ATATURK xurrUR, oil ve raniH v0xser KURUMUrUnx oir- KURUMU YAYTNLART : 638

lrl,

TUFI($ESI i:

ltARAl'lAI.ItI

OHAIlllERI

Prof. Dr.Necmettin IIACfUnniNOGf,U

l-I

I

I

ANKARA , 1996

ATATURK ruLtuR, oil- vE r.q,niH yurssr KURUMUrunr oil KURUMU yAytNLARI : 638

KARAHANLI TURKqESiGRAMERi

Prof. DrNecmenin HACIEMINOCLU

ANKAM, 1996

5846 sayrh kanuna gore, bu eserin biitiin yayln, terctime ve iktibas haklartTURK DiL KURUMU'NA Aittir.

inceleyen : Prof. Dr. Zeynep KORKMAZProf. Dr. Ahmet B. ERCIL-A,SUN

iseN : gzs.tGo78G9

DIZGI _ BASKI

AUg oFSET MATBAACILII( SAllAYi TICARET A.$.-ir '.341 4252 - 384 27 26-341 38 0B Fax: 341 65 56ijres : Kdzrm Karabekir Cad. KULTUR Qargrsr No. Ul1 ANKARA

KARAHANLI TURKQESI GRAMERI

igiNDEKir-,Bn

III

6t,l so2............... XIKARAHAx Lr LAR DEvRi ri.r nr rnneivarr......... XIII

Saraycrk Testisi Yazrsl .............xx1Kutadgu Bilig Mukaddimesi.............. ....XXISelettin ve Hoca Tarhan'rn $iirleri................................ j............ ..... XXIIDiriiEserler... ...................... XXIII

KARAHANLI TURKqESI HAKKTNDA GENEL BiLGILER . . . . .. .. . t-2SES BiLGiSi

A) UNLULER.... ......3-4I . Karahanh TtirkEesi'nde iinltiler.. ......... 32. Unlii de[igme1eri............... ............ 3

.. 3. Unlii diigmesi ..... 4

B)UNSUZLER.... ..........4-5Tonlulaqma (Sedahlaqma).. .. .. . . . . . .. . . . 5Unstiz Defigmesi.. ........ 6-8Unstiz Tirremesi .. ......... 8Unsiiz Dtiqmesi.Gtigiigme(YerDe$igtirme=Metatez)......... ..........9Benzegme .........9Aykrnlagma ......9Unsiiz ikizlegmesi .:..... , .......... I 0Hece Yutumu (Haploloji) .... .... ...... I 0Hece Birleqmesi Q(aynagma)-... . . . . . . I 0

$EKIL siLCiSiKARAHANLI TURKQESi'NDE isirvt

l. Kdk isimler... ..ll-122. Yalrn isirnler .. .......... 1 23, isinrclen ttiremiq isimler ......... 12

IV isinnom isitt v.tpaN EKLER-9r I

isivt qEKiMiiSvTiN HALLERi

1. Yalrn HaI..... .........29z.itgiHali......... ....293. Yiikleme Hali....... ......294. Y

KARAHANLI TURKQESI GRAMERI V

31-32ISIMLERDE qOKLUK.ISIMLERDE AITLIK

ZAMiRLER

2. I$ARET ZAMIRLERI ..........42"bu" Igaret Zamiri. .. . 42-43"bular" Iqaret Zamiri. . ... ... .... ..... 4 4"olar" Igaret Zamiri ...... 4 4

3. DONU$LULUK zAMiRLERi............. .......4sA. Isim Hal Ekleri Ile Kullanrhglan . .... 4 5

kendi.i .. ...... 4 5o2..... .......45-46

B. iyelik Ekleri Ile Kullanrhqlarr ........... 46484. SORU ZAMIRLERI ..... .... ....... 4 8kim... ........49kayu.. ............:.. ....50

ne ..... ......... 5 0

5. BELiRSiZLlKZAMinleni ........... s 0adrnlar. .... 50-5 Iadnagu / adrnagu..barga / barEalar ........... 5barr/baru. ......5biregti...... ........5ba'zrlan ....... 5biri / birisi. ....51-52kamu / kamug .52-53kayu /kayusr ........5 3

SIFATLARl. i$ARET SIFATLARI............... ..54c552. NITELEMESIFATLARI.... ..........5 5

a. Isimlerin niteleme srfatr olarak kullanrlmasr ........ .. 55-58b. Renk isimlerinin niteleme srfatr olarak kullanrlmasl ...... ... 59-61

32

VI NECMETTN.{ HACIEMINOGLUc. Peki gtirilmiq renk isimlerinin srfat olarak kullanr 1masr................... 6 I

3. SAYISIFATLARI.......... .........62a. Asrl sayr srfatlan....... ....62b. Srra sayr srfatlan (isimleri)............... ....62c. Q.ayr isimlerinden yaprlmrg isimler . ...... 6 3g. Ulegtirme srfatlan (isimleri).. ............... 6 3

4. SORU SIFATLARI............. .....63-645. BELIRSIZLIK SIFATLARI. ..64-65

ZARFLARI. HAL (DURUM) ZARFLARI 67.682. MIKTARZARFLARI 68-703. YERZARFLARI .70-714. ZAMANZARFLARI ..71.735. S ORU 2ARFLARI............... .....73-74

EDATLARr. QE$MEDATLARI ....78-94II, BAGLAMAEDATLARI .94.99III. KUVVETLENDiRME EDATLARI.............. ....... 99.I03rv. KAR$ILASTIRMA-DENKLE$TIRIVfE EDATLARI 103- 104V. SORU 8DATLARI............... 104-107vI. cAGIRMA-HirepenerLARI ....108-109VII. irNrLEMLen 109-110VIII. 6$STERMEEDATLARI ... I l0-l I IIX. TEKRAREDATLARI.......... .lll-ll2

riir,lBnEN ESKi TURKQE'DE KOK FiiLLER

A. Tek tinliiden ibaret kdk fiiller. .'....114-124B. iki sesten ibaret iinstiz+iinlii esash kdk fiiller.. 124-129C. iki sesten ibaret tinlti+i.instiz esash kok fiiller.. .... 129D. UE sesten ibaret iinstiz+i.inlii+iinsiiz esaslt ktik fiiller. ' . -.. 129

rUnnuig riilLrnFiilden Ttiremig Fiiller ..... I 30- 1 3 Il. -a- | -e-......... ................131

2. -ar- | -er- ....... l3l-1323. -d- | -4-.... 132-1334. -gar- i -ger- < -g-a-r- / -g-e-r-..... 133-134

KARAHANLI TURKQESI GRAMERI

5. -grr- t -gir-', -gur- / -giir- ....... .. 134- 1356. -k- / -k- ........... 13s-1367. -lirt- / -kit-; -kut- / -kiit-.. .... 136s. -i-. .......... ........ 136

Edilgen (Pasi0 Fiiller ... 136-1379. -ma- / -me- .......: . '..... ' 13710. -n- .. 137

10.1. D

II.II.III.IV.V.VI.VII.

VIII NECMETTIN HACIEMINOGLU

SIFAT.FiiLLER

ZARF.FiiLLER

6. -madrn / -medin; -madr / -medi; -mayrn /-meyin ..... 17 47. -galr / -geli ........ 17 58. -dukta / -diikte ...... 17 5

BiRLE$iK riir,r,nna. isim + Yardrmcr Fiil $eklinde Olan Birlegik Fiiller........ ...,..,176-b. isim + Fiil $eklinde Olan Birlegik Fiiller. .. 178-c. Fiil + Fiil $eklinde Olan Birlegik Fiiller

17818081

riit, enriuiGENIS ZAMAN CEKIMI.... 182-184cOnULBNGEqMi$zAMANqEKiMi..... 184-186ANLATTLAN GEeMi$ ZAMAN QEKIMI .. ... 1 8 6GELECEKZAMAN QEKiMi$AR.r KIPI.....EMrR KiPi.. .190-193cEREKLiLiX ripi .......193-194

KARAHANLI TURKEESI GRAMERI

BiRLE$iK QEKiMLERl. Hikdye Birlegik Qekimi......2. Rivayet Birlegik Qekimi3. $art Birlegik Qekimi

ixriolni piilr,nn

IX

19s196196

l. Olumlu Qekim..... ....19j2.OlumsuzQekim. ......... .....197-19gsoRU $EKri...........

cUur.nl . YUKLEMiNE Conp CUMLELER .. . . ......... ...... 200

a. FiilCiimlesi. ........200-Z0t

b. isim Ctrmlesi .201-ZOz

2. YAPISINA GORE CUMLELER .......... ....... 202a. Basit Ciimleler..

.. ZOzb. Birlegik Ctimleler

.... 203b.a. $arth Birleqik Ciimle ......203-204b.b. Ki'li (Kim'li) Birlegik Ciimle. .... 204b.c. Ig Ige Birlegik Ci.imle ve Srrah Ctimleler... ... ZO4

l. Srrah Ctimleler... 204-2Os2.Zarf-Fiillerle Yaprlan Ciimleler.. ......206-207

3. ANLAMINA coRE CUMLELER ............. .......... 207a. Olumlu Ciimleler...

... 207b. Olumsuz Ciimleler... 208-209c. Soru Ctimleleri

....... ZO9g. Emir Ciimleleri .......... 210

4. oGELERIN OiZir.igiNB CoRs CUMLELER............... .................210a. Kuralh Ctimle .............i. Zll-2lzb. Devrik Ciimle

.. ZlzKISALTMALAR ve nigLiyOcRAFyA..............

.213-214

ON SOZ

Yaqamakta olan dillerin en eskilerinden biri olan Torkge, tarihi derin-li$i yanrnda cografi genigligi de olan bir dildir. Ttirk dili, on ytJzyildan beriuzerinde en fazla qahgma yaprlan ilim sahalarmdan biri olmugtur. ytizlerceara$trrmacr Turk dili sayesinde gohret ve tinvan sahibi olmugtur. ovunerekbelirtelim ki, Ttirkoloji ilminin kuruculan Turklerdir. KAggarh Mahmud'unaqtlgl ilim yolu hiq kesintiye u$ramadan guntimtize kadar ulaqmrgtrr. Turkdilinin Onciileri bu milli gorevlerini yalnrz zaman dilimi iginde degil, mekandilimi iginde de yerine getirmi$lerdir. Kiggar'da parlayan ilim megalesi Ha-rezm'de, Krpgak Bozkrn'nda, Herat'ta, Osmanh yaylasrnda, Mlslr'da,Ba$dat'ta yanmaya devam etmi$tir. Kimileri sOzhik yapmlg, kimileri gramer)"azmlg, kimileri de edebiyat dilinin beldgatrnr dtizenlemigtir.

