Dom Wydawniczy Bellona prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z 20-procentowym rabatem od ceny detalicznej.Nasz adres:Dom Wydawi i czy Bellonaul. Grzybowska 7700-844 Warszawatel./fax: 652-27-01 (Dział Wysyłki)infolinia: 0-801-12-03-67internet: www.bellona.ple-mail: biuro @bellona.pl

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na okładce: Paweł Głodek Redaktor: Wanda Włoszczak Korektor: Teresa Kępa

© Copyright by Wojciech Włodarkiewicz, Warszawa 2001 © Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2001

ISBN 83-11-09255-9

H I S T O R Y C Z N E B I T W Y

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2001

WSTĘP

Mimo iż upłynęło wiele lat od wydarzeń września 1939 r., zarówno wśród historyków, jak i społeczeństwa polskiego nadal utrzymuje się żywe zainteresowanie przebiegiem toczących się wówczas działań wojennych. Należy przy tym podkreślić, że jeszcze do niedawna większość prac publikowanych w kraju dotyczyła jedynie różnych aspektów wojny w Polsce zachodniej i centralnej, wojny przeciw agresji niemieckiej. Istniejące ograniczenia naukowe i pozanaukowe nie pozwalały na oma­wianie działań bojowych na wschód od Bugu i Sanu. Jednym z istotnych fragmentów tych badań jest temat przedmoŚcia rumuńskiego położonego między rzekami Dniestr i Stryj oraz granicami państwowymi z ZSRR, Rumunią i Węgrami.

Koncepcji Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, prze­widującej dalsze prowadzenie wojny z przedmoŚcia rumuń­skiego, i próbie jej realizacji, przebiegowi i skutkom niemiec­kiego i sowieckiego uderzenia na ten właśnie obszar oraz ewakuacji naczelnych władz państwowych i wojskowych II Rzeczypospolitej, Wojska Polskiego i ludności do Rumunii i na Węgry nie poświęcono do tej pory odrębnego opracowania. Co prawda problematyka ta była podejmowana przez histo­ryków w kraju i na emigracji w pracach dotyczących aspektów militarnych i politycznych agresji ZSRR na Polskę, ale stanowi

w nich ona jedynie fragment rekonstrukcji działań wojennych i ocen politycznych.

W 1985 r. w Londynie opublikowano pracę zbiorowąo niewielkiej objętości Napaść sowiecka i okupacja polskich ziem wschodnich (wrzesień 1939)Rok później ukazało się pierwsze wydanie książki Ryszarda Szawłowskiego (Karola Liszewskiego)2 i czwarta część pierwszego tomu wydawnictwa Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, którego autorzy odtwarzają m.in. najistotniejsze wydarzenia militarnei polityczne na przedmościu rumuńskim w czasie czterech najważniejszych dla jego funkcjonowania dni, czyli od 15 do 18 września 1939 r.3

W 1989 r., już w kraju, pojawiły się analizy działań na wschodzie Polski autorstwa Eugeniusza Kozłowskiego i Raj­munda Szubańskiego4. Rok później ukazała się monografia Wiktora Krzysztofa Cygana5, a w 1994 r. kalendarium przy­gotowań i przebiegu agresji sowieckiej autorstwa Czesława Grzelaka oraz praca Janusza Magnuskiego i Maksyma Koło- mijca, dotycząca działań sowieckich wojsk pancernych na kresach wschodnich6. Tego samego roku rozpoczęto edycję

1 Napaść sowiecka i okupacja polskich ziem wschodnich (wrzesień 1939), red. J. Jasnowski, E. Szczepanik, Londyn 1985.

2 K. L i s z e w s k i (pseudonim), Wojna polsko-sowiecka 1939 r., Londyn1986. W 1995 roku opublikowano pełniejszą, dwutomową pracę, R. S za w- ł o w s k i , Wojna polsko-sowiecka 1939, t. 1: Monografia, t. 2: Dokumenty, Warszawa 1995, a w 1997 r. ukazało się jej 3 wydanie.

3 Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, L I: Kampania wrześniowa 1939, cz. 4: Przebieg działań od 15 do 18 września, Londyn 1986.

4E. K o z ł o w s k i , Końcowy okres wojny obronnej Polski (17.09- 6.10.1939), „Wojskowy Przegląd Historyczny” (dalej WPH), 3/1989; R. S z u b a ń s k i , Krótki zarys działań wojskowych na wschodnich terenach U Rzeczypospolitej we wrześniu 1939 r., tamie.

5 W. K. C y g a n. Kresy w ogniu. Wojna polsko-sowiecka 1939, Warszav i 1990.

6 C . G r z e l a k , Dziennik sowieckiej agresji. Wrzesień 1939, Warszawa 1994; J. M a g n u s k i , M . K o l o m i j e c , Czerwony Blitzkrieg. Wrzesień 1939. Sowieckie wojska pancerne w Polsce, Warszawa 1994.

źródeł zatytułowanych Agresja sowiecka na Polską w świetle dokumentów. 17 września 1939, której pierwszy tom, Geneza i skutki agresji, zawiera ponad 170 dokumentów, ukazujących pfzyczyny wybuchu II wojny światowej i kulisy sojuszu niemiecko-sowieckiego7; w 19% r. ukazał się tom drugi Działania wojsk Frontu Ukraińskiego8, a dwa lata później Kresy w czerwieni... Czesława Grzelaka9. Nadal jednak nie dysponujemy monografią dotyczącą działań wojennych na przedmościu rumuńskim we wrześniu 1939 r.

Niniejsza praca stanowi próbę wypełnienia tej luki, czyli przedstawienia całościowego działań wojennych toczonych na pograniczu z Rumunią przez stronę polską, niemiecką i sowiecką Chronologicznie obejmuje ona okres od wiosny do 20 września 1939 roku, tzn. od włączenia owego regionu do poczynań obronnych związanych z realizacją planu operacyjnego „Zachód” i utworzeniem armii „Karpaty” aż do ewakuacji naczelnych władz państwowych, wojskowych oraz wojska i zajęcia wojewó­dztwa stanisławowskiego przez Armię Czerwoną.

W opisach i analizach przygotowań wojennych oraz ich przebiegu wyodrębniono kilka faz i okresów, które scharak­teryzowano w kolejnych rozdziałach. W rozdziale pierw­szym przedstawiono przygotowania wojenne na obszarze Małopolski Wschodniej, w drugim zaś przebieg mobilizacji na pograniczu rumuńskim. Treścią rozdziału trzeciego są działania prowadzone w Małopolsce Wschodniej przez niemiecką 14 armię od 1 do 12 września 1939 r. W rozdziale czwartym omówiono koncepcję dalszego prowadzenia wojny z przed- mościa rumuńskiego i jej realizację. Treścią rozdziału piątego

7 Agresja sowiecka na Polską w Świetle dokumentów. 17 września 1939, t. I: Geneza i skutki agresji, red. naukowa E. Kozłowski, Warszawa 1994.

8 Agresja sowiecka na Polską w świetle dokumentów. 17 września 1939, t. 2, Działania wojsk Frontu Ukraińskiego, red. naukowa S. Jaczyński, Warszawa 1996.

9 C. G r z e l a k , Kresy w czerwieni. Agresja Związku Sowieckiego na Polską w 1939 roku, Warszawa 1998.

jest odtwarzanie armii „Karpaty”, a szóstego ewakuacja na obszar rumuńskiego przedmośćia naczelnych władz państwo­wych i wojskowych, jednostek bojowych WP i ośrodków zapasowych. Sowieckie przygotowania do agresji oraz poli­tyczne i wojskowe skutki wkroczenia 12 armii Frontu Ukraiń­skiego do Małopolski Wschodniej przedstawione zostały w kolejnym rozdziale. Decyzje naczelnych władz państwowych i wojskowych podjęte w związku z agresją ZSRR i ich realizacja stanowią treść dwóch ostatnich rozdziałów.

Przygotowując prezentowaną Czytelnikowi pracę, korzys­tałem z materiałów źródłowych znajdujących się w Centralnym Archiwum Wojskowym, Pracowni Dokumentacji Naukowej Wojskowego Instytutu Historycznego, Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Lon­dynie (kwerenda w ABP i MGS w Londynie była możliwa dzięki wsparciu Polonia Aid Foundation Trust oraz Fundacji z Brzezia Lanckorońskich za co serdecznie dziękuję), Rosyj­skim Państwowym Archiwum Wojskowym w Moskwie oraz z materiałów pochodzących z innych archiwów i bibliotek. Ich uzupełnieniem były relacje uczestników walk na przedmościu rumuńskim oraz monografie autorów krajowych i zagranicznych.

Bardzo przydatne do oceny działań wojsk niemieckich okazały się dokumenty z kolekcji mikrofilmów aleksandryj­skich National Archives of USA, zwłaszcza zaś akta Grupy Armii „Południe” i jej prawoskrzydłowej 14 armii (ze zbiorów Pracowni Dokumentacji Naukowej Wojskowego Instytutu Historycznego).

Działania sowieckie mogłem odtworzyć i analizować dzięki kolekcji dokumentów Frontu Ukraińskiego (rozkazy, meldunki i sprawozdania) dotyczących przygotowań do uderzenia i prze­biegu działań w południowo-wschodniej Polsce. Akta te dopiero kilka lat temu zostały udostępnione polskiej Woj­skowej Komisji Archiwalnej przez Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojskowe w Moskwie i włączone w postaci kserokopii do zasobów CAW i WIH. Część z nich została

opublikowana m.in. w siedmiu numerach „Wojskowego Prze­glądu Historycznego"I0.

Wiele istotnych informacji zaczerpnąłem z polskiej li­teratury krajowej i emigracyjnej, z opracowań dotyczących września 1939 r.11 oraz z dwóch monografii, traktującycho działaniach wojennych w Polsce Południowo-Wschodniej12, w których zawarto naświetlenie problematyki przedmoŚcia rumuńskiego, niestety tylko do 17 września, tj. do rozpoczęcia agresji przez ZSRR.

Do analizy działań bojowych strony niemieckiej przydatne okazały się prace syntetyczne13 i monografie niemieckich związków taktycznych14 biorących udział w działaniach wojennych w omawianym regionie.

Natomiast prace autorów z byłego Związku Radzieckiego, zarówno całościowe, jak i wspomnieniowe, miały jedynie pomocniczy charakter z uwagi na ich nieobiektywność i nie­rzadko propagandowy charakter15.

10 Wybór dokumentów do agresji 17.09.1939, cz. I: oprać. S. Jaczyński, _WPH”, 1/1993, cz. H: oprać. S. Jaczyński, „WPH”, 2/1993, cz. III: oprać. C. Grzelak, „WPH”, 3/1993, cz. IV: oprać. C. Grzelak, „WPH”, 4/1993, cz. V: oprać. C. Grzelak, „WPH”, 1-2/1994, cz. VI: oprać. S. Jaczyński, .WPH” 4/1994.

11 T. J u r g a , Obrona Polski 1939, Warszawa 1990; Polski czyn zbrojny w drugiej wojnie światowej, t. I: Wojna obronna Polski 1939, red. E. Kozłowski, Wårszatfa 1979.

!Z R. Da I ec-k i, Armia „Karpaty” w wojnie obronnej 1939 roku, Rzeszów 1989; W. S l e b I i k. Armia „Kraków" 1939, Warezawa 1989.

15 Wykorzystano m.in.: W. G ö r l i t z , Der Zweite Weltkrieg 1939-1945, Stuttgart 1951; N. v. V o r m a n n , Der Feldzug 1939 in Polen, Weissenburg 1958.

14 P. K l a t t , 3. Gebirgs-Division 1939-1945, Bad Nauheim 1958; M. K r ä u t l e r , K . S p r i n g e n s c h r a i d , Es war ein Edelweiss. Schicksal und Weg der zweiten Gebirgsdivision, Gratz-Stuttgart 1962; H. L a n z , Gebirgsjäger. Die 1. Gebirgsdivision 1939-1945, Bad Nauheim 1954; A. D. P l a t o , Die Geschichte der 5. Panzerdivision 1938 Ins 1945, Regensburg 1978.

15 Kijewskij Krasnoznamiennyj, Moskwa 1974; Pogrmicznyje wojska SSSR 1939-ijun 1941. Sbomik dokumientow i matierialow, Moskwa 1970; I. W. T i u l e n i e w , Czerez tri wojny, Moskwa 1960.

Wiele istotnych elementów do charakterystyki działań bojowych wniosły opublikowane wspomnienia uczestników wojny obronnej, począwszy od szczebla operacyjnego aż do zajmujących w hierarchii wojskowej stanowiska najniższe. Interesujące okazały się pamiętniki Stanisława Maczka, Broni­sława Prugara-Ketlinga, Kazimierza Sosnkowskiego, Fran­ciszka Skibińskiego oraz wielu innych16.

W 1989 r. ukazała się publikacja Wrzesień 1939 w relacjach i wspomnieniach Mieczysława Cieplewicza i Eugeniusza Kozłowskiego17 zawierająca nun. wspomnienia generałów: Kazimierza Sosnkowskiego, Aleksandra Narbuta-Łuczyńskiego i Jana Chmurowicza.

Znaczna liczba przyczynków ukazała się na łamach czaso­pism. Wiele wartościowych relacji zamieścił londyński „Prze­gląd Kawalerii i Broni Pancernej”1S, a z czasopism krajowych „Wojskowy Przegląd Historyczny”.

Do powstania niniejszej monografii przyczyniło się wiele osób. Najcenniejsze wskazówki i uwagi oraz pomoc w kweren­dach otrzymałem od kierownictwa i uczestników seminarium z Wojskowego Instytutu Historycznego, za co serdecznie dziękuję.

16 S. M a c z e k, Odpodwody do czołga. Wspomnienia wojenne 1918-1945, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990; B. P r u g a r - K e t l i n g , Aby dochować wierności Wspomnienia z działań 11. Karpackiej Dywizji Piechoty. Wrzesień 1939, Warszawa 1990; K. S o s n k o w s k i , Cieniom września, Warszawa 1988; F. S k i b i ń s k i , Pierwsza pancerna. Warszawa 1959.

11 Wrzesień 1939 w relacjach i wspomnieniach, wybór i opracowanie M. Cieplewicz i E. Kozłowski, Warszawa 1989.

18 W. G i 1 e w s k i. Ośrodek Zapasowy i pułk marszowy Podolskiej Brygady Kawalerii. Wspomnienie dni wrześniowych, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej” 23/1961; Raport mjr. dypl Henryka Piątkowskiego, komendanta m. Kuty, z przebiegu działań za czas od 18 do 21.09.1939, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej” 126/1987 i inne.

POLSKA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA W PRZEDEDNIU WOJNY

W okresie międzywojennym Małopolska Wschodnia obejmowała trzy województwa: lwowskie, tarnopolskie oraz stanisławow­skie1. Według podziału administracyjnego obowiązującego od 1 kwietnia 1939 r. zajmowały one obszar 61 800 km2 (16% Polski) z 56 powiatami, 540 gminami i 4363 gromadami. Lwów był trzecim co do wielkości miastem ówczesnej Polski i w 1939 r. liczył 318 000 mieszkańców. Do większych miast należały także: Stanisławów 60 000 w 1931 r., Przemyśl 51 000, Borysław 41 500, Kołomyja 33 800, Drohobycz 32 000, Tarnopol 33 900, Stryj 30 500 oraz Rzeszów 26 9002.

Region był zróżnicowany pod względem narodowościowym i językowym. Z 6 207 000 obywateli 2 925 300 (47,1%) używało języka polskiego, 2 814 200 (45,3%) ukraińskiego i ruskiego, 421 200 (6,8%) jidysz i hebrajskiego, a pozostali czeskiego, niemieckiego i ormiańskiego.

Najwięcej Polaków zamieszkiwało zachodnie powiaty wo­jewództwa lwowskiego, jego centralną część na linii Mości- ska-Lwów, rejon północno-wschodni oraz obszary ciągnące

1 Słowo „Małopolska” jest tłumaczeniem łacińskiego określenia „Polonia Minor”, czyli „Młodsza Polska”. J. H a l i c z e r , Słownik geograficzny. Pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych, Tarnopol 1935, s. 272.

2 Mały Rocznik Statystyczny, Warszawa 1939, s. 16.

się wzdłuż linii łączącej Lwów z Zagłębiem Naftowym Drohobycz-Stryj.

Leżące bardziej na wschód województwo tarnopolskie miało relatywnie więcej ludności polskiej i było, podobnie jak lwowskie, dualistyczne pod względem narodowym, w połowie zamieszkane przez Polaków, w połowie przez Ukraińców.

Położone na południowo-wschodnim skraju Rzeczypospolitej województwo stanisławowskie miało zdecydowanie ukraiński charakter (Ukraińcy przeważali we wszystkich powiatach). Ponieważ Polacy zamieszkiwali głównie w miastach, tereny wiejskie charakteryzowały się dominacją ludności ukraińskiej. Podobnie wyglądała sytuacja przy południowej granicy państwa, gdzie Ukraińcy stanowili zdecydowaną większość (90-100%)3. Ludność ukraińska najczęściej była wyznania greckokatolickie­go, polska katolickiego, a żydowska mojżeszowego4.

Kwestia narodowa, niezwykle istotna na tym obszarze, miała zarówno oblicze polityczne, związane z aspiracjami poszczegól­nych grup narodowościowych, jak też społeczne, ekonomiczne i światopoglądowe.

Utrudnienia w rozwoju ukraińskiej kultury narodowej, presja władz oraz trudna sytuacja gospodarcza wsi spowodowały ra- dykalizację społeczności ukraińskiej5, która do września 1939 r. dysponowała już dziesięcioma partiami politycznymi, w tym nielegalną Organizacją Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Największą i najbardziej wpływową partią było Ukraińskie Narodowo-Demokratyczne Zjednoczenie (UNDO)6.

Dla ludności ukraińskiej zagadnienia agrarne łączyły się z dążeniem do zjednoczenia terytorium narodowego. Nacjo­

3 P. E b e r h a r d , Polska granica wschodnia 1939-1945, Warszawa 1993, s. 41-42.

4 Mały Rocznik Statystyczny, S. 24-25.5 J. T o m a s z e w s k i , Mniejszości narodowe w Polsce w XX wieku,

Warszawa 1991, s. 15.6 C. P a r t a c z , Polacy i Ukraińcy w 11 Rzeczypospolitej, Kościan 1991,

s. 30.

naliści marzyli o „samostijnej” Ukrainie, komuniści o przyłą­czeniu do ZSRR, a UNDO o zjednoczonym, niepodległym i demokratycznym państwie ukraińskim.

Z wojskowego punktu widzenia dla Polski groźny był fakt, iż mniejszości narodowe stanowiły podstawową grupę ludności obszarów nadgranicznych, zwłaszcza województwa stanisła­wowskiego. Ich nielojalna postawa wobec państwa polskiego, wyrażająca się poprzez masowe uchylanie się żołnierzy rezerwy od poboru, utrudnianie transportu wojsk oraz prowa­dzenie sabotażu, dywersji i szpiegostwa na zapleczu, mogłaby bowiem utrudniać lub dezorganizować mobilizację w razie ewentualnej napaści wroga.

Problemy narodowościowe znajdowały dość wyraźne od­bicie w Wojsku Polskim, ponieważ odbywali w nim obowiąz­kową służbę wojskową żołnierze wywodzący się z mniejszo­ści narodowych. Przykładem angażowania się Wojska Pol­skiego w sferę stosunków narodowościowych była akcja aktywizacji (polonizacji) szlachty zagrodowej w wojewódz­twach południowo-wschodnich (jej liczbę w województwach lwowskim i stanisławowskim oceniano na ok. 300 000, a w tarnopolskim od 60 000 do 80 0001. Powodzenie przywracania polskości szlachcie zagrodowej w dużym stopniu zależało od taktu i kultury lokalnych dowódców wojskowych 8.

