Het Landschap van de Shoah

Mel Boas

Cover Fotoboek versie 1.02.indd 1 28-05-12 22:15

Mel Boas

Het landschap

van de Shoah

De rol van het landschap bij verbeelden en

herdenken van de Shoah.

Colofon

Foto’s en toelichting: Mel BoasInleiding: Rabbijn Awrahan SoetendorpTekstredactie: Christine Bosch

Lay-out Mel: Boas & Fred Manschot (Manschot Grafimedia)Printen eindexamenwerk: Colijn van Noort (Fotovannoort.nl)

Druk: Drukkerij Kerckebosch, ZeistISBN: 978 90 6720 5368

ContactBoasphoto.nlMel BoasFröbellaan 423706 TH Zeisttel: 030-6991680e-mail mel@boasphoto.nl

VoorFrancine

Marc, Lisa en Sander

Dit boek is het eindexamenwerk 2012 van Mel Boas aan de fotoacademie in Amsterdam

© 2012, Boasphoto.nl/Mel BoasUitgegeven in eigen beheer

Alle rechten voorbehouden.Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, op-geslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

5

Voorwoord

Met dit boekje sluit ik mijn opleiding aan de fo-toacademie af. Het resultaat van dit eindproject is een persoonlijk boekje geworden over de zoek-tocht naar het Schuldig Landschap van de Shoah. Het is een klein monumentje geworden voor mijn familieleden die als gevolg van de Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog zijn vermoord. Ik wil hier vooral de volgende mensen bedanken zonder wiens hulp en steun dit project nooit tot een goed einde was gekomen. In de eerste plaats Francine en mijn kinderen Marc, Lisa en Sander, die hebben geleefd met mijn ups en downs tijdens deze opleiding. Voor de literaire research en het opschrijven van mijn verhaal Christine Bosch. Colijn van Noort voor het printen van mijn eindexamen werk.

De rabbijnen Awraham Soetendorp en Menno ten Brink, die voor mij het landschap van de Shoah in het juiste perspectief hebben kunnen zetten. Als laatste de docenten, mentoren en begeleiders van de Fotoacademie in Rotterdam en Amsterdam, die mij de steun en ruimte hebben gegeven om dit project tot eindexamenwerk te maken. In het bijzonder Carola Knust, Matt de Groot en Ruud de Jong

Mel BoasZeist, 28 mei 2012

6 7

Meer dan een generatie geleden mocht ik aanwezig zijn bij de onthulling van het monument ter herinne-ring aan de vermoorden in concentratiekamp Maut-hausen. De confrontatie sneed nog dieper in mijn ziel omdat ik het verhaal van mijn vader meedroeg.

In mei 1941 moest hij, als jonge pastorale werker samen met de prille psychiater Herman Musaph, het verscheurende bericht overbrengen aan de familie-leden van de jonge mannen die opgepakt waren bij de razzia en naar Mauthausen waren getranspor-teerd. Allen waren op de trappen van de steengroe-ve vermoord. Dit werd de aanleiding voor de held-haftige Februaristaking.”Wanneer we om de hoek van de straat verschenen, begon iedereen te huilen”, had mij mijn vader met afgewend gelaat eens toevertrouwd. En ik smoorde de vraag die bij mij onbedwingbaar opkwam: Dus jullie wisten welk lot elke jood wachtte. Waarom hebben jullie mij toch geboren laten worden?Ik heb mijzelf het antwoord gegeven: het was reiken naar liefde, naar hoop tegen alles, ondanks alles.

Ik daalde de steengroeve af aan de hand van een van de zeer weinige overlevenden van het kamp; een dierbaar gemeentelid. Ik keek naar boven: het gras, de bomen, flarden wolk in het prachtig firmament. Wellicht het mooiste natuurgezicht dat ik ooit had

aanschouwd. Ik hoorde de trilling van de woorden uit Gustav Mahlers Das Lied von der Erde dat in de woonkamer van mijn jeugd geklonken had:

“Das Firmament blaut ewig und die ErdeWird lange feststehen und aufblühen im Lenz.Du aber, Mensch,Wie lang lebst denn du?Nicht hundert Jahre darfst du dich ergötzenAn all dem morschen Tande dieser Erde,[…] Die liebe Erde allüberallBlüht auf im Lenz und grünt Aufs neu! Allüberall und ewig Blauen licht die Fernen!Ewig... ewig...”

