa saylar aada gsterildii gibidir:

Farsada Kelime Yapm: simler, Sfatlar

4

yek "bir", d "iki", se "", ehr veya r "drt", pen "be", e "alt", heft "yedi", het "sekiz", nh "dokuz", deh "on"; bst "yirmi", s "otuz", ihil "krk", pench "elli", ast veya est "altm", heftd "yetmi", hetd "seksen", neved "doksan", sad "yz"; d-sad "iki yz", nh-sad "dokuz yz", hezr "bin" vs.

Farsa Sra Saylar

Osmanl Trkesinde Farsa sra saylar az kullanlmtr. Balca +m, +m ve +mn ekleriyle tekil edilir. Bazlar unlardr: yekm, nuhust "birinci, ilk", dvm ~ dym "ikinci", sivm ~ siym "nc", ehrum veya ehrmn "drdnc", pencum "beinci", em "altnc", heftm veya heftmn "yedinci", hetm "sekizinci", nhm "dokuzuncu", dehm "onuncu" vs.

FARSADA KELME YAPIMI Farsada kelime yapmn, yeni kelime tretme yollarn tanmak, Osmanl Trkesi metinlerini daha kolay okuma ve anlamamzda yardmc olacaktr. Yukarda, Farsada kelime yapmnn Trkedeki gibi eklerle veya birleme yoluyla olduunu sylemitik. Aada isimden isim ve sfat yapma yollarn, ana hatlaryla reneceiz. Fiilden isim ve sfat yapma yollarn ise sonraki nitede greceiz.

simden Tremi simler Farsada tremi isimler genellikle son eklerle tekil olunmaktadr. Bu ekilde kelime tekilinde kullanlan belli bal ekler ve bunlarn rnekleri aada gsterilmitir. Bu ekler sadece Farsa kelimelere deil, Arapa kelimelere de eklenebilmektedir:

+gh : Yer ve zaman isimleri yapmnda kullanlr. Baz rnekleri unlardr: ikmetgh "yaanlan yer", karrgh "karar yeri", hbgh "uyku yeri", gzergh "gei yeri, geit"; mgh "akam vakti", bmgh "sabah vakti", sehergh "seher vakti" vs.

Bu ekin ince ekli (muhaffefi) olan +geh de ayn anlamda kelimeler tretir. Baz ek ve kelimelerin byle ikili ekillerinin kullanlyor olmas, aruz vezni uygulamasnda kolaylk salamaktadr. Bu sebeple iirde zaman zaman vezin gerei ince (muhaffef) ekiller kullanlr: dergeh, sehergeh... +istn : Yer ve zaman isimleri yapmnda kullanlr. iirde aruz lsne bal olarak +sitn eklinde de kullanlabilir. Baz rnekleri unlardr: Trkistn "Trk lkesi", Frengistn "Frenk lkesi", glistn

5

"gl bahesi", sengistn "tal yer"; zemistn "k mevsimi", bahristn "bahar mevsimi", tbistn "yaz mevsimi" vs.

+zr : Yer isimleri yapmnda kullanlr. Baz rnekleri unlardr: llezr "lle bahesi", glzr "gl bahesi", harbezr "harbelik", mergzr "ayrlk, mera" vs.

+kede : Yer isimleri yapmnda kullanlr. Baz rnekleri unlardr: tekede "Mecusilerin ibadet yeri, ate yeri", meykede "meyhne", btkede "puthane" vs.

+sr : Yer isimleri yapmnda kullanlr. Baz rnekleri unlardr: sengsr "talk", khsr "dalk", nemeksr "tuzla", emesr "sulak yer" vs.

Farsada +lh , +en gibi yer isimleri yapan baz ekler daha vardr. Bunlar Osmanl Trkesinde ok az kullanlmtr: senglh "talk", glen "gl bahesi" vs.

+dn : let isimleri yapmnda kullanlr, daha ok nesnelerin konulduu kaplar ifade eder. Baz rnekleri unlardr: tedn "mangal", em'dan "mumluk, amdan", nemekdn "tuzluk", glbdn "glsuyu iesi", buhrdn "tts kab" vs.

+bn ~ +vn : Meslek isimleri yapmnda kullanlr. Baz rnekleri unlardr: bbn "bac, bahvan", nigehbn "gzc, muhafz", srbn "deveci", derbn "kapc", trbn "deveci" vs.

+kr , +gr , +ger : Bu ekler isimlere gelerek bir ii oka yapan veya meslek olarak yapan ifade ederler. Trkede bunlar ou zaman +c/+ci ekleriyle karlarz: hilekr "hile yapan", gnhkr "gnah ileyen", bestekr "beste yapan", hidmetkr "hizmeti"; hudvendgr "efendilik eden; Allah", sitemgr "zulm edici, zlim", ddger "adaletle hareket eden", henger "demirci", zerger "altnc, kuyumcu" vs.

+e : Kltme isimleri yapar. Trkedeki +ck/+cik, +caz/+ceiz eklerine karlk gelir: be "kk ba, bahe", nye "kk ney", sere "kk saray" vs.

6

+ : Bu ek muhtelif anlamlarda isimler tekil eder. let edevat isimlerinden sonra gelerek o leti yapan ifade eder: pln "semerci", rmi "algc" sim ve sfat cinsinden kelimelerden olu isimleri tretir. Bu durumda masdariyet y's (y-y masdariyet) adn alr. Trkede +lk/+lik ile yaplan soyut isimlere karlk gelir: merd "adamlk, insanlk", mder "analk", bdn "abadanlk, bayndrlk", pern "perianlk", hb "gzellik", zit "irkinlik", rz "gnlk, rzk" vs. Bu ek sonu a/e okunan he ( ) ile biten kelimelere getirildiinde araya bir [g] sesi girer ve kelime sonundaki he ( ) yazlmaz: sde sdeg "rahatlk, dinlenmilik", dermnde dermndeg "cizlik", heste hesteg "yavalk" vs.

+ Eki kimi zaman ayn ses deerine sahip olan Arapa mensubiyet ekiyle kartrlabilir. Mensubiyet ekinin kelimeye genel olarak aitlik, ait olma gibi anlamlar katt, Farsa asll bu ekin ise kelimeye -lk/lik ekinin anlamn katarak yeni kelimeler oluturduu hatrdan karlmamaldr.

A) Aadaki kelimelerden +gh (+geh ), +sr , +dn , +istn , +kede eklerini kullarak kelimeler tretiniz.

gzr gzrgh secde ............................................... teferrc ............................................... ikr ............................................... taht ............................................... cilve ............................................... ceveln ............................................... karr ............................................... cedel ............................................... b ........................................... te ...............................................

1

7

kh ............................................... h ............................................... seng ............................................... nemek ............................................... rk ............................................... mihnet ............................................... mtem ...............................................

B) Aadaki kelimelerden +bn , +ger , + eklerini kullanarak meslek isimleri, yapclk bildiren kelimeler yapnz. nigeh nigehbn b ............................................... tr ............................................... gele ............................................... zer ............................................... kze ............................................... rmi ............................................... pln ...............................................

Farsa kelimelerde kullanlan ve kf- Fris denilen harfi [g], Osmanl Trkesi metinlerinde sk sk eklinde yazlmtr. Bu gibi durumlarda bu harfin yine [g] eklinde okunacan unutmaynz.

1. Okuma almas Aadaki metni okuyunuz. Metinde geen anlamn bilmediiniz kelimeleri szlkten bulup reniniz.

8

simden Tremi Sfatlar Farsada isim ve fiil tabanlarna trl ekler getirilerek sfat ileyiinde kelimeler yaplabilmektedir. nce isim tabanlarna getirilen ekleri reneceiz. n Eklerle Yaplan Sfatlar

b-: Kelimelere Trkedeki -sz/-siz ekinin anlamn katar: b-baht bahtsz, b-re aresiz, b-bedel benzersiz, b-ciger yreksiz, korkak, b-hadd snrsz, b-r arsz, utanmaz, b-tb gsz, yorgun vs.

n-: Bu da b- gibi -sz/-siz anlamnda sfatlar yapar: n-ho ho olmayan, mert olmayan, alak, n-ehl ehil olmayan, n-d ad olmayan, mutsuz, kederli, n-tamm tamam olmayan, bitmemi, eksik, n-yeste uygun olmayan vs.

be ~ b: Kelimelere +l/+li ve ile anlamlarn katar: be-nm "naml, nl", be-hred "akll", b-saf "safal, ho", b-vekr "vekarl", b-keml "olgunlukla" vs.

hem-: Ortaklk, aynlk bildiren kelimeler yapar. Trkede bunu daha ok -da/-de ekiyle karlarz: hem-asr asrda, ada, hem-cins trde, homojen, hem-fikr fikirde, ayn fikirde olan, hem-ehr hemehri, ayn yerli, hem-nefes arkada, hem-re ayn st emen, kz karde vs.

ber- Kelimelere "zere, zeri" anlamlarn katan bu n ek sfat ve zarf ilevinde kelimeler tretir: ber-bd "yele verilmi, perian", ber-c "yerinde, uygun", ber-karr "karar zere, daim" vs.

Baz n ekler (edatlar) daha ok zarf fonksiyonunda kelimeler tretir:

ez- : Kelimelere Trkedeki -dan/-den ayrlma ekinin anlamn katar: ez-dil "gnlden", ez-kaz "kaza olarak, yanllkla", ez-nev "yeniden", ez-ser-i nev "yeni batan", ez-kadm "eskiden" vs.

der-: Kelimelere Trkede "iinde, -da/-de" anlamlarn katar: der-miyn "ortada", der-niyam "knda, klfta", "elde, yakalama", der- "kucakta, kucaklama" vs.

bery "iin": bery- ziyret "ziyaret iin", bery- ticret "ticaret iin", bery- tahsl "renim iin" vs.

t- "kadar": Bu edat ou zaman be- edatyla birlikte t-be "kadar, dek" eklinde kullanlr: t-be-sabh "sabaha kadar", t-be-kymet "kyamete kadar" vs.

9

pr- "dolu, +l/li": Farsada daha ok zarf gibi kullanlan bu kelime bir n ek gibi birok kelimenin tekilinde yer alabilmektedir: pr-saf safal, huzurlu, pr-mell zntl, kederli, pr-cevr eziyetli, pr-kn kinli, pr-dil "yrekli, cesur", pr-fsn fsunlu, byleyici, pr-heyecn heyecan dolu, heyecanl vs. Son Eklerle Yaplan Sfatlar

Bu eklerin ska kullanlanlar aada gsterilmitir: +mend (+l/+li): derdmend "dertli", hnermend "hnerli",

dnimend "bilgili"vs. +nk (+l/+li): derdnk "dertli", nemnk "nemli",

ermnk "utanga", gamnk "gaml" vs. +vr ~ +ver (+l/+li; gibi): mdvr "umutlu", hnerver

"hnerli", blblvr "blbl gibi", bendevr "kle gibi, kul gibi" vs.

Bu ek ayn zamanda "yakr, lyk" anlamlarn da retir: h-vr "ha lyk".

+gn (+l/+li): gam-gn "gaml", hmgn "hml, fkeli", ermgn "utanga" vs.

+n : Bu ek, eitli madde isimlerinden sonra gelerek ondan yaplm olmay, +l/+li anlamn ifade eder: smn "simden, gmten yaplm", zerrn "zerden, altndan", henn "demirden", sengn "tal", rengn "renkli", ermn "utanga" vs.

+gn : eitli isimlerden renk adlar tretir: b-gn "su rengi, mavi", gl-gn "gl rengi, pembe", nl-gn "ivit rengi", lle-gn "lale rengi, krmz" vs.

+fm : eitli isimlerden renk adlar tretir: kebd-fm "gk rengi, mavi", gl-fm "gl rengi, pembe", lle-fm "lle rengi, krmz" vs.

+ : +l/+li ekinin ileyiinde nispet anlam tretir: irz "irazl", ran "ranl" vs. Bu ek ayn zamanda renk isimleri de tretmektedir: gl "gl rengi, pembe", snbl "smbl renginde", ykt "yakut renginde, krmz", hk "toprak yeili" vs.

10

+s , +ve , +sr , +mnend vs. son ekleri de "gibi" anlamnda sfatlar tretirler: per-vr "peri gibi", behit-s "cennet gibi", mihr-s "gne gibi", mh-ve "ay gibi", dery-ve "deniz gibi", per-sr "peri gibi", grg-sr "kurt gibi", kh-mnend "da gibi" vs.