Sprawą wzmocnienia elementu polskiego w Małopolsce Wschodniej miało zająć się też Prezydium Rady Ministerstw i poszczególne ministerstwa. Ministerstwo Spraw Zagranicznych

7 T. P r u s - F a s z c z y ń s k i , Małopolska Wschodnia a obronność państwa, Warszawa 1939, s. 11.

8 Dowódca 1 pułku artylerii motorowej, ppłk dypł. Stanisław Kopański, aby przełamać wrogi stosunek Ukraińców do aktywizacji szlachty zagrodowej, zorganizował świetlicę przy szkole i zabawy taneczne dla mieszkańców obu narodowości wsi Roztoczki. Przyjęta metoda jednania ludności polskiej i ukraińskiej i jednoczesne budzenie świadomości narodowej Polaków dało dobry rezultat S. K o p a ń s k i , Moja służba w Wojsku Polskim 1917-1939, Londyn 1965, s. 252-253.

stwierdziło w lutym 1939 r., że przynależność regionu do Polski jest warunkiem prowadzenia własnej niezależnej polityki międzynarodowej. Ministerstwo dążyło do sparaliżowania nie­mieckich prób rozszerzenia agitacji ukraińskiej z terytorium Ukrainy Zakarpackiej na Małopolskę Wschodnią Projekt uchwa­ły Rady Ministrów przewidywał usunięcie z pasa granicznego obywateli prowadzących działalność antypaństwową, wzmoc­nienie ochrony granicy przez KOP i Policję Państwową oraz zagęszczenie administracji państwowej. Zamierzano też podjąć takie działania jak preferowanie szkół z polskim językiem nauczania, zwrot utraconego mienia ludności polskiego po­chodzenia, roztoczenie opieki nad osadnictwem oraz koor­dynowanie polskiego życia społecznego. Ważnym środkiem do osiągnięcia tego celu miała być radiofonizacja, toteż Ministerstwo Poczt i Telegrafów miało przekazać bezpłatnie 100 radioodbiorników dla szkół, organizacji społecznych i świet­lic w roku budżetowym 1939 i 400 w następnym roku oraz 500 sztuk za 50% ceny. Planowano też udzielenie wyraźnego poparcia Kościołowi katolickiemu9. Oceniano również, że aby zapewnić normalny tok służby w Małopolsce Wschodniej należy przydzielić dodatkowo Policji Państwowej 30 oficerów i 1200 szeregowych10.

Małopolska Wschodnia była urozmaicona pod względem ukształtowania terenu. Na południowy wschód od Lwowa leżało Podole, poprzecinane głębokimi jarami, o stromych zboczach, które dochodziły do Dniestru. Miały długość do 170 km, szerokość dna do 300 m, a głębokość od 30 do 70 m. Zachodnia część Podola, do Koropca, była pagórkowatao wyniosłościach względnych od 150 do 200 m. Rzeki Świrz, Gniła Lipa, Narajówka i Złota Lipa płynęły szerokimi i pod­

9 MSZ. Ściśle tajne. Sprawy Małopolski Wschodniej, dok. nr 67, 14.02.1939, w: M. S i w i c k i , Dzieje konfliktów polsko-ukraińskich, L I T Warszawa 1992, s. 313.

10 Wydział Bezpieczeństwa, Warszawa 17.03.1939. Notatka. Tamże, s. 314-315.

mokłymi dolinami. Budowane przez nie mosty dochodziły do kilkuset metrów długości. Grapa wyniosłości, Midobory, przecinała Podole od Podkamienia w kierunku południowo- -wschodnim do granicy rumuńskieju. Główną rzeką Podola był Dniestr, płynący licznymi zakolami (poniżej ujścia Zbracza miał szerokość od 120 do 270 m i nierówne, zmienne dno). Rzeki tego regionu cieszyły się złą sławą z powodu ciężkich walk, które nad nimi toczyli Rosjanie i Austriacy w czasieI wojny światowej.

Lasy Podola rozrzucone były grapami ciągnącymi się od 10 do 15 km; ich szerokość wynosiła od 3 do 4 km. Drogi icgionu biegnące południkowo nie miały stromych spadków, biegnące równoleżnikowo były bardzo uciążliwe, ponieważ przechodziły przez dziesiątki jarów o dużych różnicach wysokości. Podczas roztopów wiele dróg nie nadawało się do użytku, gdyż nie były utwardzone.

Istniejąca sieć drogowa, kolejowa i łączności spełniała konieczne warunki przewidziane w okresie mobilizacji ludzi i materiału wojennego. Duże znaczenie strategiczne miały dwie magistrale kolejowo-drogowe: podkarpacka, łącząca Kraków przez Przemyśl i Lwów z Tarnopolem, i środkowo- karpacka z Cieszyna przez Nowy Sącz» Sanok, Stryj, Kołomyję do Śniatynia. Karpaty nie stanowiły istotnej przeszkody dla dywizji górsftich, można było bowiem przez nie przejść kilkoma przełęczami12.

Uzyskana w marcu 1939 r. wspólna granica z Węgrami otwierała szlak w kierunku Budapesztu i Adriatyku13. Duże znaczenie dla systemu komunikacyjnego Polski miało Po­kucie, najdalej na południe wysunięta część województwa

1 1 E . R o m e r , Ziemia i państwo, Lwów-Warszawa 1939, s. 164; R - U m i a s t o w s k i , Geografia wojenna Rzeczypospolitej i ziem ościennych, Warszawa 1924, s. 163.

12 D a l e c k i , op. cit., s . 1 8 .13 Długość granicy polsko-węgierskiej wynosiła 277 km, tj. 5% całości

granic II Rzeczypospolitej.

stanisławowskiego, umożliwiało bowiem utrzymywanie kon­taktów handlowych z Rumunią, państwami bałkańskimi i Bliskim Wschodem, a w razie wojny transport materiałów i surowcówl4. Od wschodu Małopolska sąsiadowała z ZSRR. Granica państwowa biegła nurtem Zbrucza15, rzeka ta nie stanowiła jednak istotnej przeszkody taktycznej, gdyż można było ją przejść przez dwa mosty stałe w Podwołoczyskach: kołowy i kolejowy, a liczne brody i płycizny umożliwiały przeprawę piechoty, kawalerii i lekkiej artylerii. W 1937 r. było 29 brodów oraz 9 grobli ułatwiających szybką budowę mostów16.

Południowo-wschodnie województwa II Rzeczypospolitej były częściowo górzyste, z wyniosłościami o znacznej różnicy wysokości, o słabo rozwiniętej sieci komunikacyjnej i rolniczym charakterze, co sprzyjało prowadzeniu działań obronnych.

Od zachodu przeszkodami taktycznymi były rzeki: Wis­łok, San, Stryj i Wereszyca. Dniestr i jego płynące głębokimi jarami dopływy: Zbrucz, Seret, Strypa, Złota Lipa, Gniła Lipa, Bystrzyca, Łomnica i Stryj, znacznie utrudniały przemarsz wojsk ze wschodu na zachód (i odwrotnie). Miało to duże znaczenie w przypadku prowadzenia działań obronnych. Walory obronne wymienionych przeszkód wod­nych w istotny sposób podniosłoby wysadzenie mostów. Niestety, z powodu suszy wszystkie rzeki miały znacznie

14 P r u s - F a s z c z y ń s k i , op. cit., s. 12. Granica polsko-nimuńska liczyła 347 km, tj. 6,32% całości granic Polski.

13 Granica polsko-sowiecka nie była identyczna z wcześniejszą granicą rosyjsko-anstriacką, ponieważ w wielo miejscach nastąpiły pewne przesunięcia koryta Zbroczą. L. W a s i l e w s k i , Wschodnia granica Polski, Warszawa 1923, s. 6-7.

16 Ośrodek Przechowywania Zbiorów Histoiyczno-Dokumentalnych w Mos­kwie, sygn. 462-1-90, k. 85-99. Oddział n Sztabu Głównego. Ekspozytura nr 5, Lwów 29.12.1937. Meldunek wywiadowczy nr 14/37, zał. nr 44: Rzeka Zbrocz odcinek od źródeł (m. Szczęsnówka) do słupa gran. 2005,4 km na płn. od m. Trybuchowce. Wiadomość z obserwacji własnej z lipca 1937.

niższy niż normalnie poziom wody i część z nich mogła zostać przekroczona brodami nawet przez pojazdy me­chaniczne.

Walory obronne terenu mogłyby podnieść fortyfikacje, były one jednak nieliczne. W 1937 r. na południe od fortyfikacji wołyńskich rozpoczęto wstępne prace nad budową Obszaru Warownego Tarnopol. W węzłach komunikacyjnych i na przeprawach rzecznych wzniesiono też pojedyncze żelbetowe stanowiska dla cekaemów i schrony bojowe. Wzmocniono nimi przedmościa na rz. Seret w Czortkowie, Trembowli, Bolkach Wielkich k. Tarnopola, a ponadto w Krzemieńcu. Wybudowano również zbiornik wodny na Serecie i na Strypie w rej. Budyłowa17.

Sztab Inspektoratu armii „Lwów” opracował projekt sztucznych zalewów na Serecie od Ratyszowa do Ostrowa. Prace trwały do wiosny 1939 r., do całkowitego ich zre­alizowania zabrakło jednak wykończenia grobli w Tarnopolu i w Ostrowie (wraz z jazem) oraz wykopu 2/3 terenu pod zalew. Przygotowano też projekt umocnień, mających wraz z zalewem tworzyć pozycję osłonową na Serecie, i do jego realizacji miano przystąpić po zakończeniu prac na Polesiu. Zaplanowano także budowę zalewów i umocnień rz. Strypy od Budyłowa do Sokołowa oraz umocnień mostów kolejowych i szosowych w Niżniowie, Jezupolu, Ży daczo wie i Stryju. W Niżniowie i Jezupolu umocnienia wykonano. Projektowano również umocnienie pozycji ryglowej połu­dniowego skrzydła pozycji na Serecie i połączenia jej z obie­ktami na Strypie w jeden system18. Niestety do wybuchu

17 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej: CAW), akta Generalnego In­spektoratu Sił Zbrojnych (dalej: GISZ), 1.302.9.5, k. 1. Inspektorat Armii we Lwowie. Akta „Mob.”, Organizacja obrony odcinka Seretu. Wytyczne wstępne planu poszukiwania wiadomości' o nplu z 1.0L1937-07.1938.

18 Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. Generała Sikorskiego (dalej: AIPiMGS), B.I. 60/A, k. 1. Relacja gen. dyw. Kazimierza Fabrycego;

i, ' Va,

I. M i n i e w i c z , Polskie fortyfikacje wschodnie okresu międzywojennego w świetle dokumentów, mps, k. 10.

wojny prac fortyfikacyjnych na obszarze OK VI „Lwów”, graniczącym z ZSRR, nie podjęto19.

Pod względem wojskowego podziału administracyjnego Małopolska Wschodnia należała do OK VI „Lwów” i OK X „Przemyśl”. Obydwa okręgi zajmowały po 9,6% powierzchni Polski (łącznie 19,2%). OK VI obejmował województwo stanisławowskie i tarnopolskie oraz sześć powiatów woj. lwowskiego: Lwów, Lwów-miasto, Gródek Jagielloński, Żół­kiew, Sokal i Rawa Ruska70.

W Przemyślu miało siedzibę Dowództwo Okręgu Korpusu nr X, którym kierował gen. bryg. Wacław Scaewiola-Wie- czorkiewicz (jego zastępcą był gen. bryg. Jan Chmurowicz, pomocnikiem mjr dypl. Zygmunt Grabowski, a szefem sztabu mjr dypl. Michał Gulcz). Do wybuchu wojny Przemyśl był dużym garnizonem. Stacjonowało w nim dowództwo 22 DP, którą do marca 1939 r. dowodził gen. bryg. Mie­czysław Boruta-Spiechowicz, po jego odejściu na dowódcę grupy operacyjnej „Bielsko” dowódca piechoty dywizyjnej płk Leon Grot, później zaś, od 29 sierpnia, płk dypl. Leopold Endel-Ragis. W Przemyślu mieściło się też do­wództwo grupy artylerii nr 10, okręgowe organa służb, dwa pułki piechoty: 38 pp i 5 pspodh, dwa pułki artylerii: 22 pal i 10 pac (w Pikulicach), 4 pułk saperów, 2 batalion pancerny (w Żurawicy), 22 kompania telegraficzna oraz kadra 2 kompanii szkolnej radio. Organizacyjnie przemyskie pułki należały do 22 DP i 24 DP21.

Największym garnizonem Małopolski Wschodniej był Lwów, siedziba Inspektoratu Armii i Dowództwa Okręgu

19 A. A k s a m i t o w s k i , Charakterystyka systemu umocnień stałych wschodniej granicy 11 Rzeczypospolitej, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XXXVH/1995, s. 313-316.

20 Zarys dziejów wojskowości polskiej w latach 1864—1939, red. P. Stawecki, Warszawa 1990, s. 754-759; Polski czyn zbrojny..., s. 151-152

21 R. D a 1 e c k i, Udział jednostek garnizonu .przemyskiego w działaniach wojennych 1939 roku, „Rocznik Przemyski” L XVII-XVIII, Przemyśl ft77, s. 209-210.

Korpusu nr VI, którym od 14 lutego 1938 r. kierował gen. bryg. Władysław Langner (zastępcą dowódcy od 5 lipca 1939 r. był gen. bryg. Maksymilian Milan-Kamski, pomocnikiem płk inż. Bolesław Fijałkowski, a szefem sztabu płk dypl. Ludwik Rudka)22. We Lwowie stacjonował sztab 5 DP, którą dowodził gen. bryg. Juliusz Zulauf, sztab Lwowskiej Brygady Obrony Narodowej (z dwoma batalionami), dowództwo grupy artylerii nr 6, okręgowe organa służb, dwa pułki piechoty 5 DP: 19 pp i 40 pp, ni batalion 26 pp, 14 puł (Podolska BK), dwa pułki artylerii: 5 pal i 6 pac, 6 batalion pancerny, 6 pułk lotniczy (na lotnisku w Skniłowie), 6 dywizjon artylerii przeciwlotniczej oraz 6 dywizjon taborów.

Dużymi garnizonami były również Przemyśl, Jarosław, Rzeszów, Stanisławów, Stryj oraz Tarnopol i Złoczów.

W strukturze organizacyjnej Wojska Polskiego dominowała piechota. Jej podstawowym związkiem taktycznym była dywi­zja w składzie: trzy pułki piechoty, pułk artylerii lekkiej, dywizjon artylerii ciężkiej (po mobilizacji), oddział rozpo­znawczy, batalion saperów, pododdział łączności, bateria przeciwlotnicza (po mobilizacji). Pułk piechoty składał się z pododdziałów pułkowych i trzech batalionów, z których każdy miał trzy kompanie strzeleckie i kompanię ciężkich karabinów maszynowych 23.

11 dywizja piechoty nawiązywała w swej tradycji i sym­bolice do folkloru góralskiego. 20 lutego 1937 r. minister spraw wojskowych nadał jej nazwę „Karpacka” (11 KDP) i wprowadził dla jej żołnierzy metalowy emblemat przed­stawiający krzyż huculski na gałązce limby i dwóch liściach dębu, natomiast rozkazem z 12 kwietnia 1937 r. dał im prawo do noszenia peleryny typu podhalańskiego, a przy czapce garnizonowej pęku piór. Żołnierze 49 huculskiego pułku

22 CAW 24‘-Dowództwo Okręgu Korpusu nr VI, rozkaz nr 3, Lwów18.02.1938 R o z k a ż D C K VI 1938 r.; CAW 34. Dowództwo Okręgu Korpus nr VI, rozkaz nr n>lJ£o^ 3.08.1939 r., Rozkazy DOK VI 1939 r.

2ł Jut z slop. cił.._s. 55-5G

strzelców z Kołomyi otrzymali przywilej noszenia kapelusza huculskiego. Folklor i regionalna tradycja huculska były także wykorzystywane w pracy wychowawczej pułku24.

Największym związkiem taktycznym polskiej kawalerii, zaliczanej także do broni głównych, była cztero- lub trzypuł- kowa brygada. Podolska BK, której sztab stacjonował w Stani­sławowie, dysponowała trzema pułkami (6, 9 i 14) ułanów. W skład brygady wchodziły także: dywizjon artylerii konnej oraz batalion strzelców, dywizjon pancerny (szwadron czołgów rozpoznawczych i szwadron samochodów pancernych), bateria przeciwlotnicza (były to pododdziały przydzielane po mobili­zacji), szwadron pionierów, szwadron łączności i tabory25.

Niedostateczne wsparcie przez artylerię połową, przeciw­pancerną i przeciwlotniczą nie pozwalały kawalerii na skutecz­ne prowadzenie działań zaczepnych, a także ograniczały jej możliwości w obronie. Z drugiej strony kawalerię charak­teryzowało bardzo dobre wyszkolenie i duża zwartość we­wnętrzna oraz większa zdolność do szybkich przemarszy od piechoty. Stosunkowo duża liczba kawalerii w Wojsku Polskim była koniecznością operacyjną wynikającą z faktu, że moto­ryzacja armii miała trwać dłuższy czas. Z drugiej strony Armia Czerwona obok rozbudowy wojsk zmechanizowanych zachowała 35 dywizji kawalerii. W tych warunkach lik­widowanie brygad kawalerii Wojska Polskiego nie byłoby racjonalne26.

W Małopolsce Wschodniej stacjonowały także oddziały artylerii podporządkowane 6 grupie artylerii we Lwowie (płk

24 R, B r y k o w s k i , 49 huculski pułk strzelców, Pruszków 1992, s. 17; W. B. M o ś , Strzelcy podhalańscy 1918-1939, Kraków 1989, s. 22, 62.

25 Polski czyn zbrojny..., s. 162; Polskie Sity Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. I: Kampania wrześniowa 1939, cz. 1: Polityczne i wojskowe połotenie Polski przed wojną, Londyn 1951, tabela XXI; K o z ł o w s k i , op. cit„ s. 153-155; L. M i tk i e w i c z, Kawaleria samodzielna Rzeczypospolitej Polskiej w wojnie 1939 roku, Toronto 1964, s. 28, 92

26 W. S t a c h i e w i c z , Przygotowania wojenne w Polsce 1935-1939, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, 86/1977, s. 503.

Karol Ignacy Nowak): 1 pułk artylerii motorowej (pamot) » Stryju oraz 11 pal w Stanisławowie i 6 dak w Stani­sławowie27.

1 pamot był jednym z dwóch zmotoryzowanych pułków artylerii Wojska Polskiego (poza artylerią przeciwlotniczą). Składał się z dowództwa, kwatermistrzostwa, baterii tech- »czno-gospodarczej, baterii łączności, parku samochodowe­go, trzybateryjnego dywizjonu artylerii lekkiej (1 i 2 baterie »mat 75 mm, 3 bateria haubic 100 mm) i dywizjonu atyierii ciężkiej w składzie dwóch baterii (4 i 5 armat 120 mm). W jego szkoleniu zwracano szczególną uWagę na właściwe wykorzystanie możliwości artylerii motorowej: zwiadu, łączności i przemarszów. Stryj był węzłem sześciu dobrze utrzymanych szos, a zatem istniały tu doskonałe warunki do szkolenia pułku zmotoryzowanego. Na stopie pokojowej 1 pamot liczył 33 oficerów, 79 podoficerów zawodowych i 429 szeregowców2*. Artyleria polska ustępo­wała niemieckiej i sowieckiej; Niemiecka dywizja piechoty miała dwukrotnie więcej dział i moździerzy (161:82), podob­nie wyglądała sytuacja w armii sowieckiej (144). Obok dysproporcji ilościowej, istniała także dysproporcja jakoś­ciowa: kalibru i manewrowa, zwłaszcza oddziałów wyższych szczebli dowodzenia29.