Qeqitli milletlere mensup ihm adamlan ancak 16. yiizyrldan itibaren bu sahayagirmeye baglamrglardrr. 1533 yrhnda, italyan Flippo Argenti, Ti.irk dili sahasrndayazrlmrg ilk eserlerden olan ve Osmanh Ttirkgesi'nin kurallannr gcisteren Regola delParlare Turcho adh bir eser hazrrlamrgtrr.

19. yrizyrhn sonunda Kok Ti.irk yazrsrnln gtiziilmesi iizerine Avrupa'nrnsegkin ilim adamlannrn Ti.irkoloji sahasrnr cizellikle tercih ettikleri gciri.ilmektedir.Bciylece Ttirk'iin tarihinin, dilinin, ktiltiirtjniin ve sanatrnrn nasrl bir zengin hazineoldu[u su [isttine grkmrgtrr.

Ti.irkoloji'nin Radloff, Thomsen, Le Coq, Miiller, Bang, Brockelmann, K.Gronbech, Rdsinen, Deny, Gabain, Nemeth, Kononov, Baskakov, Sevortyan,Tenigev gibi tinli.i simalarr Avrupa'da igte bu tarihten sonra yetilmiqtir.

Bu iinlti kigiler arasrnda saha grameri yazanlar gunlardrr:A. von Gabain: Eski Ttirkgenin Grameri, )zbekTiirkgesi GrameriK. Brockelmannl. Do{u Tiirkgesi GrameriJean Deny: Osmanh Tiirkgesi Granteri

XII NECMETTIN HACIEMINOGLU

Bu saha gramerleri drgrnda Ttirkge'nin gegitli meseleleri ve konulan tizerindegahgan yabancr Tiirkologlar ve eserleri ise saytstzdtr.

Tiirk ilim adamlan da Tiirkge'nin btiti.in konulannt elden gegirmiqler, bunara$men iglenmesi gereken konular gene de bitmemiqtir. Ttirk Dil Kurumu bagtaolmak iizere tiniversitelerimiz de Tiirkltiftin biitiin meselelerini ele ahpincelemektedir. Bize de hem Ti.irk Dil Kurumu i.iyesi, hem de iiniversite mensgbuolarak, Karahanh Ttirkgesi Grameri'ni yazma gtirevi verilmigtir' Bana bu gcireviveren Tiirk Dil Kurumu bagkanr sayrn Prof. Dr. Hasan Eren'e ve Gramer Kolubagkanr sayrn Prof. Dr.zeynep Korkmaz'a tegekkiirlerimi sunanm.

Aynca eseri hazrrlarken btitiin gahqmalara katrlan ve yardtm eden Yrd. Dbg.Dr. Vahit Tiirk'e, Yrd. DoE. Dr. Emin Kalay'a, Yrd. DoE. Dr. Cevdet $lnlt'ya,Arg. Giir. Ayqe Mine Yegilo$lu'na, Arg. Grir. Qa$. Ozdarendeli'ye, r\r,s. Gor.Nursel ozdarendeli'ye, Arg. Gor. Murat cerito$lu'na teqekki.ir ederim.

25 Kasrm 1993Prof. Dr. Necmettin HACIENIi NOCI-U

KARAHANLILAR DEVRI TURK EDEBiYATI

Prof. Dr. Ahmet Caferoflu

X. yiizyrl baglanna do$ru, mtistakil bir devlet kuran Karahanh Ttirkleri, OrlaAsya Ttirk kavimlerinin bazrlannr kendi idareleri alnna aldrktan sonra, devletkuruculu$u qerefini ta;ryan Satuk Bufra Han'rn (6liimii 992) 950 tarihirrdeislamiyet'e intisabiyle, ilk islam-Tiirk devleti de (912-1212) kurulrnug oldu. Co[rafiyrinden Dolu Ttirkistan'la Maveratinnehir sahasrnr a$mlg slnlrlan da kaplayan budevlet, etnik yaprsr itibariyle de oldukga gegitli ve kalabahk Tiirk; urug ve boylannrigerisine almakta idi. Tarihi grig akrglarr ve yerlegmeleri sonunda, KarahanhDevleti'nde Karluklar, Argular, Ttirkegler, Ya[malar ve emsali etnik adlar altrndakitoplulu$un bir gok Ttirk boyu ve s_gylan, devletin ytkseligine destek olmuglardrr.Fakat devletin asrl biinyesini.Kartuklar la Uygurlar teqkil etmiqlerdir. Aynr derecedemtihim rol oynayanlar arasrnda O$uz ve Krpgak boylan da bulunmakta idi. Ne varki, Uygur hanhfrnrn gergek varisi sayrlmasr dolayrsryla Karahanh devleti, aynrzamanda Seyhun ve Ceyhun rrmaklan arasrndaki, yiiksek ktiltiire sahip brilgeyi dekendi idaresi altrna almakla, islamiyeti kabullenen bir takrm ytiksek medenimilletlerin ki.ilttirlerinden de faydalanmayr bagarmrglardrr. Bu yiizden Ttirk;Karahanh devleti, bu gaf Orta-Do[u Ttirkliifii'ni.in en ytlkspk ve olgun medeni birdevleti olmugtur. Taassuba kaprlrnadan, sahibi bulundu$u bOzkrr medeniyetiyleyerlegik medeniyeti birbiriyle mezcederek komgu Uygut ve Tiirk-iran kiilttirtesirinden de uzak kalmamrqtrr. Buna kargrhk Ttirkler de, kendi medeniyetlerini vedillerini, bagkalanna agrlamakta gecikmemiglerdir. Nltekim ortaklaga kiilti.irkaynagma ve kahplagmasr, Balasagun ve Kaqgdr'la birlikte, Karahanh Ttirkiilkesinin igerisine ahnan Sir-Derya boyunda,.bilhassa kendisini hissenirmigtir.

Ti.irk dil ve edebiyatrnrn iq bu gegig devri karma medeniyeti, yeni yenitegekktil ve taazzuv etmeye baglayan Ttirk dilinde klasik edebiyatl, tamamiyle kenditesiri altrna almrg bulunmakta idi. Bu baskr, iizellikle Karahanh Ttirk iilkesi vedevleti iEerisindeki, kahntr halinde bulunan iran dil ve edebiyatr adacrklantarafindan gelmekte idi; bu edebiyatrn, dolayrsryle Karluk-Uy$ur ve O$uz-KrpgakTtirkgesi kurulugunda elbette, hissesi olmamrq da delildir. Karahanhlar, sadrk vemti'min mtisliiman olmalan hasebiyle, dince kendilerindeir tamamiyle ayn kalanUygur TiirkEesi'nden faydalandrklan gibi, edebi Eekil, tarz ve karakter itibanyle,iran ve Arap edebiyatlanndan fazlasryla faydalanmayr daha uygun brtlmu$lardrr. Bu

XIV NECMETTIN HACIEMINOGLUyeni medeniyet kayna$masl, Arap ve Fars dillerinin yayrhg sahastnt genigletmekle,Ttirk yazr dili bolgesinde de, gramer qekilleri, lugat, morfoloji ve deyimleriylebirlikte yerle$me hakkrnr kazanmrgtrr. Milli klasik edebi inkigafta mtisbet rolii olanbu tesirin, aksine Tiirk dilinin iki kanada aynlmastnda menfi tesiri olmamrq de$ildir.Nitekim Karahanh devleti ile birlikte, kurulmug olan Ttirk Gazne devleti (962-1183)ve XI. ytizyrlda Horasan, Kirman, $am ve Anadolu ve XiI' yiizyrl baglannda Iraksahasrnda birbiri ardrnca ttireyen Tiirk devletleri, ga[rn Tiirk kavim ve boylanntpaylaqmakla, bir bakrma Tiirk cemiyetini maddeten parqalamrglardtr. Bu ytizdeniuriti u" siyasi sebepler dolayrsryla, niifuzunu yayan islamiyet, ister istemez, dahaGok-Tiirklerce gelenek haline getirilen milli tarih yazma, millete hitap etme, barkkurma, milletle dertlegme vesaire gibi milli ruh haletini ortadan kaldrrmrq, yerineyeni yeni inanglar yerleqtirmeye baqlamrqtrr. Fakat Orta-Asya Islam ordusunun buItiftUi de$igme ve bocalamasrnda, qtiphesiz pek bi.iyi.ik rolti olmuq, Ttirk kavimleriniOrta-Asya sahastntn gerEek sahipleri haline getirmiq, Tiirk dili ve edebiyatrna, yenikiilttir inkigafrnr temin etmigtir.

igbu yeni Ttirk ki.ilttir geligmesi merhalelerini, ana hatlarr ile bize tanrtan,Karahanl devletinin iki unutulmaz mtitefekkiri, Kaqgarh Mahrnud'la, Balasagunluyusuf Has Hacib olmuglardrr. Bunlardan birincisi XI. ytizyrl Orta-Asyast'nln enhazrrlkl bir filolo$u olup, Ttirk halk dili ve edebiyatrnt ayakta tutmu$, onu ga$rntnmilli bir kiiltiir ta$lyrcl abidesi olarak, yeni bir hamle ile ortaya atrlan Arap ktiltiiri.inekargr koymuqtur. ikincisi ise devrinin klasik ve edebi Tiirkqesi'ni, edebi nazrmgekiine toyaiak, Orta-Asya ktilttir akrgrnda a$rr basan iran edebiyatr. srrasrna vehirurrnu yerleqtirmeyi bagarmrgtrr. Bu suretle, KSggarh Mahmud iskenderiyeFiloloji mlttebi metodunda Ti.irk dili ve gramer gelene$inin kurucusu, Has Hacib'inise Ttrk nazlm edebiyatr mektebinin yaratrcrsr srfatryla Tiirk milletine yeni birktiltiir merkezi temin etmiqlerdir. Hig qtiphe yoktur ki, yeni Islam medeniyeti qevresiigerisine kapatrlan Tiirkler'in bu tesir altrnda ezilmemeleri, bu konudaki milli taassupve kargt koymalarr sayesinde kabil olmu$tur. Her ikisi de Tiirk dilinini.inifikasyonuna ve kayna$maslna azmetmig ve gereken emefi harcamtqlardrr. Tiirkdil ve edebiyatr, Tiirk guuru ile yo[rularak iglenmigtir.

