hilal gorgun ortadoguda somurgelesme sureci

8/3/2019 Hilal Gorgun Ortadoguda Somurgelesme Sureci

1/10

T A R i H VE TAHiAT V A K F I T A T A V YAYINLARf

YAYIN No: 24Konferans Scrisi, No: 1

Dizgi-MizanpajTATAV Ltd.

Baskl-CiltAltan Matbaaclllk

Kapak TasarlmKIfITIlZI Rek1am

ISBN 975-6596-24-4

isteme Adrcsi: Tarih vc Tabiat Vakfl

Eski BeJediye Gnti Sk. No: 23 DoganCllar/Oskiidar

Tel: (0216) 492 62 86 Faks: (0216) 492 62 87 WEB: http://www.tarihtabiatvakfi.org e-mail: [email protected]

\1JTA T A V Ltd. $ti., 2004

TATAV

MiJletleraraSI ORTADOGU: }{AOS MU, DUZEN Mi?

KonferanSI 9-10 Ocak 2004

Bildiriler ***

International MIDDLE-EAST: CAOS or/and ORDER?

Conference tilJanuary 9-10 ,2004

Issues

Vayma HazlrlayanlarYrd. 009. Dr. Ali AHMETBEYOC.iLU

Yrd. 009. Dr. Recep AHISHALI A r ~ . Gar. Yahya BASKAN

A r ~ . Gar. Hasan OEMiROGLU

istanbul 2004 istanbul 2004
http:///reader/full/http://www.tarihtabiatvakfi.orgmailto:[email protected]:///reader/full/http://www.tarihtabiatvakfi.orgmailto:[email protected]


2/10

168 I ORTADOGU: Kaos mu, Dlizcn mi?

donemdir. DP'nin takip ettigi aktif ve yonlusayesinde Turkiye NATO'ya tam uye olurken bu kurumun beynive sadece ingiltere, Fransa ve ingiltere'nin dahil oldugu 'Standing Grou p'a allllmasl dahi planlanmltL Turk-ingiliz ilikileri ai5lsmdan bu donemimen onemli ozelligi ise, Ankara'nm Londra'nm Orta Dogu politikalarma

vermeye balamasl idi. Bundan baka Turkiye ozellikle 1950ortalardan itibaren Orta Dogu politikalannda teme! belirleyiciolmaya

Ancak Orta Dogu'da yukselen Arap milliyeti5iligi, Nasinzm vekarl olan diger aktmlar Menderes'in kurmu oldugu Bagdat

Paktl'nlll 1958 Yllmda Ylktlmasll1a sebep olmutu. Hii5 uphesiz Bagdat Paku'l11n YlkllmaslIlm en buyuk sebeplerinden birisi ingiltere'nin 1955 yIlmda Pakta uye olmasl ve paktl kendi amai5lan dogrultusunda kullanmak istemesi idi. Bagdat Paktl'llIn Ylkllmasl sadece Menderes'in 1960

trajik sonunu hazlrlamaml ayl11 zamanda Turkiye'nin Orta Dogu'da sahip oldugu niifuz ve aglrlIgm kaybolmasma sebep Zira Paktm Ylktlmasmdan sonra Tiirk-Amerikan munasebetleri bozulmaya balaml ve hatta Menderes, alternatif olarak, iktidanm kaybetmeden az zaman once Sovyet Rusya ile Turkiye'nin munasebetlerini geli

. dahi planIamltI.Bagdat Paku'nll1 1959 Yllmda ingiltere'nin insiyatifi

CENTO' ya doniimesinden ve ozellikle de DP yonetiminin 1960 YI-Imda devrilmesinden sonra Turkiye'nin Orta Dogu politikalannda ve

uzerindeki aglrItgl ve rolii hlzla azalml ve kaybolmutur.kaybmm en onemli yansmJasl ise Klbns'ta ortaya i51km1ur.

tere, 1960 Yllma kadar Klbns'ta Turkiye'ye yakm bir politika takip ederken sonraki yIllarda bu degimeye balaml ve ozellikle de 1963 ytlmdanitibaren Klbns'm Yunanistan'la birlemesini savunmaya balamltlr. Buda sonui5 itibariyle Turk-ingiliz ilikilerinin sogumasll1a ve hIZla azalmasma sebep oImutur.

"f ,.

