48 HazJran 1987

YAYlN .KURULU . . Prof. Dr. Turan YAZGAN - Prof. Doç. A. Mertol TULUM

Doç. Dr~ Muslafa E. ERKAL

TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI *Sayı 48 *Haziran 1987 *iki ayda bir yuyınlanır • Sahibi: Türk Dünyası Araştumaları Vakfı adına Prof. Dr. Turan Y AZGAN *Yazı Işleri Müdürü: Saadet PlNAR YILDIRIM *İdarehnne: Ankara vi Mehmet Efendi Medresesi, Belediye Sarayı Arkası, Saraçhane/iSTANBUL *Dizgi: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yulug Tekin Dlzgi M~rkezi *Baskı: Baysan Matbaası *Kapak Düzeni: Ömer ONAY

Haberleşme Adresi: P. K. 94 Al<sıırııy 1 İSTANBUL

Tel: 511 10 06 - 511 18 33

PAKiSTAN'DA İSLAM MİM.A:RİSİ

VE TÜRK SANATI İl-E ORTAK YÖNLERİ

ERDEM YÜCEL

Türkiye-Pakistan kültürel değişim prograıru çerçevesinde, geçtiğimiz yıl Pakistan'ın çeşitli şehirlerinde incelemelerde bulunmak üzere Eski Eserler ve Mü­zeler Genel Müdürlü~ü'nce Yıldız Sarayı Müdür Yardımcıs~ Bülent Bilgin ile bir­likte görevlendirildik. "Do~tluk" dergisindeki bir ön yazıdan 1 sonra bu araşurmarruzda Pakistan'ın tarihçesine, arkeolojisine kısaca değinecek, İslam mi­marlsi ve Türk sanatı ile olan çok yakın ilişkisinden söz edece~im. Ne var ki, dost ve kardeş ülke Pakistan'dan söz eden kısa ansikJopedi maddeleri dışında, yazılanların çok az oluşunun yanı sıra Pakistan Arşivi, Pakistan Nationat Lib­rary, Karaçi Liaquat Kütüphanesi, Anjuman-Turaqı Urdu Kütüphanesi'nde de Türkiye ile ilgili yayınların yok denilecek kadar az oluşu üzüntti vericidir.

. · Batıda İran, doğuda Hindistan, kuzeyde Afganistan, güneyde de Um-man denizi ile çevrili Pakistan'ın başk~nti, yüz ytlımızın yeni şehirlerinden İsla­mabad'dır. Bunun yanı sıra Lahor (Lahor~). Karaçi (Karachi), Haydarabad, Revalpindi (Rewalpin.di), Peşaver (Peşhawer) de .çeşitli çağlara .ait tarihi yapıla­rio yer aldığı diğer belli başlı şehi~leridir. Güı:ıey-Asya'da 803.000 km1lik bir

. ıiıaru kaplayan bu ülke kuzeyde Hindikuş, Safi d Kah; İran yakınında Brahui, Makran, Süleyman Kirthan dağları ile çevrili olup Ama, Kuetta yakınında Bo­lan, Peşaver ile Kabil arasındaki Hayber geçitleriyle diğer ülkelerden doğal ola-rak aynlmaktadı~. ·

TARiHi ÇAGLARDA PAKiSTAN

Pakistan'ın üzerinde kurulduğu topraklar köklü bir uygarlığın izl~rini taşımaktadır. Pakistan Milli Müzesi'ndeki (National Museum of Pakistan) bel­ge ve buluntutar yörenin neolitik çağdan günümüze uzanan son derece yaygın bir kültüre sahip olduğuna işaret etmektedir. Pakistan Milli Müzesi'ndeki Neo-

-237---:

Ti=RK OÜNYASl ARAŞTIRMALARI HAZIRAi" 19117.