Stacjonujące*w województwie tarnopolskim i stanisławow­skim formacje Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP) i Straży Granicznej (SG) ochraniały granicę państwową — brygada KOP „Podole” 251,6 km granicy z ZSRR wzdłuż Zbrucza i 64,9 km granicy z Rumunią nad Dniestrem. Obszarem

* *

37 CAW, GISZ, I. 302.4.53, k. 91. O. de B. artylerii lekkiej na stopie pokojowej po reorganizacji; CAW, 11/4/54, k. 60-61. Dyslokacja pokojowa wielkich jednostek amńi polskiej.

28 K. G a 1 s te r, Księga pamiofkcma artylerii polskiej 1914-1939, Londyn1975, s. 122; K o p a ń s k i , op. cit., s. 249-251; K o z ł o w s k i , op. cit., s. 175; P. Z a r z y c k i , / pułk artylerii motorowej, Pruszków 1992, s. 13.

29 R. Ł o ś , Artyleria polska 1914-1939, Warszawa 1991, s. 311.

działania brygady były następujące powiaty województwa tarnopolskiego: Zaleszczyki, Borszczów, Kopyczyńce, Skałat i Zbaraż. W Czortkowie stacjonowało dowództwo brygady, batalion odwodowy, dywizjon artylerii lekkiej, kompania saperów i inne pododdziały. Sztab batalionu „Skałat”, kom­panie odwodowa i cekaem oraz pluton łączności stacjonowały w Skalacie, a kompanie graniczne w Podwołoczyskach, Osowiku i Tokach. Batalion „Kopyczyńce” ochraniał granicę trzema kompaniami: „Kociubińczyki”, „Husiatyń” i „Postołów- ka” Jego sztab, kompanie odwodowa i cekaem oraz pluton łączności kwaterowały w Kopyczyńcach. Najdłuższy odcinek, bo aż 166,4 km, ochraniał prawoskrzydłowy batalion „Borsz­czów”, dysponujący kompaniami: „Mielnica Podolska”, „Tu- rylcze”, „Kudryńce” i „Skała Podolska”. Jego sztab oraz pododdziały odwodowy, cekaem i łączności kwaterowały w Borszczowie. W składzie brygady były też trzy szwadrony kawalerii KOP: „Hnilice Wielkie”, „Czortków” oraz „Zalesz­czyki” 30. Do ich zadań należało utrzymanie łączności, prowa­dzenie akcji pościgowych, patrolowanie pogranicza oraz wymagające szybkiego przemieszczania akcje specjalne31.

W przededniu wojny nastąpiła rozbudowa formacji KOP w Małopolsce Wschodniej — w grudniu 1938 r. na pograniczu z Ukrainą Zakarpacką utworzono 1 pułk piechoty KOP „Karpaty” ppłk. Władysława Ziętkiewicza, który rozpoczął przejmowanie ochrony granicy od placówek i komisariatów Straży Granicznej32.

30 CAW, GISZ, I. 302.4.256, k. 182-187. Komunikat dyslokacyjny KOP z 28,06.1938.

51 Szwadrony składały się z dowództwa, dwóch lub trzech plutonów liniowych, drużyny ckm, drużyny gospodarczej oraz patrolu telefonicznego. CAW, GISZ, I. 302.4.256, k. 216-221. Etat osobowy, koni i uzbrojenia szwadronu kawalerii KOP; K. D r a c z y ń s k i , Kawaleria Korpusu Ochrany Pogranicza, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, 50/1968, s. 98.

32 J. P r o c h w i c z, Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wopty, cz. 1: Powstanie i przemiany organizacyjne KOP do 1939, „WPH”, 3/1994, s. 159.

Dowództwo 1 pp KOP „Karpaty” oraz plutony łączności i żandarmem stacjonowały w Stryju. W m. Skole znajdował się sztab batalionu „Skole”, kompania cekaem oraz plutony: łączności, administracyjny, dowodzenia, saperów (10 patroli 1+6), i izba chorych, a trzy kompanie: „Sianki”, „Sławsko” i ,,Ludwikówka”, pełniły służbę graniczną Batalion liczył 15 oficerów oraz 1047 podoficerów i szeregowców. Dowództwo batalionu „Delatyn” wraz z kompanią cekaem i plutonami specjalnymi kwaterowało w Delatynie i dysponowało 4 kompa­nami granicznymi: „Osmołoda”, „Rafajłowa”, „Worochta” i ,,Żabie”. Służbę pełniło w nim 15 oficerów oraz 1204 podoficerów i szeregowców33.

15 lipca 1939 r., ze względu na dalsze zaostrzenie stosunków polsko-niemieckich i uzależnianie Słowacji od Niemiec, łozkazem ministra spraw wojskowych powołano 2 pułk piechoty KOP „Karpaty” w składzie: dowództwo, pluton zwiadowców, pluton saperów stacjonujących w Dukli i dwa bataliony — „Komańcza” i „Dukla” 34.

Oddziały KOP składały się ze starannie dobranych i dobrze wyszkolonych żołnierzy. W razie wojny część jednostek korpusu miała stanowić trzon czterech dywizji rezerwowych piechoty, a pozostałe po reorganizacji i uzupełnieniu nadal niały ochraniać granicę. KOP prowadził tu pracę społeczną wśród ludnośpi pogranicza 35.

Granicy polsko-rumuńskiej na odcinku 282,1 km strzegła Straż Graniczna. Jej placówki obok utworzonych w latach

33 CAW, U/3/i9, k. 1-2. Relacja kpŁ Tadeusza Chmielewskiego, I adiutantal pp KOP „Karpaty” z 21.03.1946 r.

34 Bataliony składały się dowództwa, kwatermistrzostwa, kompanii ckm, plutonu łączności i trzech kompanii strzeleckich. W. D o m i n i c z a k , Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919-1939, Warszawa 1991, s. 204.

35 CAW, GISZ, I. 302.4.256, k. 203. Wytyczne pracy społecznej Korpusu Ochrony Pogranicza, Warszawa 1937 r.; W. P i e k a r s k i . Działalność KOP-u w Brygadzie „Podole”; raport dla gen. T. Kasprzyckiego, .Zeszyty Historyczne”, 57/1981, s. 161-165.

1938-1939 dwóch pułków piechoty KOP „Karpaty” znaj­dowały się też na dawnej granicy polsko-czechosłowackiej, od marca 1939 polsko-węgierskiej i polsko-słowackiej.

W Małopolsce Wschodniej stacjonowały również formacje Obrony Narodowej: Lwowska Brygada Obrony Narodowej (5 batalionów) i Karpacka Półbrygada Obrony Narodowej (4 bataliony), w sumie 9 batalionów typu I36.

Bardzo słabe pod względem ilościowym i jakościowym uzbrojenie formacji ON umożliwiało jedynie ochronę zaplecza i pełnienie służby wartowniczej. Formacje te miały czysto polski charakter, gdyż były uzupełniane przez rezerwistów narodowości polskiej.

Według założeń planu operacyjnego „Wschód” Małopolska Wschodnia byłaby obszarem bezpośrednich działań wojennych, działań niezwykle istotnych z punktu widzenia skuteczności polskiej obrony. Sąsiadowała ona z Rumunią, jedynym sojusz­nikiem w ewentualnej wojnie z ZSRR. Przez jej obszar przebiegały ważne dla zaopatrzenia wojsk trzy linie kolejowe: Lwów-Brody, Lwów-Złoczów i Lwów-Brzeżany, oraz połą­czenia kolejowe i drogowe z Rumunią, które byłyby wykorzys­tane jako szlaki transportowe umożliwiające dostawy materia­łów wojennych z Zachodu.

W lutym 1939 r. zakończono prace nad planem operacyjnym „Wschód” i w związku z narastającym zagrożeniem ze strony Niemiec zaczęto pospiesznie przygotowywać plan operacyjny „Zachód”. 23 marca 1939 r. marsz. Edward Śmigły-Rydz przekazał dowódcom związków operacyjnych teksty zarządzeń wykonawczych. Plan uwzględniający przewagę materiałową

36 Batalion typu I: 420 oficerów i szeregowych, 9 rkm i lkm, 2 ckm, 270 kbk, 103 kb; typu IV: 702 oficerów i szeregowych, 6 ckm, 1 moździerz 81 mm, 3 działa ppanc 37 ram (zamiast dział 27 rkm), 324 kbk i 306 kb. Zarys dziejów wojskowości.s. 720-721; K o z ł o w s k i , op. ci/., s. 130-131; K. P i n d e l , Obrana Narodowa 1937-1939, Warszawa 1979, s. 43-44, 59-62; P i n d e l , Obrona Terytorialna II Rzeczypospolitej, Warszawa 1995, s. 137.

i liczebną przeciwnika zakładał obronę polskiego terytorium do momentu rozpoczęcia działań zbrojnych przez sojuszników zachodnich. Kolejne decyzje miały być podejmowane w zależ- aości od rozwoju sytuacji

W planie tym przewidywano, źe południowo-wschodnie województwa będą stanowiły zaplecze frontu i na ich terenie zostaną rozmieszczone ośrodki zapasowe, szpitale polowe i inne urządzenia tyłowe. Zakładano też, że odegrają one ważną rolę w kontekście planowanych dostaw wojennych, głównie przez Rumunię.

W połowie marca 1939 r. IQ Rzesza zajęła Czechy i Morawy oraz podporządkowała sobie Słowację. ^Ukraina Zakarpacka została przyłączona do Węgier i w len sposób Polska i Węgry uzyskały wspólną granicę. 15 marca marsz. Śmigły-Rydz mianował gen. dyw. Kazimierza Fabrycego, inspektora armii we Lwowie, dowódcą południowego odcinka granicznego od Dukli do m. Żabie w pow. Kosów, u zbiegu trzech granic — polskiej, węgierskiej i rumuńskiej. Cen. Fabrycy przejął zadania i środki od dowódcy OK VI, gen. Langnera.

W Generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych i Sztabie Głównym nie dostrzegano w pełni wzrostu zagrożenia Polski od południa po upadku Czechosłowacji* Przewidywano jedynie, źe nieprzyjaciel może uderzyć z zachodniej Słowacji i z Mo­raw. Dalej na. wschód, ze względu na trudności terenowe i komunikacyjne, liczono się jedynie z ewentualnym działa­niem słabych, izolowanych sił o charakterze zagonowym38. Dysponowano przy tym informacjami o organizowaniu przez Niemców trzech słowackich dywizji piechoty z jednostkami pomocniczymi i lotnictwem.

31 Polskie Sity Zbrojne..^ Ł I, cz. 1, s. 273; W. Pi ąt ko w s k i, Polski plan operacyjny zachodni; „Bellona”, z. 12/1945, s. 60; A. S u c h c i t z, PUmy polskiej strategii obronnej, w: Napaść sowiecka 1939, Warszawa-Wrocław1987, s. 31.

38 Rotacja gen. dyw. Wacława Stachiewicza, w: Wojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł, red. E. Kozłowski, Warszawa 1968, s. 1021.

W czerwcu dowódcy OK VI i OK X otrzymali rozkaz marsz. Śmigłego-Rydza, zgodnie z którym mieli zapewnić bezpieczeństwo granicy z Węgrami i Słowacją przy pomocy istniejących i nowo tworzonych miejscowych oddziałów. W razie niemieckiego ataku przez Węgry gen. Langner miał osłaniać główne kierunki prowadzące do Lwowa siłami l pp KOP „Karpaty” i Karpackiej Półbrygady ON. Gen. Wieczor­kiewicz natomiast otrzymał rozkaz zabezpieczenia od strony Słowacji Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP) i pod­karpackiej linii kolejowej prowadzącej ze Lwowa przez Sambor i Chyrów do Grzybowa.

Napływające informacje o wzroście liczby niemieckich jednostek w Słowacji i przygotowaniach do agresji na połu­dniowo-wschodnią Polskę sprawiły, iż 7 lipca władze woj­skowe podjęły decyzję w sprawie utworzenia improwizowanych odcinków obrony, a 11 lipca uznały konieczność zorganizowania armii „Karpaty” pod dowództwem gen. Fabrycego39.

Armia „Karpaty” otrzymała Zadanie zorganizowania osłony COP, skrzydła i tyłów armii „Kraków” oraz dozorowania kierunków prowadzących z Węgier do Małopolski Wschodniej, zwłaszcza zaś do zagłębia naftowego. Aby wykonać to zadanie, armia miała zamknąć przejścia przez Karpaty, rozpoznać siły przeciwnika i stawić, począwszy od granicy, silny opór. Na kierunkach uznanych za mniej zagrożone miała zorganizować dozorowanie przejść karpackich i stawić opór istniejącymi tam siłami. Dowódcą odcinka „Węgry” mianowano gen. Langnera. Miejscem postoju sztabu armii „Karpaty”, którego zawiązkiem był Inspektorat Armii „Lwów” miał być Lwów, a z chwilą rozpoczęcia działań Rzeszów.

25 lipca gen. Fabrycy wydał rozkaz operacyjny nr 1, precyzujący zadania dla odcinków obrony, zarządził rozpoczęcie prac saperskich oraz zorganizowanie systemu dowodzenia i łączności. Na prawym skrzydle armii, na styku z armią

39 D a l e c k i , Armia „Karpaty”, s. 10-11; Polski czyn zbrojny..., s. 267-268.

Kraków”, rozmieszczono dwa pułki, następnie rozwinięte do brygad, które w składzie dowodzonego przez gen. bryg. Kazimierza Orlika-Łukoskiego odcinka „Słowacja” 40 — pod­pinki „Nowy Sącz” (OK V) i „Sanok” (OK X) — miały zamknąć przejścia przez Karpaty, zwłaszcza zaś drogi miodące na Tarnów i Rzeszów. Kierunki wyprowadzające doNowego Sącza miały być zamknięte umocnieniami i znisz-

i*

ezeniami, a bardziej otwarte, przez Grybów, Gorlice i Żmi­gród, silniej obsadzone. Na pododcinku „Sanok” zamierzano zamknąć kierunek Dukla-Krosno-Rzeszów oraz Sanok-Łań- cut. Jednostki wchodzące w skład odcinka „Węgry” miały dozorować, wykorzystując ukształtowanie terenu, drogi z Węgier do Lwowa, Stanisławowa i Kołomyi oraz połącze­nia z Rumunią.

Znaczenie Małopolski Wschodniej dla obronności II Rze­czypospolitej podkreślił płk dypl. Stanisław Kopański w opra­cowanej w lipcu 1939 r. notatce do wniosków strategiczno- -politycznych niezbędnych do podjęcia przez marsz. Śmigłego- -Rydza decyzji w sprawie dalszego prowadzenia wojny. Zaznaczył w niej wyraźnie, jak wielką rolę z punktu widzenia dostaw materiałów wojennych z Zachodu odgrywa linia kolejowa łącząca Lwów (przez Stanisławów i Śniatyń) z Ru­munią oraz dwie inne 'wiodące przez obszar Małopolski Wschodniej i £SRR do Odessy. Poza tym komunikacja przez Węgry i Jugosławię mogłaby stworzyć połączenia z Ad­riatykiem. Utrzymanie regionu pod polską kontrolą zabez­pieczało, zdaniem płk. Kopańskiego, przed wystąpieniem w ostrej formie problemu ukraińskiego i zapobiegało wejściu ZSRR do wojny.

Przy wyborze punktu ciężkości własnych działań obron­nych autor notatki preferował południową cześć obszaru operacyjnego, która umożliwiała utrzymanie ośrodków

40 DOK X graniczył ze Słowacją na odcinku 120 km. CAW, n/3/19, k. 1. Relacja mjr. dypl. Michała Gulcza, oficera Wydziału Wyszkolenia Bojowego DOK X, z 26.09.1947.

przemysłu zbrojeniowego, najdogodniejszych połączeń z Za­chodem, uniezależnienie od tranzytu przez ZSRR i korzy­stanie z surowców rumuńskich. W razie ewentualnego konfliktu zbrojnego ZSRR z Niemcami zetknięcie obu wojsk przewidywał w pobliżu terytorium Niemiec, czyli Prus Wschodnich41.

11 sierpnia gen. Fabrycy przedstawił marsz. Śmigłemu- -Rydzowi plan działania armii „Karpaty”, w którym brał pod uwagę możliwości udaremnienia obejścia przez nieprzyjacie­la wschodniego skrzydła armii „Kraków” oraz opanowania COP i zagłębia naftowego Krosno-Jasło. Ocenił przy tym, że siły jego armii mogą zapewnić jedynie osłonę w najdogod­niejszym do obrony terenie, czyli tuż przy granicy słowac­kiej. W razie przerwania tej osłony przez nieprzyjaciela na otwartym obszarze Podkarpacia nie widział żadnych moż­liwości obrony.

Już znacznie wcześniej zaplanowano budowę umocnień wzdłuż granicy słowackiej. Kierowana przez płk. dypl. Mariana Porwita grupa oficerów ze Sztabu Głównego od czerwca ustalała w terenie plan fortyfikacji. 9 sierpnia gotowy był wstępny projekt taktyczny, ze względów finansowych trzeba było jednak ograniczyć te przedsięwzięcia do umocnień polowych i przygotowania zniszczeń (do zniszczenia wytypo­wano m.in. mosty przez rzekę Opór i Osolna oraz tunel Beskid i tunel łupkowski)42. Prace rozpoczęto w lipcu 1939 r. Obiekty komunikacyjne zostały przygotowane do zniszczenia, a na drogach od granicy do głównej linii oporu wybudowano zapory. Wykonano też połowę obiekty fortyfikacyjne, prze­szkody, stanowiska dla broni maszynowej i, w znacznej części, drewniane schrony bojowe. W sierpniu rozpoczęto budowę pierwszych schronów żelbetowych. Postęp prac i mas­

41 J u r g a . op. cit., s. 182-185.44 Tunel hipkowski miał 102 m długości, wykuto w nim 24 komory i każdą

wypebiono 70 kg trotylu. GA W, II/3/I9, k. 1. Relacja mjr. dypl. MichałaGulcza, oficera Wydziału Wyszkolenia Bojowego DOK X, z 26.09.1947.

kowanie były kontrolowane m.in. za pomocą obserwacji lotniczej 43.

Na początku lipca rozpoczęły się także prace na odcinku „Węgry”. Ośrodek sapersko-pionierski 11 KDP przygotował plan zniszczeń na trzech obsadzonych przez 1 pułk KOP „Karpaty” kierunkach: Koziowce-Klimec, Sławsko-Ławoczne i Ludwikówka-Wyszków, siłami trzech plutonów44.

Wraz z ogłoszeniem mobilizacji alarmowej pododcinki przemianowano na brygady; „Nowy Sącz” na 2 brygadę górską pod dowództwem płk. Aleksandra Stawarza, a „Sanok” na 3 brygadę górską płk. Jana Kotowicza.

30 sierpnia sztab armii „Karpaty” przeniósł się do Rzeszowa i otrzymał rozkaz przyjęcia przez podległe mu oddziały ugrupowania wyjściowego i dokonania zniszczeń nad granicą słowacką. Jednostki armii „Karpaty” zajęły stanowiska obron­ne. Większość jej sił, dwie brygady górskie, weszło w skład grupy operacyjnej ,Jasło”45.