+ne eki, lyklk, yakrlk bildiren sfatlar tretir: dostne "dosta yakr, dosta", tflne "ocuka", fakrne "fakirce", hne "aha yarar biimde" vs.

-ter ve -tern : Sfatlarn karlatrma ve stnlk derecelerini ifade eder. Bugnk Trkede bu kategori sfatn nne daha ve en kelimelerini getirerek yaplr: daha iyi, en iyi. Karlatrma ve stnln birinci derecesi -ter "daha", ikinci derecesi -tern "en" ekleriyle yaplr: bihter "daha iyi" bihtern "en iyi", erznter "daha ucuz" erzntern "en

ucuz", mkilter "daha zor" mkiltern "en zor" vs. A) Aadaki kelimelerden b- ve n- ekleriyle olumsuz sfatlar tretiniz.

merd ............................................. muvfk ............................................... puhte ................................................... mtenh ................................................... gnh ............................................ smn ............................................ edeb ............................................ bahne ............................................

B) Aadaki kelimelerden +mend, +nk, +ver, +gn eklerini kullanarak sfatlar tretiniz.

behre ............................................ derd ............................................ hcet ............................................ rz ............................................ hatar ............................................ hm ............................................ zehr ............................................

2

11

............................................ telzaf ............................................ mag ............................................ mn ............................................ ind ............................................ men ............................................ hdne ............................................ mre

ansamlo relkenr nalnalluk nirelemilek ziniittert nekrapay ralamrtlA .zinede takkid

samla amukO .2 nirelemilek ziniidemlib ev znzay eli isebafla zmng intem ikadaA .zininer netklzs nralmalna

12

zet

Farsa Kelimelerin Yapsn Tanmak. Farsa, esas olarak eklemeli bir dil saylabilir; bu zellii asndan Trkeye benzer. Farsada Trkeden farkl olarak yalnzca son ekler yoluyla deil, n ekler yoluyla da kelimeler tretilebilir. Bunun yannda iki veya daha fazla kelimenin bir araya gelmesiyle birleik kelimeler de yaplabilmektedir. Bylece Farsada isimler, sfatlar ve zarflar yaln, tremi ve birleik olarak ele alnabilirler. Kelime tretme ve birleik kelime yapma yollar renildiinde Farsann olduka sade bir morfolojik yaps olduu grlecektir. Farsa Say simleri ve Sfatlarn Say-mak. Trke ve Arapa say isimlerinin yannda Farsa say isimleri de kimi metinlerde kullanlmtr. Farsa saylar yledir: yek "bir", d "iki", se "", ehr veya r "drt", pen "be", e "alt", heft "yedi", het "sekiz", nh "dokuz", deh "on"; bst "yirmi", s "otuz", ihil "krk", pench "elli", ast veya est "altm", heftd "yetmi", hetd "seksen", neved "doksan", sad "yz"; d-sad "iki yz", nh-sad "dokuz yz", hezr "bin" vs. Osmanl Trkesinde Farsa sra saylar az da olsa kullanlmtr. Farsada sra say yapma ekleri +m, +m ve +mn ekleridir. Baz sra saylar unlardr: yekm, nuhust "birinci, ilk", dvm ~ dym "ikinci", sivm ~ siym "nc", ehrum veya ehrmn "drdnc", pencum "beinci", em "altnc", heftm veya heftmn "yedinci", hetm "sekizinci", nhm "dokuzuncu", dehm "onuncu" vs. Farsa Basit ve Tremi Kelimeleri Ayrt Etmek. Farsada kelimeler basit, tremi ve birle-ik bir yapda bulunur. Osmanl Trke-sinde Farsadan alnm birok kelime vardr. Farsadan alnm basit kelime-lerden bazlar unlardr: b "su", esb "at", em "gz", mh "ay", rz "gn", dil "gnl, yrek", kh "da", seng "ta", germ "scak", serd "souk", behit "cennet" vs. Farsadan alnm birok yaln sfat da Trkede kullanlmtr: nk

"iyi", bed "kt", sefd "beyaz", siyh "kara" bzrg "byk", hb "gzel", kth "ksa", teng "dar", zrek "zeki", vs. Trkede olduu gibi bu kelimeler isim olarak kulan-labildikleri gibi isim olan birok kelime de sz diziminde sfat deeri tayabilir. Tre-mi kelimeler ise n ve son eklerle oluturul-maktadr. Bu ekler sadece Farsa kelimelere deil, Arapa kelimelere de eklenebilmek-tedir: Bu ekler arasnda yer ve zaman bildiren +gh, +istn; sadece yer bildiren +zr, +kede, +sr; let ismi yapan +dn; meslek ismi yapan +bn, +vn; bir ii ok yapan veya meslek bildiren kelimeler tren +kr, +gr, +ger; kltme isimleri yapan +e; let ismi veya olu isimleri yapan + eklerini sayabiliriz. Farsa n Ek ve Son Eklerle Yaplan Sfatlar Tanmak. Farsada basit sfatlarn yan sra b-, n-, be-, b- hem-, ber-, pr- gibi n ekler ve +mend, +nk, + vr, +ver, +gn, +n, +gn, +fm, +, +s, +ve, +sr, +mnend, +ne, +ter, +tern gibi son eklerle de tremi sfatlar yaplabilir: b-re, n-merd, be-hred, b-nm, hem-derd, ber-bd, pr-cef, derdmend, nemnk, hvri, nmver, endhgn, smn, glgn, llefm, snbl, behits, mehve, persr, blbl-mnend, drdne, kemter, kemtern...

13

Kendimizi Snayalm 1. Aadakilerden hangisi Farsa kelimelerin

zelliklerinden biri deildir? a. Basit yapda olmas b. Kelimelerin zel vezinlerle tretilmesi c. Kelime tretilmesinde n eklerin kullanl-

mas d. Kelimelerin son eklerle tretilmesi e. Birleik yapda kelimelerin olmas

2. Aadaki basit yapl kelimelerden hangisinin anlam yanl verilmitir? a. esb "at" b. mh "ay" c. germ "scak" d. serd "souk" e. sefd "siyah"

3. Aadakilerden hangisi Farsa 10 saysnn karldr? a. nh b. deh c. bst d. heft e. ast

4. Aadakilerden hangisi Farsa sra says ifade eder? a. heftd b. neved c. nuhust d. hezr e. d-sad

5. Aadakilerin hangisinde ekin grevi yanl-tr? a. +gh, yer bildiren kelimeler tretir. b. +geh, zaman bildiren kelimeler tretir. c. +kede, yer bildiren kelimeler tretir. d. +dn, yer bildiren kelimeler tretir. e. +lh, yer bildiren kelimeler tretir.

6. Aadaki kelimelerin hangisinde ek farkl grevde kullanlmtr? a. b. c. d. e.

7. Aadaki kelimelerden hangisi let ismidir? a. b. c. d. e.

8. Aadakilerden hangisi renk bildiren bir kelime deildir? a. b. c. d. e.

9. Aadaki eklerden hangisi gibi anlamnda sfat tretmez? a. +s b. +ne c. +ve d. +mnend e. +sr

10.Aadaki sfatlardan hangisi karlatrma ve stnlk dereceleri ifade etmez? a. bihter b. erzntern c. mkilter d. fakrne e. bedter

14

Okuma Paras Aadaki paray okuyunuz, bilmediiniz kelime-lerin anlamlarn szlkten reniniz.

Kms- Trk nsznden fde-i Merm

Lugat kitb bir lisnn hiznesi hkmndedir. Lisn kelimelerden mrekkebdir ki bu kelimeler dahi her lisnn kendisine mahss bir takm kavide tevfken tasrf ve terkb edilerek insnn ifde-i merm etmesine yararlar. mdi lisnn ser-myesi kelimelerle kavid-i sarfiyye ve nahviyyesinden ibretdir. Dnyda hibir adam tasavvur olunmaz ki lisnnn kffe-i lugtini bilsin vey cmlesini hfznda tutabilsin ve pek az adamlar vardr ki lisnlarn tammyla kideye tevfken syleyebil-sinler. Bu hl ise her lisnn cmi olduu kelimttan mrr- zaman ile bir takmn bdiye-i nisynda brakp gib etmesini ve kavid-i mahssasna mugyir srette sylenerek feshatten mahrm kalmasn vel-hsl geni ve fash iken dar ve galat bir lisn olmasn mntec olur. Lisnlar bu inhitttan vikye edecek olan ancak edebiyyttr. Edebiyytn yan debnn bu bbda edecekleri hidmetin ilk hatvesi ise lisnn mkemmeliyyetini tekl eden kelimelerini ve feshatini mceb olan kavidini hsn-i muhfaza etmekten ibrettir. Bu iki kkn birincisi lisnn kffe-i lugtini hv mkemmel bir kms ve ikincisi kavid-i sarfiyye ve nahviyyesini cmi muntazam bir sarf ve nahiv kitb vcda getirmekle hsl ve mmkin olabilir. Bunun iindir ki tahrr ve edeb hline geirilmesi merm olunan her bir lisnn en evvel kelimeleri cem ile bir lugat ve kavidi zabt ile bir sarf ve nahiv kitblar tedvn edilmek eskiden beri bir knn- umm hkmne geip hatt bu gn kre-i arzn en mehcr taraflarnda skin en vah akvmn bile syledikleri lisnlar renmek isteyen Avrupallar o lisnlarn lugat ve sarf ve nahiv kitblarn zabt ve tahrr etmekten ie giriirler. emeddin Sm, Kms- Trk, stanbul, 1317. Okuma almas - 1 Efendimsin cihnda itibrm varsa sendendir Miyn- knda itihrm varsa sendendir

Benim feyz-i haytm hsl- rh- revnmsn Eer ser-mye-i mrmde krm varsa sendendir Veren bu sret-i mevhma revnak reng-i hsnndr Glistn- haylim nev-bahrm varsa sendendir Felekden zerre mikdr olmadm devrinde rencde Ger ey mihr-i mnr h u zrm varsa sendendir Senin pervne-i hicrnnm sen em-i vuslatsn Be-her eb hhi-i bs u kenrm varsa sendendir ehd-i akn oldum llezr- ddr snem er- trbetim em-i mezrm varsa sendendir Gren ser-getelikde gird-bd- det zann eyler Fen-ender-fenym her ne varm varsa sendendir Niin vre kldn gevher-i galtnn olmuken Gnl ynesinde bir gubrm varsa sendendir afak-tb eyledin peymnemi hn-b ile sk Sabh- sohbet-i meyde humrm varsa sendendir Sanadr iltics Glibin y Hazret-i Monl Bamda bir klh- iftihrm varsa sendendir Okuma almas - 2 evkiz ki dem-i blbl-i eydda nihnz Hnuz ki dil-i gonce-i hamrda nihnz Biz cism-i nizr zre dkp dne-i eki n rite-i cn gevher-i manda nihnz Olsak nola b-nm u nin hre-i lem Biz dil gibi bir turfe muammda nihnz Mahrem yine her hlimize bd- sabdr Dim iken-i zlf-i dil-rda nihnz Hem gl gibi rengn-i manyile zhir Hem nee gibi hlet-i sahbda nihnz Geh hme gibi ekve-trz- gam- akz Geh nle gibi hme-i ekvda nihnz Etdik o kadar ref-i taayyn ki Net yne-i pr-tb- mcellda nihnz

15

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar 1. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa

Kelimelerin Yaps ksmn yeniden okuyunuz.

2. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsada Yaln simler ve Sfatlar blmn yeniden okuyunuz.

3. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Say simleri ksmn yeniden okuyunuz.

4. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Say simleri ksmn yeniden okuyunuz.

5. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn simden Tremi simler ksmn yeniden okuyunuz.

6. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn simden Tremi simler ksmn yeniden okuyunuz.

7. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn simden Tremi simler ksmn yeniden okuyunuz.

8. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Son Eklerle Yaplan Sfatlar ksmn yeniden okuyunuz.

9. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Son Eklerle Yaplan Sfatlar ksmn yeniden okuyunuz.

10. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Son Eklerle Yaplan Sfatlar ksmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1 A) secdegh; teferrcgh;

ikristn; tahtgh; cilvegeh; cevelngeh; karrgh; cedelgh; bdn; tekede, tedn; khsr, khistn; hsr; sengistn, sengsr; nemekistn, nemekdn; rkdn; mihnetkede; mtemkede, mtemgh. B) bbn; trbn; gelebn; zerger; kzeger; rmiger, rmi; pln.

Sra Sizde 2 A) n-merd; n-muvfk; n-puhte;

n-mtenh; b-gnh; b-smn; b-edeb; b-bahne.