Boylece X. yi.izyrl sonlanna do$ru, devrin en kudretli Tiirk i.ilkesi saytlanKarahanhlar ilinde islam rgr$r alttnda, yeni bir Ti.irk dili edebiyatr vticudagetirilmigtir. Bu edebiyat kiikli.i ve milli gelenekli Ti.irk yazarlannrn emefiyle,lepyeni yonlerden geEme imkanrnr bulmugtur. Komqu Arap ve Iran dilleri ile birn"ui ut bagr yiiri.itiilmek istenen bu gegici devre Ttirk edebiyatrntn en orijinaltemsilcileri Kdqgarh Mahmud'urr Divanti Lugati't-Ti.irk'ti ile Balasagunlu YusufHas Hacib'in Kutadgu Bilig'i olmugtur. Tiirk cemiyet tefekki.iriiniin, iki zrtcephesini kendi biinyelerinde aksettiren bu iki eserin, birincisi Tiirk diyalektolojisiile qifahi halk edebiyatrnr, ikincisi ise tam aksine klasikleqmig yazr dili Tiirk qiiriniihtiva etmektedir.

KARAHANLITURKCESIGRAMERI XVDivanii Lugati't-Ttirk, adrndan da anlagrlacafr iizere, Ti.irk lugatlerinin bir

nevi divant olup Karahanh devri Ttirk a$rzlannrn oldukga zengin bir srizlii$iide$erindedir. Yazan, nesepge yiiksek bir Ttirk ailesi mensubu olup, Eegitli Tiirkboylan arastnda topladr$r dil malzemesini tevsik etmek iizere, aynca ttirli.i halkedebiyah nevilerini de tanrk olarak ileri stirmeyi ihmal etmemigtir. Bilhassa milliyetgibir Ttirk miitefekkiri olmasr hasebiyle, tekmil Ti.irk illerini ve bozkrlannr dolagarakTiirk, Ttirkmen, O[uz, Qigil, Ya$ma ve Krrgrz boylannrn dil ve kafiyelerini, yaniedebiyatlannr, btittin incelikleriyle topladr!rnr, rsrarla sriylemeyi ltizumlugormtigttir. Biiytik bir kiiltiir hazinesi olan Divan'rn, iEerisine aldrlr miihim ktlttirkelimelerini izah gayesiyle bag vurdu$u atastizleri, mersiye, destan, hikmet, vecize,pendname, bahariye ve emsali gibi, yeni Tiirk halk edebiyatrna ait olan hem de halkedebiyatr ile klasik edebiyat arastnda koprii gorevi goren edebi nevilerden ibaretolmugtur. Eski Ttirk giirine ait olan bu parEalann nereden ahndrfr, maalesef eserdeagtklanmamtgttr. Yalntz Qucu adh, Orta-Asya sahasrnda i.inlil bir gairin varh$rnaigaret edilmesi de unutulmamrgtrr. Bu qairin dili, her halde Divan'rn, cinemlei.izerinde durdu[u ve tarif etti$i Hakaniye Ttirkgesi olmugtur.

Devrinin bir nevi Tiirk folklor ve halk edebiyatr antolojisi olarak sayrlabilenDivan, i.iq yiize yakrn dcirtliik geklinde giir pargalarrnr igerisine aldrfir gibi, aynrsayrda atascjzlerine de yer vermigtir. Bu giirlerden, bilhassa itil nehrini terenniimedenlerle, diigmanlara kargr yaprlan savaglan hararetle krqkrrtan ve tegvik edendestan nevinden olanlan dikkatimizi Eekmektedir. Yi.izyrllar kahramanr, yi$it Alp ErTonga igin eserde yer alan destan ise Karahanh devrinin Ttirk miicahitlifinibelirtmesi bakrmrndan, pek delerli bir vesikadrr.

Kutadgu Bilig, islam Ti.irk klasik edebiyatrnr mtijdeleyen, gimdilik ilk Tiirkeseridir. XI. asnn en btiyiik mahsulti olan bu eser, sade ve ahenkli bir iisluplayazrldr$rndan, genig Tiirk illerinde ve bozkrrlannda okunmug, Tiirk hatrrasrnda,maziyi canlandrrmaya gahgmrgtrr. Eserin girig krsmrnda igaret edildi$i gibi mi.imtazBu$ra Han tilince yazrlmrg oldufundan galrn Tiirkistan illerinin en mi.ikemmel biredebi abidesi olmugtur. Buna gcire de ra$beti hudutsuz olan Kutadgu Bilig, EeEitliTiirk il ve kavimleri arasrnda, muhtelif adlar almrgtrr. Qinliler'de Edebii'l-Mi.iluk;Maginler'de Ayni.i'l-Memleket; Magrrkhlar'da Zineti.i'l-Umera; iranhlar'da$ahname; Turanhlar'da Kutadgu Bilig; bazrlannda ise Pendname-i Miiluk olmugtur.

Kutadgu Bilig'in bu kadar genig lakaplandrnlmasr, her halde basit birmiibalafa olmayrp, biiytik bir ra$bet kazandrlrna delalet etmektedir. Qi.inkii eser,zarif dili ve ahlaki konusu ile, uzun miiddet Ttirkistan'rn edebi Tiirkgesi'niniizerinde miiessir olmugtur. Hatta Tiirk edebiyatrna gergek bir gr$rr agmrgtrr. Tiirkedebiyatr, ilk defa Kutadgu Bilig'le, nazlm edebiyatrnrn temelini kurmug, Ttirkgelenekli ktilttirtinti, tarihi mazisinden ayrrmamrgtr.

XVI NECMETTIN HACIEMINOGLUKutadgu Bilig yazan hakkrnda, trpkr hemgehrisi Kaqgarh Mahmud gibi, pek

az malumata sahibiz. Eserin girig krsmrndaki, yegane bilgiye gore, yazann adtYusuf, riitbesi Has Hacib olup aslen Balasagun gehrindendir. Do[u Ttirkistan'rnbtiytik merkezlerinden biri olan Kaggar'a gog etmiq, eserini burada bitirdikten sonraKarahanh hanlanndan Tabgag Bulra Kara Han'a sunmu$tur. Buna karqrhk da, HasHacib riitbesine nail olmuqtur. Yusuf'un gahsiyetine dair, maalesef bagka birbilgimiz yoktur.

Ancak viicuda getirdi[i Kutadgu Bilig'in pek iistadane yazhqtna, konusununzamanrn cemiyet felsefesine uymasrna, dilinin temizli$ine, teknik zenginli$ine,cinas, kafiye ve alliterasyon gibi giir yaprsrna bakrlacak olursa, yazan Yusqf'undevri igin, tistadhk tahtrna erigmig, mtimtaz bir gahsiyet oldufu anlagrltr. O kadarki, vticuda getirdili eseri, bugiinkti ilim aleminde dahi, tistiin ve miistesna birdeferde tutulmaktadrr.

Devrin Do$u ve Batr felsefe ve ilmine layrkryle vakrf oldu$una giipheedilmeyen Yusuf, aynt derecede Tiirkltik gelenek, gorenek ve terbiyesini deadamakrlh hazmetmigtir. Tepesinden ttrna$tna kadar, kamil bir Orta-Asya Tiirkevladrdrr. Eserinin konusu dahi tamamiyle Do[u tefekkiir ananesine uymakta olup,ferdi prensiplere delil, genellikle Dolu milletleri arastnda yagayan pratik hayatkurallanna, gereken hakkr vermeye gahgmrqttr. Bundan dolayr da, Kaqgar qehri,Yusuf'a gtire yalnrz Karahanh devletinin merkezi olmakla kalmamtq, btinyesindeTiirk cemiyetinin brittin varhfrnr da toplamrgtrr. Burada ga[rn cemiyet biinyesinibelirten en kuvvetli unsur, Tiirk iinvanlan, ri.itbeleri, mesleki hayat gruplanmasr,halk srnrflanmasr, lonca ve saire olmugtur. Arap ve iran edebiyatlanna da, yakrndanvakrf oldu$una gtiphe yoktur. Eserinde mani, masal, hikmetler gibi halk edebiyatrnada baq vurmasr, halk ve il edebiyatrna defer verdifini aqrkqa gostermektedir.Nitekim eserde, gegitli Ttrk folklor unsurlanna rastlanmaktadrr. Kiigtiklere hitapederken "kuzu" diye Ea$rrma adeti, ilig adlanrrken, kendisinin ananevi Tiirk boylanbaq totemi sayrlan "kurt" la taltif ediligi, Alp'ler ve At'lar ktilttir, ofkeye dayananteamtil hukuku anlayrq ve kurallart, hep Orta-Asya folklor malzemesindensayrlmaktadrr. Hele eserin yazrhgrnda genig halk psikolojisinin, bag rol oynaytqtKaggar Tiirk edebi mektebine bambagka bir iizellik kazandtrmtgttr. Eser, tarihi Ti.irkki.iltiiriintin ve geleneklerinin hazinecilifini oldufu gibi muhafaza etmigtir'

' Klasik Ttirk edebiyatt mektebinin ilk mahsulti olmasr hasebiyle, KutadguBilig, devrin edebi zevkine uyarak motifge didaktiktir; qekliyle iran edebiyauntn,$ehname yolunu tutmu$tur. Sebi.iktekin'in oflu Mahmud'a miras olarak brraktr$rPendname, yahut Nasihatname, igbu neviden eserlerin en iyi tlrne$idir. Ve devri iEinihmale gelmez ana edebive ahlaki motiflerden miirekkeptir. Sanat baktmtndaneserde, gairin kendine mahsus bazr zevk ve gdriigleri goze garpmaktadrr. Gi.inegingrkrqr, gecenin yaklagmasr ile diler tabiat motifleri, esere az da olsa, bazr canhhklar

KARAHANLI TURKEESI GRAMERI XVII

katmrgtrr. Fikir kuvveti ve gticiinii artbrmak igin, inanrgrnda tesirli sayrlan kiqilerina$zrndan, vecizelere, daha do$rusu, sonlan hikmet formuna giren nasihatlara bolcayer verilmqtir. Bu btiyiik ve hafirh kigiler eserde: Elgi Bey, Ya$ma Beyi, OtiikenBeyi, Tiirk Hanr, Yabgular'rn Bagr ve saire gibi adlarla agtklanmrgtrr.