De gruwelijke paradox van de sublieme schoonheid die onweerstaanbaar tevoorschijn kwam uit de groe-ve van de hel op aarde. Het schuldige, onverschillige landschap dat de rustieke aarde over de wanhoops-kreten geplooid had. Maar niet voor lang. Voor mijn geestesoog bewoog schokkend het aardoppervlak.Vandaag is het mijn dierbare leerling Mel Boas, de eerste Bar Mitswa jongen van de Liberaal Joodse Gemeente, die ik als jonge Rabbinale pastorale werker in Rotterdam stichtte, die de schijnbare tegenstelling verbeeld heeft.

InleIdIng door rabbijn Awraham Soetendorp

98

Verbeelding van een Zoektocht

Het ontroert mij diep dat hij in staat is om in het verstilde landschap, in de schaamtevolle plekken, dat wat onder de oppervlakte voor het oog onzichtbaar is naar boven te halen. Het heeft het schijnsel van openbaring, het zien van de stem en het horen van het licht; dat het kenmerk is van ware kunst.Om dit sprekende licht ten gehore te kunnen brengen is moed nodig. Mel heeft het aangedurfd om deze weerbarstige, lange reis aan te gaan. De grote Israë- lische dichteres Zelda heeft beschreven wat het vergt: “Je moet de boot nemen om jam haeesj, de zee van vuur, te doorklieven.”

Hij is als tweede-generatiegenoot de confrontatie aangegaan met het onzegbare dat bij zijn ouders, mijn ouders, de overlevenden soms verstikkend in de lucht hing. De titel van het eerste naoorlogse congres over de tweede generatie luidde kenmerkend: ‘Over zwijgen gesproken’.En de schaduw van de Shoah is tergend lang.De balans in het Jodendom tussen herdenken en vieren is bijna niet te wegen, maar uiteindelijk wint de vreugde het van het verdriet. Het lijkt of na de oorlog, door het gewicht van de Grote Dood, deze levensreddende orde is verstoord. Het leed nam de overhand.

Ik heb het als mijn taak, hoe onmogelijk ook, beschouwd om met anderen te trachten om het natuurlijke evenwicht te herstellen. En het gevoel van hoop te laten doorslaan.

De gemeente in Rotterdam waar Mel opgroeide aan de hand van zijn actieve, opbouwende ouders, ver-persoonlijkt dit niet aflatende pogen. Het weer ontmoeten van deze reisgenoot in zijn kunst, de vervlechting van licht en duisternis en daar doorheen de geur van hoop is letterlijk een verade-ming. De leerling is een leraar geworden.

Niet het landschap is schuldig en onverschillig, maar natuurlijk de mens, die maar een tijdelijke bewoner is. Om in de woorden van de Midrasj te spreken, de rabbijnse uitleg van de oertekst van de Bijbel, voer-de Gd Adam door de tuin van Eden en zei: “Zie hoe prachtig de bomen zijn die ik voor jou heb gescha-pen. Wees er zuinig op want wanneer je ze verwaar-loost, is er niemand na jou die het verloren gegane kan herstellen.”

Hierbij gaat het om het evenwicht tussen mens en natuur. Hoe rechtvaardiger de mens zich opstelt ten opzichte van de medemens, hoe beter de natuur en al het geschapene bescherming vindt.