Karaçhi Milli Muzesi

litik Çağ eserlerinin büyük çoğunluğu İsiamabad yakmlanndak.i Soan vadisinde _ ele geçmiştir. Bunun yaru sıra MÖ. 2500-l~OO yıllarına tarihleneo Bltidus Vadisi uygarlığından Ha Rapa ve Moonjodara'da ele .geçen objeleı; ile MÖ. 1000-MS. 30 yılların·a ~arihlenen Gandhara'nın budist eserleri de dikkati üzerine toplamaktadır3 •

Hind Arkeoloji Araştırmaları Moonjodara'da MÖ. 5000 yıllarına ·ıa­

rihlenen bazı heykelcikler orta.ya çıkarrruştır. Oysa MÖ. 5000'de Sind Vadisi me­deniyetinden pek az kalımının günümüze ulaşması da üzüntü vericidir. Yöre de MÖ.250 yıllarına tarihleneo kalınulardan taş ve tuğlanın bir arada kullanılmış oluşu i~ en ir .Hind Arkeoloji Araştırmaları bu tuğlaların g~eşte kurutulmayıp fırinda pişirildiği gerçeğini ortaya koymuştur. Pakistan'da budist mimari bay­langıçta iran ve Çin sanatın'ın etk.isincle kalmış, bunun kaçınılmaz sonucu olarak ağaç oyma insan ve hayvan şekilleri ile fil ayağı sütunlar kullanılmıştır.

PAKiSTAN'DA BELLİ BAŞLI İSLAMi YERLEŞME ALANLARI

Tatta (Thatta), Banbor (Banbhore), Lahor (Lahore) ve Revalpindi (Re­walpindi), Pakistan'ın İslam özelliklerini açıkça ortaya koyan belli başlı yerleş­me alanlarıdır.

-238-

E..rdem YCCEL: PAKİSTAK'DA İSLAM \1iMARiSi HT(RK SA:-o;ATI lLl ORTA~ YÖ.:\LERi

TATTA (TJi4TTA)

Karaçi (Karaçhi)'nin 61 mil doğusunda, Karaçi-Haydarabad yolu üze­rinde Makli ıepesindekj Taria mezar anıtları XIV-XVIII. yUz yıllara rarihlenen dünyanın en büyük m,ezarlığıdır4 • Buradaki Tatta şehri Muhammed Tuğlak (Tughlaq) isimli Delhi sultaru tarafından MS. 1351 'de kurulmuş, 1340-1520 yıl­larında İslam, 1520-1555'de Tarkhans ve 1552-1739 yıllarında da Delhi, Moğol hükümdarlarının yönetiminde kalmıştır. Taua dört yüz yıllık bir süre içerisinde Islam bitimlerinin önemli kültürel ve ticari merkezi olma özeiıiğini korumuştur. XVI-XVII. yüz yıllarda Asya ve Avrupa'dan çok sayıda gezgi!l, tüccar ve bilim adanu b»raya gelmiştir. Sind'in bir zamanlar başkenti olan bu beldede çağın eko­nomik ve kültürel gelişimini gOnOmüze yansıtan belki de en belirgin örnekler, bu mezar anıtları olmuşrur.Mirza Jani Bey, Tarkhan, Divan Şurfu Han (Diwan Shurfu Khan), Sultan İbrahim, İsa Han (Khan), Mirza Tuğrul (Tughril) Beğ, Jam Nizamuddun, Mubarek Han (Khan) türbeleri bunların be!Ji başlılandır. Mi­mari ve bezerne yönünden son derece ilgi çekici bir görünOmU olan bu türbeler tuğla ve taştan inşa edilmişlerdir. Erken Osmanlı Devri anıtları ile, özellikle Bur­sa üsliibu ile mimari detaylan ve bezemeleri yönünden son derece ilgi çekici ben­zerlikleri vardır. Bursa kemerleri, rlımiler, palmetler ve lotüslerle burada bir Türk olarak karşılaşmak, hem şaşırtıcı, hem de heyecan vericidir.

HUNBOR (BANBHORE)

Karaçİ'ye yaklaşık 40 mil uzaklıkta, Haydarabad kara yolu yakınında­ki Banbor Pakistan'ın en eski İslam yerleşme merkezlerinden birisidlr5• Genç bir Arap kumandanı Muhammed Bin Kasım (Mohammad bin Qasım) yöreyi 712'de fethelmiştir.