Odcinek „Węgry” został obsadzony przez 1 pp KOP „Karpaty” ppłk. Ziętkiewicza, pięć batalionów ON: „Stryj”, „Stanisławów”, „Huculski I”, „Huculski II” z Karpackiej Półbrygady ON oraz batalion ON „Turka”, i pododdziały Przysposobienia Wojskowego oraz Związku Strzeleckiego wchodzące w skład 216 pprez ppłk. Zygmunta Smergi.

Armia „Karpaty” otrzymała najsłabsze ze wszystkich polskich związków operacyjnych lotnictwo, składało się ono bowiem zaledwie z dwóch eskadr 31 rozpoznawczej (9 samolotów PZL-23 B „Karaś”) i 56 obserwacyjnej (7 samolotów R-XIII „Lublin"), oraz 5 plutonu łącznikowego (3 samoloty RWD-8).

45 CA W, U/3/19, k. 2. Relacja ppłk. (w 1939 r. kpitan) Stanisława Bielenina, dowódcy saperów GO Jasło”, z 3.04.1947.

44 CA W, D/3/16. k. 1. Rozkaz dowództwa I pułku KOP „Karpaty” z 5.07.1939.

4i Pracownia Dokumentacji Naukowej Wojskowego Instytutu Historycznego (dalej: PDN W1H), H/2/20, k. 2-4. Kosior Zygmunt, 3 Brygada StrzelcówGórskich w kampanii 1939 r. (zarys).

Regularne jednostki armii „Karpaty” składały się z ośmiu niepełnych batalionów: 1 pspodh (3), 1 pp KOP „Karpaty” (2), 2 pp KOP „Karpaty” (2) i batalion KOP „Żytyń”, Z szesnastu batalionów ON większość należała do najgorzej uzbrojonych, czyli typu I, i nie nadawała się do skutecznego użycia w polu. Poza tym były one osłabione kryzysem wewnętrznym spowodowanym wycofaniem z nich części młodszych żołnierzy oraz oficerów rezerwy i zastąpieniem ich starszymi rocznikami powołanymi z rezerwy lub stanu spo­czynku46. Wartość bojową 2 i 3 BG obniżało dwojakiego rodzaju uzbrojenie ich batalionów: nowoczesne, polskie w woj­sku regularnym i broń francuska w batalionach ON47. Niemal zupełny brak artylerii uniemożliwiał stawianie dłuższego oporu.

Do obrony granicy ze Słowacją i Węgrami armia „Karpaty” dysponowała łącznie 24 batalionami piechoty z 8 działami (17 batalionów i wszystkie działa znajdowały się na odcinku „Słowacja”, 7 batalionów, bez artylerii, na odcinku „Węgry”),

a wsparcie z powietrza miało jej zapewnić 19 samolotów,

w tym tylko 9 bojowych PIL 23B „Karaś”.

46 Polskie Siły Zbrojne..., t . 1 , cz. 1, s. 273-274.47 CAW, II/3/19, k. 1-2. Relacja kwatermistrza 3 BG mjr. Władysława

Tarnawskiego z 12.06.1947. Gen. Jan Chmurowicz nie uzyskał zgody marsz. Śmigłego-Rydza na przekazanie 3 BG po jednym działonie z każdej baterii22 pal. J. C h m u r o w i c z , Ze wspomnień dowódcy obrony Przemyśla we wrześniu 1939 r., w: Wrzesień 1939 w relacjach..., s. 682.

PRZEBIEG MOBILIZACJI WOJSKA POLSKIEGO NA POGRANICZU RUMUŃSKIM

W dwudziestoleciu międzywojennym mobilizacja była przy­gotowywana na podstawie zmieniających się planów. 30 kwietnia 1938 r. wszedł w życie nowy plan mobilizacyjny „W”, opracowany pod kierownictwem szefa Oddziału I Szta­bu Głównego WP, płk. dypl. Józefa Wiatra, Był on elastyczny pod względem metod i zasięgu mobilizacji, mógł być zastosowany w przypadku realizacji planu operacyjnego „Wschód” lub „Zachód”, na części lub całości obszaru kraju. Wyróżniono w nim trzy fazy: wydanie zarządzeń wstępnych, niejawną mobilizację kartkową, tzw. grup kolorowych, oraz ogłoszenie mobilizacji powszechnej, przewidziano możliwość wystawienia Korpusu Interwencyjnego, określono zasady uruchamiania transportów kolejowych, obrony przeciwlot­niczej, wzmocnienia KOP, policji i Straży Granicznej. Mobilizacja niejawna (kartkowa) była realizowana bez ogła­szania, metodą indywidualnego powoływania rezerwistów. Mobilizowane oddziały podzielono na grupy, określając cel powołania kolorem kart. Grupa „zielona” miała na celu wzmocnienie jednostek nadgranicznych, w „brązowej” mo­bilizowało się lotnictwo, obrona przeciwlotnicza, część wojsk kolejowych, pierwszy rzut kwater głównych oraz jednostki

i instytucje Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego. Grupa „czerwona” obejmowała jednostki osłonowe granicy wschodniej, „niebieska” zachodniej, „żółta” zaś dotyczyła jednostek wzmacniających osłonę granic. Grupa „czarna” obejmowała Korpus Interwencyjny w razie konfliktu lo­kalnego

Plan „W” umożliwiał mobilizację alarmową 3/4 wielkich jednostek, w tym całości lotnictwa, obrony przeciwlotniczej i kawalerii. Już w marcu 1939 r. zmobilizowano cztery dywizje piechoty i brygadę kawalerii z OK IX ,3rześć nad Bugiem” i OK IV „Łódź”2. 15 maja 1939 r. wszedł w życiezmodyfikowany plan mobilizacyjny „W-2”, który m.in. przewidywał zmobilizowanie niejawne 2 DP Leg. i 22 DPz OK X „Przemyśl”.

22 sierpnia 1939 r. minister spraw wojskowych rozkazał dowódcom okręgów korpusów, aby natychmiast ściągnęli z ćwiczeń letnich do stałych garnizonów wszystkie podległe jednostki3.

Następnego dnia na całym obszarze Polski zarządzono mobilizację lotnictwa, obrony przeciwlotniczej, organówII Oddziału Sztabu Głównego Wojska Polskiego, drugich rzutów sztabów armii i jednostek łączności oraz tajną mobiliza­cję kartkową na obszarze sześciu graniczących z Niemcami okręgów korpusów. Dotyczyła ona dwudziestu pięciu czynnych dywizji piechoty, dwóch i pół dywizji piechoty rezerwowej i siedmiu brygad kawalerii4. Mobilizacja nie dotyczyła czterech wschodnich okręgów korpusów: VI „Lwów”, X „Przemyśl”,II „Lublin” i IX „Brześć nacj Bugiem”. 26 sierpnia dowódca

1 Wojna obronna..., s. 163, 330-331, 194-200.2 E. P i w o w a r s k i , Przebieg i wyniki częściowej mobilizacji alarmowej

Z 23 marca 1939 r., „WPH”, 1-2/1995, s. 99.3 Rozkaz podpisał pierwszy wiceminister, gen. bryg. J. Głuchowski.4 Polskie Siły Zbrojne..., t. I. cz. 1, S. 401-402; M. Z g ó r n i a k , Europa

w przededniu wojny. Sytuacja militarna w łatach 1938-1939, Kraków 1993, s. 449.

Okręgu Korpusu nr VI, gen. bryg. Władysław Langner, wydał rozkaz, aby podlegli mu dowódcy wielkich jednostek i pułków skupili uWagę i wysiłek na sprawach bezpośrednio związa­nych z przygotowaniem do wojnys.

27 sierpnia 1939 r. zarządzona została mobilizacja wszyst­kich dotąd, niezmobi 1 izowany ch jednostek alarmowych, głów­nie w Małopolsce Wschodniej. W Okręgu Korpusu nr VI rozpoczęła mobilizację 12 DP, Kresowa i Podolska BK oraz części alarmowe 5 DP i 36 DPRez. Zmobilizowano bataliony Obrony Narodowej, wchodzące w skład armii „Karpaty”, oraz zarządzono utworzenie jednostek alarmowych Ministerstwa Poczt i Telegrafów 6.

Mobilizacja wielkich jednostek Wojska Polskiego na ob­szarze OK VI „Lwów”, graniczącym z Rumunią, objęła11 KDP, Podolską Brygadę Kawalerii oraz 1 pułk artylerii motorowej. Podolska BK oraz 1 pamot przeszły na organizację pokojową w trakcie mobilizacji alarmowej, a 11 KDP po­wszechnej. '

W przewidywaniu wojny pułki Podolskiej BK płk. dypl. Leona Strzeleckiego powróciły z ćwiczeń letnich do gar­nizonów, w których 27 sierpnia otrzymały rozkazy mo­bilizacyjne 7.

Mobilizacja 6 puł kaniowskich płk. Stefana Liszki, sta­cjonującego w Stanisławowie, zakończyła się 29 sierpnia osiągnięciem gotowości marszowej i przygotowaniem do załadowania. Pod względem jakościowym wyposażenie i uzbrojenie pułku było bardzo dóbre, ale stan zmobilizowa­nych koni przedstawiał wiele do życzenia (część z nich

.i

5 Nastąpiło to po otrzymaniu rozkazu gen. T. Kasprzyckiego, nakazującego organom szczebla centralnego i dowódcom okręgów korpusów skupić się na sprawach bezpośrednio związanych z przygotowaniem do wojny. CA W, 11/15/16. Rozkaz dowódcy OK VI. Nastawienie do prac aktualnych, Lwów,26.08.1939 r., l.dz. 7122/tj. org.

6 Polskie Siły Zbrojne..., 1.1, cz. I, s. 407.7 PDN WIH, II/2/49, k. 1. Winogrodzki Marian, Podolska Brygada

Kawalerii w działaniach wojennych 1939 roku.

wymieniano po przybyciu do rejonu koncentracji). Nie została także rozwiązana zadowalająco sprawa pojazdów konnych. Pułk dysponował dobrze przygotowaną kadrą dowódców służby zawodowej i z rezerwy8.

Podobny przebieg miała mobilizacja 9 pul małopolskich ppłk. dypl. Klemensa Rudnickiego w Trembowli. Po 36 godzinach pułk był gotów do załadowania, chociaż nie zdążono przestrzelać wydanych żołnierzom karabinów przeciwpancer­nych. Z trudem też dobrano konie do juków z cekaemami i zabrakło skrzynek do erkaemów 9.

14 puł jazłowieckich płk. Edwarda Godlewskiego, który dyslokowany był we Lwowie, otrzymał rozkaz mobilizacyjny 27 sierpnia 1939 r. o godz. 18.00. Mobilizacja odbyła się szybko i sprawnie. Na trudności natknęli się jedynie niektórzy oficerowie przeprowadzający pobór koni, nie mogli bowiem uzyskać ich w odpowiedniej ilości i jakości. N^imo to w nakazanym czasie szwadrony osiągnęły gotowość bojową. Do dyspozycji Podolskiej BK utworzono szwadron kolarzy wyposażony w rowery z poboru. Dwa dni później, po przemarszu wśród szpalerów lwowian, pułk rozpoczął załadu­nek na Dworcu Czemiowieckim10.

Mobilizacja 6 dak ppłk. Stanisława Pochopieniu sta­cjonującego w Stanisławowie, odbyła się planowo i w porząd­ku. Stawiennictwo rezerwistów i koni wynosiło 100%. Man­kamentem była jedynie zła jakość otrzymanych wozów tabo­

8 CAW, II/3/29, k. 179-180. Relacja mjr. Stanisława Hellera (w 1939 r. rotmistrz), dowódcy 3 szw. 6 puł, z 17.06.1946 r.; A". H l a w a t y , Dzieje6 pułku ułanów kaniowskich, Londyn 1973, s. 84-90.

9 CAW, n/3/29, k. 182-183. Relacja mjr. (w 1939 r. rotmistrz) Antoniego Bieleckiego, dowódcy 2 szw. 9 puł z 30.09.1947 r.; K. R u d n i c k i , Na polskim szlaku. Wspomnienia z łat 1939-1947, Warszawa 1990, s. 9-10; L. S a p i e h a , Wojna z wysokości siodła, Londyn 1986, s. 14.

10 Dzieje ułanów jazłowieckich, Londyn 1988, s. 139-141; A. M a r ­c z y ń s k i , Wspomnienia ułana jazłowieckiego 1939-1945, w: Bitwy września 1939 r. Materiały z V seminarium historyków działań obronnych 1939 r., red. B. Polak, Koszalin 1989, s. 121.

rowych i uprzęży, a zbyt niskie konie nie nadawały się pod wierzch i do zaprzęgów artyleryjskich11.

Po zakończeniu mobilizacji transporty kolejowe z od­działami Podolskiej BK skierowane zostały do rej emu operacyj­nego armii „Poznań”. 31 sierpnia i 1 września wyładowały się na stałych i przenośnych rampach w rejonie Nekli i Wrześni.

Mobilizacja 11 KDP, dowodzonej przez płk. dypl. Broni­sława Prugara-Ketlinga, rozpoczęta w przededniu wojny12, odbyła się sprawnie, chociaż w sierpniu pułki przebywały jeszcze na ćwiczeniach letnich (53 pp strzelców kresowych ppłk. dypl. Szymona Kocura w m. Wygoda k. Doliny, a 49 pp strzelców huculskich ppłk. Karola Hodały w rejonie Delatyn, Jeremcze i Worochta)l3.

W czasie mobilizacji nastrój wojska i ludności cywilnej był poważny. Przewidziane planem mobilizacyjnym czynności wykonywano dokładnie i spokojnie, mimo że w pierwszych dniach wojny lotnictwo niemieckie kilkakrotnie zbombar­dowało garnizony dywizji: Stanisławów, Stryj i Kołomyję. Napływ rezerwistów, doprowadzenie koni, dostawa sprzętui amunicji przebiegały sprawnie. Przejazd 11 KDP na teren operacyjny miał odbyć się 43 transportami kolejowymi, ale na

1 ' CAW, H/3/29, k. 107. Relacja Witolda Starkiewicza; Relacja kpt. int T. Sarjusza-BieLskiego, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, 132/1989, s. 209; J. B og u c k i, Artyleria konna w kampanii wrześniowej 1939, Londyn1976, s. 148.

12 P r u g a r - K e t l i n g , Aby dochować wierności.., s . 9 ; T . J u r g a , Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach 11 wojny światowej, Warszawa 1971, s. 221. Natomiast autorzy Polskich Sil Zbrojnych..., 1.1, cz. 2, ł 220 i Zarysu dziejów wojskowości..., s. 754 podają, że 11 KDP mobilizowała się częściowo w alarmie (od 27 sierpnia), a częściowo w mobilizacji powszechnej.

13 PDN WIH, U/2/478, k. 1. Relacja kpt. (w 1939 r. porucznik rezerwy) Bronisława Tyraczyńskiego, dowódcy kp U/53 pp z 10.03.1979 r.; PDN WIH, n/2/252, k, 1. Relacja kpr. Andrzeja Muchy, podoficera 113/53 pp, spisana » niewoli przez mjr. F. Liberta; CA W, 11/15/16. Stan oddziałów pozostających

garnizonie Kołomyja z 14.07,1939 r. (brak l.dz.); B r y k o w s k i , op. cit., i. 3 0 .

skutek dokonanych przez nieprzyjacielskie lotnictwo zniszczeń część transportów nie osiągnęła rejonu koncentracji, a niektóre w ogóle nie wyjechały ze stacji załadowczych. Sztab dywizji jako siódmy transport odjechał 2 września o godz. 21.00 ze stacji Chryplin pod Stanisławowem.

1 pamot ppłk. Tadeusza Pawłowskiego nie wziął udziału w wojnie w całości, zmobilizował bowiem tylko trzy dywiz­jony: 16 damot, 6 dac motorowy oraz 2 damot. 16 damot został wystawiony 9 sierpnia (dla 10 BKZmot) w składzie dwóch baterii: haubic 100 mm i armat 75 mm. Dywizjon liczył 21 oficerów i 394 szeregowych. Miał 51 samochodów, 18 ciągników i 9 motocykli. Dowodził nim mjr Kazimierz Żmudziński.

6 dac motorowy mjr. Stanisława Łukawieckiego zorganizo­wany został w pierwszych dniach września w składzie trzech baterii, każda po 4 działa 120 mm. Rezerwiści stawili się w terminie, zabrakło jednak uzbrojenia, samochodów dla zwiadu, sprzętu radiowego i amunicji. Aby uzupełnić brakizarekwirowano samochody prywatne i przemalowano je nazielono. 5 września dywizjon skierowano transportem kolejo­wym na front, ale wobec zerwania torów w nocy z 8 na9 września wyładowano go w pobliżu Rudnika nad Sanem.

2 damot mjr. Franciszka Rafacza mobilizował' się w dniach 1-3 września pod Stryjem. 3 września, mimo iż nie zakończonoprzechodzenia na etat wojenny, dywizjon otrzymał rozkaz wyjazdu do rejonu koncentracji Warszawskiej Brygady Pan- cemo-Motorowej płk. dypl. Stefana Roweckiego. Transport kolejowy 2 damot wyjechał 4 września. Dywizjon składał się z dwóch baterii armat 75 mm,' liczył 27 oficerów, 420 szeregowych i dysponował 69 samochodamil4.

Na ogół mobilizacja oddziałów Wojska Polskiego na pograniczu rumuńskim miała sprawny przebieg i odbywała się

14 Ł o ś , op. cit., s.270;Oalster.tp. cit., s.420,426-427;Szubański, Polska broń pancerna w 1939 r., Warszawa 1982, s. 285; Z a r z y c k i , op. cif., s. 27, 31, 37.

w bardzo dobrej atmosferze — ludność cywilna serdecznie żegnała wyjeżdżające na front oddziały. Nie zakłóciły jej pojedyncze akty dywersji na. liniach kolejowych i łączności. Mankamentem, który wystąpił właściwie we wszystkich mobilizowanych oddziałach (poza zmotoryzowanymi), była nieodpowiednia jakość części otrzymanych koni, a w jeszcze większym stopniu sprzętu taborowego (wymagająca napraw lub wymiany uprząż i przeważnie nieprzydatne dla wojska, wyeksploatowane, najczęściej jednokonne, chłopskie wozy). Obniżyło to znacznie sprawność marszową i ładowność taborów oraz wydłużyło kolumnę, co stanowiło poważny problem w sytuacji źle rozwiniętego transportu samochodo­wego. W pierwszych dniach września lotnictwo nieprzyjaciela nie zdołało zdezorganizować mobilizacji, ale opóźnienie na terenie okręgów korpusów VI i X mobilizacji alarmowej (o cztery dni w stosunku do pozostałych okręgów) w konsek­wencji doprowadziło do tego, że 11 KDP nie zdołała się skoncentrować i wejść do walki całością sił.

DZIAŁANIA NIEMIECKIEJ 14 ARMII W POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ POLSCE

14 armia gen. płk. Wilhelma Lista z Grupy Armii „Po­łudnie” otrzymała zadanie okrążenia Wojska Polskiego w rejonie Krakowa. Aby osiągnąć ten cel, Niemcy za­mierzali uderzyć dwoma korpusami (XVIII i XXII), z obu stron Tatr, na wschód od Krakowa i na Kraków. Na wschodnim skrzydle 14 armia miała dążyć do szybkiego uchwycenia przejść na Dunajcu. Siły słowackie, w miarę możliwości, zamierzano użyć do uderzenia ze wschodniej Słowacji'.

Przed pozycjami obronnymi grupy operacyjnej gen. Łukos- kiego rozpoczął koncentrację XVIII KA gen. piech. Eugena Beyera w składzie: 1 dywizja górska gen. mjr. Ludwiga Küblera oraz 2 dywizja górska gen. por. Valentina Feursteina. Obie dywizje pod względem wyszkolenia, uzbrojenia i wypo­sażenia przygotowane były do działań w górach.