ORTADOGU'DA SOMURGELESME SURECl: Bi R Ztl INfYET ANALizi

Hilal GORGON'

gibigibi inanmaya b a ~ l a r s l l 1 " "Bir kimseye kirk deli dersen, deli olur"

Atasozleri1. Bir zihniyet doniiiimii olarak somiirgelemeZihniyet ile hayat arasmdaki iliki, bir i50k unlu ilim ya

nmda, ozellikle Aimanya'da Max Weber, Turkiye'de Sabri Dlgenerisimleri tarafmdan aratIrma konusu haline getirilmitir.

1

arasmdaki dikkate deger en onemli fark, birisi yani Weber bir Umedetemsilcisi olarak, yukseli ile zihniyet

i5aIIlrken, digeri yani Dlgener "inhitat" ile irtibatkurmaya i5ahmaktaydl. ikisinde de temel ahlak"sebep olarak tchisdile getirilmekte idi.

Bizim amaClmlZ burada ne Weber'i ne de Uigencr'i herhangi e-ele almak de gil; bu isimleri burada zikrctmemizin sadece

daha once de "zihniyet" analizlerinin yaplldlgml Ancak

Dr., iSAM-istanbuLMax Weber, Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismlls , Max Weber,Gesamm elte AtlJsaetze zlir ReIigiorzszoziologie, Tubingcn: Mohr Verlag, 19RRs. 1-236; Sabri F. Dlgener, jktisadi jnhitat Tarihimizin Ahlak ve

18. ,1S1r Son/ann,. Kadar hkir ve Sanat 7Llribi { { " , , ,mr "Umumi bir Tahld /JPr l r>rt1 I ' ' ' Fak. Yay., 1951; a.mH., Dt/nil ve Bu-gfinfi ile ve Din: Llam, ve Devri jktisatDc r Yay., 1981; ve hm'lerDenemeler vekara: Mavas, 1983.

bagh olarak bazl tcklifler


3/10

1170 f ORTADOcJU: Kaos mu , DUzen mi'!her eye ragmen U kadanm soylemek gerekir ki, Ulgener'in, muhtemclen materyalist olmayan ama her haldc batlh bi r a


4/10

172 / ORTADOGU : Kaos mu, DUzen mi ?

" i ~ s e l l c t i r m i " ve "benimsemi" olan " s e ~ k i n l e r " , bir taraftan somiirgecilerin yapdmasml arzu ettikleri eyleri yaparken, diger taraftan insanlan"baglmslz" bir iilkede yaadlklanna inandlrmakta ve "beyazlar" tarafmdan yazdan bir komedi, yerli aktorler tarafmdan oynanmaktadlr.' Buyonden somiirgecilik, Cengiz Aytmatov'un bir terimi ile ifade etmekgerekirse, oluturdugu "mankurdar" sayesinde, tarihin en biiyiik ve enbapnh "istila" hareket i olma slfatml hakketmektedir'.

Tebligimizde genel olarak asker! igal ardanm somiirge konumunadoniitiiren s i i r e ~ ile ilgili bazl hususlan iaret ederek, bazl neticelerin,dogrudan asker! igali yaamaml olan bolgelerde de ortaya ~ l k a b i l m e s i ve asker! igal doneminde bile ortaya ~ l k m a y a n bazl gelimelerin igalsomaSl yaandlgml dikkate alarak, esas itibariyle bir zihniyet degiimi ilealakah oldugunu gostermeye ~ a h a c a g l z .

2. igalden Somiirge'yeSomiirgecilik" tarihi olarak ~ o k gerilere gittigi ve esas olarak deniza

lfl iilkelerle Avrupah bazl devletlerin gelitirdigi bir ilikiyi ifade ettigii ~ i n , zaman i ~ e r i s i n d e bir ~ o k apmalar g e ~ i r m i ; 6 ancak yaadlgl her tiirliidegiiklige ragmen, bir ozelligi hep aym kalmltlr. Bu ozellik, Afrikah birpapa zm ifade ettigi gibi, A vru pahlar ile ilk kaqdama amnda yerlilerin

MISlrda anayasaya konulan, criatin tqriin ana kaynagl oldugu ifadesi, boylesi bir aldatmaeanm enteresan orncklerinden biridir. TcferruatJ i"in bak: Hilal Gorgiin, Diepolitische Rolle der Azhar in der Sadat Aera , Istanbul: TDV-ISAM, 1998.