Banbor' da 1958-ı 965 yıllarında yapıJan · kazılarda 2000 feet batı-doğu, 1200 feet kuzey-güney yönlerinde uzanan kentin sur duvarlan, eski gölün, doğu­

'sundan kuzeye doğru geniş bir alana yayıldığını orta~a çıkarmıştır. Kazılar so­nunda Erken İslam kültür ve yaşanrısıyla ilgili araç ve gereçlerle karşılaşıldığı gibi önemli islami yerleşim merkezi de bulurunuştur. Eanbor'daki lokal müzede bu objeler dışında Erken İstarn keramikleri, Part-Sasani (MS. 100-200), Hindu­Sasani, (MS. 5- MS. 512), Tang stilalesine ait Çirı keramikleri, 842-847 yıllarına tarihlenen aJun ve gümüş Abbasi sikkeleri, ok uçları, teira kotalar teşhir edil­mektedir. Bunların yanı ma 1930'da N.G. Muzumdan, 1951 'de.L.AJcock, is­lam öncesi mabedinin ön cephesi ile sur duvarlan, evlerin kazısını yapmıştır.

LAHOR (LAHORE)

Pakistan'ın başşehri olan Lahore, Pakistan'ın olduğu kadar belki de doğunun en ilginç yerleşim merkezlerinden biridir6.Yaklaşık bin yıla yakın süre çeşitli İmparatorliıklar'ın başkenti olmuş, Lahor kalesi, .(Lahore Fort)7

, Şalamar (Shalamar) bahçeleri8, Cihangir Han (Jahangir Khan), Nur Cihan (Nur .. Jahan),

-239-

. TÜRK OÜNYASI ARAŞTIRMA~ARI HAZIRAN 1987.

Lahore da Jaihungur Şah, Nur Jahan tUrbesi

Asaf Han·(Asaf Kha,n)'ın mezarlan, Badşahi (Badshahi) Mescidi, ve Vazır Han .(Wazır Khan)'ın Mescidi bilim adamlanrun, gezginlerin dikkatini çekmiştir. MS. 200'de. !curulduğu sanılan Lahor'u Gazneliler zamanında (1021-1 186) Gazne Sul­tanı Mahmud ele geçirmiş ve şehrin ismi bundaq sonra duyularak önem kazan­mıştır. Pakisıan'la ilgili kaynaklar 1959-1029 yıllarında şebrin çok zengin ve gösterişli olduğundan, bir çok yerlerinde saraylar inşa edilcjiğinden söz eirrıişler­dir. Orta Asya ve İran'daki krallıkların çökmesiyle birlikte Moğollar Pencap s ı ­nırlarına ulaşmış ve bunun ardından 1241 'de Lahor'a girmeyi baş.armışlardır. Ne var ki, Lahor'un çilesi bununla kalmamış, Sultan Gıyasedin Balbur (Ghiasuddin Balbor) Moğollar 'ı şehirden atmış, yeni bir kale yapurmış, 1399'da Tirnar ~ura­lal"l yerle bir etmiş, zaman zaman çeşitli istilalara uğramışur.

Moğol (MughaJ) d~vri (1526-1574) Lahor'un altın devri olmuştur. Zen­gin ve barış içersindeki şehir yeni baştan inşa edilmiş, eskisinden daha mükem­mel bir görünüme ulaşıruştır. Cihangir Şah (Jahangir Şah) 1612'de y~rıi muhteşem bir saray yaptırmış, Şah Cihan (Şah Jahan) eski yapılan onarmış, ek binatarla da?a da genişlemesi sağlanmıştır.

-240-

erdem YÜCEL: PAKiSTA:'\'DA İSLAM MİMARiSi YE TÜRK SA:'\ATI İLE ORTAK YÖ~LERI

Lah o re da park içerisinde Sultan ı ürbeleri

Lahor'un en ilginç yapılarından kalenin ise çileli bir geçmişi vardır. Yı­

kılmış, yernden yapılmış, tahrip edilmiş ve yerinde yeniden yükselmiştir. İlk ya­pıldığı yıllara ait izierin yok denilecek kadar az olduğu bu yapı, Pakistan'da Moğol mimari Üstübunun bütün özelliklerini yansıtan hemen hemen tek yapısıdır.