Mel Boas gidst ons op de weg die voert van de diep-ste duisternis naar de altijd breekbaar openstaande Poort van de Hoop. Met zijn verbeeldingen plaatst hij merktekens op deze weg. Met ontroering schreef ik deze regels van hoop, ondanks alles, voor jou. In verbondenheid,Awraham Soetendorp

10

13

18 19

2120

2322

25

28

30 31

32 33

36

38 39

40

44

47

50

52

5554

56

59

61

63

64

66

68

70 71

Ter nagedachtenisJizkor

72 73

FamIlIe TunnInge

Betje Tunninge – Kesnar 31 – 7 – 1878 Sobibor 2 – 7 – 1943 Cato Katoen – Tunninge 10 - 12 - 1906 Sobibor 4 – 6 – 1943 Emanuel Katoen 22 – 2 – 1900 Sobibor 4 – 6 – 1943 Isaäc Katoen 20 – 2 – 1929 Sobibor 4 – 6 – 1943 David Katoen 22 – 11 – 1932 Sobibor 4 – 6 – 1943 Maria Katoen 16 - 3 – 1939 Sobibor 4 – 6 – 1943 Salomon Tunninge3 18 – 11 – 1913 Sobibor 4 – 6 – 1943 Rosa Tunninge – van Cleef Borgerhout 7 – 2 - 1914 Sobibor 4 – 6 – 1943 David Tunninge 31 - 5 – 1937 Sobibor 4 – 6 – 1943

FamIlIe Vedder

Meijer Vedder 13 - 4 - 1872 Sobibor 16 - 7 - 1943Dina van Minden 4 - 3 - 1875 Sobibor 16 - 7 - 1943 Eva Vedder 26 - 2 - 1907 Sobibor 16 - 7 - 1943

FamIlIe Igel

Estella Bertha Ricardo Semarang (Oost-Indië) 21 - 6 - 1874 Sobibor 13 - 3 - 1943

3 Salomon was niet thuis toen zijn vrouw en kind werden opgepakt en heeft zich toen vrijwillig bij de Hollandse Schouwburg gemeld.

de Boas FamIlIe 1

Kaatje Boas – Katoen 2 - 8 - 1872 Sobibor 14 - 5 - 1943 Emanuel Boas (Grootvader) 12 – 9 - 1901 Sobibor 11 – 6 – 1943 Marcus Boas 10 - 6 - 1898 Sobibor 11 - 6 – 1943 Kaatje Boas – Buys 7 – 3 – 1900 Sobibor 11 – 6 – 1943 Joseph Boas 9 – 12 – 1921 Sobibor 4 – 6 – 1943 Abraham Boas 15 – 12 – 1924 Sobibor 4 – 6 – 1943 Cato Rachel Boas 16 – 5 – 1930 Sobibor 11 – 6 – 1943 Maurice Boas 19 – 5 - 1934 Sobibor 11 - 6 – 1943 Barend Boas 12 – 1 – 1904 Midden Europa 2 25 – 1 – 1945 Theresia Boas – Katoen 9 – 8 – 1909 Auschwitz 3 – 9 – 1943 Cato Boas 15 – 6 – 1932 Auschwitz 3 - 9 – 1943 Maria Boas 23 – 11 – 1938 Auschwitz 3 - 9 – 1943 Isaäc Boas 5 – 6 – 1905 Sobibor 7 - 5 – 1943 Rachel Boas – Schelvis 10 – 5 – 1906 Sobibor 7 – 5 – 1943 Kaatje Boas 4 – 3 - 1927 Sobibor 7 – 5 – 1943

1 Ze zijn allen geboren in Amsterdam, behalve als het anders vermeld is2 ( tijdens dodenmars uit Auschwitz)

74 75

de rol Van heT schuldIg landschap BIj VerBeelden en herdenken Van de shoah

Het thema in mijn foto’s is de rol van het land-schap in het herdenken van de Holocaust, ook wel Shoah genoemd. Shoah is het Hebreeuwse woord voor catastrofe. Maar sinds de tweede helft van de twintigste eeuw roept het woord vooral gedachten op aan die ene catastrofe.

Deze studie en mijn eindproject aan de Foto- academie zijn een zoektocht naar een beeldtaal om de Shoah te benoemen.

