UVOD U HISTORIJU II – PARCIJALNI TEST

Historijski izvori

Prikupljanje izvora i obavještenja

Kritika izvora

I Historijski izvori

Pojam historijskih izvora

Historijski izvori su posrednici između historičara i prošlosti. Danas historijske

izvore čine dokumenti, predmeti i činjenice. Međutim, tako nije bilo od samog početka

razvijanje historijske znanosti. U vrijeme formulisanja historijske metodologije samo su

dokumenti smatrani historijskim izvorima, pa su historičari radili samo na osnovu njih.

Francuski historičar Šarl Senjobos je tvrdio da se historija piše samo na osnovu

dokumenata.

Međutim, sa razvijanjem arheološke nauke i nalaza i rezultata do kojih se došlo

arheološkim iskopavanjima, u historijske izvore su se počeli računati i predmeti. Tu se

podrazumijevaju oruđa i oružja, umjetnički spomenici, građevine, ostaci ljudskih kostiju

iz prahistorijskog doba i svi ostali tragovi ljudskog djelovanja.

Tek u najnovije vrijeme historijskim izvorima su se počele smatrati i činjenice.

Jedan od primjera činjenica kao historijskih izvora jesu slavenska imena naselja u

današnjoj Albaniji i Grčkoj, što jasno govori da su tu nekada bila slavenska plemena,

iako o tome drugih izvora nemamo.

Klasifikacija historijskih izvora

Klasifikacijom historijskih izvora bavili su se brojni historičari, među kojima su

Mobion, Lefevr, Erstev, Bauer, Kirn, Bernhajm, Drojzen, Grafenauer, Gros, Đurđev i dr.

Johan Gustav Drojzen smatra da sav historijski materijal predstavlja preostatke

prošlosti, dok su izvori za njega uži pojam. Kasnije su historijskim izvorima smatrani svi

preostaci prošlosti, i to mišljenje preovladava i danas.

Kirn izvorima smatra tekstove, predmete i činjenice iz kojih se saznaje prošlost,

dok Bernhajm izvore dijeli na preostatke i tradiciju. Bauer razlikuje izvore u užem i širem

smislu, a Erstev ih dijeli na primarne i sekundarne.

Slovenski historičar Bogo Grafenauer smatra da je jedina opravdana podjela

izvora sa aspekta kritike, pa na osnovu toga on daje dvije podjele. Prva podjela ih dijeli

1

na izvore prve ruke, tj. neposredna svjedočanstva, i izvore druge ruke, odnosno

posredna svjedočanstva. Druga podjela izvore dijeli na preostatke i tradiciju.

Branislav Đurđev historijskim izvorima smatra izvore pozitivnog saznanja u

historiografiji koji obuhvataju materijal pomoćnih historijskih disciplina i materijal o

prirodnoj osnovi historijskog zbivanja. On izvore dijeli na izvore potrebnog saznanja,

historijske izvore i izvore u užem smislu.

Historijske izvore u užem smislu čine :

oni koji tehničkim sredstvima daju prirodnu sliku (foto, film, magnetofonski

snimci i sl.),

preostaci (arheološki i etnografski materijal, tekovine),

spomenici i akta (arhivski materijal),

svjedočanstva (pisana, usmena i likovna),

tradicija (pisana, usmena i likovna narodna tradicija)

tragovi (u arheološkom, etnografskom, jezičkom i drugom materijalu,

tragovi na zemljištu i sl.)

Međutim, jedino opravdano polazište u podjeli izvora jeste njihova vrijednost za

istraživanje. Prema tome izvori se mogu dijeliti na više načina i to :

prema odnosu na događaje ili procese o kojima govore : izvori prvog i

drugog reda

prema odnosu izvora prema istraživaču : primarni i sekundarni izvori

prema saznajnoj vrijednosti : ostaci i tradicija

prema sadržini : izvori za historiju privrede, prava, društva,

umjetnosti, religije itd.

Izvori prvog i drugog reda

Ova podjela se uglavnom primjenjuje na tekstove, dok kod predmeta samo u

izuzetnim slučajevima. Osnovno polazište je odnos izvora prema događaju o kojem

govori.

2

Izvori prvog reda su oni izvori koji su imali neposredan dodir sa događajima o

kojim govore. Drugim riječima, to su prvi izvori koji govore o nekom događaju, odnosno

između samog događaja i izvora nije bilo nikakvih posrednika.

Izvori drugog reda su oni izvori kod kojih postoje posrednici između događaja o

kojem govore i njih samih. Dakle, izvori drugog reda se uglavnom zasnivaju na izvorima

prvog reda.

Problem kod obje grupe izvora je njihova vjerodostojnost. Čak i kada ustanovimo

da imamo izvor prvog reda, pojavljuje se problem u samom izvoru : da li je on tačan, da

li je istina o događaju tačno prenijeta, da li je izvor pristrasan i sl. Kod izvora drugog

reda ostaju sva ta pitanja, a dodaju se još i pitanja o posrednicima, pa sa rastom broja

posrednika, raste i mogućnost da istina o događaju nije tačno prenijeta, da je

izmijenjena i sl.

Primarni i sekundarni izvori

Primarni izvori su jedini izvori koji govore o nekom događaju ili pojavi. Oni su

pravi dokazi jer se u historijskom istraživanju samo primarni izvor može smatrati

dokazom.

Sekundarni izvori su oni izvori koji o nekom događaju ili pojavi govore na osnovu

drugog izvora, po pravilu starijeg.

Ova podjela je posebno značajna jer omogućava razdvajanje izvora i literature.

Prilikom istraživanja i dokazivanja tvrdnji, literatura se ne može koristiti kao dokaz, već

samo izvor. To je zbog toga što samo prvi izvor ima historijsku vrijednost, a svi ostali iz

njega uzimaju podatke i saznanja. Literaturom se smatraju djela historičara koji su pisali

na osnovu već postojećih izvora.

Ostaci i tradicija

Tradicijom kao historijskim izvorom se smatra usmena tradicija (mitovi, legende,

pjesme itd), pisana tradicija (anali, hronike, historije gradova i država, biografije,

memoari itd.), publicistika (letci, novine, razne knjige o državnoj politici vlade, listovi,

pisma namijenjena javnosti itd.) i likovna tradicija (kompozicije historijskog sadržaja).

3

Ostaci su raznolikiji i raznovrsniji od tradicije. Oni obuhvataju materijalne

ostatke (zgrada, arhitekturskih spomenika, oruđa i oružja, predmeta svakodnevne

upotrebe, novca i sl.), društvene ostatke (običaja, obreda, institucija, jezika, ličnih i

drugih imena i sl.) i pisane ostatke (zakona, akta, povelja, prepisaka, zapisnika,

registara, računa, priznanica i sl.)