Şah Cihan'ın 1648-1655 yıllarında yaptırdığı beyaz mermerden ve kır­mızı .kum taşından Moti Mescidi, estetik oranları, mimari üslCıbu ile Lahor'un en ilginç eserlerinin başında gelir.

Moğol hanedaqının kurucusu İmparatar Babür'ün "bahçe insan zevk­lerinin en temizidir" sö~Qnü doğrularcasına zaman ve paradan kaçınılmadan Şah Taban'ın emri ile Lahor yakınında Şalamar bahçeleri yapılmıştır. Moğollar'ın mimari ve estetik zevkini yansıtan ŞaJamar bahçeleri şehrin üç buçuk mil kuzey doğusunda yer alıp Pakistan'ın Versay'ı olarak rutelerur. Şalamar bahçeleri ku­zeyden güneye doğru uzanan üç ayrı terastan meydana gelmiştir.Bunlardan üst ve alt teras on beş feet, orta ve alt terasın arası beş feet olup üst ve alt teraslarda­ki simetrik bahçe alanları kanallarJa dön ayn mekana bölünrnüştür. Yüıden fazla fıskıye, kırmızı kum taşı ve beyaz 111ermerlerle süslenen teraslardan, üsttekinde yalnızca güzel kokulu bitkiler, çiçekler, ona ve alt teraslarda çeşitli güllerle mey­ve ağaçları yetiştir-ilmiştir .Ra~i nehrinden gelen kanalların suladığı bu alanlarda

F .16

Tf!Rt.: OtlNYASI ARAŞTIRMAl.ARI HAZIRAN 19R7.

çağdaş tarihçiler her mevsim ve iktimin meyvalarının yetiştiğini kaydetrruşlerdir. XVII. yÜZ yıl tarihçilerinden Muhammed Salih Kamboli bahçenin pek çok yapı­Yl içerdiğini belirtir. Bunlar arasında Aramgah (İstirahat odaları), "Shoroka-e­Savlat Khana-ekbas-o-Am" (özel ve halktan izleyiciler salonu) Khwabgalı Be­gum Sahib (Uyku odaları), Aiwan (BUyük salon) belli başlılandır. Ayrıca tera­sın her köşesinde burç denilen kuleler, büyük su deposunun ortasında "Mehtabl" diye isimlendirilen platform, Büyük Salon ile Su Deposu'nun ortasında İmpara­tor'un önemli günlerde oturduğu tahtın yer aldığı bölüm vardır.

lmparator Şah Kaan'dan sonra pek çok kral, kraliçe, diplomat ~u bah­çelerin rahatlatıcı havasmdan, büyü]eyici kokusundan yararlanmıştır.Mug]at dö­

neminde son derece iyi korunan Şalamar bahçeleri Sing]er'in egemenliği sırasında büyük zarar görmUş, bahçelerdeki mermer ve değerli taşlar çal!ınmış, yapılaı:ın merrnerieri başka yerlerde kullanılmak üzere yerlerinden sökülmüştür. Ancak Ranjit Sigh'in güç kazanmasından sonra Şalamar bahçeleri yeniden düzenlen­miş, kanallar, su depolarının bakımları yapılmıştır. GünümÜZde Şalamar bahçe­leri Pakistan Arkeoloji bölümü yönetirrunde orjinal görünümlerini kazanmaleta ve önceki yıliann havasını yeniden _yaratmak ÜZere büyük çaba sarf edilmekte­dir. Son yıllarda bahçelerin ışıklandırılması, koruma ve tanıtım programları ile Pakisıan hükümeti resmi kabullerini burada yaparak büyük görkemli resepsi­yonlar düzenlemektedir.