B) behrever; derdmend, derdnk; hcetmend; rzmend, rznk; hatarnk; hmgn; zehrnk; fazletmend; gamgn; nmver; dniver, dnimend; nemnk; endhgn; ermgn.

Yararlanlan Kaynak Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu

1-2. stanbul. Kesit Yaynlar.

16

Amalarmz Bu niteyi tamamladktan sonra;

Farsa fiilleri tanyabilecek, Fiillerden elde edilen tabanlar tanmlayabilecek, Fiillerden kelime treten ekleri sralayabilecek, Farsa birleik kelimelerin yaplarn tanyabileceksiniz.Anahtar Kavramlar Farsa fiil Fiilden tremi kelimeler Fiilden kelime treten ekler Farsa birleik kelimeler Birleik kelimelerin oluma ekilleri erik Haritas FARSADA FL FARSA FLDEN TREM KELMELER FARSA BRLEK KELMELER

17

FARSADA FL Farsada fiil tabanlarna birtakm ekler getirilerek yaplan isim ve sfatlar da Osmanl Trkesinde ska kullanlmaktadr. Bu gibi kelimelerin anlamlarn ve sz dizimi iindeki fonksiyonlarn bilebilmek iin yaplarn renmemiz gerekmektedir. Aada Farsann fiilden isim ve sfat yapma yollarn ana hatlaryla reneceiz.

Fiilleri kip, zaman ve ahs sz konusu olmakszn adlandrmak iin masdar ekli ekilleri kullanlr. Trkede yaz-mak, gel-mek ekilleri masdardr. Bu fiillerin ekime ve kelime tretmeye esas olan taban yaz- (yaz-d, yaz-g, yaz-ar vs), gel- (gel-di, gel-ecek, gel-mi, gel-en vs.)dir. Trkede -mak/-mek eklerinin grd ii Farsada -den , -ten ekleri grr ve fiiller buna gre den'li masdarlar - ten'li masdarlar olarak iki grup hlinde incelenir.

hn-den "okumak", gf-ten "sylemek" vs. Bu eklerle tekil olunmu masdarlara asl masdarlar denilir. Asl masdarlar,

Osmanl Trkesi sz diziminde kullanlmamlardr.

Farsada sonlarnda -den ve -ten bulunduu hlde masdar olmayan kelimeler vardr: gerden "boyun", gevden "ahmak, sersem", hten "kendi", bisten "hmile" gibi.

Trkede masdar ekinin karlmasyla oluan fiilin en yaln ekli emir 2.

teklik ahs ifade ettii gibi (yaz-mak yaz; gel-mek gel), Farsada da masdar eklerinin karlmas ile oluan tabanlar emir 2. teklik ahs, fiillerin sonundaki nn harfinin atlmasyla oluan tabanlar grlen gemi zaman 3. teklik ahs ifade ederler. Bu tabanlar emir gvdesi ve gemi zaman gvdesi diye adlandrlr. Bu gvdelere birtakm ekler getirilerek isim, sfat ve zarf fonksiyonunda kelimeler yaplr. Aada fiillerin emir ve gemi zaman gvdelerinin nasl bulunduu konusunda bilgiler vereceiz:

Farsa Fiillerde Emir Gvdesi Asl masdarlardan -den ve -ten ekleri atlnca ortaya kan ekil hl gvdesi veya geni zaman gvdesi olarak da adlandrlr. Bunlarn bir ksmnda fiil gvdesinin son nsz birtakm ses deimelerine urar. Ortaya kan bu gvdeler Farsa fiil ekiminde emir ikinci teklik ahsa tekabl eder:

Farsada Fiil, Farsa Fiilden Tremi Kelimeler,

Farsada Birleik Kelimeler

18

hnden "okumak" hn "oku" derden "yrtmak" der "yrt" Bir masdarn emir gvdesi, herhangi bir ek almadan, sfat-fiil anlam da

tar; yani Trkede -an/-en, -ar/-er ekleriyle yaptmz ekillere (yazan, yazar) karlk gelirler. Emir gvdesiyle tekil olunan bu ekiller tek balarna kullanlmayp birleik sfat yapmnda kullanlrlar ve bunlarla yaplan birleik sfatlar Osmanl Trkesinde ok sk kullanlmtr:

hnden "okumak" hn "okuyan": gazel-hn, kssa-hn, mevlid-hn vs.

derden "yrtmak" der "yrtan": saf-der, perde-der vs.

pesendden "beenmek" pesend "beenen": mkil-pesend, hod-pesend vs.

ikften "yarmak" ikf "yaran": dil-ikf, m-ikf, saf-ikf vs.

bsden "pmek" "pen": dmen-bs, dest-bs vs.

Asl masdardan -den ve -ten eklerinin karlarak sfat-fiil anlam tayan emir (hl) gvdelerinin tekili esas olarak bu ekildedir. Ancak birok fiilde bu ekler karlnca oluan tabanda birtakm ses deimeleri meydana gelir. Aada bu deimeleri ana hatlaryla reneceiz:

a) -den'li masdarlardaki deimeler: // ile biten fiillerde bu ses bazen der bazen /y/ veya // olur:

nihden "koymak" nih "koyan": kadem-nih, gden "amak" g ~ gy "aan": dil-

g, kiver-g, dehen-g // ile biten fiillerde bu sesler /y/ veya // olur:

fermden "emretmek" ferm "buyuran, emreden": fermn-ferm, hkm-ferm

efzden "oaltmak" efz "artran, oaltan": ferah-efz, ni'met-efz

nmden "gstermek" nm "gsteren": ibret-nm, reh-nm, cihn-nm

19

bahden "balamak" bah "balayan": saf-bh, nr-bah

/r/ ile biten fiillerde bu ses deimez: perverden "beslemek" perver "besleyen":

hamiyyet-perver, marif-perver, msfir-perver

verden "getirmek" ver "getiren": ceng-ver, cn-ver, peym-ver

gzrden "geirmek; ed etmek" gzr "eda eden": maslahat-gzr, dem-gzr

/r/ ile biten kimi fiillerde ise /r/ /r/ olur: zrden "incitmek" zr "inciten": dil-zr horden "yemek" hr (bazen hr) "yiyen": gam-

hr, mrs-hor // ile biten fiillerde bu ses der:

derden "yrtmak" der "yrtan": saf-der, perde-der vs.

pesendden "beenmek" pesend "beenen": mkil-pesend, hod-pesend

bsden "pmek" bs "pen": dmen-bs, dest-bs

Bu deimelerin dnda farkl zellikler gsteren baz fiiller de vardr. Mesel:

ferden "yaratmak" ferin "yaratan": cihn-fern

den "toplamak" n "toplayan": gl-n, hurde-n, he-n

gzden "semek" gzn "seen" : ge-gzn, halvet-gzn, vahdet-gzn

dden "grmek" bn "gren": dr-bn, hurde-bn

20

b) -ten'li masdarlardaki deimeler: -ten eki karldktan sonra fiil taban /h/ ile bitiyorsa bu ses /z/

'ye dnr: vhten "asmak" viz "aslan, asl": dil-vz endhten "atmak" endz "atan": silh-

endz, tr-endz shten "yakmak" sz "yakan": dil-sz,

cn-sz, cihn-sz rhten "dkmek" rz "dken": ek-rz,

hn-rz, gher-rz /s/ ile biten fiillerde bu ses ya der veya /h/ , /y/ , /n/ , /nd/ ,

ya da /y/ harflerinden birine dnr: dnisten "bilmek" dn "bilen": shan-dn,

nkte-dn hsten "istemek" hh "isteyen": bed-hh,

hayr-hh rsten "sslemek" ry veya r "ssleyen":

meclis-r, dil-r, cihn-r prsten "sslemek" pry veya pr "ssleyen": belgat-pr, nazar-pr

ikesten "krmak" iken: peymn-iken besten "balamak" bend "balayan": dil-bend,

p-bend csten "aramak" cy "arayan": dil-cy rsten "bitmek, yetimek" ry "biten, yetien":

hod-ry.

// ile biten birok fiilde bu ses /r/ 'ye, /s/ 'e veya /rd/ 'e dnr:

dten "tutmak, malik olmak" dr "tutan, malik olan": defter-dr, hisse-dr, hkm-dr

21

gzten "gemek, brakmak, eda etmek" gzr "geen, brakan, eda eden": dem-gzr, reh-gzr

nviten "yazmak" nvs: vaka-nvs neveten "katetmek, amak, dolamak" neverd:

sahra-neverd /f/ ile biten fiillerde bu ses /b/ 'ye dnr:

yften "bulmak" yb "bulan": eref-yb, if-yb

firften "aldatmak" firb "aldatan": dil-firb, nazar-firib, ebleh-firib

Baz fiillerde sondaki /f/ sesi korunurken ( ikften "yarmak" ikf "yaran"), baz fiillerde dzensiz deimeler olmaktadr:

reften " yrmek" rev "yryen": p-rev, heste-rev, tz-rev, kalem-rev

gften "sylemek" gy "syleyen": mu'cize-gy (Osmanl Trkeside kullanlan baz Farsa fiiller ve emir gvdeleri iin Tablo 1i inceleyiniz.)

Emir gvdeleri, baka birtakm isim ekillerinin, sfat-fiil ve zarf-fiillerin tretilmesine taban tekil eder. Bu ekleri daha sonra greceiz.

Farsa fiillerde yukarda kurallara uymayan baz emir gvdeleriyle karlamak mmkndr. Bu fiiller ve emir gvdelerinden bazlar unlardr: dden "vermek" dih; sitden "almak, feth etmek" sitn; kerden "yapmak" kn; brden "gtrmek" ber; mrden "lmek" mr; bden "olmak, var olmak" b; den veya oden "olmak" ev; meden "gelmek" y; zeden "vurmak, almak, dmek, uramak" zen; frhten "satmak" fr; inhten "tanmak" ins; puhten "piirmek" pez; sahten "tartmak" senc; gshten veya gsisten "zmek" gsil; nihten "aa dikmek" nin; hsten "ayaa kalkmak" hz; niesten "oturmak" nin; nigersten "bakmak" niger; kten "ldrmek" k; efrten "ykseltmek" efrz; reften "gitmek" rev; gften "sylemek" gy veya g; giriften "yakalamak,

22

tutmak, ele geirmek" gr; pezreften "kabul etmek" pezr; huften "uyumak" huft, husb veya hb...

Farsa Fiillerde Gemi Zaman Gvdesi Farsa fiillerde gemi zaman gvdesi fiillerin sonunda bulunan /n/ sesinin ( harfi) atlmasyla elde edilir. Fiilin gemi zaman gvdesi grlen gemi zaman teklik 3. ahsn ifade eder. Bu gvde ayn zamanda hafifletilmi masdar denilen fiil ismini de tekil etmektedir : meden "gelmek" med "gelme, geli" reften "gitmek" reft "gitme, gidi" harden "satn almak" hard "satn alma" frhten "satmak" frht "sat" ikesten "krmak" ikest krma

Aadaki fiillerin emir gvdelerini bulunuz. rmden "dinlenmek" . mhten "retmek" . vhten "asmak" . efnden "samak" . perestden "tapmak" . prsten "sslemek" . hsten "istemek" . hnden "okumak" . dten "tutmak" . dnisten "bilmek" . rbden "kapmak" .

1

23

rhten "dkmek" . sitden "almak" . shten "yapmak" . ikften "yarmak" . inhten "tanmak" . frhten "satmak" . firften "aldatmak" . gdhten "eritmek" . gzeten "gemek" . giriften "tutmak" . nviten "yazmak" . nevhten "okamak" . yften "bulmak" .

1. Okuma almas 1. Aadaki rubaileri okuyup yeni harflere aktarnz. 2. Farsa asll kelimeleri szlk yardmyla bulunuz, yaplarn inceleyiniz.

24

FARSA FLDEN TREM KELMELER

Fiilden Tremi simler Fiillerin daha nce teekkllerini rendiimiz emir ve gemi zaman gvdesine birtakm ekler getirilerek eitli isimler tretilir. Tretilen bu isimlere hsl- masdar, ism-i masdar ve masdar- nev gibi isimler verilir. Fiilden isim treten ekler unlardr:

-e : Fiilin emir gvdesine getirilir: hande "glme, gl" (< handden), nle "inleme" (< nlden), bse "pme, p" (< bsden) vs.

-e eki fiilin emir gvdesine getirilerek alet ismi bildiren kelimeler tretebilir: vhten "asmak" vze; rendden "yontmak, trplemek" rende; nden "taramak" ne tarak...