Tradicija pruža jasniju sliku od ostataka, koji su uglavnom nepovezani, i historičar

donosi zaključke iz ostataka samo na osnovu svoje spospobnosti da ih otkrije. To ima i

dobru stranu, jer ostaci ne obmanjuju, za razliku od tradicije kod koje je obmana

moguća. Glavni napor u kritici tradicije je u otkrivanju saznanja koliko je izvor mogao ili

koliko je htio pružiti istinu sliku događaja, dok je kod ostataka glavni napor u

iskorištavanju samog izvora i njegovoj upotrebi kao svjedočanstvo. .

Izvori po sadržini

Ova podjela nastala je isključivo iz praktičnih razloga, odnosno da se veliki broj

historijskih izvora razvrsta prema oblasti historijske znanosti za koju je pojedini izvor

najvažniji. Glavne grupe čine izvori za historiju privrede, prava, društva, umjetnosti,

crkve, za ratnu historiju itd.

Naravno, kako se približavamo našem vremenu, pisani izvori postaju brojniji i

daleko važniji od materijalnih izvora. Također, materijalni izvori iz različitih vremenskih

perioda imaju različitu važnost. Na primjer, jedna medalja iz XV stoljeća ima veliki

značaj u više oblasti, jer može govoriti o onome zbog koga je iskovana, dakle o nekoj

ličnosti, zatim o onome zbog čega je isklesana, odnosno nekom događaju, a da pri

tome drugi izvori ne pružaju nikakva saznanja o tome. Međutim, takva medalja iz XIX

stoljeća ima mnogo manji opšti značaj, jer postoje drugi, uglavnom pisani izvori za

događaj ili ličnost na koga se medalja odnosi, ali se ona svejedno može koristiti kao

važan izvor u posebnim oblastima historijske znanosti, konkretno u historiji umjetnosti.

Vrste historijskih izvora

Historijska metodologija do danas je utvrdila razne izvore iz kojih se može

spoznavati prošlost. Među njih spadaju povelje, akta, anali, hronike, autobiografije,

novine, pisma, materijalni ostaci, usmena tradicija i drugi.

4

Povelje i akti

Najznačajniji po svojoj ulozi u historijskom istraživanju su izvori nastali iz

raznovrsnih poslovnih odnosa. Dvije glavne vrste takvih izvora su povelje i akti. Obje

vrste predstavljaju pismena svjedočanstva poslovne ili pravne sadržine, nastala tokom

djelovanja pojedinaca ili ustanova.

Razlika između ove dvije vrste je u tome što su povelje uglavnom sastavljane u

određenoj formi, i po pravilu su nastajale pojedinačno. Sa druge strane, akti su

sastavljani u slobodnijim i raznovrsnijim formama i uglavnom su nastajali združeno u

većem broju. Povelje su bile dominantnije u srednjem vijeku i sve negdje do XVI

stoljeća, kada počinju preovladavati akti. Povelje danas uglavnom imaju „paradnu“

ulogu, odnosno izdaju se u obliku diploma i slično, dok su akti potpuno preovladali.

U kritici ovih izvora najvažnije je utvrđivanje autentičnosti samih izvora.

Ispitivanjem autentičnosti povelja bavi se pomoćna historijska nauka – diplomatika. Kod

akata, pažnja se posvećuje analizi uzajamnog odnosa pojednih akata, dok sama forma

akata nema toliku važnost. Naravno, pored vanjske kritike ovih izvora, odnosno

utvrđivanja autentičnosti, veoma je važna i unutrašnja kritika. Drugim riječima, čak i ako

je utvrđena autentičnost izvora, mora se izvršiti i kritika onoga što stoji u povelji ili aktu,

odnosno, da li su sami podaci iz pojedinih izvora tačni i istiniti.

Rezimirano; kritika i povelja i akata mora da se sastoji u vanjskoj kritici –

utvrđivanju autentičnosti, i unutrašnjoj kritici – utvrđivanju istinitosti podataka koji se

nalaze u povelji ili aktima.

Anali i hronike

Pisci iz antičkog doba u amanet su nam ostavili osnovne forme historijskog

prikazivanja, i te forme održale su se kroz cijeli srednji vijek. Oni su bilježili događaje ili

pojave koje su smatrali važnim, pa su tako, na primjer, zvanične liste vršilaca javnih

funkcija, redovno vođene i dopunjavane podacima o ratovima, epidemijama, prirodnim

pojavama i slično, postale osnova za razvijanje anala. U analima činjenice su hronološki

poredane, ali je izlaganje nepovezano.

5

Nešto kasnije, analima su se počele smatrati i „historije“ pisaca koje su

prvenstveno bile književnog karaktera. U njima je do izražaja dolazila umjetnička forma,

a sama djela bila su prožeta retorikom.

Pored anala i historija, do našeg vremena sačuvale su se i biografije. U

biografijama posvećenost je usmjerena ka određenoj ličnosti na koju se to djelo odnosi.

U antičko i srednjovjekovno doba umjetničke težnje u biografijama su bile prisutnije

nego kritičnost.

U srednjem vijeku neke od ovih formi dobile su svoju osobenost, i tako nastaje

hronika. Hronike su slične analima jer su činjenice u njima hronološki poredane, ali za

razliku od anala, sadržina hronika je povezan, a okvir širok. Zbog te širine mnoge

srednjovjekovne hronike težile su da budu „svjetske historije“.

Još jedna vrsta su hagiografije. To su djela u kojima se izlaže biografija svetitelja

i mučenika. U njima čuda preovladavaju nad stvarnim životom onih kojima je

hagiografija namijenjena.

Autobiografski izvori

Oni prestavljaju veoma bitnu grupu historijskih izvora. Postoji nekoliko vrsta

autobiografskih izvora a zajedničko im je to što su po sadržini i po području

interesovanja vezani za ličnost koja ih je stvorila. Autobiografski izvori spadaju u

tradiciju. Ovi izvori se koriste sa velikom dozom opreza. Osnovne vrste autobiografskih

izvora su: dnevnici, memoari i autobiografije. Autobiografske elemente sadrže i mnogi

drugi izvori: putopisi, povelje, akta( posebno molbe i predstavke).

Dnevnici su nastali postepeno ali ne obavezno iz dana u dan. Događaji su po

pravilu na neki način povezani sa autorom, po čemu se oni razlikuju od službenih

spisa(npr. brodski dnevnik i sl.) dnevnici su pisani za ličnu upotrebu, u te dnevnike

unose se novinski članci, praktične bilješke i sl.

Memoari ne nastaju istovremeno ili vremenski blisko opisanim događajima, a

daju cjelovit prikaz autorovog života i bilježe se sjećanja na ta iskustva.