-242-

Erdem YÜCEL: PAKiSTA:"\'OA İSLAM MİMARiSi VE TC RI\ SA:-;.b.. Tl İLE ORTAK \'Ö~LERi

Karaçhi'de M. Ali Cinnab'ın türbesi

.Pakistan 'da lasaca sözünü ettiğimiz bu eserler dışında Lahor'da Cihangir Han mezar annları, Asaf Han, Vazır Han'ın Camisi, İndus ve Şelam (Shelam) nehirleri arasında Murree tepeleri arasında yer alan, Ravalpindi'nin 20 mil kuze­yindeki Taksila (Taxila) yerleşim alanlan ilgi ile izlenecek yerlerdir 9• Karaçi'de 197l'de Pakistan l3aşbakani Yahya Han zamanında kurulan National Museum of Pakistan'da neolatik çağdan İslami çağiara kadar ulaşan çeşitli arkeolajik ve İslami eserler teşhir edilmektedir. Önce de sözünü euiğimiz gibi MÖ.2500-1500 yıllarına tarihleneo Sludus Vadisi medeniyetlerinden Harrapa ve Meenjodara'da bulunan objeler, MÖ. 1000- MS. 30 yıllarına tarihleneo Gandara (Gandhara)'nın budist eserleri, İslami çağın ağaç ve m aden) işleri, MÖ. 600- MS. 1857 arasına ait çeşitli sikkeler, Pakistan mahalli kültürüyle ilgili objeler, maketler, yeni hü­kümetin kuruluşunda emeği geçeniere ait dökümanlar burada görülmektedir. La­hor Kalesi'ndeki ''Bari Khwabgeh" ile Silah Müzesi olarak tanınan eski müzede özellikle Singler'le İngilizler'in savaşlarından kalma silahlar,Prenses Bamba ko­leksiyonunda ise Maharaz.a Ranzil Singlı'mn hayatı ve yaptıklarını gözler önüne serrnek açısından son derece önemlidir. Pakistan'ın en eski ve en ilgi çekici mü­zelerinden Lahor.Müze.si' nde minyatür, greco-buddist, Hindu, prehistorik ve İs­lami eserler galerileri dikkati çekmektedir10

• İkbaJ Müzesi'nde ise el yazmalan,

-243-

TÜRK OÜN\ 'ASJ ARAŞTIRMALARI H AZIRAN 19117.

Karaçhi'den bir görUnü.ş.

İkbal'in şiirl~ri, el yazısı notları, kitapları, aile fotoğrafları, mektupları, günlük eşyaları,halıları, kap ve kacaktan -olÜşan-eserler dikkati çekmektedir11 •

PAKiSTAN VE TÜRK SANATININ ORTAK YÖNLERİ

Delhi sultanlan ismi altında hüküm süren Türk kökenli banedanın bu topraklara yerleşmesiyle birlikte Türk-İslam mimar'isi kendisini açıkça hisset­tirmeye başlamıştır. Bunun kaçınılmaz .sonucu olarak da Hind mimarisinin kitle yapıları yerlerini İslam mimarisinin geniş ve aydınlık mekanlarına bırakmıştır. Başlangıçta camilerde Hind din yapılarının ağır payeleri, taş kirişleri ve konsol­ları kullanılmış, bunların önüne sivri kemerli pontallel yerleştirilmiştir. Kırmızı kurn taşından cami mimarisinde beyaz merrneriere geniş yer verilmiştir .Ayrıca pencere boşluklar ma da birbirini dikine kesen çini kaplamalar yerleştirilmiştir .

Bu arada duvarların ağır ve hantal görüntüleri çini kaplamalar ve alçı bezeme­lerle hafifletilmeye çalışılmıştır. Özellikle Tatta mezar anıtlarında karşımıza çı­kan kınk Bursa ker:ıerleri de bu kompozisyonu tamamlamıştır. XIV-XVIII. ytiz yıllara tarihleneo bu özelliklerde duvarların ağır ve hantal görüntüsünün beze­melerle hafıfletilmesi, Bursa kemerlerinin kullanışı yönünden Erken Osmanlı Mi­maıisi ile olan ortak noktalar daha da belirginleşmiştir. Ayrıca bezemelerdekj

-244-

Erdem YÜCEL: PAKİSTA~'DA iSLAM MiMARISi H TÜRK SA!\ATI İLE ORTAl\ YÖNLERi ·

1\:ıraçhi islam anıılan~dan çini ve mermer kaplamalı giriş kapısı.