-i : Fiilin emir gvdesine getirilir: nli "inleyi" (< nlden), nmyi "gsteri, gsteri" (< nmden), dni "bili, bilgi" (< dnisten), hhi "isteyi, istek" (< hsten) vs.

-r : Fiilin gemi zaman gvdesine getirilir: reftr "gitme, gidi" (< reften), gftr "syleyi, sz" (< gften) vs.

Farsa Fiilden Tremi Sfatlar nceki blmlerde gemi zaman gvdesi (hafifletilmi masdar) ve emir gvdesinin oluumunu renmitik. Bu fiil gvdeleri, baka birtakm tremeler iin taban tekil etmektedir. Sfat-fiil anlam tayan emir gvdelerinin birleik sfat yapmnda kullanldn rendik. Bu blmde de bu gvdelerden birtakm eklerle sfat-fiil, zarf-fiil ve baka isimlerin yapln reneceiz. Fiillerin emir ve gemi zaman gvdelerinden sfat treten ekler unlardr:

-e : Bu ek, fiilin gemi zaman gvdesine getirilerek edilgen anlaml sfat-fiiller (ism-i mef'l veya ism-i f'il) yapar. Trkede bunlar genellikle -m/-mi ekleriyle (grm, alm) karlarz:: dde "grm, grlm" (

25

-ende : Fiilin emir gvdesine getirilerek sfat-fiil grevinde kelimeler tretir. Trkede -an/-en, -ar/-er veya -c/-ici ekleriyle yaptmz kelimelere karlk gelir: gyende "syleyen" (

26

ki simden Oluanlar Bunlar ekil olarak izafet kesresi kaldrlm bir isim tamlamas veya tamlayanla tamlanann yer deitirdii bir isim tamlamas gibidir; ancak bizim iin bunlarn oluum sreleri o kadar nemli deildir. nemli olan bunlarn bir nesne veya kavramn ad olmalardr. Metinleri doru okumak iin bunlarn isim tamlamas olmadn bilmeli ve izafet kesresi olmadan okumalyz. Bunlarn byk ksm zaten bitiik yazlr:

ser-asker "komutan", ser-hadd "snr", ser-mye "ana para, kapital", mr-alay "alay komutan, albay", mr-hr "ahr emiri", der-sa'det "saadet kaps, stanbul", shib-hne "ev sahibi", b-dest "aptes", b-r "yzsuyu, eref", murg-b "rdek", gl-berg "gl yapra", mihmn-hne "konuk evi, otel", mey-hne, ecz-hne "eczahane" sipeh-slr "komutan", zerdl "kays", ran-zemn "ran lkesi", Marib-zemn "Marib lkesi", meh-tb "mehtap, ay " vs. Bilhassa ser, shib, mr kelimeleriyle yaplan tamlamalar isim tamlamas

gibi izafet kesresiyle de okunabilir. Ancak bunlar yaygn olarak birleik isim gibi izafet kesresi olmadan okunurlar. Zaten burada sralanan serasker, serhad, sermaye, miralay, abdest, eczane, meyhane, dersaadet, zerdali, mehtap gibi rnekler gnlk kullanmda bu sylenileriyle yaygnlamlardr. Bu trl kullanmlaryla yaygnlk kazanm kelimeleri metinlerden okurken ayn ekilde seslendirip yazya geirebiliriz: mehtap, meyhane, abdest vb.

Kelimelerin yap zelliklerini bilmemizin, metinlerde karlatmz bu trl kelimeleri kolay tanmamza ve anlamlarn kolay kavramamza yardmc olacan unutmaynz.

kilemelerle Oluanlar E veya yakn anlaml yahut zt anlaml kelimeler balama edat ile birletirilerek tek bir nesneye veya olua ad olabilirler:

gft g "dedikodu", cst c "arayp sorma, aratrma", sz u gdz "yanp yaklma", berg br "yaprak ve yemi; malzeme, azk", p tb "kvrm bklm; sknt, tela", hy u hy "grlt, patrt, amata", dd u sited "alveri" vs. kinci kelimesinde, birinci kelimesinin ba nsznn /m/ nszne

dntrlmesiyle tekil olunmu baz ikilemeler de bulunmaktadr: tr u mr "darmadank", herc merc "karma kark",

hn u mn "ev bark" vs.

27

2. Okuma almas

1. Aadaki Blbl iirini okuyunuz, yeni harflere aktarnz. 2. Anlamn bilmediiniz kelimeleri szlkten bulup reniniz.

28

Farsada Birleik Sfatlar Osmanl Trkesinde Trke, Arapa ve Farsa sfatlar kullanlmtr. Sz konusu sfatlarn kimisi yaln hlde, kimisi tremi, kimisi de birleik sfattrlar. Arapa ve Farsa yaln ve tremi sfatlar daha nce grmtk. imdi Farsa birleik sfatlarn kurulularn reneceiz.

Arapa ve Farsa yapl birleik sfatlarn kurulularn renmeden nce bunlarn Trkedeki karlklarn hatrlamamzda fayda vardr.

Bilindii gibi Trkede de sz diziminde sfat olarak kullanlan yaln isimler yannda birtakm eklerle yaplan tremi sfatlar ve baz kelime birlemeleriyle yaplan birleik sfatlar vardr. Bunlardan bilhassa u ikisi nemlidir:

snat grubu: Birinci unsur ou zaman iyelik eki alm bir kelime, ikinci unsuru ise sfat ilevinde bir kelimeden oluan kelime grubuna isnat grubu denir. snat grubu cmle iinde esas olarak sfat fonksiyonundadr: can tez (adam), st bozuk (herif), ba bozuk (asker), baldr plak (serseriler) vs.

(Sfat tamlamas + l eki) eklinde oluan kelime gruplar da sfat fonksiyonundadr:

krk kalpli (klar); geni bteli (bir proje); dalgn bakl (hastalar), temiz kalpli (insanlar) vs.

snat grubu ile sfat tamlamas + l yapsndaki tamlamalar ayn anlam ifade etmek zere kullanlabilirler:

kalbi krk X krk kalpli, can tez X tez canl, kalbi temiz X temiz kalpli vs.

snat grubu ile (sfat tamlamas+l) eklinde kurulan sfatlar Osmanl Trkesi metinlerinde ska kullanlrlar. Bunlar, aada reneceimiz Arapa ve Farsa yapl birleik sfatlar karladklar iin ayrca nemlidirler.

Farsa Birleik Sfatlarn Kuruluu Farsada birleik sfatlar iki isim veya bir isimle bir sfatn yan yana gelmesiyle kurulur. Bunlar isim veya sfat tamlamalarndan ayran ekl zellik, arada bir izafet kesresinin bulunmamasdr. Bu birleik sfatlar Trkede yukarda anlattmz isnat grubu veya sfat tamlamas+ l yapsyla ifade edebiliriz:

ki simden Oluanlar ki ismin arada izafet kesresi olmadan yan yana gelmesiyle oluurlar. Unsurlarn ikisi de Farsa olabilecei gibi Arapa da olabilir:

dery-dil "derya gnll", serv-kadd "servi boylu", h-em "h gzl", meh-peyker "ay yzl", hm-iyne "Hma kuunun yuvas olan", fazlet-me'b "fazilet sna", mehsin-iyem "gzel eyleri huy edinmi", melek-sm "melek simal", Sleymn-pye "Sleyman dereceli", kebk-reftr "keklik yryl" cennet-mekn cennet meknl, mekn cennet olan, firdevs-iyn aiyan cennet olan vs.

29

sim ve Sfattan Oluanlar Bunlar bir isimle bir sfatn izafet kesresi olmadan yan yana gelmesiyle oluurlar. Sfat, yaln veya tremi bir sfat olabilecei gibi sfat-fiil anlam tayan bir kelime (ism-i f'il, ism-i mef'l) de olabilir.

Bu tip birleik sfatlarda isim nce, sfat sonra gelebilir: ser-blend "yce bal, ba yce", sne-saf "temiz yrekli, kalbi temiz", hne-harb "hnesi harab", dil-d "gnl sevinli", ser-gerdn "ba dnm, akn" vs.

Bazlarnda ise sfat nce, isim sonra gelir: l-nihd "yksek ahlkl, ahlk yksek", rn-zebn "tatl dilli, dili tatl", girn-bah "pahas ar, pahal", ho-b "gzel kokulu, kokusu gzel", l-tebr "yksek soylu", vl-kadr "kadri yce, yce deerli", sf-zamr "temiz kalpli" vs.

Birleik sfatlarda sfat olan unsur, bir sfat-fiil olabilir. Bu sfat-fiillerin yapln nceki blmlerde grmtk. Ksaca hatrlayacak olursak, bir fiilin emir gvdesi sfat-fiil anlam tad gibi, bu gvdeye -ende veya -n ekleri getirilerek de sfat-fiiller yaplabilmektedir. Trke metinlerde daha ok kullanlan ekiller yaln emir gvdesi ve +n eki ile yaplm sfat-fiillerdir. Gemi zaman gvdesine +e eki ilvesiyle elde edilmi kelimeler ism-i mef'ldr. Bir isim ve fiilden tremi kelimelerden olumu birleik sfatlar u ekilde yaplrlar:

1) Emir gvdesiyle yaplan birleik sfatlar: Bu sfatlarda isim nce emir gvdesi sonra gelir. nceki blmlerde de rendiimiz gibi Farsa fiillerin emir gvdeleri ayn zamanda sfat-fiil anlam tamaktadr: shten "yakmak" sz "yak X yakan". Emir gvdesiyle tekil olunan birleik sfatlar Osmanl Trkesinde ska kullanlmtr: sz (ayn fiilden) = ciger-sz "yrek yakan", cn-sz "can yakan"

rzn (rihten "dkmek" fiilinden) = ek-rzn "gzya dken"

rz (ayn fiilden) = hn-rz "kan dkc", ek-rz "gzya dken"

sitn (sitden "almak" fiilinden) = cn-sitn "can alan" r (rsten "sslemek" fiilinden) = meclis-r "meclis ssleyen", cihn-r dnyay ssleyen, dnyann ss olan penh (penhden "snmak" fiilinden) = hilfet-penh "hilfetin sna, padiah", lem-penh "lemin sna, peygamber" vs.

2) Gemi zaman gvdesinden tretilen ism-i mef'llerle yaplan birleik sfatlar: Fiilerin gemi zaman gvdelerinin, masdarn sonundaki /n/ nsznn atlmasyla elde edildiini nceki blmlerde renmitik. Bylece ortaya kan fiil tabanna -e ekinin getirilmesiyle gemi zaman

30

sfat-fiili (ism-i mef'l) dediimiz kelimeler tretilir. Bunlarla yaplan birleik sfatlar da Osmanl Trkesinde sk kullanlmtr. Bu trl birleik sfatlarda isim veya sfat nce gelebilir: dde (dden "grmek" fiilinden) = zarar-dde "zarar grm", sl-dde "yl grm, tecrbeli", umr-dde "i grm, tecrbeli" zede (zeden "vurmak, uramak" fiilinden) = felket-zede "felkete uram"; fet-zede "fete uram"; kaz-zede "kazaya uram" ikeste (ikesten "krmak" fiilinden) = dil-ikeste "gnl krlm, dargn"; gerdn-ikeste "talihsiz"; ikeste-dil "gnl krk, kederli", gde (gden amak fiilinden) = gde-dest "eli ak, cmert", zrde (zrden incitmek fiilinden) = zrde-dil "gnl incinmi, gcenik" vs.

3) Sfat-fiil eki olan -n ile yaplan birleik sfatlar: Bu yolla yaplan birleik sfatlarda isim nce sfat sonra gelir: cn-szn "can yakan", ek-rzn "gzya dken", mjde-resn "mjde getiren", vs.

4) Gemi zaman gvdesiyle yaplan birleik sfatlar: Gemi zaman gvdesi (hafifletilmi masdar) hlindeki fiiller sfat-fiil (ism-i mef'l) anlam tarlar. Bu yapdaki birleik sfatlarda da isim nce sfat sonra gelir:

sl-hurd "yl yemi, ihtiyar", dmen-ld "etei bulak, iffetsiz", nz-perverd "naz iinde bytlm" vs.