Kutadgu Bilig, yalnrz ilk Tiirk klasik edebiyatr drnegi olmakla kalmamtghr.Mo$ollar arasrnda da, genig yayrlrq sahasr bularak Di.istur, gifahi emir kiilliyatrmanasrnda kullanrlmrgtrr. Mogollardii, hanlar, hayattayken sriyledikleri vecizeleriBilig adr altrnda toplayarak, oli.imlerinden sonra kitap haline koymak gelene$i demevcut olmugtur. Demek ki, Yusuf Has Hacib'in eserinin Bilig adrnr alrgr damuayyen bir tefekktir neticesinde olmugtur. Yasa kadar bozkrr hukuki htikmti olanBilig'ler bir arahk tedrise dahil edilmiglerdir. Kutadgu Bilig'in devri igin aynca yasagaprnda, hukuki bir de$er tagrdr$r anlagrhyor.

Eser dort timsali gahsiyet arasrndaki bir m{inazara temsilidir. Bu dtirt gahsiyet,yazarca, aynr zamanda dcift unsuru kendi btinyesinde canlandrrmrqlardrr. Bunlar:

1. Kiin-Togdr : Kcini torii, do$ru yol2. Ay-Toldl : Kuq saadet, devlet, ikbal3. Ogdtilmiq : Ukug, akrl, mantrk4. OdgurmrE : Akrbet.

gibi, eski dort Ttirk kahramanrnrn adlanyla delerlendirilmek istenmi$tir. Yusuf,kendi gahsi inanrgrna uyarak, aynr zamanda insanlara her iki di.inyadaki kutlulupu vemutlulu$u gostermek igin kaleme sanlmrg, bunu gorevden sayml$tlr. Bu yonden birnevi Karahanh ili ve halkrnrn fikir ve ortakhlrna kattlmrgttr. Bu bakrmdan,eserinde, Karahanh devletini, islam dtinyasrnln ideal, bir Tiirk devleti olarakdiigi.ihmtigttir. Eser 1069/1070 tarihinde ikmal edilmigtir. Kutadgu Bilig, bi.iyi.iklvlo$ol istilasrna kadar, Orta-Asya sahasrnda, Ttirk dil ve edebiyatrnrn geEici vekrsrr devresinin si.ikutunu ihlal eden tarihi bir Tiirk dili ve edebiyatr yadigarr olup,uzun zaman Ttirk edebiyatr mektebinin yagamasrna sebep olmuqtur.

Atabetii'l-Hakayrk ;Karahanhlar difer bir deyimle geEici ilhanhtar devrinde, devlet ve ilim

merkezi olmasr dolayrsryle "K6qgar Tili"nde ve edebiyat mektebinde,Karahanhlar'dan sonra da bazr edebi eserler yazrlmrqtrr. Sayrlarr kesin olarakbilinmeyen bu eserlerin en izlenenleri Edib Ahmed Yiikneki'nin Atabetti'l-Hakayrk'ryla Ahmed Yesevi'nin Divan-r Hikmet'i, Rabguzi'nin Krsasii'l-Enbiya'srve bir takrm dini eserlerdir. Atabetti'l-Hakayrk, Kutadgu Bilig gibi devri igin genigbir yayrhg ve inkigaf sahasr bulmug sufiyane bir eserdir. Gordi.i$ti ra[bet i.izerine,baqka bagka adlarla da qiihret oldu$u bilinmektedir.

XVIII NECMETTIN HACIEI\IINOGLU

Tam yazrhq tarihi bilinmemekle birlikte, XIL yi.izyrl Tiirk edebiyatrmahsullerinden sayrlmaktadrr. Yazan eserin dilini "Tdrk Dilf' yahut sadece "Ti.irki"diye adlandrrdr[r halde, esere takriz yazan Arslan Hoca Tarhan, do$rudan do$ruya"Kag_sar Tili"nde yazrldr$rnr agrklamaya liizum gcirmiigttir. Fakat bu deyimlerarasrndaki ifade farklanna rafmen, Atabetii'l-Hakayrk, ga$rnrn klasik edebiTiirkqesi' nde yazt lmrgtrr.

Konu ve edebi nevi itibanyle Kutadgu Bilig'in bir devamr olan Atabettil-Hakayrk, dil bakrmrndan bazt aynhklar gtistermektedir. Bu Orta-Asya sahasrndaviicuda getirilen biittin eserlerde gtize garpan bir gerEektir. Yazartn kabilemensubiyeti, mtistensihlerin bilgi ve ktilttir seviyeleri, elbette eserlerin dilinde,yaprhgrnda ve nevinde tesirsiz kalamazdr. Burada co$rafi ve kronoloji qartlannrn datesiri inkdr edilemez. imla, kelime de$igiklili igbu tesirin dolurdu$u gerEeklerdenbiridir. Hatta bazen Atabetii'l-Hakayrk'ta oldulu gibi, yazann ad ve soyu, eserinyazrhg tarihi ile mahalli dahi ldyrkryle bilinmemektedir.

Qeqitli kaynaklardan anlagrldr$tna gore, Edib Ahmed, anadan do[ma k

KARAHANLITURKQESI GRAMERI XiXgeliqmesinde miiessir olmug, sade Tiirkge srnrrlannrn geniglemesini temin etmigtir.Buna gore de Ahmed Yesevi, ga$dagr Mahmudo$lu Edib Ahmed'i ve Kutadgu Biliggibi, arkada ilk Tiirk klasik manzum Ttirk edebiyatl mektebinin kurucusu krymetinitagryan biiyiik bir eser brrakmrq, hatta onun geniglemesine engel olmugtur. AhmedYesevi, bir bakrma Ttirk kavimleri arasrnda Kutadgu Bilig prototipi mahiyetinde,yeni bir halk qiiri mektebi kuranlardan sayrlmaktadrr. Halkrn iginden yetigme biraydn yazar sayrldr$rndan, ruh okqayrcr ve gekici olan hikmetleri sayesinde, pekkrsa bir zamanda, qadrrlarda yagayan bozkrr halkrnrn dtigtiniigii iizerinde geniqtesirler yaratml$, bahtiyar, efsanevi gahsiyetler seviyesine ytikselmigtir. Kerametleri,hikmetleri gibi, genig Tiirk halkrnr sarml$, a$rzdan a$rza dolagarak, tiirliide$igikliklere maruz kalmrqhr. Bu yiizden Ahmed Yesevi'nin hikmetleri, krsmenashnr ve gergeklilini kaybetme durumuna diigmi.iqtiir. $airin samimiyetine vetefekktiriine yaklagtrnlabilen yabancr gairlere ait hikmeler, onun hesabrnagegirilmigtir. Bu suretle hikmetlerin sayrsr, kabardrkga kabarmrg, sonundaYesevi'ye ait kalanlar bagkalanna, dilerlerininki ise Yesevi'ye mal ettirilmekle,qairin deferine gcilge diigiiriilmiigtiir.

Mevcut kaynaklara gore, Ahmed Yesevi 562 Hicri:1166 Miladi yrhnda vefatetmigtir. Efsanevi hayatr ise 130 yrh bulmugtur. Yakrgtrmah bir yagama ve hayatmiiddeti olan bu inanrg drgrnda Yesevi'yi biitrin hiiviyetiyle bize tanrtacak ciddi veesash bir bilgiye maalesef malik de$iliz. Halk arasrnda dolaqan gegitli rivayetler ise,daha fazla fantaziye kaEar bir karakter taSrmaktadrrlar. Nitekim ilmi selahiyeti veedebi sanatkarh$r ile Orta-Asya fikriyatr tizerinde, bir ntifuza sahip bulunan Mir Ali$ir Nevayi dahi Ahmed Yesevi hakkrnda sathi bir bilgi vermekle yetinmigtir.Halbuki Yesevi'nin yaygrn ntifuz ve qohretinden faydalanmasrnr bilen Aksak Timurona - harabeleri bugrine kadar kalan- muazzam bir ti.irbe yaptlrmayl ihmal etmemig,halk arasrndaki Yesevi muhabbetine ortak grkmrgtrr. Qa$rn bu iki niifuzluqahsiyetinin birbiriyle kaynagmasr, elbette i.inlii Timur'u, dervig qaire boyuneldirmeye mecbur etmigtir.

Nitekim Orta-Asya tarihgileri de rsrarla tasdik ettikleri gibi, tarikat sahibi birqair ve filozof olan Ahmed Yesevi, kendi salikleri, halefleri ve gagirtleri tarfindanuzun yrllar boyunca tebcil edilmiq, yiiksek ilmi seviyesinde tutulmugtur. O kadar kiOrta-Asya mutasavvrf gairlerinden birine ait yazma bir eserde, $emseddin'e atfedilenbir gazelde, gair Ahmed Yesevi'nin kutsi gahsiyeti:

"$eriatrn nizamrTarikahn imamrHakikatrn tamaml"

gibi tiE hikmetle ifade edilmig, halka ve edebiyata bu vasrflanyle tanrtrlmrqtrr.Manevi kudreti, eserlerinin yazrldr!r btitrin qehir muhitlerinde tebcil edilmekle, uzun

XX NECMETTIN HACIEMINOGLUzaman, Orta-Asya fikir hayatrnda naztm rol oynamrgfir. Bu suretle nadir kalemsahibine nasib olan iinti ile co$rafi hudutlan agan Ahmed Yesevi, giiphe yoktur ki,Orta-Asya tasavvuf hareketinin en bi.iyi.ik rehberlerinden biri olmugtur. Fakat neyazrk ki, bu btiyiik qohret gairin lehinden fazla aleyhine olmuqtur; bu halkfilozofunun kaleminden Erkan qiirler ve hikmetler, tebcil yiiziinden, geniqde$iqiklilere yol aEmrqtrr ve yrllar ytlt, sonunda bize tantnmayacak derecede garipgekliyle intikal etmigtir. Bugiin elimizde Yesevi'ye Ait bilinen giir mirasrntngerge[ini, taklidinden aytrd etmemize imkan kalmamtghr. Bu itibarla Yesevi'ye aitolarak gortinen ve kabul edilmek istenenlerin bir go$u XV. asra aittirler. Bunlari.izerineYesevi'nin edebi hiiviyeti ve dili hakkrnda kesin bir fikir yriri.ittilmesi adetaimkansrzdrr. Hele miistensih hatalannrn bollulu ve dikkatsizligi, meseleyi bir katdaha zorlagtrrmaktadrr. Basma niishalardaki qiirlerin de diizensizli$i ve kokenlerining{ipheli telakki ediligleri, btisbtitiin iqi karrgtrrmakta ve iginden grkrlmaz bir halekoymaktadrr.