4 Cengiz Aymatov, Gun Olur Asra Bedel, tere. Refik Ozdck, Istanbul:Otiiken, 1997, s.150-175.Biz burada somiirgeeilik ile emperyalizmi, teknik olarak kullaruldlgmda her zaman aynlanlama gelmediginin farkmda olmakla birlikte, eanlamli olarak kullamyoruz. SOmiirgeeiligin emperyalizm ilc bir ve aym oldugu doncmler kadar, bazl yerlqim birimleri(koloniler) oluturarak, daha onee insanlann yaamadlgl ycrleri mamur hale gctirmcanlarTii da dikkate almmal!drr. Aneak bu anlamlar bizim hakkmda konutugumuz biilgei"in kaybolmakta ve cmperyalizm ilc eanlamh olarak kaf1l11lZa "lkmaktadlr.Somiirgeeiligin kJsa bir tarihi i ~ i n bk. Mark Ferro, Somurgecilik Tarihi FetihlerdenBagpnslzltk Hareketlerin Kadar: 13. -20. YIIZYzl, tcre. Muna Ccdden, Istanbul: ImgeKitabevi, 2002; Raimondo Luraghi, Somiirgecilik Tarihi, "cv. Halim Inal, Istanbul: Eyaymlan, 1975.

Ortadogu'da Somiirgelqme Siireei/ 173

elinde topraklan, Avrupaldann ise (burada Batl kiiltiiriinii temsil eden)"Kutsal Kitap"lan bulunmakta; zamanla yediler "Kutsal Kitab"a sahip~ l k a r l a r k e n , Avrupahlar topragl,.ele g e ~ i r m i olmaktadlrlar. Ortadogusozkonusu olunca toprak yerine, petrol ve altm gibi yeraltl zenginliklerive bunlann yamnda "meta" haline getirilebilen her eyi, Kutsal Kitapyerine de biitiin "tiiketim ahkanhklanm" koymak miimkiindiir.

Ortadogu'daki somiirgeleme FranSlZ generali NapoleonBonapart'm 1798'de MlSlr'l igali ile baml ve bu cografya bu tarihtenitibaren bazen dlandan veya dolayh, bazen de fiili igaller eklinde i ~ e r i -den ve dogrudan olmak iizere Batlh g i i ~ l e r i n miidahale alam olmutur.Napoleon igalden soma MlSlr Enstitiisii'nii (Institut d'Egypte) kurarakyanmda gotiirdiigii ~ o k saYlda bilim adammm ~ a h m a s m l saglaml vebaka ~ a h m a l a n yamnda Mlslr'l anlatan Description de'l-Egypte bahkh23 cildik devasa bir eser yazdlrmltlr (I-XXIII, Paris 1809-1828). Bueserin onsoziinde igalin g e r e k ~ e s i olarak unlar soylenmektedir: "Onunistedigi Dogu'ya (Orient) 'yararh bir Avrupa ornegi' sunmaktl ve nihayetDogululann hayatml daha miireffeh kdmak, aynca onlara 'kamil bir medeniyetin tadlm' tawrmaktl"'. Bu eserin tarihi onsozii U sozlerle sonaerer: "Tarih MlSlr'm Napolyon'un biiyiikliigiine sahne oluunu h i ~ unutmayacaktlr, MlSlr bu olaganiistii olaym her tiirlii izini silinmektenkoruyacaktlr."s G e r ~ e k t e n Napolyon'un MlSlr seferi askeri a ~ l d a n bapnslzhkla neticelenmitir, fakat bu, onun bapnslz oldugu anlamma gelmez.o giinden beri Batlhlar Dogu'ya Napolyon'un gozii ile bakmltlr. Bundan soma Dogu, Batl tarafmdan yeniden tarif edilerek ~ e i t l i muamelelerden g e ~ i r i l e c e k , lslah edilecek ve kokiinden degitirilecek bir obje olarak kabul edilmitir. Bu obje iizerinde ~ a h m a l a r , onceleri ciddi muhalefede kaqdaml olsa da, zamanla askeri igal hali normalleerek, ~ e i d i ekiller alan "somiirge artlan" ortaya ~ l k m l t l r .

7 .Edward Said, OryalZtalizm: Somlirgecili/1in Kes,IJ Kolu, tere. Selahaddin Ayaz, Istanbul:Pmar, 1989, s. 145'ten almtl.

sSaid, Oryantalizm, s. 146.