Farsada Zarf Gruplar Farsada -, be-, t- gibi kimi eklerle yaplan kelime gruplar genellikle zarf fonksiyonundadrlar:

- : ser--ser "batan baa", ser--p "batan ayaa", gn--gn "trl trl", dr--dr "uzaktan uzaa", dem--dem "sk sk, her zaman" vs.

be-: ser-be-ser "ba baa", dest-be-dest "el ele", zn-be-zn "diz dize", s-be-s "taraf taraf" vs.

t-: ser-t-ser "batan baa", ser-t-p "batan ayaa" vs. nc okuma almasndaki metinde geen Farsa tremi ve birleik kelimeleri bulunuz, bunlarn yaplar hakknda bilgi veriniz.

3

31

Aadaki metni okuyup bilmediiniz kelimeleri szlkten reniniz.

Fiil Emir Gvdesi

rmden dinlenmek rm rsten sslemek r veya ry zrden incitmek zr zmden denemek zm veya zmy sden dinlenmek s veya sy mden imek m ften kartrmak b zden balamak z ferden yaratmak fern genden doldurmak gen

lden bulatrmak ly meden gelmek y mhten retmek mz mhten kartrmak mz verden getirmek ver

3. Okuma almas

Tablo 2.1 Osmanl Trkesinde Kullanlan Baz Farsa Fiiller ve Emir Gvdeleri

32

vhten asmak vz ftden dmek ft

efrhten veya efrten ykseltmek

efrz efrhten parlatmak efrz efzden arttrmak efz veya efzy efnden samak efn efrden skmak efr efgenden atmak, drmek efgen veya figen enbten doldurmak enbr endden dnmek end endhten kazanmak endz enghten koparmak engz stden ayakta durmak st bhten oynamak bz bften dokumak bf byesten gerekmek by bahden balamak bah veya bah bahden balamak bah brden gtrmek ber besten balamak bend bendden balamak bend bsden pmek bs byden koklamak by dden grmek bn pden samak p puhten piirmek pez pezreften kabul etmek pezr perdhten dzenlemek perdz perestden tapmak perest perverden beslemek perver

33

perden umak per pesendden beenmek pesend penhden snmak penh pden giymek, rtmek p prsten sslemek pr veya pry peyvesten ulamak peyvend peymden lmek peym veya peymy tbden aydnlatmak tb trden yontmak tr csten aramak c veya cy cesten sramak ceh cden kaynamak c eden tatmak e den toplamak n hyden inemek hy hsten ayaa kalkmak hz hrden trmalamak hr hsten istemek hh hnden okumak hn horden yemek hor veya hr dden vermek dih dten tutmak, sahip olmak dr dhten dikmek dz dnisten bilmek dn rbden kapmak rb veya rby rnden komak, srmek rn rsten bitmek, yetimek ry resten kurtulmak res resden erimek res reften gitmek rev rencden sknt ekmek renc

34

rhten dkmek rz rden yaralanmak r zden domak z veya zy zeden vurmak, almak zen shten yapmak sz syden srtmek, srmek s ve sy sitden almak, fethetmek sitn srden ark sylemek ser veya sery sahten tartmak senc sencden tartmak senc shten yakmak sz sten ykamak y ikften yarmak ikf ikesten krmak iken mrden saymak mr inhten tanmak ins rden kartrmak r nden iitmek inev fersden eskimek, eskitmek fers veya fersy fermden buyurmak ferm veya fermy frhten satmak fr firften aldatmak firb fzden artrmak fez veya fezy keden ekmek ke kten ldrmek k kenden kazmak ken kften dmek, ezmek kb gdhten eritmek gdz gzten geirmek, yapmak gzr gzeten gemek gzer geten dnmek gerd

35

gerdden dnmek gerd grhten kamak grz gzden semek gzn gsrden yemek, imek gsr gsterden yaymak, demek gster gften sylemek g veya gy gden amak g veya gy lsden yalamak ls mlden srmek ml mnden kalmak mn mrden lmek mr niesten oturmak nin nigten nak etmek nigr nmden gstermek nm veya nmy nvhten okamak nvz nviten yazmak nvs nden imek n nihden koymak nih

yften bulmak yb

36

zet

Farsa Fiilleri Tanmak. Farsada fiiller dier kelimelerden sonlarnn -den , ve -ten ile bitmesiyle ayrlrlar. Bu -den ve -ten ekleri Trkede-ki -mak/-mek eklerinin grd ii gr-mektedir. Farsada fiiller sonlarna gre den'li masdarlar ve ten'li masdarlar olarak iki grup hlinde incelenir. Bu eklerle tekil olunmu masdarlara asl masdarlar denilir. Asl masdarlar, Osmanl Trkesi sz dizi-minde kullanlmamlardr. Baz Farsa fiiller unlardr: hnden "okumak", gften "sylemek", dden "gr-mek", shten "yapmak, imal etmek", reften "gitmek", vs.

Fiillerden Elde Edilen Tabanlar Tanmla-mak. Farsa asl masdarlar Osmanl Trkesi sz diziminde kullanlmamtr. Buna karn Osmanl Trkesinde kullanlan Farsa fiillerden tremi isim ve sfat says ise olduka fazladr. Bu isim ve sfatlar, fiillerin emir gvdesi ve gemi zaman gvdesi diye adlandrlan tabanlara baz ekler getirilmesiyle tretilir. Fiilin emir gvdesi baz fiillerde sondaki -den ve -ten eklerinin atlmas, baz fiillerde ise bu eklerin atlmasyla kalan tabanda birtakm deiikler yaplmasyla elde edilir: gften gy veya g; shten sz; reften rev; perverden perver gibi. Gemi zaman gvdesi ise fiilin sonundaki nn harfinin atlmasyla elde edilir: dden dd; perverden perverd gibi.

Fiillerden Kelime Treten Ekleri Srala-mak. Fiillerin daha nce teekkllerini ren-diimiz emir ve gemi zaman gvdesine birtakm ekler getirilerek eitli isimler ve sfatlar tretilir. Fiilin emir gvdesine getirilen -e ; -i ve -r ekleri fiilden isim tretirler: nle, gftr, nli... Fiilin gemi zaman gvdesine getirilen -e , -r ; emir gvdesine getirilen -ende , -n , - ; hem emir hem de gemi zaman

gvdelerine getirilen -gr ekleri ise fiilden sfat treten eklerdir: zrde, hardr, hnende, perverdgr...

Farsa Birleik Kelimelerin Yaplarn Tan-mak. Farsada birleik isim yapmann trl yollar vardr. Bu yollardan bazlarnn kuruluu yledir: ki simden Oluanlar: Bunlar ekil olarak izafet kesresi kaldrlm bir isim tamlamas veya tamlayanla tamlanann yer deitirdii bir isim tamlamas gibidir; ancak bizim iin bunlarn oluum sreleri o kadar nemli deildir. nemli olan bunlarn bir nesne veya kavramn ad olmalardr. Metinleri doru okumak iin bunlarn isim tamlamas olmadn bilmeli ve izafet kesresi olmadan okumalyz. Bunlarn byk ksm zaten bitiik yazlr: ser-asker "komutan", ser-hadd "snr", ser-mye "ana para, kapital", mr-alay "alay komutan, albay"... kilemelerle Oluanlar: E veya yakn anlaml yahut zt anlaml kelimeler balama edat ile birletirilerek tek bir nesneye veya olua ad olabilirler: gft g "dedikodu", cst c "arayp sorma, aratrma", sz u gdz "yanp yaklma"... Farsa birleik sfatlar ise bir isim ve bir sfatn bir araya gelmesiyle tekil edilirler. Bu birleik sfatlar Trkede isnat grubu veya sfat tamlamas +l eki eklinde oluan kelime gruplar ile karlanrlar. Farsada birleik sfatlar iki isminden dery-dil "derya gnll", serv-kadd "servi boylu"; bir ismin bir sfatn izafet kesresi olmadan yan yana gelmesiyle ser-blend "yce bal, ba yce", sne-saf "temiz yrekli, l-nihd "yksek ahlkl, ahlk yksek"; bir isim ve fiilden tremi bir sfatn yan yana getirilmesiyle oluabilir: ciger-sz "yrek yakan", cn-sz "can yakan", zarar-dde "zarar grm", zrde-dil "gnl incinmi, gcenik" ...

37

Kendimizi Snayalm 1. Farsa fiiller ile ilgili aadaki ifadelerden

hangisi yanltr? a. Farsada fiiller, -den'li masdarlar ve -ten'li

masdarlar olarak iki gruba ayrlr. b. Fiillerde emir gvdesi ve gemi zaman

gvdesi adyla iki taban vardr. c. Fiilin emir gvdesi Farsada emir 2. tekil

ahs ifade eder. d. Fiilin gemi zaman gvdesi grlen

gemi zaman 3. tekil ahs ifade eder. e. Emir gvdeleri fiilin sonundaki nn harfi-

nin atlmasyla elde edilir. 2. Aadaki kelimelerden hangisi Farsa bir

fiildir? a. gerden b. gevden c. hten d. hnden e. bisten

3. Aadaki fiillerin hangisinde emir gvdesi

yanl verilmitir? a. gden gy b. fermden ferm c. nihden nihy d. efzden efz e. perverden perver

4. Aadaki fiillerin hangisinde emir gvdesi

doru verilmitir? a. pesendden pesend b. ikften ikb c. nmden nmd d. gzrden gzer e. ferden ferd

5. Aadaki fiillerden hangisinin anlam doru

verilmitir? a. horden "beslemek" b. bsden "pmek" c. perverden "yemek" d. bahden "oaltmak" e. efzden "balamak"

6. Aadaki fiillerin hangisinde gemi zaman kk doru verilmitir? a. ikesten - iken b. geten - get c. mrden - mrde d. shten - shte e. frhten - fr

7. Aadaki kelimelerden hangisi fiilden tre-mi bir isim deildir? a. b. c. d. e.

8. Aadaki kelimelerden hangisi sfat-fiildir? a. b. c. d. e.

9. Aadakilerden hangisi edilgen anlaml bir sfat-fiildir? a. b. c. d. e.

10. Birleik kelimelelerle ilgili aadaki ifadeler-den hangisi yanltr? a. ki isimden oluabilirler. b. ki kelime arasnda izafet isi bulunur. c. Bir isim ve bir sfattan meydana gelebi-

lirler. d. Trkede birleik sfatlar isnat grubu ile

anlamlandrlr. e. Tamlamadaki kelimelerin yerlerinin

deitirilmesi ile birleik kelime yapla-bilir.

38

1. Okuma Paras Rbler Terch

Dnyda ne ikbl ne de servet dileriz Hatt ne de ukbda sadet dileriz Akn gl aan blbl ten vaktinde Yrnla tarab yr ile vuslat dileriz

Hazn

hir ne bu ci ne bu eyym kalr Htrda ne cnn ne ser-encm kalr Son faslmzn m- garbnnda Gl devrini htrlatacak cm kalr

mr

Bir merhaleden gnele dery grnr Bir merhaleden her iki dny grnr Son merhale bir fasl- hazndr ki srer Gemi gelecek cmlesi ry grnr

Merret

Dil-besteyiz ahbba esriz yra Anlardr aan gnlde bin bir yara B-gnelerin kahrn grm degiliz Tan ettiimiz nfiledir ayra

2. Okuma Paras Blbl

Zuhr- nev-bahr bda ilm eder blbl Saf-cyna arz- mjde-i eyym eder blbl Bahrn zevk evk esbbn itmm eder blbl Nev-y dil-keiyle herkesi ho-gm eder blbl Niin amm beni melhf u b-rm eder blbl

Mell-engz bir rikkat verip vicdna tdkce Bana h etdirir hasretle ol dvne tdkce Olur evk-ver-i b- sevd cna tdkce Deminde seyr edin tesri ahrrne tdkce Dil-i vreyi hhi-gzr- dm eder blbl

Merm aknn srn ihf mdr bilmem Esr-i mlihly olduun m mdr bilmem Haylinde duran y bir ruh- Leyl mdr bil-mem

Heveskr- kdret ... tlib-i sevd mdr bilmem Seherden holanr... meyl-i zalm- m eder blbl

Kime rci bilinmez... gnl mehn- mahabbetdir Garb zrdr... eb-zinde-dr- hicr hasretdir Tegannsi hazndir nk masrf- ikyetdir Bilir bu bda feryda ruhsat da muvakkatdr Bel rm onunn nleye ikdm eder blbl

Ne dem rmghm olsa derd-i hicr ile dalar Sular vdde s-i bahtma alar gibi alar Pey--pey gnlm h eyler... dem--dem gzlerim alar Olur rikkat-pezr vz bir tavr- hazn balar Benimn tliimden sanki istirhm eder blbl

Semdan sanki inmi bir lh lahn- tirdir Yeilliklerde peyddr... karanlklarda sirdir 3. Okuma Paras

Gazel-i Nect Bir yz gl gonca-leb dil-dr dersen ite sen Sen gle blbl gibi kim zr dersen ite ben Zlf anber boyu arar serv-kadd lle-had Bir semen-ber gonca-leb dil-dr dersen ite sen Mihnet derd gam- aknla olmu haste-dil Bir bel-ke k- ddr dersen ite ben Hicr ile cn u gnl mlkn yamlar klur Bir ka ya gzleri mekkr dersen ite sen Her zamnda der Nect hy mrm hsl Zlfmn drna kim ber-dr dersen ite ben

39

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar 1. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn

Farsada Fiil blmn yeniden okuyunuz. 2. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn

Farsada Fiil blmn yeniden okuyunuz. 3. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa

Fiillerde Emir Gvdesi ksmn yeniden okuyunuz.

4. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Fiillerde Emir Gvdesi ksmn yeniden okuyunuz.

5. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsada Fiil blmn yeniden okuyunuz.

6. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Fiillerde Gemi Zaman Gvdesi ksmn yeniden okuyunuz.

7. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Fiilden Tremi simler ksmn yeniden okuyunuz.

8. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Fiilden Tremi Sfatlar ksmn yeniden okuyunuz.

9. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn Fiilden Tremi Sfatlar ksmn yeniden okuyunuz.

10. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Birleik Kelimeler blmn yeniden oku-yunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1 rm; mz; vz; efn; perest; pry; hh; hn; dr; dn; veya rb veya rby; rz; sitn; sz; ikf; ins; fr; firb; gdz; gzer; gr; nvs; nevz; yb.

Sra Sizde 2 meden med+e mede; verden verd+e verde; zrden zrd+e zrde; reften reft+e refte; pesendden pesendd+e pesendde; zeden zed+e zede; stden std+e stde; ikesten ikest+e ikeste; firften firft+e firfte; giriften girift+e girifte; geten get+e gete; keden ked+e kede; mlden mld+e mlde; mrden mrd+e mrde; nviten nvit+e nvite; nihden nihd+e nihde.

Sra Sizde 3 gonca-leb: ki isimden oluan birleik sfat; dil-dr: bir isim ve fiilin emir gvdesiyle oluan birleik sfat; serv-kadd: ki isimden oluan birleik sfat; lle-had: ki isimden oluan birleik sfat; semen-ber: ki isimden oluan birleik sfat; haste-dil: bir sfat ve bir isimle yaplan birleik sfat; bel-ke: bir isim ve fiilin emir gvdesiyle oluan birleik sfat; ddr: Fiilin gemi zaman gvdesine - r eki getirilerek yaplm bir kelime; ber-dr: ber- n ekiyle yaplm bir kelime.

Yararlanlan Kaynak Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu

1-2. stanbul. Kesit Yaynlar.

40

Amalarmz Bu niteyi tamamladktan sonra;

Farsa isim ve sfat tamlamalarnn yaplarn tanyabilecek, ten fazla kelimeyle kurulan Farsa tamlamalarn Trke srasn belirleye-

bilecek, Farsa tamlamalarda tamlanan ve tamlayan arasndaki say ve cinsiyet

uyumunu ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar Farsa tamlama sim Tamlamas Sfat Tamlamas Tamlayan Tamlanan Tekil Eril Diil oul

erik Haritas FARSA YAPILI SM VE SIFAT TAMLAMALARI FARSA YAPILI TAMLAMALARDA UYUM

41

FARSA YAPILI SM VE SIFAT TAMLAMALARI

Farsada Tamlama Farsa yapl tamlamalarn kuruluunu, zellikle iki ve kelimeden oluan isim ve sfat tamlamasnn nasl oluturulduunu Osmanl Trkesine Giri II kitabnzda grmtnz. ki ve kelimeden oluan tamlamalar kurulular ve anlamlar bakmndan renmitiniz. Trke isim ve sfat tamlamasnn tam tersine olarak Farsa tamlamada tamlanan unsur (tn) bata bulunuyor, sonraki kelimeler de onun arkasndan sralanyordu:

Farsa yapl tamlamalarn isim veya sfat tamlamas olduunu yalnzca

tamlayan (ty) unsurun cinsinden anlyoruz: Ksaca sylemek gerekirse, tamlayan isimse tamlama isim tamlamas; tamlayan sfatsa, sfat tamlamasdr.

Yukardaki rneklerde italik olarak gsterilen birinci kelimeler tamlanandr. i ise izafet esresi denilen morfolojik unsurdur. kinci kelimeler tamlayandr. Farsada isim ve sfat tamlamasn dier kelime gruplarndan ayrt etmemizi salayan izafet esresi denilen morfolojik ekildir. Bu, tamlanan kelimenin son nsznn esreli okunmas demektir. zafet esresi, nszle biten kelimelerde yazlmaz, sadece okunur:

bb- beyt evin kaps; dn-i slm slm dini; ehr-i stanbul stanbul ehri; devlet-i Osmniyye Osmanl Devleti; mlk-i ezel ezel mlk; lem-i hayl hayal dnyas; dil-i b-tb bitkin gnl.

Farsa Kelime Gruplar: sim ve Sfat

Tamlamalar

42

Aadaki kelimelerle anlaml Farsa tamlamalar kurunuz.

, , , , , , , ,

Farsa yapl tamlamada bataki kelime, yani tamlanan nl ile bitiyorsa iimiz daha kolaydr. Bu durumda izafet esresi hemze veya ye harfi ile mutlaka gsterilir:

Tamlanan kelime /a/ veya /e/ okunan gzel he ile bitiyorsa sondaki gzel henin stne hemze iareti konur: dde-i giryn alayan gz; leyle-i kadr kadir gecesi; hne-i peder baba evi; sefne-i belgat belgat gemisi.

Tamlanan kelime // okunan ile bitiyorsa izafet esresi yine hemze ile gsterilir: ket-i Nh Nuhun gemisi; Mesnev-i Mevln Mevlnnn Mesnevisi; ehl-i Rm Rum (Anadolu) ahalisi; sab-i zek zeki ocuk.

Tamlanan kelime // okunan elif ve // okunan vav ile bitiyorsa izafet esresi yerine ye yazlr izafet esresi y biiminde okunur: ulem-y slmiyye slm limleri; uar-y Osmniyye Osmanl airleri; man-y ir iirin manas; as-y Ms Musann asas; terz-y adlet adaletin terazisi; seb-y arb arap testisi; h-y Hoten Hoten ahusu; rz-y muhl imkansz arzu.

Aadaki Trke yapl tamlamalar ayn kelimelerle Farsa yapl tamlamalara eviriniz.

Ak derdi, slm dini, slm limleri, tp mektebi, Osmanl uars, vkel heyeti, Hoten hsu, Nuh Tfn, hun-rz gamze

Tamlama ka kelimeden oluursa olusun her zaman tamlanan (tn) ve tamlayan (ty) olmak zere iki unsur vardr. Birden fazla kelimeyle kurulmu isim tamlamalarnda tamlayan veya tamlanan ayr bir tamlama tekil etmi olabilir. Bu yeni oluan tamlama da dilbilgisel olarak isim hkmnde olur. Aadaki tamlamada tamlanan unsur tek bana bir kelime, tamlayan ise bir isim tamlamasdr:

1

2

43

Aadaki rnekte ise tamlanan unsur bir sfat tamlamasdr. Bu sfat

tamlamas dilbilgisel olarak yaln isim deerinde olup kendisinden sonraki kelime, yani tamlayan isim olduu iin bir isim tamlamas kurmutur:

Farsa yapl sfat tamlamalarnda birden fazla sfatn bir tek kelimeyi

niteleyebileceini renmitik. Bu durumda aslnda sfat says kadar tamlama kurulmu olur. Ancak, Trkede de olduu gibi, bunlarn ortak unsurlar tekrar edilmeyip tek bir yap iinde toplanr. Mesel "Gzel ocuk, akll ocuk, alkan ocuk" yerine "gzel, akll ve alkan ocuk" denir. Aadaki rnekte iki sfat ve bir mevsuf vardr. Bu durumda sfatlar tamlanan kelimeyi ayr ayr nitelemektedirler:

Osmanl Trkesinde ten fazla kelimeden oluan Farsa tamlamalar da

kurulmutur. Bu tamlamalar da yine esas olarak tamlanan ve tamlayan olmak zere iki unsurdan oluur. Kelimeler kendi aralarnda isim ve sfat tamlamalar oluturarak bir araya gelirler.

Her dilde olduu gibi Farsa yapl tamlamada da birok unsuru tamlama ilikisiyle bir araya getirmek mmkndr. Ancak ok sayda kelimeden oluan tamlamalar yaz teknii asndan gzel bulunmaz. Yine de zaman zaman ten fazla kelimeden oluan tamlamalar kurmak gerekebilir. Metinlerde de zaman zaman ten fazla kelimeden kurulmu tamlamalar karmza kmaktadr.

Burada drt ve be kelimeden oluan tamlamalara rnekler vereceiz. Anlam asndan ka kelimeden oluursa olusun btn tamlamalarn, esas olarak, iki unsurdan olutuu unutulmamaldr.

Bu kelimelerin tamlamann unsurlarn nasl oluturduklar iyi renilmeli-dir. Bu dilbilgisel ve semantik iliki iyi renilmezse metnin anlalmas mm-kn olmaz.

imdi de sizler aada verilen kelimeden oluan tamlamalardaki kelimelerinin anlamlarn szlkten bulunuz, bu tamlamalar Arap harfleri ile yazmaya alnz, tamlamalar Trke tamlama yapsna eviriniz ve tamlamalar anlamlandrnz: nevle-senc-i matbah- Mevln, slikn- tarkat- Mevleviyye, dhil-i dire-i tarkat, irtihl-i dr- bek, kadr-i met- itibr, teskn-i sz- sne, dern- sne-i k, lne-i gncik-i b-rm, ceyb-i kab-y evk, tahsl-i marif-i firvn, derd-i dil-i zr, katre-rz-i b- giyh, dery-y drer-i irfn, kede-i sahif-i keml,

44

arb- leb-i lal, fikr-i zlf-i dil-ber, iftihr- dni-i ecdd, hsrev-i mlk-i hner...

Drt Kelimeyle Kurulmu Tamlamalar Drt kelimeyle kurulmu tamlamalarda kelimeler birbirleriyle aada gsterilen ekilde gramatikal iliki iinde bulunarak anlam olutururlar:

a) Hibir kelimenin sfat olmad veya sadece son kelimenin sfat olduu tamlamalarda kelimeler sondan ne doru isim tamlamalar oluturarak birbirine balanrlar. Aadaki tamlamann unsurlarnn birbirleriyle balann gzden geirelim. Burada kelimeler srasyla birbirlerine balanm gibidirler:

Grld gibi burada ncelikle Ravza-i mutahhara tamlamas sz konusu-dur. Bu sfat tamlamas isim deerinde olup mhade kelimesiyle tamlama kurar: mhade-i (tn) Ravza-i mutahhara (ty). Artk bu tamlama bir isim tamlamasdr. Bu kelimelik isim tamlamas tamlayan olarak evk kelimesini tamlar ve ortaya drt kelimeden oluan Farsa bir isim tamlamas kar:

Kffe-i meslih-i devlet-i aliyye kelime grubunu da ayn ekilde tahlil edebilirsiniz. nce kelimelerin srasn Trke yapya gre deitirelim, sonra da bunlar uygun tamlama ekleriyle birletirelim:

b) imdi aadaki tamlamann yapsn inceleyelim. Burada kelimeler de (a) kkndaki gibi sral bir iliki iinde deildir:

Grld gibi bu rnekte kurulan ilk tamlama leker-i (tn) cn-sz (ty)dur. Cn-sz kelimesi sfat olarak kendisinden nceki kelimeyi niteler.

evk-i (tn) mhade-i Ravza-i mutahhara (ty). (Ravza-i mutahhara (Hz. Peygamberin kabrini)-nn mahede-si-nin evk-i)

Aliye (al) devlet meslih kffe Yce devlet-in maslahatlar-nn tamam-

45

Bylece ortaya kan leker-i cn-sz, bir sfat tamlamasdr ve dilbilgisel olarak isim deerindedir. Hicr kelimesi bu grubu tamlar ve ortaya kelimelik bir isim tamlamas kar: leker-i cn-sz- (tn) hicr (ty). Son olarak kelimelik bu isim tamlamas tamlayan olarak py-ml kelimesini tamlamakta ve ortaya drt kelimelik bir isim tamlamas kmaktadr:

c) kinci ve drdnc kelimelerin sfat olmas durumunda iki ayr sfat tamlamas teekkl eder. sim deerinde olan bu tamlamalar ise tamlanan ve tamlayan olarak isim tamlamas kurarlar.

habb-i nzende-i hlk- yekt tamlamasna bakalm:

Grld gibi burada Hlk- (tn) yekt (ty) ve Habb-i (tn) nzenn (ty)

tamlamalar ayr ayr kurulmutur. Bunlarn ikisi de sfat tamlamas olup isim deerindedir. Hlk- yekt grubu tamlayan olarak birinci grubu tamlar ve ortaya drt kelimelik bir isim tamlamas km olur:

Buraya kadar grdmz drt kelimelik tamlamalar hep isim tamlamas idi; zra iki kelime bir tamlama kurduunda ortaya kan kelime grubu dilbilgisel olarak yaln isim deerini tayor ve bu grubun katld tamlama da isim tamlamas oluyordu.

imdi de aadaki drt kelimelik sfat tamlamasnn kuruluunu inceleyelim: d) lk kelimenin dndaki kelimeler sfat ise, tpk kelimelik

tamlamalarda olduu gibi, sonradan gelen sfatlar mevsuf olan birinci kelimeyi ayr ayr nitelerler; bu durumda ortaya ok sfatl bir sfat tamlamas km olur.