6

Autobiografije su posebna vrsta memoara i od njih se razlikuju po tome sto se

protežu kroz čitav život autora. U njima se autor ne služi isključivo sjećanjima u

opisivanju svog života, već se koristi i drugim izvorima. To autobiografiji daje biografski

karakterčime one prestavljaju granicu prema historijskim izvorima. Sve vrste

autobiografija imaju veliki značaj za historiju, pouzdanije su od historiografija a po svojoj

prirodi spadaju u izvore prvog reda. Iako autobiografske izvore imamo u većem broju

tek u periodima u kojima su brojni i mnogi drugi izvori oni ipak zadržavaju veliku

vrijednost. Ipak ovi izvori se po pouzdanosti ne mogu mjeriti sa aktima poveljama i

sličnim vrstama. Značaj autobiografskih izvora je u tome što oni daju povezanu sliku

događaja koju nam ne mogu pružiti akta ili tekstovi koji nam daju samo fragmente,

autobiografski izvori daju predstavu o općoj atmosferi, kulturi i sl., autobiografski izvori

dosta često govore o događajima o kojima nema pisanih dokumenata. Autobiografske

izvore najbolje je koristiti sa dopunama iz drugih izvora. Autobiografije nam govore o

tome kako su nastali drugi akti i sl. Problem autobiografija je pitanje autentičnosti izvora.

Poznato je da postoji veliki broj falsifikata koje su napisali „pisci duhovi“ koji se kriju iza

imena poznatih ličnosti. Najčešće žrtve falsifikata su mrtve osobe. Za autobiografske

izvore najvažnije je pitanje unutrašnje kritike, i to prije svega zašto je napisan neki tekst

Novine

Nastale iz sredstava za obavještavanje, to je uglavnom organizovani oblik

prenošenja vijesti, u njih možemo ubrojati razne publicističke materijale. Od početka 19.

stoljeća produkcija novina naglo je porasla tj. nakon pronalaska tehnologije za brzo

štampanje. Novine su se kroz historiju često mijenjale ali su zadržale svoju

raznovrsnost. Novine kao historijski izvor su veoma značajne ali traže poseban pristup

sa velikom dozom kritike. Kod novina nisu sporne stvari autentičnosti, vremena i mjesta

nastanka, one nisu pogodne ni za falsifikovanje. Jedan od problema novina je kada se

autor javlja anonimno ili pod pseudonimom, čije se utvrđivanje vrši ispitivanjem stila i

arhivskim istraživanjem. Novinari vrlo često crpe podatke iz nepouzdanih izvora, vijesti

se preuzimaju isto tako novine su vrlo brzo postale i oružje političkih i društvenih

obračuna. Novine je najbolje kombinirati sa drugim historijskim izvorima. Kod novina je

najvažnije obratiti pažnju na unutrašnju kritiku.

7

Pisma

Posebnu vrstu historijskih izvora čine pisma. Ima ih više vrsta: autobiografska-

sadrže saopštenja lične prirode, poslovna-nastaju u službenim odnosima; publicistička-

namjenjena javnosti; literarna-nastala još u starom vijeku,ima ih i danas samo

mijenjajući svoj oblik. Današnji tip pisma se razvio još u srednjem vijeku. Zadržala su

samo nekoliko formalnih elemenata: oslovljavanje adresanta, pozdrav, potpis i datum,

sve ostalo je slobodno i promjenjivo. Kod korištenja pisama nameće se pitanje njihove

autentičnosti, jer postoji veliki broj krivotvorenih pisama npr. pisma osmanskih sultana iz

srednjeg vijeka. Kada je sačuvan veći broj pisama između istih korespondenata treba

utvrditi red po kome su stizala i na koja se pisma odgovaralo. Takođe, jedan od većih

problema je i pitanje istinitosti pisma, što se kontroliše sa drugim raspoloživim

podacima.

Materijalni ostaci

Materijalne ostatke čini grupa od više vrsta izvora koji po saznajnoj vrijednosti

spadaju u ostatke, a javljaju se u obliku predmeta. Njihovo korištenje traži specijalna

znanja i metode. Najčešće se ovi izvori otkrivaju arheološkim iskopavanjem. Za ove

izvore naročito kad nema pisanih izvora, veoma važne su forme, ukrasi, tehnika izrade

itd. Među materijalnim ostacima naročitu pažnju privlače novci, pečati i likovna

umjetnička djela. Novci predstavljaju dragocjen izvor za historiju privrede.

Proučavanjem novca se bavi pomoćna historijska nauka- numizmatika. Pečati pružaju

značajne podatke svojim natpisima i likovnim prestavama. Proučava ih sfragistika

Usmena tradicija

Posebnu vrstu izvora čine usmeni izvori ili usmena tradicija. Jedni od njih su više

a drugi manje pouzdani. Tako se usmeno kazivanje očevidca o događajima u kojima je

učestvovao skoro i ne razlikuje od memoara. Usmeno kazivanje je neka vrsta

improvizacije,pa ima i veše mogućnosti da se napravi greška. Druge vrste usmenog

kazivanja su daleko nepouzdanije. Takav je slučaj sa genealoškom legendom, u koje

ljudi unose svoje porijeklo po nekoliko generacija unazad. Takve genealogije, ukoliko

idu dalje od tri generacije su plod fantazija. Znatno nepouzdanije su usmene legende

8

vezane za neko mjesto, lokalitet ili spomenik. Vrlo su brojne kod lakovjerne publike.

Najčešće su to etiološke legende. Usmeno kazivanje osim u slučaju kazivanja očevidca,

nema vrijednost za historijsko saznanje.

II Prikupljanje izvora i obavještenja

Izbor teme za obrađivanje

Izbor teme za naučni rad je za historičare veoma važno pitanje. Nema dobrih i

loših tema, ali postoji veliki broj stvari o kojima treba voditi računa : tema ne smije biti

beznačajna, niti preuska i preširoka, već treba biti podesna za obradu, te po mogućnosti

što savremenija. U praksi pred svaku nauku se postavlja određeni društveni cilj koji ona

u određenom vremenu treba da realizuje. Neophodno je da on bude izraz stvarnih

potreba nauke, a ne nekih ideološki ili politički diktat. Cjelokupan rad historičara se

zasniva na proučavanju izvora i literature. Zbog toga historičar mora prvenstveno

poznavati sredstva pomoću kojih će se orijentisati u spisima i knjigama da bi mogao

odabrati ono što mu je potrebno za rad. Prije svega on mora poznavati rad i

obavještajna sredstva ustanova u kojim se izvori i literatura čuvaju (arhivi, muzeji i

biblioteke), naročito elemente bibliografije. Taj proces istraživanja teme, tj. skupljanja

potrebnih izvora i obavještenja o temi, naziva se heuristika.

Bibliografija

Bibliografija predstavlja popis naslova spisa sastavljen i uređen po jednom

stalnom načelu po čemu se ona razlikuje od bilo kakvog proizvoljnog spiska. To stalno

načelo može biti izbor djela za neku struku ili neku temu, ili neki sistem klasifikacije.

Bibliografijom se u širem smislu naziva i čitava aktivnost čiji je cilj popisivanje štampanih

djela. Što se tiče podataka o knjizi koji se navode u bibliografijama ne postoji jedinstven

stav ni istvojetna praksa : podaci u bibliografijama koje izdaju bibliografske ustanove se

razlikuju od podataka u bibliografijama koje donose naučnici u svojim djelima. Ipak,

postoje neka stalna pravila, tj. utvrđeni i uhodani sistem podataka koji se nalaze u

bibliografijama. U bibliografijama nikad ne izostaje prezime autora dok se navodi samo

početno slovo imena. Od potpunog naslova (unutrašnja naslovna strana knjige) prezime

je odvojeno zarezom. Poslije tačnog naziva dolazi oznaka sveske (ukoliko je djelo

9

sastavljeno od više svezaka), potom zarez, pa mjesto i godina izdavanja. Kod navoda u

naučnim djelima knjiga ne dobija oznaku broja strana, ali se zato arapskom cifrom

bilježi koje je izdanje, iznad oznake sveska, ili iznad godine izdanja.