$airin giirlerinde gegitli lakaplar kulianrlmasr da, hakkrndaki aragtrrmaya engelolan unsurlarrn baqrnda gelmektedir. Yesevi qiirlerini iEerisine alan antoloji nevindeny^zma kiilliyatlarda, birbirinden farkh lakaph qaire ait qiirlere rastlanmaktadlr.Nitekim, bendeki bir yazmastnda Ahmed Yesevi gu lakaplarr ile qiirler yazml$olarak tanrtrlmaktadrr: Kul-Hace Ahmed (en gok kullanrlanr), Kul-Hace, Sultan-Hace Ahrned, Ahmed $ikeste, Ahmed Miskin, Kul Ahmed, Hace Ahmed, HaceAhmed Yesevi, Yesevi, Ahmed, Sultan Ahmed, Miskin-Hace Ahrned Yesevi vesaire gibi, difer Yesevi kiilliyatlarrnda, baqka lakaplarrn da, kullanrldr$r goriilmek-tedir. Yesevi gibi iin salmtq, qohret toplamrg bir miitefekkirin, durup dururken, bukadar gok lakap kullanmaslna, ihtiyaE olmadrfr dikkat nazanna altnacak olursa, birkrsrm giirlerin, sonradan Yesevi'ye yamandr$rna qtiphe yoktur.

Bununla birlikte Karahanh devlet dilini geliqtirmekte ve onu halka, edebiyatyolu ile indirmekte Ahmed Yesevi'nin Eok miihim rolii olmugtur. O, EafdagtMahmudollu Edib gibi, Arap ve iran dillerinin baskrsrnrn ktilfeti altrnda kalmamrg,aksine kurtulmaya gahgmrqtrr. Onun Tiirk dilinin kuruculufunda, gok miistesna biryeri vardrr. Bu inkar edilemez.

Ahmed Yesevi'nin kurdulu tasavvuf edebiyatr mektebi, daha kurulugundanitibaren, genig bir halef silsilesi vticuda getirmigtir. $agirtleri arasnda, Yesevi'denyirmi yrl gibi gok krsa bir zaman sonra geniq bir Yesevicilik gayretini yiiri.itenHakim-Ata Siileyman olmuqtur. Bakrrgan ve yciresinde muhit viicuda getiren bu sufigair, daha fazla Harezm bolgesine hakim olmuq, bu yiizden qcihreti de, bilhassa bumrnhkada geEerli olmugtur. M. I 186 tarihinde vefat etmiqtir.

Konu, iislup ve gekil itibarryle, Orta-Asya Yesevi tasavvuf mektebini,hararetle devam ettiren bir yrfrn dervig gairler de mevcut olmuqtur. Yazma Yeseviantolojilerinde, birbirinden farkh gairlere rastlanmaktadlr. Nitekim bendeki bir Orta-

KARAHANLITURKCESIGRAMERI XXIAsya Yesevi devri gairleri antolojisinde: Uveydi, Kul-$eriff, Fuzuli, Halis, HactSalih, Garibi, Hdmid, Meczub, Htiveyda, Nevai, $emseddin, Kemal, Fakiri, Zelili,Kani gibi gairlerin ismine rastlandrgr halde, di$er birinde bendekinde bulunmayan:Azim, Esad, Behbudi, Magin, Seyfeddin, Kastm, ikani, Nesimi, $uhudi adlanbulunmaktadrr. Bunlann Yesevi tarikatrna intisaplan derecesi bilinmedikge,qahsiyetlerinin tespiti de zorlagmrg olacakttr. Bununla birlikte, gu kadannt peqinenbildirmek isterim ki, bunlar konuca aynr bir kadroya mensup olduklan gibi, qivecede Ozbekge' ye do$ru yonelmiglerdir.

Saraycrk Testisi Yaztsl:Yusuf Has Hacib, Edib Ahmed, nihayet Ahmed Yesevi gibi iig miimtaz gairin,

didaktik mahiyetreki, yeni hikmet tarzrnda edebiyat nevileri elbette tesirsizkalamazdr. Halk ruhunu okqayan bu hikmetlerden, bilhassa halk edebiyatrnayakrgtrnlanlar, yalntz kaprt iizerinde kalmamrq, diler sanat eserlerine degegirilmigtir. Testi, tepsi, madeni egyalarda oldufu gibi, bunlar beyitler halindeiistad hattatlar tarafindan, Eegitli eSyalara hakkedilmekle, hent cemiyet zevkiniokgamrq, hem de tasavvuf edebiyattnrn yaythmtna hizmet etmiglerdir. Saraycrktestisi adryla aragtrrmalarda yer almtg olan bir testi i.izerindeki iki beyit, klasikedebiyat havastntn, uzun zaman Orta-Asya halkt arastnda yaqamrg olduf;unakuvvetli bir delil teqkil etmektedir. Ir{. 1909 tarihinde yaprlan bir kazr esnastnda eldeedilen bu testideki beytin biri do$rudan do$ruya Kutadgu Bilig'den dileri ise aynrtiirdeki diler meghul bir eserden ahnmrgilr. Yesevi'den de ahnmrg olabilir. Heletesrinin eski Altun-Orda hanlanndan bazrlannrn gtimiildiilii bir sahada bulunugu,cinemini bir kat daha arttrmaktadrr. Zira Nogay Ti.irkleri'nin Edige ve Toktamrgdestanlanndan Sarayctk, halkga itibar kazanmrg mukaddes ziyaretgah olmuqtur. Buqehir Ural, yani Yayrk trmaftntn agalr krsmrndadrr. Vaktiyle Rus Kazaklarttarafrndan tahrip edilmigtir.

Kutadgu Bilig lVlukaddimesi:Yazan bilinmemekle birlikte, eski Kaggar T{irkgesi'nin nesir cirne$i olmast

itibanyle, Kutadgu Bilig mukaddimesi, Karahanlt edebiyatr igin, biiyiik bir de$ertaqrmaktadrr. Kutadgu Bilig'den takriben 100, 200 ytl sonra yazrldrlr iddiaedilmektedir. Yusuf Has Hacib'e atfedenler de vardrr. Fakat birinci iddia dahauygun grirtinmektedir. Uslubu, muhtevast ve edast bunu tamamiyle teyidetmektedir. Bahusus ki, Kutadgu Bilig'in elimizde mevcud iig niisha fihristinde bubahis, birbirinden farkh qekildedir. Bu diizensizlik, bizzat yazatn elindenErkmadrlrnr gostermektedir.

XXII NECMETTIN HACIEMINOGLUSeyfeddin v'e Hoca Tarhan'rn $iirleri:Karahanhlar i.ilkesinin eski Ttirk klasik edebiyatr sahasrna giren bazr edebi

pargalarr da gegitli vasrtalarla elimize gegmiq bulunmaktadrrlar. Bunlardanbazrlannrn yazarlan, Atabetii'l-Hakayrk'a takiz yazmakla kendilerini tanrtmlglar-drr. Bu takrizlerden kiiEiilii Emir Seyfeddin'e, di$eri ise Biiyiik Emir Arslan HocaTarhan'a aittir. Her ikisi de qiirlerinde hiirmetkan bulunduklan Edib Ahmed'i,geceresini, do$du$u mahalli, aile mensubiyetini krsaca aydrnlatmak gayretinedtigmiiqlerdir. Eserin dilini aydrnlatan beyitler bilhassa dikkatimizi gekermahiyettedir. Bir dcjrtliik de miiellifi meghul bir edibe aittir. Bu edib de her haldeEdib Ahmed'e ba$h ziimrenin bir mensubudur. Bu suretle Edib Ahmed'e qagirtlikedenler de olmugtur. Emir [invan ve mevkiini almrg Seyfeddin'le Emir Hoca Tarhanda bu muhitin samimi ve Atabetii'l-Hakayrk'a takiz yazacak kadar edebi selahiyetihaiz gahsiyetleri olmuglardrr. Nitekim Emir Seyfeddin, ashnda topal Timur'unemirlerinden olup, Emir Seyfeddin Niiktis adrnr tagrmrg ve Seyfi mahlasryla Trirkve Fars dillerinde qiir yazmrgtrr. Maalesef Orta-Asya'nrn Karahanhlar devriniaydrnlatacak olan bu gair hakkrnda bilgimiz pek krttrr. Elimizde bulunan ufacrkgiirlerinde Emir Seyfeddin'le Emir Tarhan'rn, nazrm yaplsl, kelime diizeni vesamimi ifade ve dilleri ile, Edib Ahmed'ten daha kabiliyetli 5airler olduklan gori.ili.ir.Elimizdeki pargalar, srrf Edib Ahmed'le ilgili olanlardrr. Bunlann, aynca rniistakilqiir kiilliyatlarrna sahip olduklanna qiiphe yoktur. Bahusus ki Ernir Seyfeddin,Timur'un Kurmay Baqkanr olup, heyet-ginaslardan biri sayrhrdr. Dort baqr manurbu devir Orta-Asya Tiirk ki.iltiir akrgrnr ve hakimiyetini belirtecek olan bu nevideneserlerin, daha itinah bir surette, ortaya konulmasr gerekmektedir.

islamiyet'in sa$lam bir surette Karahanhlar ilinde yerleqmesi, ister istemezislami din edebiyatrnrn da inkigafina vesile tegkil eylemigtir. ilk hamlede gozeEarpan husus, islam halkrnrn kendi kardegleri olan maniheist, budist ve genelliklemtislliman olmayan Tiirk Uygurlar'a karqr cihad aEmalan olmuqtur. Bunlann din veki.ilttlr mtiessese ve eserleri, milli Ttirk ruhunda olmasrna rafmen bir grrprda ortadankaldrnlmrg imha edilmigtir. Kaqgarh Mahmud bu mutaassrp toplulufa ait mrisliimanhalk tiirktl ve efsanelerini toplamaya bile li.izum gormiigttir. Bu destanlar, pektabiidir ki, yeni bir takrm Miisliiman gairler tarafindan yazrlmrq, aksini Kdggarh'nrnDivant'nda bulmugtur. Qiinkii miigrik Tiirk'le, Miisltiman Tiirk'iin edebiyatr, dilce,asla bir aynllk ve gayrrhk gostermemektedir. Olsa olsa fark, budist ve rnaniheistTrirk edebiyatrndaki bolca: Qin, Sanskrit, Suryani, Tohar, So$d dilleri unsurlarryerine, islami edebiyatta Arap ve Fars dillerinin yerlegmesi olmuq, bu sayedeTtirkgede bir nevi islamlaqmrqtrr.