1 DG powstała 9 kwietnia 1938 r. w Garmisch-Partenkirchen z rozwinięcia istniejącej od 1 czerwca 1936 r. brygady górskiej. Składała się z trzech pułków strzelców górskich: 98, 99 i 100 psg, 79 pułku artylerii górskiej (cztery dywizjony,

1 Rozkaz operacyjny GA „Południe”, w: J u r g a , Obrona Polski..., s* 159-

z tego jeden artylerii ciężkiej), 54 batalionu pionierów górskich, 54 batalionu łączności, 44 górskiego dywizjonu artylerii przeciwpancernej (36 dział) i oddziału rozpoz­nawczego. W skład 2 DG, która powstała 1 kwietnia 1939 r. w Innsbrucku z przeformowania 6 dywizji artnii austriackiej, wchodziły dwa pułki strzelców górskich: 136 i 137 psg, 111 pułk artylerii górskiej (trzy dywizjony),111 oddział rozpoznawczy, 82 batalion pionierów górskich, 67 batalion łączności i 47 górski dywizjon artylerii prze­ciwpancernej2. Łącznie stanowiło to pięć pułków Strzel­ców górskich (piętnaście batalionów — każdy uzbrojony w 30 lkm, 10 ckm, 9 lekkich moździerzy, 6 średnich i 2 działa piechoty) wspartych silną artylerią — dwoma pułkami artylerii górskiej z siedmioma dywizjonami.

1 DG otrzymała rozkaz przekroczenia granicy 7 września pod Niżną Połanką i uderzenia na prawe skrzydło 3 BG, na Krerapną i Nowy Żmigród. Dwa dni wcześniej jej boczna kolumna miała rozpocząć natarcie przez Krynicę i Krzyżówkę na Grybów. 2 DG miała przedrzeć się przez Beskidy w dolinę Dunajca, z rej. Biała Spiska, a następnie ruszyć najkrótszą drogą w kierunku Lwowa3.

14 armii podporządkowany został trzydywizyjny słowacki korpus gen. Ferdynanda Ćatiośa z samodzielną zmotoryzowaną grupą szybką i 1 pułkiem lotniczym (razem 51 306 oficerów i szeregowyęh). Tuż przed wybuchem wojny wojsko słowackie osłaniało niemiecką koncentrację rozmieszczonymi koidonowo wzdłuż granicy z Polską dywizjami: 1 DP gen. Antoniego Pulanicha na Spiszu (naprzeciwko Jaworzyny i Nowego Targu), 2 DP gen. Aleksandra Ćunderlika od Bardejova do

2 G . T e s s i n , Verbände und Truppen der deutschen Wehrmacht und Waffen SS im zweiten Weltkrieg 1939-1945, t. II, Frankfurt, br. wyd., i. 23,101; B. M Q l l e r - H i l l d e b r a n d , Das Heer bis zum Kriegsbeginn, Darmstadt 1954, s. 136; Feurstein, Irrwege der Pflicht 1938-1945, Mün- aien-Weis 1963, s. 29-30.

? L a n z , op. cit„ s. 50-51; K r ä u t l e r , S p r i n g e n s c h r a i d , op. cit.,10.

Svidnika, 3 DP płk. Augustyna Malara we wschodniej Słowacji do Bieszczadów, a grupa szybka ppłk. Jana Imro na południe od 3 DP. 28 sierpnia 1939 r. w Żylinie, podczas spotkania gen. Lista i gen. Erwina von Engelbrechta stojącego na czele oddelegowanego do dowództwa słowackiego niemieckiego sztabu łącznikowego, ustalono plan udziału wojsk słowackich w wojnie przeciwko Polsce. Następnie generałowie CatloS i von Engelbrecht wyjechali do Spiskiej Nowej Wsi na odprawę z dowódcami dywizji4.

Tego samego dnia premier Słowacji, ks. Józef Tiso, ogłosił mobilizację i zarządził stan gotowości bojowej armii i Hlin- kowej Gwardii, motywując to zagrożeniem ze strony Polski. 30 sierpnia na posiedzeniu rządu oświadczył: .jesteśmy przygotowani do marszu z Niemcami”5.

1 września 1939 r. o godz. 4.45 niemieckie siły zbrojne rozpoczęły działania wojenne przeciw Polsce. W pierwszym tygodniu wojny armia „Karpaty” gen. Fabrycego miała do czynienia głównie z oddziałami armii słowackiej, której naczelne dowództwo wyznaczyło następujące kierunki działań operacyjnych: Zakopane-Bukowina-Jurgów; Piwniczna-Nowy Sącz-Grybów-Tylicz (OK V) i Komańcza-Sanok-Les- ko-Cisna (OK X). Na wschodnim skrzydle oddziały sło­wackiego zgrupowania „Råzus” wykonywały wypady na polskie pozycje obsadzone przez 3 BG. Walki miały charakter drobnych utarczek bez istotnego znaczenia dla obu stron. Przed południem polscy saperzy wysadzili tunel w Łupkowie6.

Niemieckie lotnictwo od pierwszego dnia wojny silnie bombardowało ośrodki administracyjne, lotniska i linie komu-

4 M. Z g ó r n i a k , Wojskowy aspekt stosunków niemieckosłowacko-pol- sktch w 1939 roku, w: Stosunki polsko-czesko-słowackie w latach 1918-1945, red. E. Orlof, Rzeszów 1992, s. 32-35.

s J. K u p l i ń s k i , Udział armii słowackiej w agresji niemieckiej przeciwko Polsce we wrześniu 1939 roku, „WPH”, 4/1989, s. 71.

6 Polski czyn zbrojny..., s. 40; Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, Ł I; Kampania wrześniowa 1939 r., cz. 2: Przebieg działań od 1 do8 września, Londyn 1954, s. 276; K u p 1 i ń s ki, op. cit., s. 72-73.

nikacyjne w MałopoJsce Wschodniej. Już I września około godz. 11.00 trzy eskadry lotnicze nieprzyjaciela pojawiły się nad Lwowem. Bomby spadły na Dworzec Główny, Aleję Focha i ul. Gródecką, a także na lotnisko w Skniłowie, powodując duże zniszczenia i straty w ludziach7. Na obszarze operacyjnym armii ,JKarpaty” zbombardowane zostały przez15 Domierow Do-17 lotniska w Krośnie oraz w Moderówce k. Jasła.

3 września marsz. Śmigły-Rydz podjął decyzję wy­cofania Wojska Polskiego z lewego brzegu Wisły. Armia „Karpaty” miała przygotować obronę Dunajca od Tarnowa (włącznie) do granicy południowej. O godz. 14.20 sztab armii „Karpaty” otrzymał rozkaz obsadzenia frontu wzdłuż Dunajca i Wisły do Sandomierza — jako wzmocnienie armia otrzymała dwie dywizje piechoty: 24 DP ill KDP. Do obrony przejść przez Wisłę dowódca armih miał wykorzystać siły lokalnych garnizonów. Ponadto Naczelny Wódz wyraził zgodę na skierowanie 1 pp KOP „Karpaty” do odwodu armii. Zadanie armii nad granicą słowacką nie uległo zmianie *.

4 września przed południem dowódca 1 pp KOP „Karpaty” otrzymał rozkaz juzowy gen. Langnera, zgodnie z którym miał przekazać swój odcinek Karpackiej Półbrygadzie ON (batalionom„Stryj” i „Stanisławów”) i przygotować pułk do wyjazdu następnego dnia od godz. 13.00. Jego reorganizacja

7 AIPiMGS, kol. 166, k. 5-6, W. Langner, Dziennik dowódcy OK VI JLwfcw” cl. 1; Ü x'\ ę. %\eA, Lwów nie każdemu zdrów, \99\,s. 21. S. O s t r o w s k i , W obronie polskości ziemi lwowskiej. Dnie pohań­bienia 1939-1941. Wspomnienia, Warszawa 1986, s. 42; S. P e m p e I, Pod atakiem Lwa i Syreny, Warszawa 1989, s. 23-24; W. S zo l gi n i a, Dom pod .Żelaznym Lwem”, Warszawa 1989, s, 313; W. S z e f e i n i c k i , Zapomniany ń»owski bohater ks. Stanisław Frankiel (1903—1944), Rzym 1983, s. 64.

* Rozkaz juzowy Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego L.3/17/000, OP Warszawa, 3.09.1939 r., godz. 14.20, w: Da 1 e c k i. Armia „Karpaty"..., ». 398; AIPiMGS, kol. 166, k. 6. W. Langner, Dziennik dowódcy OK VI .Lwów”, cz. I; J u r g a , Obrona Polski..., s. 323.

z jednostki granicznej w bojową miała nastąpić w czasie przemarszu do stacji załadowczych 9.

Tego samego dnia, czyli 4 września, do przebywającego w Staromieściu pod Rzeszowem dowództwa armii „Karpaty” przyjechał gen. broni Kazimierz Sosnkowski, aby z rozkazu marsz. Śmigłego-Rydza omówić z gen. Fabrycym sytuację. W meldunku do Naczelnego Wodza gen. Sosnkowski zwrócił uwagę na małe możliwości bojowe armii „Karpaty” i dodał, że w razie silniejszego uderzenia niemieckiego obrona na Dunajcu może zostać przerwana. Przybycie 11 KDP i 24 DP, zdaniem generała, tylko w niewielkim stopniu moąło poprawić sytuację. Gen. Sosnkowski zaproponował Naczelnemu Wo­dzowi wzmocnienie armii „Karpaty” co najmniej dwiema dywizjami, służbami i organami kwatermistrzowskimi oraz zbombardowanie pancernych i zmotoryzowanych kolumn przeciwnika zmierzających do przepraw na DunajcaI0.

Ocena sytuacji dokonana przez gen. Sosnkowskiego oka­zała się trafna. . W ciągu kilku najbliższych wrześniowych dni działania wojenne miały ogarnąć Małopolskę Wschodnią, przede wszystkim zaś zachodnie powiaty województwa lwowskiego.

Wa&ie decyzje, dotyczące dalszego prowadzenia obrony, marsz. Śmigły-Rydz podjął 6 września 1939 r. Z uwagi na niekorzystny rozwój sytuacji na froncie Naczelny Wódz postanowił zrezygnować z obrony głównej pozycji i wydał rozkaz odwrotu wojsk na linię Wisły i Sanu. Oznaczało to oddanie w ręce wroga części kraju ze znacznymi zapasami zaopatrzenia, głównie żywności, a także broni i amunicji, których nie zdołano ewakuować. Wycofując się, wojsko miało niszczyć zakłady przemysłowe, zapasy żywności i środkitransportu, zwłaszcza parowozy. Ewakuacji podlegały: policja,

\ . •9 AIPiMGS, B.J-61/C, k. 2. Relacja ppłk. Władysława Ziętkiewicza,

dowódcy 1 pp KOP „Karpaty”, z 1.12.1939 r.; PDN WIH, Ü/2/533, k. 2-3. Relacja podoficera 1 pp KOP „Karpaty^^kpr. Antoniego Rejewskiego, bez daty.

w S o s n k o w s k i , op. cif., s. 61-63.

artyleria przeciwlotnicza i pododdziały obrony linii kolejo­wych. Na południowym skrzydle obrony zarządzone zostało połączenie dwóch armii: „Kraków” i „Karpaty” w armię „Małopolska” pod dowództwem generała Fabrycego.

7 września lotnictwo niemieckie zbombardowało linię kolejową z Tamowa do Lwowa i lotniska w Krośnie« Skniłowie i Stanisławowie

Bombardowania nie zakłóciły mobilizacji, natomiast w znacznym stopniu wpłynęły na koncentrację, choć nie zdołały jej sparaliżować. Silne naloty na linie kolejowe w widłach Wisły i Sanu doprowadziły do opóźnienia koncen­tracji oraz utrudniły ewakuacje zapasów i urządzeń tyłowych do południowo-wschodniej PolskiI2.

Na podstawie dostępnych materiałów można odtworzyć warunki, w jakich prowadzono czynności organizacyjne i szko­leniowe w ośrodkach zapasowych.

Po wyjeździe 11 pal 11 KDP na front w Stanisławowie pozostało kilku oficerów i ok, 600 żołnierzy rezerwy, a ze sprzętu artyleryjskiego trzy francuskie armaty połowę kalibru 75 mm. Żołnierze ci otrzymali rozkaz przemarszu do Ośrodka Zapasowego Artylerii Lekkiej nr 6 we Lwowie. Koleją dojechali do Persenkówki, a dalej pomaszerowali. Po przybyciu do Lwowa zostali zakwaterowani w koszarach DI dywizjonu 5 pal13.

W Ośrodku Zapasowym Podolskiej BK w Stanisławowie sformowano szwadron marszowy 6 pul, trzy plutony marszowe

11 CA W, n/3/19, k. 3. Relacja Władysława Sylwanowicza z 15.11.1947; Wojna obronna..., dok. nr 281, s. 628; K. W r ó b l e w s k i , Z dziennika komendanta ośrodka OPL w Stanisławowie 23.08.-17.09.1939, „WPH’\ 3-4/1991, s. 135.

12 Linia kolejowa z Nowego Sącza do Krosna po pięciu dniach nalotów została wyłączona z użytku. CAW, H/3/19, k. 4. Relacja ppłk. (w 1939 r. kpi tan) Stanisława Bielenina, dowódcy saperów GO „Jasło”, z 3.04.1947 r.; A. R z e p n i e w s k i , Wojna powietrzna w Polsce w 1939 r. na tle rozwoju lotnictwa Polski i Niemiec; Warszawa 1970, s. 87.

13 PDN WIH, II/2/353, k.1-2. Relacja ppor. Leona Prejanka, dowódcy baterii marszowej 11 pal, z 14.02.1972 r.

dla 6 dak, a także uzupełnienia dla szwadronu pionierów i łączności. Ich wysłanie do macierzystych jednostek okazało się jednak niemożliwe z powodu zniszczeń poczynionych przez wroga na szlakach komunikacyjnych. Dowództwo ośrodka miało problem z umundurowaniem ułanów — ok. 500 otrzymało mundury pozostawione przez 6 puł, a 1100 uzyskało je dopiero po przybyciu do ośrodka szwadronów9 i 14 puł (z ich zapasów). Jeszcze większym problemem było uzbrojenie. Aby przeprowadzić szkolenie dziewięciu szwad­ronów, a każdy liczy! od 150 do 200 ułanów, mając tylko jeden uzbrojony pluton, zajęcia zorganizowano w ten sposób, że broń wymieniano między plutonami. Dzięki temu wszyscy żołnierze rezerwy mogli odbyć ćwiczenia w strzelaniu i wła­daniu białą bronią14.

Pod koniec pierwszego tygodnia wojny rozpoczęła się ewakuacja ośrodków zapasowych OK X ,.Przemyśl”. 6 wrze­śnia gen. Chmurowicz, zastępca dowódcy OK X, za zgodą dowództwa armii „Karpaty” rozkazał, aby ośrodki odma- szerowały w kierunku Stryja Dyrektorzy zakładów prze­mysłowych domagali się od władz wojskowych dyrektyw ewakuacyjnych i pomocy w wywiezieniu maszyn i urządzeń, ewakuacja była jednak niemożliwa ze względu na brak środków transportu. Gen. Chmurowicz zakazał demontażu maszyn w Stalowej Woli oraz w fabryce opon w Sanoku, polecił natomiast, aby zniszczono gotowe wyroby. Saperzy armii „Karpaty” z powodu braku czasu i możliwości tylko częściowo zniszczyli zapasy materiałów pędnych w Krośnie i Jaśle15.

Wraz z opanowaniem Krakowa i osiągnięciem Dunajca przeciwnik wykonał pierwsze zadanie postawione w wytycz­nych do rozwinięcia 14 armii. 7 września Naczelny Dowódca Wojsk Lądowych, gen. płk Walther von Brauchitsch, polecił

14 W. G i l e w s k i , Wspomnienie dni wrześniowych, mps, w: M i t k i e - w i c z, op. cit. , s. 275-276; G i l e w s k i , Ośrodek Zapasowy..., s. 1 -2.

łS C h m u r o w i c z, op. cit., s. 684-685.

skierować 14 armię (wysiłkiem głównym) w kierunku Lu­blina, aby przeszkodzić wycofaniu się Wojska Polskiego na wschód oraz zakończyć (współdziałając z 3 armią) okrążenie sił polskich16. Po sforsowaniu Dunajca i Wisłoki wojska niemieckie natarciem prawoskrzydłowej 14 armii miały przeszkodzić w utworzeniu nowego polskiego frontu na Sanie oraz ułatwić 10 i 8 armii przekroczenie środkowej Wisły. Wieczorem 8 września dowództwo Grupy Armii „Południe” wzmocniło 14 armię odwodowym VII KA gen. piech. Eugena Rittera von Schobecta (27 DP i 68 DP). XVIII i XVn KA miały skierować się nad San powyżej ujścia Wisłoka, a VIII i VII KA po przejściu Wisły także nad San, poniżej ujścia Wisłoka. Dowództwo 14 armii nakazało szybkie utworzenie przyczółków za Sanem: XXII KPanc w Jarosławiu, a XVIII KA w Sanokul?.

Aby zapewnić ciągłe zaopatrzenie sił szybkich w paliwo, gen. Gerd von Rundstedt domagał się od OKH interwencji politycznej w Budapeszcie w sprawie udostępnienia wojskom niemieckim linii kolejowej przez Koszyce do Sanoka, która na odcinku 40 kra przebiegała przez terytorium Węgier. Rząd węgierski nie uległ niemieckim naciskom i nie wyraził zgodyl8. Miało to jednak wyłącznie znaczenie polityczne, sytuacja na froncie nie wymagała bowiem forsowania tego ustępstwa przez rząd lll Rzeszy, gdyż brak zgody na tranzyt zaopatrzenia i wojska przez Węgry nie zmieniał położenia jednostek WP w Polsce Południowo-Wschodniej.

Bardzo groźne dla trwałości polskiej obrony w Małopolsce Wschodniej było natarcie 1 DG i 2 DG na południowe

16 Zarządzenie Naczelnego Dowódcy Wojsk Lądowych Niemiec do dowód­cy Grupy Armii „Południe” w sprawie uderzenia na Lublin, w: Wojna obronna..., s. 603.

17 D a 1 e c k i, Armia „Karpaty"..., s. 102-103.18 J u r g a , Obrona Polski..., s. 448; M. K o ź m i ń s k i , Polska i Wągry

przed drugą wojną światową (październik 1938-wrzesień 1939). Z dziejów żyplomacji i irredenty, Warsza wa-Kraków-Wrocław 1970, s. 347-348.

skrzydło armii „Małopolska” bronione przez pozbawione wsparcia artylerii i niedostatecznie uzbrojone 2 BG i 3 BG.0 świcie 8 września 1 pspodh przystąpił do przygotowywania obrony miejscowości Jedlicze i obszaru na północ od niej, aby zamknąć kierunki na Jasło. 1 pp KOP „Karpaty” po zejściu z przedpola miał bronić odcinka od strony Nowego Żmigrodu i Dukli. Trzy bataliony ON („Nowy Sącz”, „Gorlice” i „Sambor”) stanowiły odwód 2 BG w Kro­ścienku Wyżnym, położonym 4 km na południowy wschód od Krosna. Rano na Jasło uderzył 136 psg 2 DG płk. Albina Nake. Wszystkie ataki niemieckich strzelców górskich zostały odparte, silny ogień niemieckiej artylerii spowodował jednak duże straty w II/l pp KOP „Karpaty”, którego połowa oficerów została ranna. Około południa pułk otrzymał rozkaz przerwania walki i wycofania się w kierunku Krosna. Oderwanie się od nieprzyjaciela w dzień nie było jednak łatwe i Polacy ponieśli dalsze straty od ognia artylerii przeciwnika (zwłaszcza batalion KOP „Żytyń”). Wieczorem pułk osiągnął nakazany rejop Swierzowa Polska-Suchodół1 rozpoczął przygotowywanie obrony19.