Drugi karakterističan slučaj je kad je knjiga izdata u nekoj seriji ili kolekciji :

navodi se njen naziv i broj knjige u seriji ili kolekciji. Treći slučaj je kod članaka u

časopisima, zbornicima i slično. Tada se poslije autorovog prezimena i naslova, poslije

zareza daje naslov časopisa ili zbornika, redni broj njegove knjige ili sveske i to uvijek

araspkim ciframa. Neke bibliografije donose nepotrebne podatke : o formatu publikacije,

broju strana i priloga, o izdavaču i cijeni i sl. Za istraživača (historičara) su značajni

jedino podaci vezani za sadržaj knjige.

Postoji i nekoliko vrsta bibliografija : posebne bibliografije i one koje su objavljene

kao sastavni dio nekog spisa. Posebne bibliografije se prema materijalu koji popisuju

dijele na tekuće i retrospektivne. Tekuće bibliografije izlaze periodično i popisuju sve što

se štampa u jednoj zemlji ili što se objavljuje iz jedne nauke ili naučne obasti u jednoj

zemlji ili čitavnom svijetu. Izdaju ih bibliografski instituti pa i naučni časopisi.

Restrospektivne bibliografije prikazuju šta je u jednom vremenskom periodu štapmano u

jednoj zemlji, ili što je negdje štampano iz jedne oblasti ili na jednu temu. Postoje i

analitičke ili kritičke bibliografije koje prikazuju i sadržaj popisanih publikacija i kritički ga

ocjenjuju.

U bibliografskom opisu primjenjuje se sistem ISBD (M) (International Standard

Bibliographic Descriptin for Monographies). Za korisnika bibliografije veoma je važno

pitanje klasifikacije. Svaki popis je koristan samo ako je pregledan i rasporedom

naslova pokazuje u koju oblast spada sadržaj pojedine publikacije. Sistem klasifikacije u

najvećoj mjeri zavisi od karaktera bibliografije. Najveću teškoću u klasifikaciji

historijskog materijala predstavlja činjenica da se historija ne da sistematski podijeliti

kao mnoge druge nauke. Klasifikacije se može vršiti po hronološkom, teritorijalnom i

tematskom kriteriju. Među mnogobrojnim sistemima klasifikacije u bibliografijama,

naročito velikim, najznačajniji je i najviše se primjenjuje sistem univerzalne decimalne

klasifikacije (UDK). Poznavalac UDK sistema će pomoću simbola u nekoj bibiliografiji,

bibliotečkom katalogu i sl. lako prepoznati sadržaje neke publikacije koja je napisana na

10

jeziku koji uopšte ne poznaje. Sistem ove klasifikacije je jedinstven u čitavom svijetu i o

njemu se brine Međunarodna federacija za dokumentaciju. Pored posebnih bibliografija

postoje i drugi izvori bibliografskih obavještenja. Najvažniji među njima su teorijske

knjige i rasprave. U njima se navode podaci o svim tekstovima koje je historičar na neki

način koristio. Postoji još jedan način navođenja bibliografskih podataka koji se

primjenju u svim vrstama historijskih djela, a naročito kod kraćih sastava i rasprava.

Podaci se donose u tzv. kritičkom aparatu ispod teksta. Ti pokazatelji mogu biti

zvjezdice, brojevi ili neke skraćenice.

Kod sakupljanja bibliografskih obavještenja i historijskih djela treba poštovati

određena pravila : poći od najopštijih djela koja sadrže bibliografske podatke, izdvojiti

specijalnu literaturu iz oblasti u koju spada predmet interesovanja, te u tim djelima tražiti

rasprave i izvore koji se odnose na sam predmet. Historijska djela ne mogu pružiti

historičaru sve što je potrebno za sakupljanje bibliografskih podataka. Prije svega zbog

toga što historijska djela zastarijevaju dosta brzo baš po pitanju bibliografije, tj. sadrže

podatke samo o radovima koji su objavljeni prije nego što je knjiga štampana. Veliki

značaj za prikupljanje bibliografskih obavještenja pripada raznim opštim i specijalnim

enciklopedijama.

Arhivi

Arhivi su ustanove koje evidentiraju, čuvaju, sređuju i omogućavaju korištenje

arhivske građe. Razlikuju se od registratue koje predstavljaju „žive arhive“, tj. službe

pojednih organizacija čiji je zadatak da čuvaju i sređuju dokumentaciju koja nastaje u

njihovom poslovanju. Između registrature i arhiva postoji prirodna veza : ono što je bilo

u regisraturi nakon izvjesnog vremena (najčešće 30 godina) dolazi u arhiv i postaje

arhivska građa. Od XIX st. arhivska građa u arhivima sređuje se po utvrđenim kriterijima

i pravilima. Najčešće je to tzv. princip provenijencije (porijekla), tj. isto onako kako je bila

sređena u registraturama.

Skup svih spisa nastalih u toku rada jedne registrature čini arhivski fond te

registarure. Za razliku arhivskog fonda koji predstavlja organsku cjelinu nastalu iz rada

jedne registrature, u arhivima postoje i arhivske zbirke koje predstavljaju skup

dokumenata sastavljen u vještačku cjelinu od strane arhivista. Poseban arhivski fond

11

može predstavljati i ostavština pojedinih ličnosti kad obuhvata spise nastale u njenom

radu. Fondovi najčešće nastaju iz registratura državnih organa, privrednih organizacija i

sl.

Cjelokupan sistem rada sa arhivskom građom čini arhivsku djelatnost. Osnove

njenog stručnog rada pruža arhivistika kao veoma značajna naučna disciplina, a nosioci

poslova su stručni radnici u arhivima - arhivisti. Historicar kada hoće da se koriste

arhivskom građom u naučne svrhe mora poznavati i određene elemente uredjena i

načina rada arhiva kao ustanova ciju građu koriste. U tom pogledu mu pružaju važnu

pomoć naučno - obavještajna sredstva arhiva koje izrađuju arhivisti. Postoje tri vrste

takvih sredstava : sistematski pregledi fondova, inventari i registri.

Sistematski pregledi fondova daju najopštije informacije o sadržini jedne

registrature, odnosno imaoca arhivkse građe. Takvi pregledi predstavljaju ustvari opštu

šemu strukture fondova arhiva. Kao najopštije cjeline navedene su grupe fondova: npr.

sudstvo i tu su popisani fondovi pojedinih sudova čiju arhivsku građu taj arhiv posjeduje.

Sistematski pregled fondova je obično dosta malog obima i vrlo je pregledan. Vodi se u

obliku knjige ili kartoteke.