De term schuldig landschap werd geïntroduceerd door de Nederlandse kunstenaar Armando:

‘Schuldig landschap; een landschap dat heeft zien gebeuren, want in landschappen, in de schone natuur, vinden vaak de afgrijselijkste opvoeringen plaats. Veldslagen. Sluipmoorden. Man tegen man.

Aanleg en onderhoud van kampementen. Barak-ken. Plekken ter kwelling van weerloze schepsels. Voornoemd landschap heeft zich daar nooit iets van aangetrokken, is zelfs zo schaamteloos geweest om gewoon door te groeien, het is een schande, ik raak er nooit over uitgesproken.De confrontatie natuur-cultuur is een onbarm-hartig gebeuren, dat gaat met pijn gepaard,

geloof dat maar. Ja ja, ik weet wel, het is zinloos om de natuur schuldig te noemen, maar kunst is ook zinloos, daarom is kunst zo onontbeerlijk. En gewetenloos. […]’

Uit: Schoonheid is niet pluis, verzameld proza, (Amsterdam, 2003)

Armando onderzocht deze term in zijn kunst. Hij schreef en schilderde erover. Met mijn foto’s wil ik graag de manier van kijken naar dit landschap on-derzoeken. Mijn onderzoek begon vanuit een bijna conceptuele interesse.

Ik heb altijd beweerd dat ik mij niet in dit on-derwerp hoefde te verdiepen. Ik had de Holo-caust immers thuis. Ik was op school de enige die Het bittere kruid van Marga Minco niet gele-zen had. Anderzijds beweerde ik net zo makkelijk dat de Shoah mij niet raakte. Als ik al problemen had, dan waren het dezelfde problemen als mijn ‘gewone’ leeftijdsgenoten.

Het meest van nabij werd ik geconfronteerd met de gevolgen van de Holocaust in het Sinai Centrum, waar mijn oma werd behandeld voor haar oorlogstrauma’s. Zij had weliswaar de verschrikkingen van Bergen-Belsen overleefd, maar is er nooit meer van hersteld. Het Sinai Centrum lag tegen de overblijfselen van Kamp Amersfoort aan. De ironie van het landschap.

Ik begon dit onderwerp van enige afstand te bena-deren. Door puur de beelden vast te leggen, of zo abstract mogelijk weer te geven. Ik registreerde ze, maar liet ze niet tot me doordringen. Om er vooral maar niet door geraakt te worden. De ca-mera legitimeerde deze reis. Een reis waarvan ik niet wist waar die me zou brengen.

Herdenken

Wij kunnen stilstaan bij verloren verwanten, mensen die wij of onze ouders gekend hebben of hadden kunnen kennen, als de Shoah niet had plaatsgevonden. Deze vorm van herdenken is eindig; over tien tot twintig jaar zullen er geen mensen meer zijn die de Holocaust bewust hebben meegemaakt. Dit is dus een belangrijk moment om te zoeken naar nieuwe manieren van herdenken. Herdenken om niet te vergeten; herdenken om te herinneren; herdenken om samen te zijn. Wij mo-gen de slachtoffers niet vergeten. En wij mogen nooit vergeten waartoe de mens in staat is, opdat wij dit nooit meer laten gebeuren.

Voor de Israëli’s is herdenken ook een manier om een gemeenschappelijke nationale identiteit te creëren. Hoe dit precies vorm gaat hebben, is aan ons. Vandaar dat Israëlische middelbare scholieren als groep op reis gaan naar Polen om hun heritage te leren kennen.

Om te kunnen herdenken hebben wij het in be-langrijke mate nodig om de Holocaust een gezicht te geven. Voor velen wereldwijd is Anne Frank de verpersoonlijking van de Holocaust.