KARAHANLI TURKEESI GRAMERI XXIII

Dini Eserler:islam dininin TLirkler arasrnda yayrlmasr Tiirk dili ve ki.ilttirtiniin geligmesi

iizerinde iyice miiessir olmuqtur. Bir taraftan Ahmed Yesevi, Hakim-Ata, Si.ileymanAta gibi gairler tarafrndan halk edebiyatr mahiyetindeki ilahiler, hikmetler vegenellikle mevizelerden ibaret qiirler viicuda getirilirken, bir taraftan da Kur'anterciimeleri yolu ile Ti.irkge yeni islami deyimlerle zenginlegtirilmiqtir. Bu suretlemi.igrik Ti.irk yazarlannrn kabul ettikleri yabanct terimleri de defiqtirilmig, Ttirkedebiyatr diline yeni yeni mefttumlar katrlmrgtrr.

Kelime bollufu baktmrndan, genellikle dini eserler, dikkate deler dilzenginliklerine sahiptirler. Genig sinonimcilik sayesinde her hangi bir kelime, islamidil Eergevesi igerisinde, manaca ersi olan diper bir kelime ile, rahatga yerde$igtirebilirdi. Yabancr kelimeler, milli Ttirk dili kurallan kahbrna sokulmakgartryle hem Ti.irkgelegtirilirdi, hem de kolayca anlagtlmast igin, halk zevkine goreoftaya siiri.iliirdti. Genellikle tefsir, Kur'an, Frkrh ve emsali dini eserlerin Eevrilmesive izahlan citeden beri lengiiistik aragtrrmalann klasik temelini teqkil etmigtir. Eserinkutsiyyetine en ufak bir halel getirilmemesi iEin, metne karqr gosterilen sadakat,Eevirilen her bir kelimenin gergek manaslnln meydana siirtilmesine vesile teqkiletrnekte idi. Bundan dolayr, dini eserlerin terciimesinin ve qerhinin, dil tarihiyontinden ehemmiyeti, edeb? yoniindekine nisbeten daha iistiindi.ir.

isldmiyet'le baglayan bu edebiyat nevi kendisini bilhassa Kur'an terciimelerisahasrnda gostermigtir. Leningrad ve istanbul kiitiiphanelerinde klasik ornekleribulunan bu Kur'an terciimeleri klasik edebi dilin kurulmastnt sa[lamrq, gelenekhaline gitirilerek, Orta-Asya'nrn geqitli Ttirk kogelerinde, onun daha miikemmel halegetirilmesine vesile tegkil etmigtir. Karahanlt devri sonrasr Tiirk edebiyatt bununbaghca orne!idir.

KARAHANLI TURKQESI HAKKINDA GENEL BiLGiT,en

Bugtin be$ krtaya yayrlmrg 200 milyonu agkrn Ttirk'iin ana dili olan T1irkge13 yiizyrldan beri edebiyat, tefekktir ve bilim dilidir. Trirkge bu uzun zaman dilimiigerisinde lehgeler, giveler ve alrzlar halinde dallanarak tegkilAtlanmrgtrr. Daha Altaydonerninde lehgeleri, Eski Ttirkge devresinin Kok Trjrk doneminde ise giveleiigormekteyiz. Bu ikinci basamaktan itibaren de yiizlerce a$rz ile kargrlagmakt;ayrz. Osebeple Ti.irk Dili iizerinde Eahqan bilim adamlan ya belli konulan ya da srnrrlsahalan ele alabilmektedirler. igte, ancak bu isabetli paylagma sayesinde, Ttirkge'ninbiittin meseleleri goziiliip gti n r grfr na Erkarr lacaktrr.

Bilindifi gibi Ttirk lehge ve giveleri boy isimleri ile anrhr. Altay dcineminegcire dcirt lehge vardrr: Quvag Lehgesi, Halag Lehgesi, Tiirk Lehgesi, yakut Lehgesi.

Bu gelenek gerek tarihi riirk giveleri, gerekse galdag Ti.irk giveleri igin deuygulanmrgtrr. Ancak,{a14b41h livesi'ne, gok dda 'Qrta Tiirkge".d$$lE!ir- yinebu siveye 'l!ty$":gL9_fg esia _yibonc,Ti.irkologlann tercih ettifi bu isim Tiirk geleneline uygun defildir. Qi.inkti dil olsun,lehge ve qive olsun co[rafya adr ile anrlamaz. Belki Miigrerek Ttirkistan Yazr Dilidenseydi yakrgrrdr; orta Asya co[rafya adrdr. Tiirkistan ise Tiirk h.A;"il;"li;-e-b,gg jgtd-ll. onun igindir ki bahis konusu sahaya, ya "Karahanti riiitffi' yurrutda "Tiirkistan Ttirkgesi" denilebilir. Yalnrz, yurt adr gibi devlet adr da uygun gelir."Qafatay Tiirkgesi", "Harezm Ttirkgesi" ve "Osmanh Tiirkgesi,' gibi. Fakat"Anadolu Ttirkgesi" denilmez, "Tiirkiye Tiirkgesi" denilir. Zira Anadolu cofrafyaadrdrr. Ttirkiye ise hem vatan adr hem de devlet adrdrr. Tabii alrzlar yer, co$rafyave bcilge adr ile anrlabilir. "Musul-Kerkiik A$2r", "Tebriz A$2r", "Gence Apzr","Uski.ip Agzr", "Giirniilcine Alzf', "Konya A$zr" gibi. Bir hususu daha belirtelimki devlet ve vatan adr gibi bagkent adr da dil ile biitiinlegir. "Kiggar Ttirkgesi""Karahanlt Tiirkgesi", demektir. "istanbul Ttirkgesi", "Osmanh Tiirkgisi" clemeitir.

Yaklagrk iki yiiz yrlhk bir zaman dilimine hakim olan Karahanl Ttirkgesi,Koktiirk ve Uygur Ti.irkEesi'nin tabii bir devamrdrr. Nitekim 13. yiizyrldan itibarengeligen yeni yazr dilleri, Karahanlt TtirkEesi'nin evlitlan durumuncladrr. Yani DoluTiirkgesi, Batr TiirkEesi, Kuzey TiirkEesi, Giiney Tiirkgesi adlan ile srnrrlandrnlangiveler, az gok farkh ozellikler ta$rmakla birlikte, Karahanh TtirkEesi'nin yedinci

2 NECMETTIN HACIEMiNOGLUgobekten torunlandrr. Bu torunlar Koca Dede'nin dil hazinesini paylaqmrglardrr.Koca Dede dil hazinesi yerine mal mtilk hazinesi brraksaydr, torunlann kimi tarlayr,kimi torun bahqeyi, kimi torun hahlan, kilimleri alsaydr; gene torunlardan biriyemek taktmtnt, obtirti gay taktmtnt alsaydr; durum ne olurdu ? Torunlar KocaDede'ye gore gok fakir kalacaklardr.

iqte Ttirk tlilinin zengin hazinesi de lehqeler, Siveler ve a$tzlar arastndapaylagrlmrgttr. Bu sebeple Tiirkge'nin soz varh[r ile gekim ve yaprm eki varhlrbirlegtirilerekrlegerlenrlirilnrelirlir.O zaman Tiirk dilinin diinyanrn en zengindillerinden biri oldu$u goriilecektir.

Karahanh TtirkEesi Grameri galtgmamtz qu metinlere dayanmaktadtr:

l. D iv anii Lfi g at i' t -Tiirk2. Kutadgu Bilig3. Kur'dn-t Kerim Terciimesi4. Atabetii'l-Hakay*5. Divtut-t HikmetSahanrn yaprsl ve biittin ozellikleri gramer boliimiinde geniq ve aynnttlt

olarak belirtilmiqtir. Ancak aradaki dort yiizyrlLk zamana rafmen Eski Tiirkge'yegore pek az degigiklik oldu$unu vurgulamak isterim. Meseli ses bakrmtndan sadecebir kaE farkhhk gdriilmiigti.ir.I . Kelinre iginde ve sonunda d sesi / olmuqtur: yadag>ya/ag (K8)2. Kelime iEinde ve sonunda b sesi rv olmuqtur: sub > saw (KB)3. Eski Tiirkge'deki iigiinci.i gahts emir eki -am > -sutx olmuqtur. Ayrrca, bu ek

-zL.*-sIt: -zun - -sun: -zuru-'slull: -zLuun--sLuun gibi bagka de$iqikliklere deu$ramrgtrr,Gerek Ttirk Liili tarihi bakrmrndan gerekse Tiirk milliyetEili$i ve Tiirk krjltiiri.i

bakrmrndan qok onemli gordi.i$iimtiz Karahanh TiirkEesi'nin kelime hazinesinitanltmaya Eahqaca$rz.

Burada gramerimizin dayandrfr iiE temel eserin sdz varhplnrn dokiimiiniisunmaktaytz.

DLT KB AHFiil 3477 madde baqr 946 madde baqr 363 madde bagr

isim + Edat 5147 madde baqt l86lisim+154 edat 836 isim+107 edat

Toplam 8624 madde baqt 2961 madde baqr 1306 madde bagt

SES BiLcisiA. UrllUrnn

I . Karahanh Tiirkqesi'nde iinliilerUnhiler Tiirk clilinin her dcinemincle oldu$u gibi asli olarak Karahanlr

TtirkEesi'nde de mevcuttur. Metinlerimizde tespit etti$imiz iinliiler gunlardrr:

Kahn Unli.iler lnce Unliilera e'8

I

o o

LI u

2. Unlii deligmeleriQegitli seslerin tesiri ile metinlerimizde bazr rinlLilerin gerek ince srradan

olanlarla; gerekse kaltn srradan olanlarla deligmig olan orneklerini tespit ettik. Bunagore tirnekleri gu qekilde gruplandrrabiliriz.a. e > i defiiqmesi

Tlirk riilinin her donerninde goriilen bu ses deligmesi Karahanh metinlerindede karrsrmrza crkmaktadrr.

vi- < ye- "yemek yemek" (KB-159), ,vri- < v- "yemek" (DLT-III, 67-5),1,i11s

< ),ene < eti.i. )rur-n "tekrai' (KB- 126).b. a > u defiqmesi

Ashnda -a- olan sesin kendinden dnceki hecede mevcut yuvarlak rinlii dolayrsrile -a- qeklini almasrdrr.

*tpar- > kopur- "yerden kaldrrrnak" (KB-269).