Monografia 2 DG zawiera niezgodną z prawdą informację, że podczas rozbrajania mostu w Jaśle niemieccy saperzy natrafili na miny zawierające gaz, które eksplodowały20.

Jeszcze groźniejsze w skutkach było natarcie 1 DG na pododdziały polskich brygad górskich, doprowadziło bowiem do rozproszenia 2 BG i dużych strat 3 BG. W konsekwencji12 września 1 DG dotarła do bram Lwowa. Aby zwiększyć tempo działań, przed południem 8 września 1 DG utworzyła

19 AIPiMGS, B.I. 61/c, k. 3. Relacja ppłk. Władysława Ziętkiewicza, dowódcy 1 pp KOP „Karpaty” z 1.12.1939 r.;D a lec ki, Armia „Karpaty"..., s. 111-112.

20 K r ä u t l e r . S p r i n g e n s c h m i d , op. cit., s. 20-21. Miałby to być pierwszy wypadek w II wojnie światowej użycia gazów bojowych. Należy podkreślić, że „informacja” ta znalazła się min. w wydawnictwie SIPRI The Problem of Chemical and Biological Warfare, 11: The Rise of CB Weapons, Stockholm 1971, s. 154-155."

zmotoryzowaną grupę pościgową pod dowództwem ppłk.Karla Wintergersta, dowódcy 79 pag. Z Nowego Żmigrodu wyruszyły dwa oddziały: południowy ppłk. Geigera, dowódcy pionierów XVIII KA, przez Rymanów oraz północny mjr. Langa, dowódcy 44 dywizjonu przeciwpancernego 1 DG, przez Krosno, z zadaniem opanowania ważnych przejść przez San w Sanoku. Każdy z tych oddziałów składał się z batalionu strzelców górskich (doraźnie zmotoryzowanego), motocyklis­tów, ciężkiej artylerii, pionierów, pododdziałów łącznościi przeciwlotniczych. Za obydwoma kolumnami maszerował 98 psg płk. Ferdinanda Schömera z II dywizjonem 79 pag21. Około godz. 21.00 oddział mjr. Langa dotarł do Krosna, po krótkiej walce zajął miasto i wziął do niewoli dowództwo2 BG (uniknął jej jedynie płk A. Stawarz i kilku oficerów). Po opanowaniu Krosna Niemcy kontynuowali natarcie i w Kroś­cienku rozbili trzy bataliony ON stanowiące odwód 2 BG. 1 pspodh i 1 pp KOP „Karpaty” po uzyskaniu informacjio utracie Krosna rozpoczęły odwrót na południowy wschódi nie nawiązały walki z oddziałem pościgowym 1 DG. Przebieg wydarzeń wskazuje na całkowite zaskoczenie strony polskiej przez zmotoryzowanego, działającego z dużą zuchwałością nieprzyjaciela.

Dowództwo 3 BG, wykonując rozkaz opóźniania działań przeciwnika,, co miało dać czas na przygotowanie obrony na Sanie w Sanoku, postanowiło zorganizować trzy rzuty osłony. Pierwszą pozycję na wschodnim brzegu Jasiołki obsadziły dwa bataliony: I batalion 2 pp KOP „Karpaty” w okolicach Dukli i batalion ON „Krosno” odcinek Równe-Rogi-Wrocian- ka. Jednostki drugiego rzutu: II batalion 2 pp KOP „Karpaty”i batalion ON ,3rzozów”, broniły linii od Rymanowa do Wróblika Szlacheckiego, a ostatnią pozycję w rejonie Zarszyna miały obsadzić dwa bataliony ON: „Jarosław” i, Jasło”. Dwa bataliony marszowe 2 pspodh i 6 pspodh oraz dwa bataliony

21 D a l e c k i , Armia „Karpaty”..., s. 103-104; L a n z , op. cit., s . 5 1 .

ON „Sanok” i „Przemyśl” w ciągu dwóch dni miały przygo­tować obronę na Sanie.

Tymczasem na odcinku 3 BG nieprzyjaciel również czynił znaczne postępy (8 września w godzinach popołudniowych zajął Nowy Żmigród). Tego samego dnia o godz. 19.00 niemiecka 1 DG wznowiła natarcie — 11/98 psg uderzył na bronioną prze2 1/2 pp KOP „Karpaty” Duklę. Wałka prowa­dzona ze zmiennym natężeniem trwała całą noc, a o świcie polski batalion, prawie całkowicie otoczony, wycofał się w góry i pomaszerował na wschód 22.

Następnego dnia położenie strony polskiej wyraźnie się pogorszyło, gdyż około godz. 20.00 grupa pościgowa „Geiger” sforsowała San pod Sanokiem. Dowództwo 14 armii rozkazało, aby XXII KPanc nacierał w kierunku Jarosławia, a XVIII KA na Sanok z zadaniem zdobycia przedmość na wschodnim brzegu Sanu.

Ponieważ front przybliżał się do południowo-wschodnich granic II Rzeczypospolitej, niemiecka dyplomacja z uwagą śledziła rozwój sytuacji w Rumunii oraz starała się przeciw­działać możliwości tranzytu przez jej terytorium materiałów wojennych dla Polski23.

Wieczorem 9 wrześniavNaczelny Dowódca Wojsk Lądowych wydał dowódcom grup armii wytyczne w sprawie kontynuo­wania operacji. Grupa Armii „Południe” miała zniszczyć oddziały Wojska Polskiego znajdujące się na zachód od Wisłyi przeszkodzić wycofaniu się sił polskich na wschód, powinna

22 PDN WIH, 11/2/20, k. 19-20. Kosior Zygmunt, 3 Brygada Strzelców Górskich w kampanii 1939 r. (zarys); D a l e c k i , Armia „Karpaty”..., s. 111-116; L a n z, op. cit., s. 51.

23 PDN WIH, kolekcja NA USA, T. 77, r. 602, kl. 1763393. Tajny telegram nr 469 posła Rzeszy Niemieckiej w Bukareszcie, W. Fabriciusa, w sprawie postawy Rumunii wobec toczącej się wojny, Bukareszt, 7.09.1939 r., godz. 20.00; tamie, kl. 1786390; Tajny telegram nr 482 posła Rzeszy Niemieckiej w Bukareszcie, W. Fabriciusa, do MSZ Rzeszy Niemieckiej w odpowiedzi na telegram nr 427 w sprawie dostaw broni do Polski, Bukareszt, 9.09.1939 r.; Polskie Siły Zbrojne, L I, cz. 3, s. 445-446.

zatem silnym prawym skrzydłem ruszyć przez górny i środ­kowy bieg Sanu, otoczyć siły polskie nad dolnym Sanem, a następnie uderzyć w ogólnym kierunku na Chełm i sięgnąć (w razie konieczności) prawym skrzydłem po górny bieg Bugu. Dowódca GA „Południe” rozkazał 14 armii, aby przeszkodziła stronie polskiej w utworzeniu ciągłego frontu nad Sanem, powyżej ujścia Wisłoki, kontynuowała ofensywę poniżej ujścia Wisłoki w kierunku Lublina oraz prowadziła dalsze natarcie przez górną Wisłę w kierunku dolnego Sanu przesuniętymi tu VII i VIII KA, a następnie także 5 DPanc 24.

10 września siły niemieckie nadal prowadziły aktywne działania w Małopolsce Wschodniej. W południe 2 DPanc, mimo bombardowania, większością swoich sił osiągnęła Jarosław i zorganizowała, zakończone niepowodzeniem, natar­cie na polską obronę. Rano czołówki 4 DLek zdobyły przyczółek pod Radymnem i obroniły go ogniem artylerii z zachodniego brzegu Sanu. Niemcy sforsowali także San między Radymnem a Przemyślem. Czołowe oddziały 2 DG w południe dotarty do Sanu pod Jabłonicą Ruską i po południu uderzyły pod Uluczem.

Wojska niemieckie konsekwentnie realizowały opracowany przez dowództwo plan i od wieczora 9 września do południa dnia następnego w wielu punktach sforsowały San oraz zdobyły przyczółki dp dalszych działań na jego wschodnim brzegu. Obrońcy nie dysponowali możliwościami zatrzymania nieprzyja­ciela. Obrona Sanu nie została przygotowana, pozycje nad rzeką były tylko fragmentarycznie obsadzone przez wojska armii -Małopolska”. Dowódca 3 BG podjąć niefortunną decyzję wycofania swoich batalionów pod Stary Sambor, co'spowodowa- to odsłonięcie kierunku do Sambora i ułatwiło marsz 1 DG na Lwów. Front zaczął się przybliżać do przedmośda rumuńskiego.

Wieczorem 11 września 2 DG XVIII KA bez walki zajęła Birczę, a słowacka 3 DP dotarła, bez styczności z oddziałami

Wojna obronna. dok. nr 305, s. 663-664; KTB GA „Południe”, rozkaz «bt 9 września 1939 r., w: J u r g a , Obrona Polski..., s. 450.

Wojska Polskiego, do Baligrodu i Bukowska. 57 DP gen. mjr. Oskara Bltimroa, po marszu z okolic Presowa w Słowacji, osiągnęła granicę Rzeczypospolitej na południe od Przełęczy Łupkowskiej.

W nocy z 11 na 12 września dowództwo GA „Południe” rozkazało 14 armii, po dołączeniu XVII KA do XXII KPanc, by otworzyła sobie drogę między Jarosławiem a Chyrowem (przez San i Wiar) w kierunku Włodzimierza Wołyńskiegoi Chełma. VIII i VII KA miały nacierać w tym samym kierunku przez Sieniawę i Nisko, a XVIII KA miał prze­szkodzić w koncentracji większych sił Wojska Polskiego pod Samborem i na zachód od Lwowa, a następnie nacierać w kierunku Lwowa i na południe od niego. Korpus gen. Bayera winien być stopniowo wzmacniany przez 57 i 56 DP,5 DPanc, a także przez dodatkowe dywizje „szybkie” z 10 armii. W nocy z 11 na 12 września dowództwo GA „Południe” otrzymało z OKW nowe wytyczne dla prawego skrzydła: część 10 armii miała prowadzić pościg za linię Kraśnik-Lublin, natomiast 14 armia po dojściu do Sanu swoim prawym skrzydłem powinna nacierać w kierunku Lwowa i dalej na południe, aby uniemożliwić oddziałom Wojska Polskiego wycofanie się w kierunku Rumunii.

Grupa Armii „Południe” zobowiązana została do przygoto­wania odpowiednich sił mających później spacyfikować Mało- polskę Wschodnią, jej dowództwo było jednak przekonane, że między górnym Wieprzem a Wisłą znajduje się jeszcze od sześciu do ośmiu polskich dywizji, które będą usiłowały wycofać się w kierunku południowo-wschodnim, toteż utrzy­mało w mocy swe rozkazy, kierujące prawe skrzydło 10 armii w kierunku Lublina i Kraśnika, a większość sił 14 armii do Chełma i Włodzimierza Wołyńskiego25. Rozkazy dowództwa 14 armii pozostawiły Małopolskę Wschodnią na drugim planie (większość jej sił uderzyła na Lubelszczyznę), co umożliwiło

25 D a l e c k i . Armia „Karpaty”..., s. 157-159.

przedłużenie polskiej obrony na obszarze województw lwow­skiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego aż do rozpoczęcia agresji przez ZSRR.

12 września nie doszedł do skutku zwrot zaczepny 11 KDP pod Birczą i Boguszówką przeciwko 2 DG, ponieważ dywizja nie otrzymała rozkazu do natarcia, a oficer ze sztabu gen. Łukoskiego o Świcie przekazał rozkaz wycofania do Przemyśla z przejściowym postojem w rejonie Babic.

24 DP stoczyła całodzienny bój z 2 DG pod Birczą, bój, w którym dużą rolę odegrały bataliony 2 BG i artyleria dywizji. Niemieccy strzelcy górscy zostali zaatakowani na swoim zapleczu przez odcięte na przedpolu pododdziały 24 DP, co wywołało wśród ich jednostek trudności zaopat­rzeniowe26. Ok. godz. 16.30 gen. Sosnkowski podjął decyzję odtworzenia frontu na linii górny Bug-Lwów-Dniestr i pobicia niemieckich wojsk pod Lwowem. Powodzenie planu zależało od szybkiego przybycia pod stolicę Małopolski Wschodniej11 KDP, 24 DP i 38 DPRez oraz armii „Kraków”. Odsieczą Lwowa spod Przemyśla dowodzić miał gen. Fabrycy, a po jego odmowie gen. Sosnkowski27.

Bilans pierwszych dwunastu dni działań wojennych w połu­dniowo-wschodniej Polsce był dla obrońców zdecydowanie niekorzystny. Nie zdołano zatrzymać przeciwnika nad Sanem, któiy został sforsowany już 9 września przez grupę „Geiger” pod Sanokiem, a następnego dnia przez 4 DLek pod Radym­nem i 2 DG pod Uluczem. 2 DPanc większością sił osiągnęła Jarosław i rozpoczęła walkę o zdobycie przepraw przez San.10 września nastąpiły zmiany w organizacji dowodzenia po

26 PDN WIH, U/2/140, k. 27. E. Różycki, Kronika działań 24 Dywizji Piechoty we wrześniu 1939 r.; E. Różycki, Inicjatywa i kryzys boju pod Birczo, „WPH”, 2/1959, s. 324; K r ä u t l e r , S p r i n g e n s c h m i d , op. cit., s. 22; S t e b 1 i k, op. cit., s. 325-328.

27 S o s n k o w s k i , op. cit., s. 91-103; K. S o s n k o w s k i , Wyciąg z pamiętników o kampanii wrześniowej, „Niepodległość”, XIII/1980, s. 163-167.

stronie polskiej. Przed północą przebywający wówczas we Lwowie gen. Sosnkowski został mianowany przez marsz. Śmigłego-Rydza dowódcą nowo utworzonego Frontu Połu­dniowego, w skład którego miały wejść armie „Karpaty”i „Kraków”, oddziały zorganizowane w Małopolsce Wschod­niej, a także skierowane do niej przez Naczelnego Wodza. Decyzja ta jednak nie na długo usprawniła dowodzenie, gdyż po dwóch dniach energicznego kierowania podległymi woj­skami gen. Sosnkowski odleciał pod Przemyśl do dywizji gen. Łukoskiego i .przestał, z uwagi na brak łączności, kierować całością podległych mu wojsk. Utworzenie Frontu Połu­dniowego nie oznaczało też istotnego wzmocnienia sił w Mało­polsce Wschodniej odwodami Naczelnego Wodza.

KONCEPCJA PROWADZENIA OBRONY NA PRZEDMOŚCIU RUMUŃSKIM

Po niemal dziesięciu dniach walk wojska niemieckie opano­wały prawie całą zachodnią Polskę, dochodząc do środkowej Wisły i do Sanu, który przekroczyły w nocy z 9 na 10 września. Mimo znaczących sukcesów Niemcy nie osiągnęli strategicznego celu, jakim było zniszczenie Wojska Polskiego w kotle na linii Wisły. Większość oddziałów polskich, poza rozbitą armią „Prusy”, wycofała się za Wisłę i San. Polacy ponosili wprawdzie znaczące straty, ale dzięki skierowaniu na front nowych dywizji wystawionych w mobilizacji po­wszechnej i mieszanej liczebność Wojska Polskiego nie zmalała drastycznie. Z zestawienia opracowanego przez gen. bryg. Wacława Stachiewicza, szefa Sztabu Naczelnego Wo­dza, wynika, że dysponowano wówczas dwudziestoma sied­mioma dywizjami piechoty, częściami czterech dywizji w transportach, dziewięcioma brygadami kawalerii i dwiema zmotoryzowanymi1. W tym miejscu przypomnijmy, że od­działy polskie były osłabione wskutek poniesionych strat i dysponowały mniejszą liczbą żołnierzy oraz uzbrojenia niż to przewidywały etaty.

1 Pisma gen. Wacława Stachiewicza, szefa Sztabu Naczelnego Wodzaroku 1939, „Zeszyty Historyczne”, dalej: „ZH”, z. 50/1979, s. 164-170.

W końcu pierwszej dekady września położenie polityczne i wojskowe Polski stawało się coraz cięższe (sytuację pogarszał dodatkowo brak aktywnych działań odciążających na froncie zachodnim) i strona polska była zmuszona do wycofania swoich wojsk na wschód. Gen. Sosnkowski uważał, że wycofujące się jednostki należy kierować do Małopolski Wschodniej, w pobliże granicy z Rumunią2. W rozmowach prowadzonych z Naczelnym Wodzem 3, 4 i 6 września obok dalszej obrony Warszawy proponował przegrupowanie armii i przesunięcie ku południowi osi całej operacji, aby wycofane siły mogły przedłużyć kampanię do zimy na radykalnie skróconym froncie i utrzymać po­łączenia z sojusznikami, od których powinna nadejść pomoc lotnicza i w sprzęcie pancernym.

Ten cel, zdaniem gen. Sosnkowskiego, najłatwiej byłoby osiągnąć w południowo-wschodniej części Polski. Wielkość bronionego obszaru zależałaby od rozwoju wydarzeń wojennych. Strefa Sambor-Lwów-Brody-Krzcmieniec, niezależnie od kil- kunastokrotnego skrócenia linii frontu, zapewniała znośne warunki terenowe do zorganizowania obrony oraz oparcie dla skrzydeł, dopóki ZSRR zachowa neutralność i Węgry nie zostaną zmuszone do otwarcia swoich granic przed wojskami niemieckimi.

Według gen. Sosnkowskiego obronę w Małopolsce Wschod­niej można by ugrupować w głąb, wykorzystując Dniestr i jego dopływy w zależności od potrzeb i rozwoju sytuacji. W razie konieczności istniała możliwość ewakuacji Wojska Polskiego na terytorium Rumunii, państwa sprzymierzonego, z perspektywą kontynuowania walki u boku aliantów3.

Koncepcja ta wymagała pilnego wydania zarządzeń wyko­nawczych, regulujących ruchy wojsk, przygotowania for­tyfikacji i przerzucenia wszelkiego rodzaju zasobów za Dniestr. Warunkiem jej realizacji było też utrzymanie obrony na Bugu,

2 Zamiast odwrotu na Polesie, czyli w stronę ZSRR związanego paktem z Niemcami.

* S o s a k o w s k i , Cieniom września, s. 68-69.

Wiśle i Sanie (łub Wereszycy), gdyż tylko w ten sposób można było zapewnić osłonę zaproponowanego manewru. Oficerowie sztabu gen. Sosnkowskiego, ppłk dypl. Franciszek Demel i ppłk dypl. Kazimierz Wiśniowski, opracowali notatkę z zarysem planu przegrupowania wojsk do Małopolski Wscho­dniej i 8 września wieczorem gen. Sosnkowski przekazał ją marsz. Śmigłemu-Rydzowi. Według obliczeń obu oficerów do obrony południowo-wschodniej Polski można by było skiero­wać 15-16 wielkich jednostek, pod warunkiem jednak, że do 22 września zostanie utrzymana linia Wereszycy i niezwłocznie będą wydane przez Naczelnego Wodza rozkazy do prze­grupowania. Referując treść notatki, gen. Sosnkowski pod­kreślił dwa cele operacyjne: nieustępliwą i pełną determinacji obronę Warszawy oraz maksymalne przedłużenie walk przy pomocy reszty sił, z tyłami opartymi na granicy rumuńskiej.