Hier wringt het. Want Anne Frank is niet omgeko-men in een gaskamer. Zij en haar zusje zijn twee van de bijna zeventigduizend slachtoffers van on-dervoeding en vlektyfus, die in Bergen-Belsen in een van de massagraven liggen. Slachtoffers van de Holocaust, maar niet met het bekende, verschrik-kelijke einde dat zo iconisch is geworden: de gas-kamer.

Misschien moeten we onze iconische beelden dus wel herzien. Of moeten we het letterlijke losla-ten, nu onze ooggetuigen verdwijnen? Nu niet de gebeurtenissen zelf, maar dat waar ze voor staan belangrijker wordt. Het is hoe dan ook tijd om een nieuwe vorm van herdenken te vinden.

Ik denk dat het landschap hierbij een rol kan blij-ven spelen. Ik ontdekte daarbij verschillende func-ties, verschillende soorten landschap: het schuldig landschap; het decor en het monument.

Het schuldig landschap, daarin onderscheid ik twee vormen:

Het onverschillig landschap. Het landschap dat ge-woon is doorgegaan met groeien en woekeren zon-

76 77

der zich rekenschap te geven van wat er op die plek is gebeurd. Het leven is er gewoon verder gegaan alsof er niets is gebeurd. Deze vorm van schuldig landschap benadert het dichtst de term van Armando. Hier spelen kinderen, gaat het leven verder.

In de woorden van Armando: ‘Er is een oord waar geweld heeft plaats gevonden, ‘De Plek’. De bomen rond ‘De Plek’ heb-ben alles gezien en worden schuldig geacht, omdat ze niet ingegrepen hebben en later zelfs de sporen van dat geweld hebben overwoekerd en daarmee uitgewist.’

Het landschap dat boete doet voor wat er op die plek heeft plaatsgevonden. Dit landschap zal nooit meer hetzelfde zijn; er zullen nooit meer kinderen spelen of feesten worden georganiseerd. Alleen al door in dit landschap te zijn ontstaat het gevoel van herdenken. Herdenken door stil te staan bij het verleden van dit landschap.

Decor. Een letterlijk decor van de gebeurtenissen uit het verleden, in perfecte staat (gebracht). Hier-bij kun je denken aan plekken als Auschwitz, Maj-danek en Ravensbrück. De monsterlijke gebeurte-nissen zweven er nog rond als herinnering.

In voormalig kamp Westerbork zijn nog alleen de fundamenten te zien van de barakken. Alleen het

huis van Gemeker, de Kampcommandant, is altijd blijven staan. Inmiddels is men begonnen met het renoveren van dit huis. Het wordt weer decor.Mensen lijken behoefte te hebben aan decors. Door de plekken te bezoeken waar men de vernietiging van de joden fysiek weergeeft lijkt men het verle-den beter te kunnen zien.

In Auschwitz worden groepen rondgeleid; een dag-je uit, terug in de tijd. Dit zijn de decors of film-sets van de Holocaust. Hier kan je geraakt worden door de schaal van de Holocaust.

In hoeverre is het voor ons toekomstige herdenken noodzakelijk om barakken te herbouwen? Is het nodig om een verdwenen gebouw opnieuw te bou-wen? Om de indruk te wekken dat dit decor nooit is weggeweest? Misschien hebben we de decors in-derdaad nodig om het verleden op te roepen. Maar hoever ga je daarin? Hoeveel decors hebben we nodig?

Monument. Het monument aan de hand waarvan wij een bepaalde plek of gebeurtenis uit het verle-den herdenken. Soms herdenkt een monument ge-beurtenissen op de plek zelf. Soms staat een mo-nument op een neutrale, ‘onschuldige’ plek. Vaak is daar dan een praktische reden voor.

Het bekendste voorbeeld is het Holocaust- Mahnmal in Berlijn. Dit Denkmal für die ermordeten

Juden Europas bestaat uit 2711 betonblokken, vari-erend in hoogte. Het monument is een bijzondere, conceptuele herdenkingsplek, net als het Jüdisches Museum in dezelfde stad. Het wil de bezoeker la-ten herdenken, op zijn of haar eigen manier, en creëert daar bewust een bijzondere ruimte voor. Hoewel er in Berlijn voldoende plaatsen zijn die een directe connectie tot de Jodenvervolging heb-ben, is ervoor gekozen om juist een plek midden in het hart van Berlijn tot monument te maken. Alsof er een landschap schuldig wordt verklaard, zodat de herdenking de gepaste aandacht en ruim-te krijgt.