Inventari su detaljniji opisi sadržine pojedinog arhivskog fonda ili zbirke. Oni

imaju i funkciju službenih knjiga. Postoje sumarno - analitički inventari koji predstavljaju

kombinaciju dva pristupa na popisu građe jednog fonda. Inventari se vode u obliku

knjige i štampaju se tek pošto su konačno uređeni tako da ne mogu nastati nikakve

promjene. To je važno zato što inventar svojim oznakama fondova i serija daje

signaturu. Te signature su sastavljene od raznih znakova : slova, rimskih i arapskih

brojeva.

Registrature imaju samo neki arhivi i to samo za pojedine dijelove svojih fondova,

oni pružaju podatke o sadržaju pojedinih dokumenata i to : podatke o mjestu i datumu

izdavanja dokumenata, o tome ko ga je napisao i kome je upućen, ukratko donose bitne

elemente sadržaja i niz podataka o spoljašnjim osobinama dokumenta. Registri se

izrađuju u obliku kartoteke i redaju se po signaturi.

12

U arhivima se arhivska građa čuva u posebnim prostorijama - arhivskim depoima

i u njih imaju pristup samo određeni službenici. Ista se daje na čitanje u određenim

prostorijama - čitaonicama arhiva koje su pod nadzorom određenog službenika. Rad

istraživača u arhivu započinje traženjem dozvole koju daje ovlašteno lice, a na osnovu

zahtijeva iz kojeg se vidi cilj i tema istraživanja. Potom istraživač dobija informativna

sredstva iz kojih navodi signature dokumenata ili omota građe koju od službenika arhiva

dobija na uvid. Korisnik pri preuzimanju i vraćanju u prisustvu službenika prebrojava

dokumente.

Biblioteke

Razlika između biblioteke i arhiva se pravi na taj način što se bibliotekama

pripisuje čuvanje štampanih knjiga, a arhivima rukopisnog materijala. Razlika je mnogo

jasnija kada se uzme u obzir način postanka spisa koji se čuvaju u jednoj ili drugoj

ustanovi. Arhivi čuvaju spise koji su nastali u poslovnim odnosima između ustanova i

pojedinaca, a u bibliotekama se nalaze spisi koji su nastali iz naučne, umjetničke ili

slične ambicije.

Skup svih spisa koje sadrži jedna biblioteka naziva se knjižni fond biblioteke.

Velike biblioteke imaju i svoja rukopisna odjeljenja u kojima se posebno čuvaju rukopisi.

Književni fondovi pojedinih biblioteka se veoma razlikuju i zavise od namjene ili načina

postanka biblioteke. Velike biblioteke imaju raznovrstan fond i vrše nabavku knjiga iz

svih oblasti znanja i umjetnosti. Svako ko koristi biblioteke u svom traganju za izvorima i

literaturom mora približno znati profil književnog fonda pojedinihg važnih biblioteka.

Takvo znanje se dobija iskustvom i radom u bibliotekama.

Obavještenja o svakoj pojedinoj knjizi koju posjeduje neka biblioteka pružaju

bibliotečki katalozi kao osnovno informativno sredstvo. Tek preko kataloga čitalac može

doći u dodir sa knjigom koja ga interesuje, jer je samo pomoću kataloga službenik može

pronaći i staviti na raspolaganje čitaocu. Postoje dvije grupe kataloga : jedna, koja daje

podatke koje se knjige kojih autora posjeduju, i druga, koja daje podatke koje se knjige

iz neke naučne oblasti ili o pojedinom predmetu nalaze u biblioteci.

13

Najvažniji je abecedni autorski katalog. On se sastoji od kartonskih listića koji za

svaku knjigu daju određene podatke. To su u osnovi isti podatci koji se navode u

bibliografiji: prezime i ime autora, naslov knjige, eventualno kolekcija u kojoj je ta knjiga

izdata, izdavač, mjesto izdanja, broj strana i priloga. Svi ti podatci se unose strogo

ujednačeno po određenim pravilima. Prezime i ime autora se daje u gornjem lijevom

uglu a signatura knjige u desnom. U slučaju da je knjigu napisalo više autora kao

odrednica služi ime prvog autora, a kod imena ostalih se nalazi uputni listić koji upućuje

na to ime. Upotrebom brojnih uputnih listića dobar katalog otklanja mogućnost greške ili

nesporazuma.

Druga grupa kataloga pruža podatke šta određena biblioteka ima o pojedinoj

struci ili pojedinom predmetu. Takvi katalozi vrše funkciju bibliografije i namijenjeni su

korisnicima koji ne znaju autore i naslove knjiga već samo oblast ili predmet za koji su

zainteresovani. Kod predmetnog kataloga se u odrednici nalazi predmet o kome knjiga

govori,a odrednice su poredane abecednim redom. Slaba strana ovog kataloga je ta što

korisnici ne znaju kako je odrednica formulisana. Bolji od njega je stručni ili sistematski

katalog kod koga su odrednice poredane po strukturi pojedine nauke.

Pri korištenju knjižnog fonda neke biblioteke mora se voditi računa o nekim

specifičnostima njihovih kataloga. Najčešće zbog toga što su u njima ostali neki

zastarjeli sistemi jer je reorganizacija kataloga biblioteke koja ima nekoliko stotina

hiljada knjiga veoma složen posao

Radna bibliografija

U toku rada na prikupljanju izvora i obavještenja za određenu temu, čije je

istraživanje postavljeno kao naučni cilj, naučni radnik sastavlja tzv. radnu bibliografiju. U

nju se unose svi podaci do kojih se dođe u procesu traganja za izvorima i literaturom.

Radna bibliografija je i posljednja prilika da naučnik još jednom provjeri mogućnost

opravdanosti obrade izabrane teme, prije nego što pređe na najsloženiji i suštinski

najvažniji dio posla.

14

III Kritika izvora

Pojam i zadaci

Pojam kritika potiče od grčke riječi krinein što znači izdvajati, odvajati i rasuđivati.

Kritika je jedan od najvažnijih dijelova historijske metodologije, jer historija je postala

znanost onog momenta kada je postavila pitanje da li su izvori koji se koriste zaista ono

za šta se izdaju i da li je tačno ono što oni sadrže.

U svakodnevnom životu, kritika obično ima negativno značenje, jer upućuje na

otkrivanje nedostataka, slabosti, mahana ili nesavršenosti ljudskog djela ili ličnosti.

Međutim, u historijskoj znanstvenoj metodologiji, kritika ne predstavlja samo traganje za

falsifikatima i neistinama, već ona teži ka utvrđivanju stepena vjerodostojnosti i

originalnosti izvora. Do danas, kritika je postigla velike uspjehe u otkrivanju falsifikata i

neistina, ali je njen mnogo važniji zadatak da otkrije u kojoj mjeri se historičar može

osloniti na autentične izvore.