NECMETTIN HACIEMINOGLU

c. e > ii defiEmesiTtirk clilinin defiqik saha ve devrelerinde kargtmtza Erkan bu ses olayr

Karahanh metinlennde de mevcuttur. Metinlerde -ll- temayi.ilti mevcllttur.

k6tiir- < kdter- "gcitiirmek, kaldrrmak, yok etmek" (KB-1493), rjtkiir-< dtger-- a'rk;;-Tifaffi;k, gondermek" (DLT-I, 227 -3), -&A&!!rc1:1" :*!ps l@:tTiiGr6reLT-III, 4 I 9-1 I ).q. ii > i defiqmesi

Metinlerimizde bu kelimelerin her iki qeklinin de kullanrldr[rnr miigahadeetmekteyiz.

min-di "bindi" (KB-3068), min- < miin- "binmek", rnlin-tip "binip" (KB-47 tt).

3. Unlii diigmesiTiirk clilinin kuqah haline gelen vurgusuz orta hecenin tinliisi.iniin dtigmesi

metinlerimizde mevcuttur. Bunun yantnda birlegik sozlerin oluqturulmastnda dahecedeki tinli.iniin dtiqtiilti goriilmektedir.a. Vurgusuz orta hecenin dar iinliisiiniin diiqmesi

oprt < optr-t "htrstz, htrstzltk' gizli" (DLT-I' 126-22), tirle{ < tiriles--o

"viikselmek" (KB-3836), seksen < sekiz orz "seksen sayrsr" (DLT-I, 437-21),toksan < tokttz on "doksan saylsl" (DLT-I' 437-16).b. Vurgusuz orta hecenin geniq iinliisiiniin diiqmesi

rrltr, < tutdrt, "yakln, komlu" (DLT-I, 143-12).

g. UNSUZLERKarahan! sahasrnda bugi.inkti yazr dilimizle kargrlagtrrdrlrmrzda bir kaq

iinstizi.in haricinde, dilerlerinin kullanrldr$rnr gcirmekteyiz. Metinlerimizde tespitedebildifimiz kadan ile Karahanlt sahastnda kullanrlan i.insijzler gunlardtr:

Karahanl sahasrnda karqrmrza bazr istisnai kulanrqlar Elkmaktadrr. Ti.irkEekelimeler, c, f, b, h, l, n, g, r, v, z sesleri ile baqlamaz. Tespit edebildi$imiz c, f, h,l, r, z ile gu istisna drnekler, Karahanlt sahastnda bu seslerde de kelimelerinmevcudiyetini ortaya koymaktadrr. Ancak bu kelimeler, ya taklidi kelimelerdir veyayabancr kokenli olup Karahanh TtirkEesi'nde kullanllan kelimelerdir.

KARAHANLITURKEESIGRAMERI 5alday "atlann golsiinde grkan bir hastahk" (DLT-III, 240-17), clgi "sa$lam"(DLT-[IL 229-7), cugdu "devenin uzamr$ olan tiiyti" (DLT-I, 3l-9), ciilab "gtil

suyu " (KB -2 904), c iil e n g b in (A)

6 NECMETTiN HACIEMINOGLUUNsUz oncigursi

1. b > m deligmesiTi.irk Dili'nde srrqa rastlantlan bu ses olayr Karahanlt sahastnda da

goriilmektedir. Ozellikle n ve g gibi sesleri biinyesinde bulunduran kelimelerde bunugormek mijmkiindtir.

ben > men (DLT-I, 25-8), biz >miz (DLT-I,327-14),lsiin >tttiitt (DLT-II, 30-2D, b im > miii (DLT -I, 243- l2), be niii > me niii (DLT-I, 26- I 5) gibi.2. p > m defiiEmesi

Her ikisi de dudak iinsi.izi.i olan bu seslerin birbirinin yerine kullanrldr$rnrgormekteyiz. Verecelimiz ornekte pekigtirme -p ile yaprldrfr gibi -m ile deyaprlmrgtrr.

kdp kdk > ktim koli "gom gcik" (DLT-I ,328-19), (DLT-I, 328-20)3. g > S deliqmesi

Br.r i.insiizler birbirinin kargrh$r olan seslerdir. Bugiin de bunlann birbiri iledegiqti$ini goriiyoruz. Metinlerimizde qu cirneklerde bu ses de$igikli$ini rniigahadeediyoruz.

gagila- > Sagila- "balrrmak, Ealrrmak" (DLT-III, 324-20), Eripik > Sdpik"meyve yenildikten sonra atrlan qey, qcir qop" (DLT-I, 390-5).4. d>4;Z>y defigmesi

Tiirk dilinin hemen her devresinde bu geligmeyi gormek mtimkiindtjr. Bu gtin"ayak" geklinde olan kelimenin metinlerimizde "adak" qeklinde oldulunu gcirtiyoruz.

adak> i a{ak> I azak> | ayak(KB-374) i pLr-II,2o-s) I (DLr-r. 84-20)

5. 15>! defiEmesif i.insiizti Tiirkge'nin asli sesi olmadr$r halde k iinstjziini.in zaman igerisinde {r

qeklinde geligti$ini gdrmekteyiz.|,cglg;Zlltqa'E:g-k+HalaE oymalrnrn adr buradan gelmig denir" (DLT-

Iu, 4 i6i[ryq7ryt t,'' okqamak, qakalasmak, benzemek" (DLT-I, 2 8 3 - I 0).6. g > y defiEmesi

Bu gtin de karqtmtza grkan bu ses olayt, Karahanlt sahastnda dagriri.ilmektedir.

-e1@3: ;y ! k __qe"k (DLT-I, 1 | t -2), !:E:J:!_" bi r eeei t rirti mcek" (DLT-III, 141-7).

KARAHANLI TURKQESI GRAMERI

7. g>hdefiqmesiNadir olarak rastlanan bir ses olayrdrr.iigi > iihi "baykuq" (DLT-I, 9-10).

8. s7[5 ; defismesiMetinlerimizde srkga rastladt$rmrz bu ses olayr hem ince srradaki kelimelerde,

hem de kahn sradaki kelimelerde gori.ilmektedir.keetlrg,pg2_kqwJltgp E'l(4vruf m.u g bufday " (DLT-I, 493 - 1 7 ),_[o gi1-fi- >

kg.V-W- 'lkgfug a$acr dah ile cilalamak" (DLT-III,287-12\--s*c;-gle-:-_>_s_o_v-!e--saJlq[aeK' (DLT-III, 278-ll). sugar- > stnvgr:_'.sgl-rna!" (DLT-I, 498-21).9. b > rv deliqmesi

Eski TtirkEe ddneminde b sesini bulunduran bazr kelimelerin Karahanlrdoneminde w olarak inkigaf etti$ini gtirmekteyiz.

.suh >.raw "su," (DLT-I, ls-}D-yab-L@ (DLT-II,74-l2)-yabtz > yUuej3*ri1U.&rya" (DLT-I, 84-I4),10. g > g defigmesi

Bazr fl'li kelimelerin zamanla g tercihini yaptrlrnr goriiyoruz.tg?dn < vafian"frf" (DLT-III, 210-8).

11. g > n defigmesig sesinin bi.inyesinde mevcut olan n sesinin hakim unsur qekline girmesi ve g

sesinin erimesi neticesinde boyle bir deligmeden soz etmek miimktindiir.eneks_e r&ckhurnak" (DLT-I, 104-20).

L2. g > m defiqmesiBazr kelimelerde geniz sesi olan g'nin zamanla dudak sesi olan lr'ye

dtiniiqtii$iinii gciriiyoruz. Ozelikle ilgi hali ekinin ben/bizzamirleri iizerine geldi$indebagtaki &'nin tesiri ile rn oldulu bugi.inkii yazr dilimizde miiqahade edilmektedir.

imir < ifr6r "a),drnhkla karanhErn birbirine kan-$mAs-r" (DLT-I, 94-13)13. r > I defigmesi

Metinlerimizde r ile /'nin defiqti$i ornekler mevcuttur. Bu her ikisi de akrcriinsiiz olan seslerin birbirinin yerine gegmesinden bagka bir gey delildir.

Srk >_*slke:lyoKamak*arayrpfaramak" (DLT-I, 284- I 4)L4.y-nayrlsma

Metinlerde tespit ettilimiz bu ses olayr ashnda bir defigmed en ziyade birininyerine di$erinin kulantlmasrdrr. Bunun yanrnda Eski Tiirkge ddneminde y qeklinde

8 NECMETTIN HACIEMINOGLUolan gift sesin zaman igerisinde aynlmasr sonucu bu gibi kelimeler bazen y'li bazenn'li gekilleri ile yaprlmrgtrr.

kayu - karut"hangi, hani, nice" (DLT-I,31-14), kayak - kanak "kamak"(DLT-I,383-28), Qryay > gryay - qtgan"fakir" (DLT-I,31-13).

UNSUZ TUREMESITiirk dilinde tinlti ile baglayan bazr kelimelerin bagrnda lr ttiremesi

giirtilmektedir. Bugiin de bazt give ve a$rzlarda karqtmtza grkan bu durummetinlerimizde de mevcuttur.

hana < ana " ana" (DLT-I, 32-29), hata < ata " at^" @LT-I, 32-28)

UNSUZ DU$MESITiirk dilinin her doneminde kagtmtza grkan bu ses olayt, Karahanlr

Ttirkgesi'nde de mevcuttur. Unstiz diigmelerini gu gekilde gruplandrrabiliriz:1 . -r- diiEmesi

Akrcr tinsiiz olan -r-'nin bazr kelimelerde diigtiipi.inii cjrneklerle tespit ettik.f bek < berk "saglarn, kuvvetli, muhafrz" (KB-283), kutul- 1 kurlul-j "kurtulmak, dofurmak" (DLT-II, 234-14), ikte- < irkle- "gignemek, basmak" (DLT-) l, Ztl-13), begkem < bergkem "aldmet, belge, ipekten veya yaban stgtrt/ kuyru$undan yaprlan alamet olup savag gi.inlerinde yi$itler taktntrlar" (DLT-I, 483-L rr1.

2. -d-, -d diiqmesiBirkaE rirnekte gcirdiifi.imtiz bu olay, akrcr tinsiizler arastnda kalan -ri- sesinin

di.igtii[rini.i gcisterirken, r/li qekli de mevcut olan bazr kelimelerde diiqmiigtiir.( elri < eldri "o$ak derisi" (DLT-I, 127-15), ken < kerul "gehir, kale" (DLT-I,1 178- l6), kend < kend " qehir, kale" (DLT-III, 150- l7).