Het monument ‘Vrouwen van Ravensbrück’ staat in Amsterdam op het Museumplein, het Dachaumo-nument in het Amsterdamse Bos en het Auschwitz-monument in het Wertheimpark. Deze monumen-ten lijken los te staan van (schuldige) plaatsen. De Hollandsche Schouwburg is daarentegen een plek die én decor, én monument is van de Shoah. De impact van herdenken is daardoor groter dan die van een monument op een ‘onschuldige’ plek.

Mijn reis

Juist de plekken waar mijn familie in aanraking is gekomen met de Holocaust zijn de abstracte plaat-sen, waar ogenschijnlijk niets te zien is. Op die plekken is de geschiedenis wel te voelen als je je ervoor openstelt. En zo ontstond een tweede onderzoek: de zoek-

tocht naar mijn eigen plaats in deze geschiedenis, de manier waarop ik er mee moet omgaan en de manier waarop het mij gevormd heeft. Ik ben im-mers een kind van twee overlevenden.

Inmiddels versmelt ik met mijn geschiedenis en wordt de Shoah deel van mij. Ik leer met het ver-leden omgaan en het een plaats te geven. Maar ik heb nog steeds meer vragen dan antwoorden; mijn zoektocht naar de rol van de Shoah in mijn leven, en de beelden die daarbij horen, is nog niet ten einde. Ik wil esthetiek toevoegen aan deze schul-dige plaatsen; de Shoah zichtbaar maken zonder af te stoten, maar deze wel laten zien.

Dit is wel een goed moment om een voorlopig ver-slag te doen in beeld, en mijn verhaal toe te voegen aan alle andere verhalen van mensen die geraakt zijn door schuldig landschap. Nu ik mijn ervaringen heb vastgelegd, kan ik mijn reis weer voortzetten. Met bagage, én met een doel; verder reizen.

78 79

lIjsT meT aFBeeldIngen

11 Uitzicht vanuit de isoleercel in het voormalig Psychiatrisch ziekenhuis Sinai Centrum Amersfoort (december 2009)

12 Aankomst en eerste confrontatie met Auschwitz - Birkenau (september 2011)

14-15 Hoofdpoort Auschwitz- Birkenau (september 2011)16 Herdenkingssteentjes aan de achterkant van de executieplaats in Auschwitz I (september 2011)17 Vogel over het hek van Concentratiekamp Majdanek in Lublin (september 2011)18 Zelfportret met wachttoren van Concentratiekamp Majdanek in Lublin (september 2011)19 Herbouwde gaskamer in Auschwitz I (september 2011)20 Hekken tussen de blokken in Auschwitz I (september 2011) Toeristen voor de hoofdpoort in Auschwitz - Birkenau21 Resten van de opgeblazen gaskamer van Auschwitz - Birkenau22 Poort Arbeid Macht Frei’ midden in Auschwitz I Tentoongestelde blikken Ziklon-B

in Concentratiekamp Majdanek in Lublin

23 Hek met waarschuwingsbord in Auschwitz I (september 2011)

Poort Arbeid Macht Frei’ in de kleine burcht van Theresienstadt

24 Gaskamer met nep douchekoppen in concentratiekamp Majdanek in Lublin (september 2011)

26-27 Concentratiekamp Belzec in Polen (september 2011)

28 Grafsteen voor Margot en Anne Frank in Concentratiekamp Bergen Belsen (januari 2012)

29 Nationaal monument in doorgangskamp Westerborck bij Hooghalem in Drenthe (2011)

30 Monument in Majdanek Trap vanuit het informatie centrum

van het Monument “Denkmal für die ermordeten Juden” in Centrum van Berlijn (september 2012)