5/10


6/10

176 I ORTADO(iLJ: Kaos mu . DOzen mi'!

Frantz Fanon'a gore tembcllik bi r nevi somi..irgcletirilen insanm kendikendini korumasmm ve somurgeciye karl direniinin farkh bir tezahureklidir. On a gore "Somurgclqtirilen insanlann tembelligi somuri..i


7/10

78 / ORTADOGU: Kaos mu , Diizen mi?bilinmeyenden teklifsizce y ab a n c , ' . karISllla yeni silahlarla


8/10

180 / ORTADOGU: Kaos mu, DOzen mi?

ingiliz ve Franslz somlirii etkisinin Arap Dlinyasmda artmasl veAraplar arasmda vataniyye hareketinin buna kafl koymak i


9/10

182 / OR TAlJOGU: Kaos mu , DUzen m i?

3.4. LiberallemeKalkll1ma ve ilerleme ideolojisine e ~ l i k eden diger bir anahtar kav

ram liberalizm o l m u ~ t u r . Liberalizm, XX. YilzYllm seksenliyazilml bir kitapta dile getirildigi gibi, "Onyargllann, i n a n ~ l a n n , toplumgelenekler ine baunhit\i:lI1 basktlanna karl bireyin one ~ ! k a n l m a s l , insan

Binder'in ifade emgl gibi",ozgurlqmeleri onunde "engel" olan ne varsa ondan kurtulmalan gerekmektedir. Garip bir ~ e k i l d e burada sadece kastedilen degil, a ~ l k ~ a soylenen, en genel anlamda "din "dir. Liberalleme, sadece "dinden uzaklama"olarak kabul edilmekte ve ancak dinden yeterince uzaklalTIl olanlara,sivil haklar anlamll1daki "ozgurllikler"i talep etme hakkl tamnmaktadlr.Daha baka bir ifade ile genel olarak islam Dunyasmda, ozel olarak daOrta-Dogu'da din, mesela dcmokrasi ve hukuk dcvletinin onundeki enbuyuk engel olarak gosterilmekte ve demokrasi ve hukuk devletinin ger~ e k l e m e s i n j talep etmenin 6n artl olarak, bu "engel"in ortadan kaldl

istenmektedir. Burada "bireysel1eme" ad! verilen ideoloji, gerde insanlann " i n a n ~ l a n , gelenek ve goreneklerinden" uzaklamay!

etmekle birlikte, bunun "insan k i ~ i l i g i n i n serpilip gelimesine ve

20 Latouche, DiinyaYiln B a t d d a ~ m a s l , s. 49."Leonard Binder, Liberal isl,1m, tere. Yusuf Rey YaYll1cdlk, 1996. Bu

kitabm bir tahlili ic;in bk. Tahsin Gargun, iliihi S 6 : d ~ n Gtlcii: V"rllk ve Bilgi KayrwglOlarak Kur',1n, istanbul: Gelcnek YaYl[]lan, 2003, s. 169-181.

Or tadogu 'da 1 c ~ m c Siirecil 183

varoldugu ve insanlarm ancak b ~ , i n a n ~ , gelenek ve gorenekler yardul1lylainsan olduklan dikkate almd!gmda, burada dile getirilen soylemin, asImda somurgelqtirme surecinin gorlinlilerinden sadece birisi olduguortaya ~ l k m a k t a d l r .


10/10

184 / ORTAD OGlJ: Kaos mu, Dilzen mi?

Ancak Toynbee'nin Islam dUnyasmda gozledigi herodyan-zealotaymml dlmda baka bir tavlr da milmkiindilr; bu tavlr hakikaten somUrgecilerden farkh oldugunu fark ederek, bu farkhhgl muhafaza et meye yonelik gayret olarak kendisini gosterecektir. Bu gayret, BatI ilekarlthk veya zltlama eklinde bir i l i ~ k i g e l i ~ t i r m e k yerine, sadece fark-IIllk esasma dayal! bir tavlr olarak ekillenecektir. Batlhlama yoluylal,;agdalamanm mUmkUn olmadlgl ortaya l,;lktIgl gibi, hayatrmlza girdigihaliyle bir l,;ok batll! unsuru reddetmenin de aruk miimkUn olmadlgla

hilal gorgun ortadoguda somurgelesme sureci

Documents