Gen. Sosnkowski zwróci! się z prośbą do Naczelnego Wodzao powierzenie mu realizacji jednego z wymienionych przedsię­wzięć, tzn. obrony stolicy4. Wychodząc od marsz. Śmigłego- -Rydza, generał był przeświadczony, że proponowany przez niego plan został przyjęty oraz że niezwłocznie zostaną wydane rozkazy wykonawcze. W rzeczywistości stało się inaczej, a kilkudniowa zwłoka zmniejszyła szansę realizacji projektu5.

Wykonanie zaproponowanego przez gen. Sosnkowskiego planu było przedsięwzięciem wyjątkowo trudnym, ponieważ wiązało się z kilkusetkilometrowymi przemarszami osłabio­nych polskich dywizji i brygad. W tym czasie polskie kolumny byłyby narażone na uderzenia niemieckich czołgów i naloty, a to z powodu zbyt małej ilości środków czynnej obrony przeciwpancernej i przeciwlotniczej. Nieliczne polskie lotnic­two myśliwskie również nie było w stanie zapewnić skutecznej

4 Marszalek oświadczył jednak, że niepokoi go niejasne położenie na skrzydle południowym i polecił gen. Sosnkowskiemu ponowny wyjazd w charakterze generała łącznikowego do armii „Karpaty” („Małopolska”) w celu sprawdzenia sytuacji na miejscu.

5 S o s n k o w s k i , Cieniom września, s. 70-71.

osłony maszerującym kolumnom wojska oraz tysięcznym rzeszom uchodźców cywilnych. Pewnym rozwiązaniem mog­łyby stać się przemarsze nocne, a odpoczynki dzienne w lasach.

Wojsko Polskie, w swej masie pieszo-konne, w czasie odwrotu łatwo mogłoby zostać wyprzedzone przez niemieckie dywizje pancerne, zmotoryzowane i lekkie 6. A w Małopolsce Wschodniej strona polska nie miała na tyle silnych odwodów, aby przygotować obronę proponowanego obszaru przed zakoń­czeniem przemarszu jednostek wycofanych z zachodu. Nawet gdyby wycofywanie się powiodło, to przed skierowaniem wojsk do walki należało zapewnić im odpoczynek oraz uzupełnić stany osobowe, uzbrojenie i amunicję.

Innym niebezpieczeństwem związanym z realizacją zakrój o- nego na tak szeroką skalę przegrupowania była realna groźba obniżenia morale wojsk, rozluźnienia więzów organizacyjnych i spoistości jednostek. Żołnierze słabsi fizycznie lub moralnie, nie wytrzymujący trudów długiego marszu i wałk, na pewno odłączaliby się od swoich jednostek. Dotyczyło to także żołnierzy mniejszości narodowych, których motywacja do walki często była niższa i którzy na skutek odwrotu zbliżaliby się do swoich miejsc zamieszkania, co zachęcałoby do dezercji. Z kolei uporczywa obrona stała określonej linii frontu mogłaby doprowa­dzić do zadania agresorowi znacznych strat, ale z czasem zakończyłaby się rozbiciem i okrążeniem Wojska Polskiego.

10 września Oddział Operacyjny Sztabu Naczelnego Wodza opracowywał ogólne wytyczne ustalające przyszłą koncentrację całości wojsk w południowo-wschodniej Polsce7, chociaż meldunki ze skrzydła południowego, mówiące o przekroczeniu

6 Wojsko Polskie dysponowało dwiema brygadami zmotoryzowanymi:10 BKZraot i Warszawską Brygadą Panceroo-Motorową, które nie mogły stanowić przeciwwagi dla piętnastu dywizji „szybkich” armii niemieckiej.

7 5 września wieczorem Naczelny Wódz nakazał ogólny odwrót za Narew, Wisłę i San. W godzinach popołudniowych i wieczornych wydano rozkazy dla poszczególnych armii. 8 września marsz. E. Śmigły-Rydz zdecydował się na „zwijanie” frontu od północy i jak najszybsze odchodzenie na południowy wschód.

przez Niemców Sanu, oraz z centrum frontu stawiały pod znakiem zapytania realność tego zamierzenia. W tym samym dniu Oddział III opracował dwa dokumenty, stanowiące wytyczne do dalszego prowadzenia wojny: „Plan skupienia sił w obszarze Małopolski Wschodniej” oraz „Ogólny rozkaz operacyjny dla skrzydła północnego”. Pierwszy z nich miał charakter wstępnego studium omawiającego warunki prowa­dzenia obrony. Jego podstawą było utrzymanie za wszelką cenę Małopolski Wschodniej i połączeń z Zachodem przez Rumunię. W tym celu główne siły zamierzano stopniowo wycofywać z północy oraz z ugrupowania nad Wisłą i prze­suwać na południe. Utrzymanie Małopolski Wschodniej zale­żało przede wszystkim öd utrzymania skrajnego, południowego skrzydła obrony, od Karpat po ujście Sanu do Wisły. Nie można było pozwolić na jego odrzucenie ku wschodowi lub północy. W dokumencie tym określono obszar, który miał zapewnić osłonę połączeń z Rumunią i mógł być broniony od północy. Był nim teren zamknięty od zachodu linią Sanu, od Karpat do ujścia tej rzeki do Wisły, a od północy jego granicę miał stanowić Brześć i Wota pińskie. Było to minimum umożliwiające dalsze prowadzenie obrony na własnym teryto­rium. Za najpilniejszą sprawę uznano skoncentrowanie nie­zbędnych sił na południowym skrzydle, ną którym w tym czasie znajdowały się jedynie 11 KDP, 38 DP Rez, 24 DP (o niewielkiej wartości bojowej) i 10 BKZmot

Przewidywano przesunięcie w ten rejon armii „Kraków” gen. bryg. Antoniego Szyllinga (22 DP, 23 DP, 55 DP Rez, Krakowska BK) oraz grupy gen. bryg. Mieczysława Boruty- -Spiechowicza (6 i 21 DP). Autorzy planu nie znali wartości bojowej tych sił, przypuszczali jednak, że nie jest ona duża i dlatego trzeba będzie jednostki te wycofać z frontu w celu odpoczynku, uporządkowania i uzupełnienia. Za bardzo pilne zadanie uznano wzmocnienie sił na południu ze względu na płytkość tego obszaru, niebezpieczeństwo zagrożenia na kierunku Lublina i odcięcia dróg do granicy rumuńskiej.

W planie zaproponowano, aby wojska, którym powiedzie się przeprawa przez Wisłę na południe od Warszawy, przewieźć koleją do rejonu Lwowa, uporządkować i uzupełnić, by były gotowe do wsparcia działań armii gen. Fabrycego. W krytycz­nej chwili można by ich użyć nawet przed odtworzeniem pełnej gotowości bojowej.

Drugim niezwykle istotnym dla polskiej obrony byłby odcinek Wisły od Sandomierza do Dęblina, ponieważ prze­kroczenie przez nieprzyjaciela rzeki w tym rejonie mogłoby uniemożliwić swobodne wycofanie związków operacyjnych ze skrzydła północnego do centrum i wykluczyłoby możliwość przygotowania silnej obrony na linii Wisły i Wieprza8.

Plan nie rozpatrywał aktualnego położenia walczących stron, a także ich realnych możliwości. Stanowił studium warunków terenowych południowo-wschodniej części n Rzeczypospolitej i z tego punktu widzenia oceniał szanse stawiania w tym rejonie oporu. Tymczasem obrona Ma­łopolski Wschodniej od zachodu wymagała dziesięciu dy­wizji, obszar między Wisłą a Bugiem ośmiu, Polesie dwóch, co daje łącznie dwadzieścia dywizji.

11 września na podstawie opracowanego dzień wcześniej „Planu skupienia sił w obszarze Małopolski Wschodniej” wydane zostały „Wytyczne do koncentracji sił własnych na południu”. W dokumencie tym zostały zawarte rozkazy i decyzje częściowo wydane już 10 września. Punktem wyjścia była ocena położenia i zamiar Naczelnego Wodza. Zarysowujące się oskrzydlenie od północy, nad Bugiem, i od południa, w Małopol- sce Środkowej, związkami broni szybkich oraz dezorganizowa­nie ugrupowania Wojska Polskiego przez wdzierające się na jego tyły jednostki pancerne utrudniały oderwanie się od nieprzyjacie­la i koncentrację wojsk za Wisłą. Podstawowym celem stało się więc ściągnięcie możliwie największej liczby jednostek do Małopolski Wschodniej i zapewnienie połączeń z Rumunią.

8 S. K o p a ń s k i , W Sztabie Naczelnego Wodza podczas kampanii wrześ­niowej, w: Wrzesień 1939 w relacjach..., s. 184-186

Front Południowy gen. Sosnkowskiego składający się z armii gen. Fabrycego i gen. Szyllinga oraz wszystkich wojsk przybywających transportami do Lwowa i sformowanych w Małopolsce Wschodniej miał zapewnić utrzymanie Mało­polski Wschodniej i połączeń z Rumunią Pas działania: na linii San-Sandomierz (wyłącznie)-Rawa Ruska (włącznie).

Armia „Lublin” gen. dyw. Tadeusza Piskora w dotych­czasowym składzie, wzmocniona wojskami walczącymi na linii Wisły między Sandomierzem a Warszawą oraz oddziałami z armii „Prusy”, które przejdą Wisłę, otrzymała zadanie obrony od Sandomierza (włącznie) do ujścia Wieprza i utwo­rzenia rygla na linii Wieprz-Lubartów. Wycofanie się znad Wisły i Wieprza miało zostać uregulowane odrębnym roz­kazem. Dążeniem Naczelnego Wodza było, aby armia wy­trwała na tej pozycji do czasu przebicia się przez Radom do Kraśnika armii „Poznań” i „Pomorze” i by przygotowała im środki przeprawowe.

Front Północny gen. dyw. Stefana Dęba-Biemackiego (armia -uModlin” i po nawiązaniu łączności SGO „Narew”) otrzymał zadanie oderwania się od nieprzyjaciela i przejścia szybkimi marszami do rejonu Kocka i Brześcia. Dalszym przewidywa­nym kierunkiem odwrotu miał być Hrubieszów. Rejon tego miasta i Włodzimierza miał stanowić podstawę pozycji obron­nych wojsk frontu.

Przed głębokim obejściem od wschodu miała chronić zgromadzone siły „zapora” na linii Brześć-Pińsk przygotowana przez dowódcę Okręgu Korpusu DC, gen. bryg. Franciszka Kleeberga. W celu osłabienia nacisku nieprzyjaciela na przedpolu zamierzano bronić zamkniętych ośrodków: War­szawy, Modlina i Brześcia.

Armie „Poznań” i „Pomorze”, po uderzeniu na zgrupowanie nieprzyjaciela w rejonie Łodzi, miały przebijać się przez Radom do Kraśnika9. W „Wytycznych ...” uregulowano także

9 Tamte, s. 188- 189.

zagadnienia łączności i zaopatrzenia wojsk. Na miejsce postoju Kwatery Głównej Naczelnego Wodza wyznaczono Włodzi­mierz Wołyński, a miejsce postoju gen. Sosnkowskiego miało znajdować się we Lwowie, stanowiącym jednocześnie pod­stawę zaopatrzenia wojsk Frontu Południowego10.

13 września marsz. Śmigły-Rydz otrzymał meldunek gen. Sosnkowskiego z poprzedniego dnia. Generał ocenił sytuację, jako „niezwykle ciężką” oraz zwrócił się z prośbą o dalsze dyrektywy11. W tym momencie było już oczywiste, że niemożliwe stało się zorganizowanie obrony w ramach prze­widywanych 10 i 11 września. Nie pozwalało na to wdarcie się związków pancernych nieprzyjaciela na froncie połu­dniowym grożące odcięciem od Rumunii. Tego samego dnia marsz. Śmigły-Rydz postanowił zrezygnować z dłuższej linii obrony, ograniczając ją do przedmościa rumuńskiego, oraz ze zwartego odwrotu wszystkich wojsk12. Decyzja Naczelnego Wodza została ujęta we „Wskazówkach ogólnych do działania w Małopolsce Wschodniej”. Zasadniczym celem działań była teraz bezwzględna obrona przedmościa na-linii rzek Dniestr i Stryj, aby zapewnić połączenia z Rumunią. W tym celu gen. Sosnkowski, przy pomocy oddziałów z pobliskich garnizonów, miał zamknąć wszystkie przeprawy przez wymienione rzeki i zapewnić możliwość umocnienia się na przedmościu włas­nych sił wycofanych z przedpola. Dywizje piechoty, działające w rejonie Mościsk i Sądowej Wiszni (łl KDP, 24 DP i 38 DPRez) zamierzano wycofać w kierunku południowo-wschod­nim i wzmocnić nimi przygotowywaną obronę. Podobnie miały uczynić siły napływające do obszaru na wschód od Lwowa. Część z nich, według uznania gen. Sosnkowskiego, winna wzmocnić załogę Lwowa.

10 Polskie Siły Zbrojne..., 1 . 1 , cz. 3, s. 616.11 W. S t a c h i e w i c z, Z relacji szefa Sztabu Naczelnego Wodzfl. Zasad­

nicze decyzje Naczelnego Wodza w ciągu kampanii wrześniowej, w: Wrzesień 1939 w relacjach..., s. 73.

12 Pisma gen. Wacława Stachiewicza..., s. 181-182.

Odejście na przedmoście miało nastąpić niezależnie od tego, jak się rozwiną dalsze działania nieprzyjaciela w Mało­polsce Wschodniej. Do obrony Lwowa i Przemyśla zamierzano pozostawić niezbędną załogę, ponieważ obydwa miasta miały stanowić oparcie dla wojsk wycofujących się ze środkowej Polski i winny bronić się do ostatka. Dowódca Frontu Południowego miał zadysponować 10 BKZmot.

Na obszarze przedmoŚcia rumuńskiego należało zgromadzić jak najwięcej amunicji i żywności oraz zapewnić sprawną administrację. Armia „Kraków” miała pozostać w dotych­czasowym rejonie i po przejściu pod rozkazy gen. Piskora osłaniać południowe skrzydło armii „Lublin”. Na miejsce postoju sztabu gen. Sosnkowskiego wyznaczono Kałusz13.

Warto przy tyra z całą mocą podkreślić, że plan nie był opracowywany z myślą o ewakuacji do Rumunii, chodziło jedynie o utrzymanie łączności z Zachodem. Podejmując13 września decyzję, Naczelny Wódz zamierzał nadal prowa­dzić wojnę na terenie Polski, choćby na tak małym jej skrawku, i doczekać ofensywy francuskiej, która w myśl umowy miała rozpocząć się piętnastego dnia mobilizacji jej armii, czyli 16 września. Marszałek liczył, że jej rozpoczęcie spowoduje natychmiastowe odciążenie frontu w Polsce, które będzie się zwiększało w miarę postępów francuskiego natarcia. Nie przypuszczano, że Francja może nie dotrzymać warunków podpisanej w maju umowyl4.

Zgodnie z koncepcją Naczelnego Wodza, zawartą w jego rozkazie z 13 września, przedmoście rumuńskie stanowić miał obszar o powierzchni 15 000 km2, tj. ok. 4% Polskil5, obejmu­jący większość województwa stanisławowskiego i powiat

13 M. Por w it. Komentarze do historii polskich działań obronnych we wrześniu 1939 r., L ID, Warszawa 1983, s. 20-21; K o p a ń s k i , W Sztabie Naczelnego Wodza.... s. 195-197.

14 Pisma gen. Wacława Stachiewicza..., s. 181.,5 J. S a k 1 i c z, 17 września w Sztabie Naczelnego Wodza. Kartki z dziennika

wojennego, „Zeszyty Historyczne”, 12/1967, s. 140.

Turka województwa lwowskiego, od granicy z Rumunią wzdłuż Dniestru do ujścia Stryja, a następnie w górę wymie­nionej rzeki do Karpat i granicy z Węgrami.

Obszar przedmościa rumuńskiego był częścią kraju o prze­wadze mniejszości narodowych i z tego powodu należało spodziewać się dodatkowych trudności16.

Organizacją przedmościa interesował się szef Francuskiej Misji Wojskowej, gen. Louis Faury, który 13 września we Włodzimierzu Wołyńskim przekazał szefowi Sztabu Naczel­nego Wodza swój projekt obejmujący obszar na zachód od rzeki Stryj, na północ od ujścia Stryja do Dniestru i do Tarnopola17.

16 PDN WIH, n/1/46, k. 10. Sprawozdanie szefa Brytyjskiej Misji Wojskowej przy Naczelnym Dowództwie Wojska Polskiego gen. A, Carton de Wiarta.

17 Polskie Siły Zbrojne ̂t. I, cz. 3, s. 638; Polskie Sity Zbrojne, L I, cz. 4, s. 483-484.

ODTWARZANIE ARMII „KARPATY”. POWSTANIE GRUP WOJSK „STRYJ” I „DNIESTR”

Wspominaliśmy już o powołaniu w nocy z 10 na 11 września 1939 r. przez marsz. Śmigłego-Rydza Frontu Południowego i mianowaniu jego dowódcą gen. Sosnkowskiego. Przypo­mnijmy zatem, że wojska frontu miały jak najdłużej utrzy­mać linię Sanu i osłaniać Lwów, aby umożliwić prze­grupowanie głównych sił Wojska Polskiego do południowo-- wschodniej Polski. 12 września gen. Sosnkowski, po prze­analizowaniu położenia, postanowił zorganizować obronę, opierając się na linii Dniestr-Lwów-Krzemieniec, co wyma­gało zmiapy kierunku odwrotu armii „Kraków” na połu­dniowo-wschodni. Po przebiciu się wojsk polskich przez linie niemieckie generał zamierzał skoncentrować armie „Kraków” i „Karpaty” na przedpolach Lwowa i pokonać przeciwnika oblegającego miasto. Warunkiem powodzenia operacji było utrzymanie przez okres jej trwania (około 2 tygodnie) Lwowa i obsadzenie górnego Dniestru, a przynajmniej najważniej­szych przepraw. Generał liczył też na to, że w przyszłości obrona na Dniestrze zostanie wzmocniona częścią odwodów Naczelnego Wodza

1 S o s n k o w s k i , Cieniom września, s . 9 8 .

Aby wprowadzić w życie te zamierzenia, 12 września w godzinach przedwieczornych i wieczornych gen. Sosnkowski nakazał 11 KDP, 24 DP i 38 DPRez z rejonu Przemyśla oraz armii „Kraków” znad dolnego Sanu rozpoczęcie działań, których celem było przyjście z odsieczą załodze Lwowa.10 BKZmot miała osłaniać miasto od północy i w razie potrzeby bronić przepraw nad górnym Dniestrem. Brygada miała zostać wzmocniona 21 batalionem czołgów lekkich R-35 z odwodu Naczelnego Wodza 2. Gen. Sosnkowski, chcąc usprawnić kierowanie podległymi wojskami i poprawić łącz­ność z armią „Kraków”, postanowił objąć bezpośrednie dowodzenie dywizjami armii „Karpaty” i o świcie 13 września z lądowiska w Biłce Królewskiej wraz z trzema oficerami swego sztabu odleciał do Przemyśla3.

Gen. Fabrycy po uzyskaniu zgody dowódcy frontu wyjechał ze Lwowa, zabierając ze sobą sztab4, i 13 września zameldował się u Naczelnego Wodza we Włodzimierzu Wołyńskim, gdzie,

2 Batalionowi po zmobilizowaniu brakowało m.in.: 195 okularów, 155 rękawic szoferskich, 1 kuchni polowej (były 3), 14 lornetek (były 4), 79 pistoletów Vis (było tylko 86), 208 hełmów czołgowych. CA W, TU5/6, k. 10-11. Akta 21 batalionu pancernego. Okres 1939-1940. Działania Wojska Polskiego poza granicami.