IS. -y di.igmesiKelime sonunda mevcut -y seslerinin di.igtiriildi.ifi.i ornekler vardtr. Bunun

yanrnda kelime ortastnda bulunan -y-1erin de diiStti$iinii gortyoruz.kiikii < ktikiiy "hala" (DLT-III, 232-8), yokru < yokruy "yukan" (DLT-III,

31-10), katar- < kaytar- "kayttarmak, geri gondermek" (DLT-II,74-5)-4. -g diigmesi

sen zaminnin ycinelme halinde kargtmtza grkan bu gekil gok nadirdir.sd < saiia "sana" (DLT-I[, 208-2)

KARAHANLI TURKEESI GRAT{ERI

cogU$vtE (YER nuciSriRME = METATEZ)Bazr hallerde kelime igindeki iki sesin yerleri de[i;ir. (torpakctoprak) Genel

olarak stiyleyigi kolaylagtrrma yontinde meydana gelen bu de$igikli[e (metathEse)adrnt veririz.

Metinlerimizde bu gekilde kullanrlmrg bir gok kelime mevcuttur. Genellikleyan yana bulunan iki sesin yer deligtirmesi olarak kargtmtza grkan gdgiiqme,metinlerimizde yan yana olmayan seslerde de goriilmektedir: kibi > bigi "gibi,benzer".

adguk < agduk "bozuk, belirsiz, de$igik" (DLT-I, 65-7), badgas < bagdas"ba$dag" (KB-41l4), bigi < kibi "gibi" (DLT-I, 483-22), Qagmur < 7amgur"galgam" (DLT-I, 16-2l),gamgur < Qagmur "gamur" (DLT-I,457-8),qamrak bekreS-"pekigmek" (DLT-Itr, 278-14),belikle- > belekle- "hediye etmek" (DLT-I, 307-17),boglan- > baglan- "ba$lanmak" (DLT-II, 239'5), bugnl' > brynl- "girinti vegrkrnh" (DLT-I, 48 l- l).

AYKIRILA$MAsip < glrs "gig" (KB-295), seStiir- < {eftilr'"96zdtirmek" (DLT-II, 187-10)'

!!vfa- < tlyl"-JqdgldunB!- (DLT-II, 350-7).

10 NECMET|IN HACIEMINOGLUUr.tsUz ixizr,rgvrnsi

Biinyesinde -r-, -k-; -s-, -k-, gibi iinstiz bulunduran kelimelerde, telaffuz,vurgu ve qive ozulli$nden dolayr, bu tinstizlerin ikizlegti$i gdriili.ir. Metinlerimizdebu gekilde pek gok Omek vardr; burada birkag omek verilmektedir.

arng < artg "pek temiz" (DLT-I, 143-8), bakku < baku-tppg,ftikt*lg-yqt"(DLT-III, 226-27), basstk < bastk "basrlmak, baskrna ulramak" (DLT-II, 228-10),ekki < eki"iki, biribir; ikisi, kiden herbirisi" (DLT-I, 182-12), essig l esig "actmaanlatrr, yazrk, vah" (DLT-I, 143-3), ffra < trdl "utanma" (DLT-I, 39-7), sekkiz yadagm > yadagan > yadan > yayan. Tek hecelioldulu igin k

I 16 NECMETTIN HACIEMINOGLU18. adnl- < ad-tr-t-l- "aynlmak" (KB).19. adna- < ad-t-n-a- "defigmek, baqka tiirlii olmak, bozulmak" (DLT.)20. adtrtlry < ad-tr-t-hg "sarih, agrk" (ETG).

Yukandaki orneklerde goriildii$ii iizere, ad- fiilinden dofmuq biitiin kardegkelimeler aynr anlamr devam ettirmektedir: " aynlmak, farklt olmak, uzaklagmak,defiqmek, bagkalagmak" gibi. Aynca taqrdrklan anlamlar da genellikle miiqahhashareketlerdir. Bir de bu fiilin inkiqafrnr tamamlayrp ay- olduktan sonraki seyrinebakaltm:

1. ay- "ayllmak", yani, "sarhogluktan ayrllmak, uzaklaqmak". "yiiztin gor,bide n0g et ay humin" (TS). Yani "sarhoqlufu uzaklagtlr, aylr".

2. aytk- < ay-rk- "ayllmak", yani, "sarhogluktan aynlmak, uzaklaqmak"'"Bezm-i Elest mest0nryrz, ayrkmaylzbiz tA ebed" (TS). Yani, "sarhogluktan

aynlmayrz".3. aytk < ay-rk "aklt bagtnda", yani "gafletten, sarhogluktan ve uykudan

aynlmrg, uzaklagmrg"."Haznedar eydtir gordiimben aytklBir kuq indi bu kula gtikten bayrk" (TS)

4. ayil- < ay-rl- "uykudan, baygrnhktan, gafletten, dalgrnhktan aynlmak".5. ayruk < ay-v-uk 1. "baqka, gayn, di[er" (TS). 2. "arttk, bundan sonra"

(TS). Gogercin ki dofan sana kendi.iziin / Nite gore ayruk yuvasr yiiziin (TS).6. aytkla- < ay-rk-la- "ayrklamak, temizlemek" yani "yabanct ve zararlt

maddeleri ayrmak".7. ayhn < ay-rk-trt 1. "kurala uygun olmayan", yani kuraldan aynlmrg. 2.

gapraz.Gortiltiyor ki ad- / ay- fiillerinden Eegitli eklerle uzun zaman iEinde ttiremig

btitiin kelimeler kokteki asrl anlamr devam ettirmiglerdir. Yalntz belli bir donemdenj sonra klsmen mi.iEahhastan mi.icerrede ve hakikiden mecdzi anlarnlar4 gegilrnigtir.$imdi ad- fiilinin "uzak akrabalarrnr" aramaya baqlayahm. Metodumuz "kok tinliisiimtigterek kelimeleri, tek tek ele ahp, aralarrnda anlam birli[i veya yakrnhfr olupolmadr [rnr araqttrmakttr:

l. ar- "aldatmak" (ETG), (KB), (US). Yani "dofru yc,lJa;r aytrmak".2. ara < or-o "ara, olta" (US), (KB), (DLT). Yani "birbirinden aynlmrq iki

nokta veya Eizgi arasrndaki boqluk, agtkltk. "3. artuk < ar-t-uk 1. "bagka, gayri, midd" (TS). Yani "diferlerinden

ayrrlmlg", ayruk. 2. "artmtq, fazla".

KARAHANLTTURKCESIGRAMERI tt74. arala- < ara-la- "aylrt etmek; allrmak" "Bizi anrnla krhg aralar" (TS)5. aralas- < ara-la-S- "aynlmak, uzaklagmak" (TS)6. ara- < ar-a- "ayrrmak, agmak, aralamak". "iki kulagrn silmek dahi sakahn t,

aramak ve barmaklann aramak "Ebu'l-Leysi's-Semerkandi Terci.imesi,24A-l). i

7. arttz- ... ar-t-t-z "aldatmak, yani dofru yoldan aytrrnak" (ETG). I

8. aral ... ara-l "ada". Yani klyrdan ayrrlmrg kara pargasr (KS).9. anm... ar4-m "biiyiik adrm" (KS).10. anl- ... ar-rl- "uzaklagmak" (KS).ll. arr "ayrrlmak, pargalanmak" (Abuqka).12. aran < ar-an "aynlmlE" (Yakutga, TLO).13. anS < ar-b{ "adlm" (Krrgrz $ivesi, TLO). '14. anla- < an-la- "aynlmak, uzaklaqmak" (Krrgrz $ivesi, TLO).15. arhru < ar-bk-ur-u"gapraz, aykrn" (TS).16. ann- < ar-bn- "temizlenmek" yani "kirden, giinahtan aynlmak".

,

17. arft- < ar-bt- "temizlemek, yabanct ve zararlt maddeleri aytrmak". ,

Bir de aynr fiilin y'li geklini gcirelim: Bilindifi gibi, Tiirk dilinin gegitli devir,lehge ve afrzlannda J, h, s gibi

I 18 NECMETTIN HACIEMINOGLU6. yar* < yar-rk "biitiin halindeyken ikiye aynlmlg pargalann arasrndaki

agrkhk". Duvardaki yank.7. yanl- < yar-rl- "pargalara, bciltimlere, krsrmlara ayrrlmak". "Sanki yer

yarr lmlg igine girmig".8. yann < yar-bn "ertesi giin", yani "24 saatlik gi.iniin yansl". (W. Bang,

Ttirkoloji Mektuplan'ndayann kelimesinin, yan- "aydrnlanmak, rgrmak" fiilindenyaprldrfirnr ileri siirmektedir).

Unlti ile baqlayan kelimeler h lldve sesini getiren qive ve a$rzlarda da h'ar-geklini gdrtiyoruz. igte iki ornek:

h'anm < h'ar-rmh'anm < h'ar-rm

"tarla slnln" (Halag givesi, TLO)."tarla slnln" (Edirne a[zr). Yani "iki araziyi birbirinden

aylran gizgi".Yukandaki drnekler karqtlaEtrnldrfr zaman grirtilecektir ki, ad- > ay- ve ar- >

yar- fiillerinden tiiremig kelimeler anlam bakrmrndan birbirleriyle kesigmektedir.Hatti bazrlan tamamen aynr anlama gelmektedir. Nitekim, dttrt fiilin de ifade ettiliastl anlamlar, "aynlmak, uzaklaqmak, defigmek, bagkalagmak, sapmak, bozulmak"gibi kelimeler ile kargrlanabilmektedir. Bu uygunlu[u, 6rnekleri tekrarkarqrlaEtrrarak bir kere daha belirtelim:

ad- "ayrtlmak", adas- < ad-a-S- "yolunu gagrrmak, dofru yoldan grkrnak,azttmaki', adtm " a'drm" , adrn - " 1 . sarhoglu[u gitmek 2. defiigmek" , adtn < ad-t-n"bagka" yani "diferlerinden aynlmrg", admg "ginahtan arrnma", adrr- < ad-tr-"aylrmak", adtrt- < ad-tr-t- "aylrmak, ayrrt etmek", adna- < aduz-a- "de$igmek,bozulmak", adruk "ayruk, bagka, bundan bciyle", ar- "aldatmak, dofru yoldanaytrmak", ara- < ar-a- "aytrmak, aralamak, agmak", arala- < ara-la- "ayrrmak, aylrtetmek", aralas- < ara-la-S- "aynlmak, uzaklagmak" , aran < ar-an "aynlmtS", anla-