Kritika izvora sastoji se u kritici teksta, odnosno vanjskoj kritici, koja za cilj ima

ispitivanje originalnosti jednog izvora, tj. da li sačuvani izvor zaista predstavlja ono za

šta se izdaje, i u kritici iskaza, odnosno unutrašnjoj kritici, koja za cilj ima ispitivanje

tačnosti onoga što izvor sadrži, odnosno da li se tome, i u kojoj mjeri, smije vjerovati.

Kritika teksta je usmjerena ka formalnim, a kritika iskaza ka sadržajnim elementima

izvora. U kritici važnu ulogu imaju i pomoćne historijske discipline.

Falsifikat, interpolacija i zabluda

U izučavanju prošlosti, historičar mora da zna da postoje mnogi falsifikati koji su

nastali sa ciljem da se iskrivi istina. Motivi onih koji su stvarali te falsifikate su različiti, i

sežu od materijalne koristi (kao što je falsifikovanje povelja i drugih dokumenata u cilju

dobijanja prava ili posjeda, ili falsifikovanje novca), do psiholoških motiva (kao što su

želja za isticanjem, uspjehom, ostvarenjem političkih ciljeva, rodoljubivim zanosom itd.).

Jedan od primjera falsifikata nastalih iz rodoljubivih zanosa su Kraljevodvorski i

Zelenogorski rukopisi u Češkoj. Oni su dugo vremena držali češko društvo podijeljeno,

a znanstvenici su na kraju otkrili da se radi o falsifikatima. Također su česti politički

falsifikati, na primjer iznuđena priznanja optuženih za vrijeme Staljinovih čistki.

15

Međutim, samo prepoznavanje falsifikata nije završen posao. Važno je razlikovati

falsifikat od neistinitog izvora. Autentični izvori mogu da sadrže neistinite podatke, a s

druge strane, i falsifikat može da sadrži istinite podatke. Primjer toga je sljedeći : jedan

manastir imao je povelju Karla Velikog, ali se ta povelja u međuvremenu izgubila.

Monasi su odlučili napraviti istu takvu povelju i predstaviti je kao povelju koja potiče od

Karla Velikog. Takva nova povelja je nedvojbeno falsifikat, ali ona ipak sadrži istinite

podatke (naravno, samo u slučaju da su monasi unijeli istinite podatke).

Još jedna važna stvar za historičara jeste razlikovanje falsifikata, originala,

autentičnog izvora i kopije ili prepisa. Naime, u jeziku i praksi historičara, suprotno

falsifikatu nije original, nego autentičan izvor. Originalu je suprotna kopija ili prepis.

Prilikom kritikovanja nekog izvora, kritika teksta (vanjska kritika) utvrđuje da li se

radi o originalu ili kopiji, dok kritika iskaza (unutrašnja kritika) utvrđuje da li su podaci

koje izvor sadrži tačni i vjerodostojni, i u kojoj mjeri.

Pored pravih falsifikata, postoje i oni izvori koji su kao cjelina tačni, ali su neki

njihovi dijelovi izmijenjeni. Tada se radi o interpolaciji, odnosno umetanju dijela teksta.

Interpolacija može nastati namjerno i nenamjerno. Ona se obično pojavljuje kod prepisa

kada prepisivač, namjerno ili nenamjerno, izbaci određeni dio teksta (nekoliko redaka ili

pasusa) i umjesto njih ubaci drugi dio teksta sa drugačijim podacima.

Još jedna opasnost koja se tiče izvora jeste da izvor bude smatran za nešto za

što nije namijenjen. Usljed nedovoljnog poznavanja ili nesavršenih znanstvenih metoda,

historičar može vjerovati da je izvor falsifikat, iako on to doista nije, i obratno. Tada se

historičar nalazi u zabludi. U zabludi je i kada autentičan izvor smatra falsifikatom i

obratno.

Kritika izvora i pomoćne historijske discipline

Kritika izvora historičaru mora da omogući sljedeće : da pomogne da se kod više

očuvanih rukopisa jednog izvora rekonstruiše tekst tako da bude što bliži i vjerniji onom

autentičnom tekstu, da otkrije eventualne umetke ili spontana kvarenja teksta, da

omogući utvrđivanje vremena i mjesta nastanka izvora, da omogući da se otkrije

nepoznati autor izvora, da otkrije uzajamnu zavisnost izvora, porijeklo vijesti itd.

16

Iako su postupci kritike izvora različiti, ipak postoje osnovni principi na kojima se

zasniva svaka kritika izvora. Prvenstveno, kritika se temelji na upoređivanju. Drugim

riječima, prilikom ispitivanja autentičnosti izvora, historičar upoređuje vanjske i

unutrašnje karakteristike tog izvora sa drugim izvorima koji potiču iz istog vremena ili sa

iste teritorije kao i prvi izvor. Naravno, ukoliko je izvor kojeg istražujemo sačuvan u

originalu, on će neminovno imati neke zajedničke karakteristike sa drugim izvorima tog

doba ili teritorije.

U upoređivanju veliku ulogu za historičara ima erudicija (učenost), odnosno

sposobnost samog historičara i opus njegovog znanja. Na primjer, historičar koji

istražuje srednjovjekovnu bosansku historiju mora da zna pisma kojima su povelje

pisane, materijal, način uobličavanja povelja, kancelarijsku praksu, formulare, titule

izdavača povelja, načine bilježenja datuma, pečate itd. Međutim, povelje nisu jedini

izvori, jer postoje i biografije, književni sastavi, arhivska građa, novac, likovni spomenici

i drugo. Zbog svega toga, historičar ne može sam sve proučavati, pa mu u tome

pomažu discipline koje se nazivaju pomoćnim historijskim disciplinama.

Paleografija : (grč. palaios – star, grafein – pisati, urezivati) se bavi razvojem

pisama i izučavanjem svega što je u vezi sa pisanjem. S obzirom da su se kroz historiju

čovječanstva razvijala različita pisma i načini pisanja, jedan od zadataka paleografije je i

proučavanje tih sistema pisanja. Ona prati razvoj nekog pisma, pa na osnovu toga

može da odredi iz kojeg perioda potiče neki izvor. Na primjer, latinično pismo se veoma

brzo razvijalo, tako da se skoro svako stoljeće (nekad čak i decenije) odlikuje drugačijim

načinom pisanja, pa na osnovu toga paleografija određuje starost tog izvora. Pored

vremenskog, moguće je i teritorijalno određivanje izvora. Opet na primjeru latinice ;

postojale su razne regionalne škole i mnoge od njih su imale različite načine pisanja, pa

utvrđivanje načina pisanja daje rezultat i u određivanju prostora sa kojeg izvor potiče.

Paleografija ima najveću ulogu u proučavanju dokumenata iz starog i srednjeg

vijeka, ali se također primjenjuje i u novom vijeku. Od XV stoljeća, njoj pripada i

kriptografija koja proučava razne šifre i kodove korištene u, najčešće, diplomatskim

prepiskama.

17

Kao posebna pomoćna disciplina razvila se epigrafika (grč. epi – na, grafein –

pisati, urezivati) koja proučava natpise na tvrdim materijalima : kamenu, metalu, drvetu

itd. Ona pomaže u čitanju i razrješavanju tih natpisa, te dopunjavanju oštećenih.