31 Monument aan de rivier de Eger bij Theresienstadt

Monument op de gedenkplaats voor concentratiekamp Ravensbruck Memorial Tragende (Woman with Burden)

Monument in concentratiekamp Bergen-Belsen, Lohheide

32 Nationaal Dachau Monument in het Amsterdamse Bos (mei 2012)

Monument de Joodse Dankbaarheid in Amsterdam aan de Weesperstraat

33 Auschwitz monument van Jan Wolkers in het Wertheimpark

Amsterdam (mei 2012) Monument de Vrouwen van

Ravensbruck op het Museumplein in Amsterdam (mei 2012)

Joods Verzetsmonument op de hoek van de Amstel en de Zwanenburgwal, aan de zijkant van de Stopera in Amsterdam (mei 2012)

34 Monument met de 102.000 op de appelplaats in Kamp Westerbork

35 Denkmal für die ermordeten Juden Europas in Berlijn

36 Holocaust Toren aan het einde van de As van de Holocaust in het Jüdisches Museum in Berlijn,

37 Voetstappen in de sneeuw van Bergen-Belsen (januari 2012)

38-39 Het schuldig landschap van Concentratiekamp Sobibor (4x)

Foto 5: Landschap in de plaats Farsleben in de deelstaat Saksen Anhalt. Bevrijdingspunt van een van de dodentreinen uit Bergen-Belsen (februari 2012)

Foto 6: Bomen langs het pad bij de Rampe enige kilometers buiten het Concentratiekamp Bergen-Belsen.

40 Spoorweg naar Sobibor (september 2011)

41 Spelend kind op de spoorbaan in het gehucht Sobibor (september 2011)

42 Landschap in Concentratiekamp Bergen-Belsen (januari 2012)

43 Landschap in Concentratiekamp Bergen-Belsen (januari 2012)

44 Landschap in Concentratiekamp Westerbork 2011)

45 Landschap in Concentratiekamp Bergen-Belsen (januari 2012)

46 Asvijver in concentratiekamp Auschwitz-Birkenau

48 Kroonluchter in de Portugese Synagoge in Amsterdam tijdens de Kristalnacht herdenking (9 november 2011)

49 Monument met de 102.000 op de appelplaats in Kamp Westerbork

50 Bord van Sobibor naast de spoorbaan (september 2011)

Overzicht van alle transporten naar Sobibor (september 2011)

51 Pad naar de gaskamers ‘Himmelweg’ in Sobibor (september 2011)

52 4 mei herdenking in de Hollandse Schouwburg in Amsterdam (4 mei 2012)

53 4 mei herdenking in de Hollandse Schouwburg in Amsterdam

(4 mei 2011)

54 Auschwitz monument van Jan Wolkers in het Wertheimpark Amsterdam (mei 2012)

55 4 mei herdenking in de Hollandse Schouwburg in Amsterdam (4 mei 2011)

56 Vergane krans op de grond in Bergen-Belsen (januari 2012)

57 Israëlische scholier zwaait met Israëlische vlag op de grafheuvel in Majdanek in Lublin (september 2011)

58 Israëlische scholier draagt Israëlische vlag op het monument in Majdanek in Lublin.

59 Israëlische scholieren getooid met Israëlische vlaggen gaan gezamenlijk zingend de gaskamer en het crematorium in concentratiekamp Majdanek in Lublin om een ceremonie te houden bij de verbrandingsovens.

60 Israëlische scholieren houden nog een herdenkingsdienst bij de grafheuvel van concentratiekamp Majdanek in Lublin.

61 Herdenkingsmuur voor slachtoffers in Kamp Ravensbruck (januari 2012)

62-66 Herdenking van de 67ste bevrijding van Bergen Belsen op 15 april 2012

67 Landschap in Bergen-Belsen69 Schaduw op plek waar de gaskamers

in Sobibor hebben gestaan. (september 2011)

80