Bu tamlamada, bataki tamlanan unsur olan zlf dndaki kelimeler sfat

deerindedirler ve ayr ayr zlf kelimesini nitelemektedirler. Bu gibi

pyml-i (tn) leker-i cn-sz- hicr (ty). (Ayrlk-n can yakc asker-i-nin ayaklar altnda ezilmi (olan)- )

Habb-i nzende-i (tn) Hlk- yekt (ty). (Bir (olan) Yaratc-nn nazl sevgili-si)

46

tamlamalarda izafet kesrelerinin ve balac anlamn tadn renmitik. Burada da ayn zellik sz konusudur. u hlde yukardaki rnei Trke sz dizimine u ekilde evirebiliriz:

Aadaki tamlamalar ok sayda kelimeden oluan tamlamalara rnektir. Bunlarn yaplarn rendiiniz yolla tahlil edebilirsiniz. nce kelimelerin sralarn Trke yapya gre deitirip, isim tamlamas olanlarn uygun eklerle balaynz.

fermn- mbdi-i krhne-i cd, kandl-i mihrb- kble-i kadm, brn- atebe-i bb- ved, rz-y ceml-i beyt-i Zl-cell, tziyne-i evk-i tavf- kudm, tul- yed-i beyz-y subh, katre-i b- zll- zemzem, br- met- gungn- felek, tekml-i tamr-i Sary- Sad-bd, mbeyyin-i dn-i mbn-i Ahmed, kffe-i meslih-i devlet-i aliyye, fitb- lem-tb- saltanat- Osmniyye, kffe-i umr- saltanat- seniyye, mbih-i emvc- tfn- Nh alem-i ulem-y meyih-i Mevleviyye, unvn- dvn- lem-i man, huld- bern-i kalb-i sf, ebr-i matr-i rahmet-i vefr, h- mevzn- hadka-i nimet, yekt-nin-i erke-i makm- Mahmd, gl-i sad-berg-i glen-i rahmet, blbln- ho-lehce-i b- shan-dn, mehbt- envr- env- pesend tahsn, nazar- pdih- ry- zemn, gark-b- gird-b- yem-i hicr, gonce-i ser-sebz-i glistn- belgat, matla- envr- feyz-i ihd, nergis-i mutarr-y hadka-i zuref, teltum- gird-b- bahr-i ak, hilf- det-i tark-i uar, nizm- dire-i kr-hne-i imkn, dell-i vahdet-i zt- Hd, mtem-zede-i ge-i klbe-i ahzn, drr-i meknn- kulzm-i marif,

a) Aadaki metni okuyup bilmediiniz kelimelerin anlamlarn reniniz. Metinde geen Farsa yapl tamlamalarn cinslerini syleyiniz.

'

anbersy, ham-be-ham ve siyah zlf. (Gzel kokulu, kvrm kvrm ve siyah sa)

3

47

b) Aadaki kelimelerin cinslerini ve anlamlarn yaznz. eflk, fth, ebvb, firitegn, ryt, cy

c) Aadaki kelimelerin cinslerini ve vezinlerini yaznz. velvele, devr, sr, hakk, nizm, me'mr, derk, merkad, haber, tbi', maher, gsb, tekbr, iyn

Be ve Alt Kelimeden Oluan Farsa Tamlamalar Osmanl Trkesinde yer yer be, alt, hatta yedi kelimeyle kurulmu tamlamalara da rastlanr. Ancak bunlar beli ve fasih kabul edilmedikleri iin az kullanlmlardr. Bu tamlamalarda da sfat olan kelimeler daima kendisin-den nceki kelimeyi niteleyerek onunla bir tamlama tekil etmek zere sondan ne doru gruplar oluturarak birbirlerini tamlarlar. Gramer olarak mmkn olmakla birlikte ilk kelime dnda, drt, be, alt... kelimenin sfat olduu tamlamalarla pek karlalmaz. Yine imkn dhilinde olan bu durum dnda, ok kelimeli tamlamalarn btn, isim tamlamas olarak karmza kar.

Aadaki tamlamay oluturan kelimelerin birbirlerine balan ekillerini inceleyelim:

Burada aka grlmektedir ki, ncelikle beyt-i Hud ve ruhsr- dil-r kendi aralarnda tamlama oluturmaktadrlar. Dil-r kelimesi sfat olduu iin kendisinden sonrakine balanamaz, kendisinden ncekini niteleyebilir. beyt-i Huda isim tamlamas, ruhsr- dil-r ise sfat tamlamasdr. kisi de dil bilgisi asndan isim deerindedirler. Bunlar kendi aralarnda bir isim tamlamas kurarlar: beyt-i Hud tamlayan, ruhsr- dil-r tamlanan olur: Trke yapya evirirsek: Beyt-i Hud'nn ruhsar- dil-rs. Bu kelime grubu bir isim tamlamas olup yine isim deerindedir ve tamlayan olarak mhade kelimesini tamlar ve sonuta ortaya bir isim tamlamas kar:

Beyt-i Hudnn ruhsr- dil-rsnn mhadesi. imdi aadaki tamlamay inceleyelim:

tt-i pk-lehe-i ekeristn- snht- gaybiyye

Burada say olarak alt kelime olsa da, pk-lehe Farsa yapl bir birleik sfat olup tek kelime deerindedir. Bu gibi birleik sfatlarn kurulularn nce-ki nitelerde renmitik. Tamlamalarda kullanllar zerinde nmzdeki nitelerde daha ayrntl olarak duracaz. Birleik sfatlar da basit sfatlar gibi

48

kendisinden nceki kelimeyi niteler. Bylece tt-i pk-lehe bir sfat tamlamas olur. Bu sfat tamlamas, asl tamlamann tamlayan deerindedir.

imdi dier kelimelerin birbirleriyle olan ilikilerine geelim: Bunlarn iinde sadece sondaki kelime sfat deerinde olduundan birbirlerine srasyla balanarak tamlamalar tekil ederler: snht- gaybiyye sfat tamlamas olup ekeristn kelimesini tamlar. ekeristn- (tn) snht- gaybiyye (ty). Bu kelime grubu ise daha nce tespit etmi olduumuz tt-i pk-lehe kelimesinin tamlayandr. Tamlayan kelime bir isim tamlamas, tamlanan ise sfat tamlama-sdr. Her iki grup da isim deerinde olduundan tamlamann btn bir isim tamlamas olarak karmza kar:

Be, alt veya yedi kelimeden oluan tamlamalarda kelimelerin ilikilerini

bu ekilde belirleyip, anlamlarn buna gre tayin edebiliriz:

Aadaki tamlamalar ok sayda kelimeden oluan tamlamalara rnektir. Bunlarn yaplarn rendiimiz yolla tahlil edebilirsiniz. nce kelimelerin sralarn Trke yapya gre deitirip, isim tamlamas olanlarn uygun eklerle balaynz.

sr- imrt- belde-i Mekke-i Muazzama, ged-y ke-i rahmet-i hazret-i Gan, terk-i taht- revn- iharpye-i beden, inver-i emvc- sutr- bahr-i kadm-i Yezdn, nemka-i kalem-i gevher-br- hazret-i Haydar- Kerrr ikest-i seng-i tane-i ghn- vd-i irfn, miyne-i kttb- dvn- hmyn- celll-unvn, emr-i dilr-i rah-svr- rezmgh- shn, Hadka-i bihit-nmn- medyih-i zt- hmyn, msbh- envr- env- atiyye-i lh... Aadaki metin Cevdet Paa'nn Tarih'inden alnmtr. Cevdet Paa, burada tarih ilminin ne olduuna, tarih kitaplarnda nasl bir dil ve slp kullanlmas gerektiine dair grlerini bildirmektedir. Biz bu metinde geen Farsa yapl tamlamalarn izafet kesrelerini kaldrdk. imdi siz nce metinde geen anlamn bilmediiniz kelimeleri reniniz, sonra da hangi kelimelerin birbiriyle tamlama tekil etmesi gerektiini bularak metni yeniden yaznz.

lm tarihten garaz asl vuk'tn sdk ve kizbine ve esbb hakkiyyesine vukf ile mcib teyakkuz ve intibh olacak ma'lmt iktisbndan ibaret olman, mverrihin vazife zimmeti, fide haber verecek ve medr ibret olabilecek vekayi'in esbb sahhasn tetebbu' edip de herkesin anlayabilecei vechile selis ve mnakkah olarak ifade etmektir. Yoksa tekellft mniyne ile ibrz fazl ve hner eylemek veyahud jurnal yollu rzmerre vuk'at sylemek deildir. Amma baz eslfn belne ve mniyne yazdklar sr mergbenin illet giyesi fide trihiyye olmayp belki fenn inya bir hizmettir. te tahrr ve te'lfine mbderet eylediimiz kitbdan garaz, fide trihiyye olmakla, tekellft mniyneden sarf nazar olunarak fide haber verecek vekyi'in tashh ve tenkhine gayret olunup deydene

Gaybiyye (gayb) snht ekeristn pk-lehce tt Gaybla ilgili sylenceler ekeristannn temiz konumal tuti kuu

4

49

kadme Devlet Aliyye'den olan vuk't diyye tahrriyle teksr sevddan mcnebet olunur. (Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, I, s. 14 : Yeni Trk Edebiyat Antolojisi I, 1988, 171).

FARSA YAPILI TAMLAMALARDA UYUM Arap dilbilgisinde, Trkede olmad ekilde, tamlamay kuran kelimeler arasnda say ve cins bakmndan uyum aranr. Arapa kelimelerin Farsa tamlama kuruluunda yer almalar hlinde de ayn uyum gzetilir. Osmanl Trkesindeki rneklerde Arapa kelimelerle kurulan Farsa yapl tamlamalarda baz istisnalar olmakla birlikte sz konusu olan cinsiyet ve say uyumuna bal kalnmtr. Buna gre, sfat tamlamasnda u uyumlar aranr: Tamlanan tekil ve eril ise sfat da tekil ve eril olur:

dn-i mbn mmin-i kmil

Tamlanan tekil ve diil olursa sfat ile diil yaplr:

hikye-i garbe belde-i tayyibe hdise-i messife vaka-i messire Tamlanan +t eki ile okluk veya vezne bal okluk (cem-i mkesser)

olursa sfat ile diil yaplr:

uar-y Osmniyye memlik-i slmiyye rivyt- kadme Tamlanan oul olduu durumda sfat da oul olabilir:

vzer-y fihm ulem-y kirm

Tamlanan +n ekiyle okluk yaplmsa sfat da ayn eki alr:

musannifn-i mteahhirn mverrihn-i muhakkikn

Tamlanan tesniye (ikili) hlinde ise sfat da tesniye hline getirilir:

Haremeyn-i muhteremeyn ki muhterem Harem (Mekke ve Medine); zviyetn- mtekbiletn kart zt alar; devleteyn-i aliyyeteyn iki yce devlet