Pored epigrafike, za paleografiju je važna i filigranologija (od riječi filigran koja

iznačava vodene znake na hartiji). Od početka proizvodnje hartije u Europi stavljali su

se znaci koji su bili različiti od radionice do radionice. Filigranologija se bavi

proučavanjem tih znakova, pa njeni rezultati mogu biti važni za historičare jer je moguće

utvrditi vrijeme i prostor nastanka hartije. To je posebno važno za određivanje datuma

onih izvora u kojima se ne navodi kada su nastali. Problem dolazi u slučajevima kada

radionice dugo vremena koriste isti znak, pa nije moguće precizno utvrditi datum

nastanka hartije.

Hronologija : (grč. hronos – vrijeme) proučava načine računanja vremena.

Postoje matematičko-astronomska i tehnička ili historijska hronologija. Prva se

računanjem i mjerenjem vremena na osnovu nebeskih tijela, a druga proučava način

mjerenja vremena kod raznih naroda tokom historijskog procesa.

Obje vrste su tijesno povezane i međusobno sarađuje. Njihova važnost ogleda

se u tome što su u različitim periodima u prošlosti različiti narodi na drugačije načine

računali vrijeme. Kršćani godine računaju od rođenja Isusa Krista, muslimani od

preseljenja poslanika Muhameda iz Meke u Medinu (Hidžra, 622. godine kršćanskog

kalendara), a stari Bizantijci su godine računali od 5508. st. e. za koju su smatrali da je

godina stvaranja svijeta. Ovaj sistem u Rusiji bio je na snazi sve do Petra Velikog i u

srednjovjekovnoj Srbiji. Također, u različitim sistemima su i dužine samih godina i

njihova podjela drugačije.

Značaj hronologije je u tome što pruža oslonac za kritiku pokazujući kakvi su

običaju vladali pri datiranju određenog dokumenta koji potiče iz određenog doba.

Diplomatika : (grč. diploma – povelja) je pomoćna historijska disciplina koja es

bavi ispitivanjem autentičnosti srednjovjekovnih povelja. Zbog raznovrsnosti povelja

postoje diplomatike carskih povelja, papskih povelja, bizantijska diplomatike i druge.

Ona izučava vanjska i unutrašnja obilježja povelja i u svom radu postigla je velike

18

uspjehe. Pored povelja, diplomatika proučava i rad kancelarija, notarijata, pravnih

shvatanja o dokumentima itd.

Sfragistika ili sigliografija (grč. sfragis, lat. siglium – pečat) je pomoćna

disciplina koja se izdvojila iz diplomatike i bavi se proučavanjem pečata. Pečati su kroz

historiju bili veoma važno sredstvo ovjeravanja dokumenata, vremenom su mijenjali svoj

oblik, natpise na njima, način otiskivanja i sl., pa proučavanje pečata daje pouzdane

kriterije za određivanje mjesta i vremena nastanka dokumenta.

Numizmatika (lat. nummus – novac) se bavi proučavanjem novca. Podaci do

kojih dolazi numizmatika proučavajući izgled novca, natpise i predstave na njemu,

težinu i sastav, uzastoponost pojedinih emisija novca i drugog vrlo su dragocjeni, prije

svega za historiju privrede, prava, zatim zbog raznovrsnih simbola za historiju političkih

ideja itd. Historija umjetnosti također ne može zaobići likovne elemente na novcu.

Metrologija (grč. metron – mjera) je srodna numizmatici, ona proučava sistem

mjera kroz historiju. Njena najvažnija uloga je u tome što omogućava razumijevanje

različitih promjena mjera koji se javljaju u historijskim izvorima. Rezultati do kojih onad

dolazi najvažniji su za historiju privrede.

Heraldika je specifična pomoćna disciplina za historiju srednjeg i novog vijeka.

Ona se bavi proučavanjem grbova i drugih heraldičkih znakova, pa se njeni rezultati

koriste u dosta ograničenoj mjeri, npr. za određivanje pripadnosti određenoj porodici ili

zemlji spomenika koji ima neki heraldički znak.

Historijska topografija i historijska geografija pružaju usluge historičarima

time što utvrđuju lokaciju oblasti, župa i mjesta koji se javljaju u historijskim izvorima. U

historijskim izvorima se nailazi na nazive rijeka, planina, krajeva, mjesta, naselja i dr.

koji su izašli iz upotrebe, pa je njihovo proučavanje korisno i za historičare.

U kritici izvora historičaru pomažu i druge zasebne znanosti koje nisu toliko

vezane za historiju. Tu prije svega dolaze razne grane filologije (znanosti o jezicima), a

zatim i druge znanosti koje nisu toliko važne za kritiku, već za razumijevanje historijskog

procesa.

19

Utvrđivanje vremena nastanka teksta

Postoje dva načina utvrđivanja vremena nastanka teksta. Prvi je pomoću

formalnih elemenata, a drugi pomoću podataka iz sadržaja teksta. U nekim slučajevima

više koristi prvi, u nekim drugi slučaj, ali je najčešća njihova kombinacija.

Prvi način, pomoću formalnih elemenata, se sastoji u upoređivanju sa pismom,

pisaćim materijalom, jezikom i stilom drugih izvora čiji je datum nastanka poznat. Na

ovaj način određuje se približno vrijeme nastanka teksta, ali ovaj način nije uvijek

siguran i nije precizan.

Dosta pouzdaniji je drugi način, pomoću sadržaja. To je moguće kada se u tekstu

spominje neki događaj čiji je datum poznat, pa time sam tekst navodi na zaključak u

kojem vremenskom periodu je nastao tekst. Ipak, ni ovaj način nije toliko precizan u

određivanju vremena nastanka teksta.

Zbog toga se pristupa skupljanju svih podataka i kombinovanom utvrđivanju

vremena nastanka teksta. Metoda je takva da se, nakon grupisanja svih tih podataka,

odrede dvije granice između koji je tekst morao nastati. Prva granica, terminus post

quem, je granica poslije koje je tekst morao nastati. Druga granica, terminus ante

quem, je granica prije koje je tekst morao nastati. U upotrebi su i izrazi terminus ante

quem non, ili granica prije koje izvor nije mogao nastati, i terminus post quem non,

odnosno granica nakon koje izvor nije mogao nastati. U suštini radi se o istoj stvari,

samo se nazivi razlikuju. (primjer na A. Kožar, 93-94)

U ovom slučaju, koji omogućava dosta precizno datiranje nastanka teksta,

historičar mora da obrati pažnju na svaki mogući detalj u tekstu koji mu može poslužiti

za određivanje vremena nastanka teksta. On mora da u obzir uzima sve događaje ili

pojave koji se spominju u tekstu, a čiji je datum poznat, i da na osnovu njih stvara sebi

terminus ante i post quem.

Ako se radi o datiranju pisama čije je vrijeme nastanka nepoznato, onda postoji i

drugi metod. Uslov za njega je da postoji korespondencija dva ili više korespondenata, i

da postoji niz pisama između njih dvojice. Tada pismu koje želimo datirati treba na

osnovu sadržine otkriti pravo mjesto u lancu pisama i hronologija je utvrđena.