Türk sanatının sık sık uygulandığı lotüs, palmet ve kıvnk dalların Pakistan'da görülmesi aradaki yakın sanat ilişkisini daha da kuvvetlendirmiştir. Orta Asya medreselerinin ve Selçuklu medrest-lerinin ve Selçuklu Mimarisi'nin karakteris­tik özelliği renkli çinilerle kaplı anıt tarzı girişler aynen Pakistan 'da da uygulan­mıştır. Ortak benzerlik, her iki taraftaki çinilerde turkuvaz mavisi, beyaz, siyah,

-245-

TÜRK DÜNYA~ ! ARASTIRMAI.ARI R AZIRAN 1987.

,. -. :.:-+o ... ,

• :-._. ... 1 u ......

~.:···-

~ ------ - ........ _ Karaçhi Islam anıtlarının abidevi Portali

-~

san ve yeşil renklerin uygulanışıdır. Buyük bir rastlamıyla Erken Osmanlı Devri yapılarında. çaLışan pek çok mimar ve usta bunları bu günkil Pakistan'ın egemen oldu~u topraklarda aynı mimari ve sanat üstübunu uygu!amışlardır.

Pakistan 'da zengin bahçeler ve bunların içersine serpiştirilmiş mezar anıtlarının da görkemli bir görünümü vardır. Akan sular, zengjn çiçek bahçeleri ortasındaki türbeler mezar mimarisinden çok cennet köşk

lerini akla getirmektedir. Tabiatın az geldiği veya yeterli bulunmadığı durumlar­da da yüzlerce suni çiçek saksıs' bu görevi üstlenmektedir.

Hind-Moğol büyükleri bu şekildeki bahçeler içersindeki türbelere gö­mtilmüşlerdir. Böylece daha önce de sözünü ettiğim gibi cennet düşüncesi yer yüzünde gerçekleş tirilmeye çalışılmıştır. Mezar anıu, bahçelerin odak noktası ol­muş ve aynı zamanda mimari ölçüleri, görünümü ile de hanedan ın gücünü orta­ya koymuştur. Hiç kuşkusuz Mısır piramitleri gibi Hümayun, Ekber, Cihangir ve Şah Cihan'ın mezar arutları bunu açıkça göstermiştir. Bultir mezar düşüncesi Moğollar'dan çıkmamış, İslam kültürünün~indu geleneği ile birleşiminden doğ­muştur. Aynı düşünce ve mimarinin Anadolu SelÇuklular ve Osmanlı.lar'ınkine benzerlik göstermesi ilgi çekici bir rasılanudır . Ekber'in Sikandra'daki türbesi·

-246-

Erdtm Yl'CEL: PA KISTA~'DA iSLAM MİMARISİ \'E TCRK SA:-\ATI İLE ORTAl\ 'ı'Ö!'JLERi

nin kapısında: "Burası İrem bağıdır. Buraya ebediyen kalmak için girilir" cüm­lesini doğrularcasına Anadolu Selçuklulan'nın kümbetleri, özellikle Erken Osmanlı Dönemitürbe mimarisinin büyük ölçüde uygulandığı Bursa türbeleri de zengin bahçeler içerisinde yükselmiştir.