50

zet

Farsa sim ve Sfat Tamlamalarnn Yap-larn Tanmak. Trke isim ve sfat tamlamasnn tam tersine olarak Farsa tamlamada tamlanan unsur (tn) bata bulunur, tamlayan da onun arkasndan sralanr. Farsa yapl tamlamalarn isim veya sfat tamlamas olduunu yalnzca tamlayan (ty) unsurun cinsinden anlarz. Ksaca sylemek gerekirse, tamlayan isimse tamlama isim tamlamas; tamlayan sfatsa, sfat tamlamasdr. Farsada isim ve sfat tamlamasn dier kelime gruplarndan ayrt etmemizi salayan izafet esresi denilen morfolojik ekildir. Bu, tamlanan kelimenin son nsznn esreli okunmas demektir. zafet esresi, nszle biten kelimelerde yazlmaz, sadece okunur: bb- beyt evin kaps. Farsa yapl tamlamada bataki kelime, yani tamlanan nl ile bitiyorsa iimiz daha kolaydr. Bu durumda izafet esresi hemze veya ye harfi ile mutlaka gsterilir. Tamlanan kelime /a/ veya /e/ okunan gzel he ile bitiyorsa sondaki gzel henin stne hemze iareti konur: dde-i giryn. Tamlanan kelime // okunan ile bitiyorsa izafet esresi yine hemze ile gsterilir: ket-i Nh. Tamlanan kelime // okunan elif ve // okunan vav ile bitiyorsa izafet esresi yerine ye yazlr izafet esresi y biiminde okunur: ulem-y slmiyye; terz-y adlet. Tamlama ka kelimeden oluursa olusun her zaman tamlanan (tn) ve tamlayan (ty) olmak zere iki unsur vardr. Birden fazla kelimeyle kurulmu isim tamlamalarnda tamlayan veya tamlanan ayr bir tamlama tekil etmi olabilir. Bu yeni oluan tamlama da dilbilgisel olarak isim hkmnde olur.

ten Fazla Kelimeyle Kurulan Farsa Tamlamalarn Trke Srasn Belirlemek. Drt kelimeyle kurulmu tamlamalarda kelimeler birbirleriyle aada gsterilen ekilde gramatikal iliki iinde bulunarak anlam olutururlar: a) Hibir kelimenin sfat olmad veya sadece son kelimenin sfat olduu tamlamalarda kelimeler sondan ne doru isim tamlamalar oluturarak birbirine balanrlar. evk-i mhede-i ravza-i mutahhara rneinde ncelikle Ravza-i mutahhara tamlamas sz konusudur. Bu sfat tamlamas isim deerinde olup mhade kelimesiyle tamlama kurar: mhade-i (tn) Ravza-i mutahhara (ty). Artk bu tamlama bir isim tamlamasdr. Bu kelimelik isim tamlamas tamlayan olarak evk kelimesini tamlar ve ortaya drt kelimeden oluan Farsa bir isim tamlamas kar: evk-i (tn) mhade-i Ravza-i mutahhara (ty). Bu tamlamann Trke sras ise yledir: Ravza-i mutahhara (Hz. Peygamberin kabrini)-nn mahede-si-nin evk-i. b) ten fazla kelimeyle kurulan baz tamlamalarda daha nce belirtildii gibi sral bir ilgi bulunmayabilir. Py-ml-i leker-i cn-sz- hicr rneinde ilk tamlama leker-i (tn) cn-sz (ty)dur. Cn-sz kelimesi sfat olarak kendisinden nceki kelimeyi niteler. Bylece ortaya kan leker-i cn-sz, bir sfat tamlamasdr ve dilbilgisel olarak isim deerindedir. Hicr kelimesi bu grubu tamlar ve ortaya kelimelik bir isim tamlamas kar: leker-i cn-sz- (tn) hicr (ty). Son olarak kelimelik bu isim tamlamas tamlayan olarak py-ml kelimesini tamlamakta ve ortaya drt kelimelik bir isim tamlamas kmak-tadr: py-ml-i (tn) leker-i cn-sz- hicr (ty). Tamlamann Trke sras ise yledir: Ayrlk-n can yakc asker-i-nin ayaklar altnda ezilmi (olan)-. c) kinci ve drdn-c kelimelerin sfat olmas durumunda iki ayr sfat tamlamas teekkl eder. sim deerinde olan bu tamlamalar ise tamlanan ve tamlayan olarak isim tamlamas kurarlar. habb-i nzende-i hlk- yekt tamlama-sna bakalm: Burada Hlk- (tn) yekt (ty) ve Habb-i (tn) nzenn (ty) tamlamalar ayr ayr kurulmutur. Bunlarn ikisi de sfat tamlamas olup isim deerindedir. Hlk- yekt grubu tamlayan olarak birinci grubu tamlar ve ortaya drt kelimelik bir isim tamlamas km olur:

51

Habb-i nzende-i (tn) Hlk- yekt (ty) (Bir (olan) Yaratc-nn nazl sevgili-si). d) lk kelimenin dndaki kelimeler sfat ise, tpk kelimelik tamlamalarda olduu gibi, sonradan gelen sfatlar mevsuf olan birinci kelimeyi ayr ayr nitelerler; bu durumda ortaya ok sfatl bir sfat tamlamas km olur. Zlf-i siyh- ham-be-ham- anber-sy tamlama-snda zlf dndaki kelimeler sfat deerindedirler ve ayr ayr zlf kelimesini nitelemektedirler. Bu gibi tamlamalarda izafet kesreleri ve balac anlamn tar. Osmanl Trkesinde yer yer be, alt, hatta yedi kelimeyle kurulmu tamlama-lara da rastlanr. Ancak bunlar beli ve fasih kabul edilmedikleri iin az kullanl-mlardr. Bu tamlamalarda da sfat olan kelimeler daima kendisinden nceki keli-meyi niteleyerek onunla bir tamlama tekil etmek zere sondan ne doru gruplar oluturarak birbirlerini tamlarlar. Gramer olarak mmkn olmakla birlikte ilk kelime dnda, drt, be, alt... kelimenin sfat olduu tamlamalarla pek karlalmaz. Yine imkn dhilinde olan bu durum dnda, ok kelimeli tamlamalarn btn, isim tamlamas olarak karmza kar.

Farsa Tamlamalarda Tamlanan ve Tamla-yan Arasndaki Say ve Cinsiyet Uyumunu Ayrt Etmek. Arap dilbilgisinde, Trkede olmad ekil-de, tamlamay kuran kelimeler arasnda say ve cins bakmndan uyum aranr. Arapa kelimelerin Farsa tamlama kuruluunda yer almalar hlinde de ayn uyum gzetilir. Osmanl Trkesindeki rneklerde Arapa kelimelerle kurulan Farsa yapl tamlama-larda baz istisnalar olmakla birlikte sz konusu olan cinsiyet ve say uyumuna bal kalnmtr. Buna gre, sfat tamlamasnda u uyumlar aranr: 1) Tamlanan tekil ve eril ise sfat da tekil ve eril olur: dn-i mbn. 2) Tamlanan tekil ve diil olursa sfat ile diil yaplr: hikye-i garbe. 3) Tamlanan +t eki ile okluk veya vezne bal okluk (cem-i mkesser) olursa sfat ile diil yaplr: uar-y Osmniyye. 4) Tamlanan oul olduu durumda sfat da oul olabilir: vzer-y fihm. 5) Tamlanan +n ekiyle okluk yaplmsa sfat da ayn eki alr: musannifn-i mteahhirn. 6) Tamlanan tesniye (ikili) hlinde ise sfat da tesniye hline getirilir: Haremeyn-i muhteremeyn.

52

Kendimizi Snayalm 1. Aadakilerden hangisi Farsa sfat tamla-

masdr? a. b. c. d. e.

2. Aadaki tamlamalardan hangisi izafet esresinin gsterilmesi bakmndan farkldr? a. b. c. d. e.

3. zafet esresi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. zafet esresi iki kelime arasnda tamlama

ilgisi olduunu gsterir. b. Tamlanan kelime nsz harfle bitiyorsa

izafet esresi gsterilmez. c. Tamlanan kelime // okunan vav ile

bitiyorsa izafet esresi ye ile gsterilir. d. Tamlanan kelime /a/ veya /e/ okunan gzel

he ile bitiyorsa izafet esresi hemze ile gsterilir.

e. Tamlanan kelime // okunan elif ile bitiyorsa izafet esresi hemze ile gsterilir.

4. dil murgunun iyn eklindeki Trke tamlamann ayn kelimelerle Farsa yapl ekli aadakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

5. tamlamas ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. evk-i mhede ksm tamamla-

nandr. b. ravza-i mutahhara mhede keli-

mesinin tamlayandr. c. ravza-i mutahhara Hz. Muhammedin

mezar anlamndadr. d. Tamlama Trke sz dizimine gre

ravza-i mutahhara-nn mhede-sinin evk-i eklinde sralanr.

e. evk-i ksm mhede-i ravza-i mutahharann tamlanandr.

6. tamlamas ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. lem-tb- saltanat ksm tamlamann

tamlayandr. b. fitb- lem-tb ksm yap bakmn-

dan bir sfat tamlamasdr. c. saltanat- Osmniyye ksm tamlama-

nn tamlanandr. d. Tamlamann Trke kurallara gre

sralan Osman-l saltanat-nn gne-i lem-tb (dr) biimindedir

e. saltanat- Osmniyye ksm yap bakmndan bir isim tamlamasdr.

7. tamlamas ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanl-tr? a. Tamlamann okunuu nemka-i kalem-i

gevher-br- Hazret-i Haydar- Kerrr-dr.

b. nemka-i kalem-i gevher-br ksmnn Trke sralan gevher-br kalem-in nemka-s eklindedir.

c. kalem-i gevher-br ksm Farsa yapl bir sfat tamlamasdr.

d. nemka-i kalem tamlamann tamlaya-ndr.

e. nemka-i kalem ksm Farsa yapl bir isim tamlamasdr.

53

8. Aadaki tamlamalarn hangisinde eril ve tekil uyumsuzluu vardr? a. b. c. d. e.

9. Aadaki tamlamalardan hangisi Tamam-lanan tekil ve diil olursa sfat tekil ve diil olur. kuralna uyar? a. b. c. d. e.

10. Aadaki tamlamalardan hangisi Tamam-lanan oul olursa tamlanan da oul olabilir. kuralna uymaz? a. b. c. d. e.

54

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar 1. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa

Tamlama blmn yeniden okuyunuz. 2. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa

Tamlama blmn yeniden okuyunuz. 3. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa

Tamlama blm yeniden okuyunuz. 4. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa

Tamlama blmn yeniden okuyunuz. 5. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn Drt

Kelimeyle Kurulmu Tamlamalar ksmn yeniden okuyunuz.

6. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Drt Kelimeyle Kurulmu Tamlamalar ksmn yeniden okuyunuz.

7.d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Be ve Alt Kelimeden Oluan Farsa Tamlamalar ksmn yeriden okuyunuz.

8. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Yapl Tamlamalarda Uyum blmn yeniden okuyunuz.

9. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Yapl Tamlamalarda Uyum blmn yeniden okuyunuz.

10. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Yapl Tamlamalarda Uyum blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1 Devlet-i Osmniyye, dvn- l, duyn- ummiyye, lisn- Osmn, hkmet-i aliyye.

Sra Sizde 2

derd-i ak, dn-i slm, ulem-y slmiyye, mekteb-i tbbiyye, uar-y Osmniyye, heyet-i vkel, h-y Hoten, tfn- Nh, gamze-i hn-rz.

Sra Sizde 3 Eflkden o dem ki peym- kader gelir G- cihna velvele-i bl per gelir Devr-i fthu sr- Srfl mjdeler Hakdan nizm- leme memr er gelir

Ebvb- ravza-i Nebevden firitegn Cibrli grdler nice demdir gider gelir

Derk etdiler ki merkad-i pk-i Muhammede Rhl-kudsle ar- Hddan haber gelir Ry- zemni tbi-i fermn klmaa Sultn Selm Han gibi bir r-i ner gelir Rytnn alemleri stnde umaa Smurg- feth hem- nesm-i seher gelir

Hakan ki at srnce bir iklm-i dmene P pesinde maher-i t teber gelir Ey gsb- diyr- Arab bekle vaktini Evvel cez-y saltanat- srh-ser gelir

Ka ftih-i zaman gren ran-zemin bugn Grsn kiminle hangi cy- zafer gelir Tekbrlerle halka yn oldu tlar Sahr-y skdra revn oldu tlar

Yahya Kemal

Metinde Geen Farsa Yapl Tamlamalar ve Cinsleri: peym- kader - isim tamlamas, g- cihn isim tamlamas, velvele-i bl per isim tamlamas, devr-i fth isim tamlamas, sr- Sirfl isim tamlamas, nizm- lem isim tam