20

Utvrđivanje mjesta nastanka teksta

Utvrđivanje mjesta nije toliko važno kao utvrđivanje vremena nastanka teksta. Pri

utvrđivanju mjesta najbolje rezultate pruža analiza sadržaja. Tekst može dati neki singal

o tome gdje se autor nalazio u trenutku pisanja. Najčešće tekst otkriva mjesto postanka

izvora time što u centru pažnje drži ličnosti ili gradove određene oblasti. Najznačajniji u

tom pogledu su anali i ljetopisi, jer se u njima navode razne stvari koje su autora

dojmile. Ovdje, naravno, nije moguće utvrđivanje početne i krajnje granice, kao kod

vremenskog određenja, već se utvrđivanje zasniva na stvaranju krugova, od kojih oni

najmanji daju najpreciziniju lokaciju nastanka teksta.

Naravno, mora se uzeti u obzir i to da većina izvora nije nastala tamo gdje je

pronađena, jer su mnogi dokumenti završili u institucijama kao što su arhivi, muzeji i

biblioteke. Zahvalno je za historičara kada te institucije bilježe put kojim je izvor dospio

do njih.

Utvrđivanje autora teksta

Utvrđivanje autora teksta je jedan od najvažnijih i najsloženijih zadataka kritike

teksta. Ono dolazi nakon utvrđivanja vremena i mjesta nastanka tog teksta, a moguće

situacije su : pripisivanje teksta jednom poznatom autoru, otkrivanje sasvim nepoznatog

autora i osnovnih elemenata njegove biografije, nekad se kritika mora zadovoljiti samo

približnim određivanjem društvenog kruga kojem autor pripada, nekad se dolazi do

spoznaje da je tekst napisalo više autora, nekad je autor pisao pod psuedonimom itd.

Utvrđivanjem vremena i mjesta nastanka teksta sužava se krug mogućih pisaca.

Nakon toga slijedi analiza vanjskih obilježja, kao što su pismo, jezik, stil itd. Međutim, to

nisu nimalo jednostavni zadaci, jer pismo nije bilo individualizovano dugo vremena, a

tek od XVIII stoljeća bi se mogli raspoznavati rukopisi različitih autora.

Nešto pouzdanije je utvrđivanje jezika i stila, jer svaki pisac ipak ima lične

karakteristike koje se odražavaju u načinu izražavanja, rečeničkim okretima, stilskim

figurama i sl. Tu mnogo pomaže filologija koja je razvila posebne statističke metode

kojima se utvrđuje učestalost pojedinih riječi, iskaza, rečeničkih okreta i sl. Međutim,

ova metoda nije primjenjiva kada se radi o autoru čija druga djela nisu poznata. Tada se

21

pristupa analizi sadržaja teksta, što je dosta teško i nepouzdano, pa zbog toga i dobar

dio tekstova nema utvrđenog autora. U tim slučajevima kritika se mora zadovoljiti time

što odredi društveni ili kulturni krug kome autor pripada.

Također su veoma problematični pseudonimi. Oni su se počeli koristiti od XVIII

stoljeća, a njihovo dešifrovanje nije lahko. Najvažnije je i ovdje analiziranje jezika i stila,

ali je potrebno još i tragati po arhivima listova, jer su mnogi autori pod pseudonimom

pisali preko listova. Ipak, iako je utvrđen značajan broj pseudonima, i čak postoji rječnik

pseudonima, historijska kritika je pred određenim brojem pseudonima ostala nemoćna.

Utvrđivanje zavisnosti tekstova

Kada više izvora iznosi isti sadržaj u istoj ili približno istoj formi, može se

pouzdano zaključiti da postoji neka veza među njima. Tada se radi o srodnim izvorima,

a veze među njima mogu biti veoma komplikovane.

Najjednostavniji slučaj je kada postoje dva srodna izvora. Već samo utvrđivanje

da su srodni je dosta obavljenog posla, i naravno preostaje da se utvrdi koji je izvor

zavisan od kojeg. Tada se pristupa vremenskom određenju izvora, ili ako je moguće

utvrđivanju autora izvora, pa se na osnovu toga može utvrditi koji izvor je osnovni, a koji

izvedeni. Razumljivo, samo onaj koji je mlađi može biti zavisan od onog starijeg izvora.

Naravno, postoje i slučajevi kada nije poznato vrijeme nastanka izvora, pa se tada

upoređuju sadržaji oba teksta tragajući za bilo kakvim znakovima koji bi otkrili koji izvor

je od kojeg preuzimao podatke. Najčešći slučajevi su lična imena, imena mjesta ili neki

posebni pojmovi koji su korišteni ranije, ali u vrijeme prepisivanja nisu bili u upotrebi.

Naravno, postoje i slučajevi kada postoje tri srodna izvora, pa je utvrđivanje

zavisnosti tada mnogo teže. Ukupno je moguće devet kombinacija, ali se one mogu

svesti na tri osnovne varijante. Prva od njih je kada dva izvora (A,B i C) uzimaju

podatke iz prvog ( B A C ), zatim kada drugi izvor uzima podatke iz prvog, a treći

iz drugog ( A B C ), i treća varijanta kada treći izvor uzima podatke iz prvog, a

drugi iz trećeg ( A C B ). Naravno, moguće je i da se izvori B i C nađu na prvom

mjestu, čime se broj kombinacija povećava.

22

Inače, kod tri srodna izvora, metod se svodi na onaj gdje postoje dva izvora. U

principu kao pravilo se može uzeti da ako dva izvora imaju različite elemente koji se

poklapaju sa trećim izvorom, onda se može reći da su oni nezavisno jedan od drugog

uzimali podatke. Ali, ako dva izvora imaju slične zajedničke elemente koji se poklapaju

sa prvim izvorom, onda se u većini slučajeva radi o tome da je drugi izvor uzimao

podatke iz prvog, dakle neposredno, a treći iz drugog, dakle posredno, i tako se niz

nastavlja zavisno od broja izvora. Moguće je i da je jedan izvor uzimao podatke iz druga

dva, što se može predstaviti na primjeru izvora označenih slovima A, B i C.

( B A C ), ( A B C ), ( A C B ).

Pored ovih indirektnih puteva, postoji i direktni put koji nastaje kada jedan izvor,

npr. C, uzima podatke čas od jednog, čas od drugog izvora. Tada je izvor C kompilacija

izvora A i B, pa se može desiti da nastanu tzv. dubleti, odnosno da od dva ista događaja

iz izvora A i B kompilator C napravi dva različita događaja.

Naravno, sasvim je moguće da i više od tri izvora budu srodna, pa se tada posao

još više komplikuje jer broj kombinacija naglo raste. Međutim, metodski se u svim

slučajevima sve svodi na jednostavnije slučajeve.

Postoje i slučajevi kada je više izvora prilikom nastanka njih samih uzimalo

podatke iz nekog starijeg izvora, a koji se u međuvremenu izgubio.

23