SONUÇ

Pakistan 'ı ziyaretimiz sırasında çok yakın dostluk ve kardeşlik duygu­ları ile karşıianmış oluşumuz bizleri son derece duygulanclırdı ve gözlerimizi ya şartu. Başta M üzeler Genel Müdürü Mo hammad lstıtiag Khan olmak üzere tüm müze personeli ve diğer ilgililerden son derece yakınlık gördük. Pakistan'da eski eserler, arkeotojik kazılar, müzeler ve ıni.ızecilik çalışmalarının son derece ileri bir dereceye ulaşmış oluşu gerçekten sevindiricidir. En küçük mahalli müzeler­den, İkbal Müzesi, Pakistan Folk Craftz (Pakistan Halk Sanatları Müzesi'den diğerlerine doğru yola çıktığıınııda hepsinde düzenlemenin ve seyirciye eserlerin sunuluşunun son derce başarılı olduğu kolaylıkla görülebilir. Bunların yanıoda Pakistan Arşiv i ı ı, Karaçi Liaquat Kütüphanesi, Anjuman-Turaqı Urdu Kütüp­hanesi ve Hunhard Vakfı Küttiphanesi de Müzecilik çalışmalarını tamamlayan diğer unsurlardır .

DiP NOTLAR

1- Erdem YÜCEL." Pakistan' da Sana ı ve Kültür" Dostluk. Isı. 1986, s.ı. s. 11-19. 2- Bkz: H.Adamson-I.Shaww, A Trııveller's Guide to Pakistan. islamabad 1981: Masumi.

Tarikh-i Sind, Bombay. 1938; F.C.Danvers, The Porıuguese in lndia, London 1966; H,Cousens. Anıiquilies of Bind, Calcuııa 19:!9; Dr.F.A.Khan, Archiıecıure Art Treasores in Pakistan. Depan­ment of Archaeluııy Govermeni of Pakistan; sir J. Fergusson, History of lnılian an East em Archi­ıecıure, London 1910; A.Grünwedel. Buddhislische Kunst in indian. Berlin 1900; A.Nyrop, Area Haadbook for PakisLan, Area Studies of ıhe American Üniverciıy, 1975.

3- H.Adamson-1 Sha1n1, A Trııveller's Guide 10 Pakistan, Islamabad 1981.

4- M.ldrıs Sıddıqı, Thaııa. Deparım·enı of Archaelogy Museums, Pakistan 1979: M.A.Cha­fur. The callıgrııphers of Thaııa. lnsııtuıe of Central. West Asıan Studies, Oniversiıy of Karaçhi 1978: J .Ph Vogel, Tom bs aı Hindian in La s Bela. Archaelogical Survey of Thaua and ı he Beauıies ofThaua are used figuraıively in Tuhfıai-Sighr; San•id Hussamuddin Rashdi, Makli Name, Hydra­bad ArsOricnıalis. 1963. Vol. 5. s. 235-241; Yazdari Commemorıııion \'olume, Hydrabad Decaın 1965.

5- Dr.F.A.Khan. Banbhore, Departmenı of Archaelogs and Museums. Pakisıan-Karaçhi. 1976.

6- H.Adamson-l.Shaw, A.Trııvel!er's Guide ıo Pakistan, Pakistan 1981, s.249-289; L.Or­lich, Travets in lndia. inculuding Sind and Punjab. Vol.l.s . 175. London 1845.

i- Muhammad lsuıaq Khan, Lohore forı. Karaçhi.

8- Muhammad lshııaq Khan, Shalamar, Depanmenı of Archaeology Museums, Pakistan. Karaçhi.

-247-,

TÜRK DÜNYAS I ARAŞTlRMAI."- RI H AZIRAN 1987.

9. Sir J.Marshall, A Guide ıo Taxila, Deparenı of Archaeloy in Pakistan, 1960; Gulzar M. Khan, Halhıal (A Prelimirara Accort) Journal of Cenıral Asia, s.JS-44; Masood-ul Hasan Kbokhar, "Haveli Nau Nihai Singh" Pakistan Journal of History and Culture, lslamabad, Vol. lV. No. ı. 1983, s.23-24.

10.. Dr. Saıfur Rabman Dar, A.BrieJ Guide to the Labore Museum, Lahare 1984.

ı 1· Dr.Ahmed Ne.bı Khan-Masoodul Hasan Khol:har, Relics of Allam a lqbal Catalogue, Deparunenı of Archaeology Museum, Pakisıan-Karaçhi , 1982.

12- The Pakistan Archives, Bi-An nual Journal of the National Archives of Pakistan, lsla­mabad, Vol.l, No.l 1964

-248-