3 Początkowo gen. Sosnkowski zamierzał przedostać się do Przemyśla razem z oddziałem z 10 BKZmot, ale ze względu na straty brygady, konieczność uzupełnienia paliwa i przegrupowania byłoby to możliwe dopiero po upływie 24 godzin. Nie chcąc więc tracić czasu, zdecydował się na drogę powietrzną. Generałowi towarzyszyli: płk dypl. Witold Morawski, ppłk dypl. Franciszek Demel, ppłk dypl. Kazimierz Wiśniowski. S o s n k o w s k i , Cieniom września, s. 105.

4 Inaczej okoliczności wyjazdu przedstawił w swojej relacji gen. Fabrycy. Stwierdził on, że gen. Sosnkowski po otrzymaniu nominacji na dowódcę Frontu Południowego wykorzystywał do dowodzenia sztab armii „Karpaty”, a jego uważał za swego doradcę. Podczas rozmowy z ppłk. Pstrokoóskim, w czasie podróży z Włodzimierza Wołyńskiego 13.09.1939 r., oświadczył: „Właściwie gen. K. Sosnkowski odebrał mi dowództwo armii [...] chciał, abym przebił się z 10 BKZmot do gen. K. Łukoskiego. To niewykonalne, odmówiłem. Samolotem bym poleciał”. Polskie Sity Zbrojne..., t. I, cz. 3, s. 496-497.

zgodnie z własną relacją, otrzymał rozkaz objęcia bezpośred­niego dowództwa nad przygotowywaną obroną rejonu Stani- sławów-Stryj. Miał też nawiązać kontakt z gen. Sosnkowskim,a częścią załogi Lwowa i brygadą płk. dypi. StanisławaMaczka wzmocnić obronę na Dniestrze, gdy uzna to za możliwe. Gen. Sosnkowski miał otrzymać rozkazy do marszuna południe

Tego samego dnia gen. Fabrycy wyjechał z WłodzimierzaWołyńskiego za Dniestr, a następnego dnia spod Brodówskierował do Lwowa szefa Oddziału II ppłk. dypl. BronisławaNöela z zadaniem skompletowania sztabu5.

15 września gen. Fabrycy ponownie zameldował się w Na­czelnym Dowództwie Wojska Polskiego, które przeniosło się do Kołomyi. Uzyskał tam potwierdzenie otrzymanych przed dwoma dniami rozkazów oraz zadanie odtworzenia armii ..Karpaty” do obrony przedmoŚcia rumuńskiego6. Zastępcą gen. Fabrycego został mianowany gen. bryg. Gustaw Pasz­kiewicz. Współpraca między obu generałami nie ułożyła się jednak właściwie7, co musiało odbić się na efektywności pracy rozlokowanego w Stanisławowie sztabu.

Do dyspozycji gen. Fabrycego oddano organizującą się obronę obszaru Stryja grupę „Stryj” dowodzoną przez gen. bryg. Stefana Dembińskiego. Nad Dniestrem z wycofujących się oddziałów oraz znajdujących się na Podolu i Pokuciu środków zapasowych tworzono grupę „Dniestr” dowodzoną przez gen. bryg. Maksymiliana Milana-Kamskiego, który 14 września przez dowódcę OK VI gen. Langnera został skiero­wany do Stanisławowa.

5 D a l e c k i , Armia „Karpatys. 348.6 Nominacja gen. Fabrycego przyjęta została ze zdziwieniem przez oficerów

sztabu Naczelnego Wodza. Płk Kopański pisze, że wybór dowódcy przyczółka nie wydawał się szczęśliwy. K o p a ń s k i , W Sztabie Naczelnego Wodza..., s. 199.

7 AIPiMGS, B. I. 60/B, k. 177-178; Relacja szefa sztabu armii „Karpaty" ppłk. Stanisława Pstrokońskiego z lutego 1940; D a l e c k i , Armia „ Karpaty",s. 349-350.

15 września gen. Fabrycy przybył do Stanisławowa i po­wiadomił ppłk. dypl. Stanisława Pstrokońskiego o zadaniach odtwarzanej armii „Karpaty”. O godz. 16.35 ukazał się pierwszy rozkaz dowództwa armii dla grupy „Stryj” podpisany przez gen. Paszkiewicza8.

Jeszcze 10 września, w Łucku, gen. Dembiński otrzymał od ministra spraw wojskowych, gen. dyw. Tadeusza Kasprzyc­kiego, zadanie zorganizowania „odcinka Stanisławów”9, obej - mującego obszar od Dniestru do Sławska (do jego dyspozycji przydzielono płk. dypl. Witolda Warthę, mjr. dypl. Władysława Deca, mjr. dypl. Wacława Kamionko i rtm. Stanisława Aleksandrowicza z Departamentu Dowodzenia Ogólnego oraz płk. Karola Wisłoucha, rtm. Zygmunta Solasza i rtm. Kazi­mierza Barwickiego z Departamentu Remontu MSWojsk.). Tego samego dnia gen. Dembiński razem z niewielkim sztabem wyjechał do Lwowa i tam wieczorem, na odprawie w sztabie OK VI, otrzymał dalsze wytyczne od dowódcy Frontu Połu­dniowego i dowódcy OK VL Zadanie grupy polegało na obronie rejonu Drohobycz-Stryj i osłonie połączenia z Rumu­nią na kierunku Stryj-Stanisławów. Główną linią obrony miała być rzeka Stryj.

Rankiem 11 września sztab grupy przybył do Stryja, w którym płonęły jeszcze zbiorniki Państwowej Fabryki Olejów Mineralnych „Polmin” zbombardowane 9 września przez lotnictwo niemieckie. Pierwszy dzień pobytu prze­znaczono na zorganizowanie sztabu, nawiązanie łączności i podporządkowanie grupie znajdujących się na obszarze jej działania pododdziałów Wojska Polskiego.

8 AIPiMGS, B.I.6Q/A, k. 14. Relacja dowódcy armii „Karpaty”, gen. dyw. Kazimierza Fabiycego; AIPiMGS, B. I. 60/A, k. 26. Relacja zastępcy dowódcy armii „Karpaty”, gen. bryg. Gustawa Paszkiewicza.

9 W rozkazie ministra spraw wojskowych użyto sformułowania „odcinek Stanisławów”, ponieważ jednak znacznie częściej stosuje się określenie grapa gen. Dembińskiego lub grupa „Stryj”, tę ostatnią nazwę przyjąłem w. swojej pracy.

W czasie odprawy w koszarach 53 pp gen. Dembiński ustalił obsadę sztabu grupy, wyznaczając płk. Warthę swoim zastępcą, a mjr. Deca kwatermistrzemI0. Sztab grupy przystąpił do organizacji zwartych oddziałów.

W Ośrodku Zapasowym 11 KDP w Stanisławowie znaj­dowały się dwa bataliony marszowe 48 pp i 53 pp oraz około 1400 żołnierzy bez uzbrojenia i wyposażenia, a 1500 żołnierzy 49 pp maszerowało w kierunku miasta z rejonu Bolechowa. Ośrodkiem kierował ppłk Tadeusz Brąglewicz, zastępca do­wódcy 53 pp. Mjr Władysław Weiz dowodził w Zarszynie pododcinkiem „Stryj”, składającym się z batalionu ON „Stryj” mjr. Aleksandra Kuńcowa ze 111 kompanią asystencyjną w rejonie Tucholki oraz batalionu ON „Stanisławów” kpt. Leona Wilczewskiego z 26 kompanią asystencyjną w rejonie Sławska. 102 batalion wartowniczy ppłk. Czesława Szpakow- skiego znajdował się w Stryju, a pododdziały Policji Państwo­wej (około 1000 policjantów) w Mikołajowie.

Na przedpolu w Samborze przebywał improwizowany batalion 6 pspodh por. Juliana Knapika i II batalion 155 pprez kpt. Jana Rutkowskiego, zmobilizowany przez 6 pspodh z Sambora dla 45 DPRez, a w Drohobyczu grupa ppłk. Ludwika Dudka, składająca się z niepełnego batalionu mar­szowego z 11 i 22 DPn. Batalion marszowy 49 pp ,kpt Zygmunta Ciechowskiego maszerował z Kołomyi do Stryja. 11 września z Bóbrki do Stryja przybył pochodzący z Gródka Jagiellońskiego batalion ON „Lwów II” mjr. Kazimierza Andrzej ewskiego.

Granica z Węgrami ochraniana była przez bataliony ON: „Huculski II” kpt. Józefa Pulnarowicza w rejonie Osmołody i „Huculski I” mjr. Mariana Jasińskiego w okolicy

3 PDN WIH, II/2/44, k. 22. W. Dec, Przed i powrześniowe wspomnienia. 3L;iacja pracownika MSWojsk., a od 10 września kwatermistrza grupy gen. 5. Dembińskiego w rejonie Stryja.

Dwie kompanie z OZ 22 DP. W jej skład prawdopodobnie wchodził też jr^jściowo batalion marszowy 6 pspodh w Podhorcach.

Mikuliczyna. Obydwa podlegały dowódcy pododcinka „De- latyn” ppłk. Franciszkowi Kleinowi. Na prawym skrzydle, na południe od Turki, polską granicę państwową osłaniał 216 pprez ppłk. Zygmunta Smergi w składzie: batalion ON „Turka” mjr. Stefana Chaszczyńskiego, 1 kompania „Sianki” 1 pp KOP „Karpaty” kpt. Tadeusza Piątkowskiego oraz gimnazjalne pododdziały Przysposobienia Wojskowego i Związku Strzeleckiegol2.

Przed południem 11 września lotnictwo niemieckie zbombar­dowało (niecelnie) most na rz. Stryj, wlot do tunelu kolejowego oraz stacje kolejową. Sztab grupy „Stryj” nie dysponował informacjami o nieprzyjacielu, nie miał też łączności z Sambo­rem. Niekorzystny wpływ na morale wojska i ludności cywilnej wywierały grupy wycofujących się żołnierzy, taborów oraz uchodźców. Przechodzące przez Stryj ośrodki zapasowe 4,22 i24 DP, po zatrzymaniu większości uzbrojonych żołnierzy, odsyłane były przez Bolechów w kierunku Doliny. Główną bazę organizacyjną grupy stanowił Ośrodek Zapasowy 11 DP13. Stryj przygotowano do obrony przeciwpancernej, budowano przeszko­dy i szykowano, z braku innych środków, butelki z benzyną.

Naczelny dowódca saperów, gen. bryg. Mieczysław Dąb- kowski, otrzymał rozkaz natychmiastowego wysłania na przedmoście rumuńskie wszystkich sił i środków, jakimi dysponował, do wykonania umocnień nad Stryjem i Dniestrem. Zaprojektowano przeszkody przeciwpiechotne oraz przeciw­pancerne i 13 września prace zostały rozpoczęte.

Nad ranem 12 września przebywające w Stryju pododdziały przegrupowano do rejonu Podhorce-Strzałków i Falisz-Bereź- nica (do bezpośredniej obrony miasta skierowano batalion marszowy 49 pp). Pododdziały 22 DP w Borysławiu i Droho­byczu miały opóźniać działania nieprzyjaciela w kierunku Stryja. Bataliony ON „Stryj” i „Stanisławów” skierowano do

1 2 R . Dalecki , Organizacja i działania na mprzyczółku rumuńskim” we wrześniu 1939 roku, „Studia Historyczne”, 2/1978. s. 220-221.

13 Polskie Siły Zbrojne..., t. I, cz. 3, s. 535.

Niżniowa Górnego i Dolnego, a 26 kompania asystencyjna obsadziła mosty na Stryju. W Synowódzku Wyżnym kpt. Irakli Kiknadze organizował batalion piechoty z nadwyżek 49 pp oraz żołnierzy zatrzymanych na drogach. W rejonie Starego Sambora koncentrowała się 3 BG, z którą sztab grupy, podobnie jak z 216 pprez, nie miał łączności.

Nocą z ił na 12 września dowództwo grupy otrzymało meldunek o zajęciu przez Niemców Sambora. Wyparte z mias­ta pododdziały zmierzały w kierunku Stryja, który w ciągu dnia został ponownie zbombardowany. Aby uniknąć strat, wycofano z niego 102 batalion wartowniczy, pozostawiając jedynie warty w koszarach. Osłabienie załogi wykorzystali uzbrojeni Ukraińcy, którzy opanowali Stryj przed świtem13 września, ale znajdujące się w pobliżu siły polskie ponownie zajęły miastot4.

Tego samego dnia gen. Dembiński doszedł do wniosku, że ze względu na stałe bombardowanie Stryja usytuowanie obrony na zachodnim skraju miasta nie jest wskazane. Zamierzał ją zorganizować na wysokim, wschodnim brzegu rzeki Stryj w odległości kilometra do dwóch od miasta. Od godz. 13.00 rozpoznawano teren i ustalono zarys pozycji Obronnej oraz rozmieszczenie broni maszynowej (po 4 cekamy na batalion i 1 elkaem na drużynę). Przygotowywana obrona miała być połączeniem, obrony stałej z działaniami opóźniającymi na dogodnych pozycjach, w ogólnym kierunku na Bolechów i Stanisławów. Przystąpiono również do wykonywania umoc­nień polowych. Na zachodnim skraju miasta pozostawiono jedynie wysunięte placówki, stanowiące jednocześnie zaporę policyjną zbierającą rozbitków. Dowództwo grupy przeniosło się do leśniczówki Bereźnica, położonej 6 km od Stryja, gdzie łączność z wojskami miał zapewnić telefon leśniczego13.

14 CAW II/3/2, k. 1. Relacja ppłk. iriż. W. Kosteckiego, bez daty; D a l e c k i , Organizacja..., s. 223, 209.

15 PDN WIH, Ü/2/44, k. 22. W. Dec, Przed i powrześniowe wspomnienia.... Do ! 5 września gen. Dembiński był dowódcą samodzielnym, ponieważ ze

Wycofywanie wojska ze Stryja wywołało przygnębienie wśród jego mieszkańców. Aby zapobiec rabunkom i niepokojom, na noc do miasta wchodził batalion asystencyjny.

14 września utworzono trzy pułki piechoty (po trzy batalio­ny): 1 pułk „Szeląg” ppłk. Józefa Szeląga, 2 pułk „Brąglewicz” ppłk. Tadeusza Brąglewicza i 3 pułk Obrony Narodowej mjr. Władysława Welza. Na odcinku granicznym „Sławsko” pozo­stała 1 kompania batalionu ON „Stanisławów”. Grupa dys­ponowała także częściowo zmotoryzowaną kompanią rozpo­znawczą por. Alojzego Bukowskiego oraz kompanią saperów por. Zdzisława NicińskiegoI6.

Tego samego dnia gen. Dembiński podporządkował sobie 3 BG, którą płk Kotowicz reorganizował w Turce w dwa dwubatalionowe pułki: 2 pp KOP „Karpaty” ppłk. Jana Zachodnego w składzie — I batalion (KOP „Dukla”) i n batalion (KOP „Komańcza”) — oraz 3 pułk strzelców górskich (psg) mjr. Wacława Majchrowskiego w składzie — I batalion 3 psg (101, 107, i 57 kompanie asystencyjne, dowódca kpt Michał Moroz) i II batalion utworzony z żołnierzy batalionów ON z 3 BG. Brygada dysponowała niewielką ilością broni maszynowej, np. I batalion 3psg miał tylko sześć cekaemów11. Obok 3 BG grupie „Stryj” podporządkowano batalion 6 pspodh por. Knapika i II batalion 155 pprez.

Mimo trudności organizacja jednostek nad Stryjem po­stępowała naprzód. Do świtu 15 września pod miastem Stryj, na linii Podhorce-Falisz, znajdowały się dwa pułki piechoty, trzeci stał w odwodzie pod Synowódzkiem, a trzy bataliony zajmowały pozycje na przedpolu w Podhorcach, Drohobyczuwzględów technicznych dowódcy Frontu Południowego i OK VI nie mieli możliwości ingerowania w jego dowodzenie, a gen. Fabrycy znajdował się w drodze z Włodzimierza Wołyńskiego na obszar przedmościa.

)6 S t e b l i k , op. cii., s. 493. Nieco inny skład podaje w swoich pracach Ryszard Dalecki (Armia „Karpaty"..., s. 170-171 oraz Organizacja..., s. 223-224).

17 CAW, n/13/19, k. 4. Relacja kpt. Prana Płochacza, z 5.08.1946; T. R a d w a ń s k i , Karpatczykami nas zwali. Warszawa 1978, s. 12.

i Dela wie. Brakowało natomiast sił do obsadzenia frontu w rejonie Żydaczowa, toteż był on tyłka patrolowany. 14 września w okolice Żydaczowa skierowano dwa bataliony, zaimprowizowane w Ośrodku Zapasowym 21 DP w Brzeża- nach (dowodził nimi ppłk Zygmunt Bezega).

Pododdziały wchodzące w skład grupy „Stryj” były wyraźnie zróżnicowane. Składały się na ogół z piechoty drugiego rzutu, oprócz KOP, gorzej uzbrojonej od jednostek pierwszorzuto- wych i z dużymi brakami w wyposażeniu i umundurowaniu. Najbardziej jednak jej wartość bojową obniżał całkowity brak artylerii. W tej sytuacji grupa nie mogła pretendować do miana wielkiej jednostki i prowadzić długotrwałej obrony przed wojskami agresora silnie wspartymi artylerią lotnictwem i bronią pancerną. Mimo to przygotowania do walki trwały. Kwatermistrzostwo grupy zdołało doprowadzić do poprawy zaopatrzenia podległych wojsk w amunicję do 4 jednostek ognia, wykorzystując zasoby pokojowych magazynów inten- denckich, zorganizowało też regularne zaopatrzenie w żyw­ność, umundurowanie i materiały pędne.

Wieczorem do leśniczówki Bereźnica przyjechał gen. Wieczorkiewicz i przekonał gen. Dembińskiego, aby przy­wrócił obronę zachodniej części Stryja, a dotychczasową pozycję na wschód od miasta traktował jako pierwszą pozycję opóźniającą w kierunku Stanisławowa. Gen. Dem­biński polecił dokonać przegrupowania, które zakończyło się rankiem 15 wrześnial8.

W tym czasie do sztabu grupy dotarta wiadomość, że przez Sambor w kierunku Lwowa zmierza duża kolumna niemieckiej piechoty z artylerią. Po południu do Drohobycza wjechały dwa niemieckie samochody i motocykl. Pojazdy zdobyto i wzięto jeńców. Ppłk Dudek wysłał rozpoznanie z Drohobycza do Sambora. Tego samego dnia dowódca 3 BG zaproponował

'* CAW, II/3/19. k. 6. Relacja ppłk. (w 1939 r. kapitan) Stanisława Bielenina, dowódcy saperów GO „Południowa”, z 3.04.1947 r.; PDN WIH, II/2/44, k. 23-27. W. Dec, Przed i powrześniowe wspomnienia...

gen. Dembińskiemu przeprowadzenie akcji zaczepnej z rejonu Turki przez Stary Sambor w kierunku Chyrowa, na tyły niemieckie, która mogłaby odciążyć zgrupowanie gen. Sosn­kowskiego. Gen. Dembiński polecił, by zwrócono się w tej sprawie do ppłk. Dudka, ten jednak stwierdził, że może rozpocząć działania dopiero w nocy z 16 na 17 września.

W nocy z 15 na 16 września mjr Adam Kocur przywiózł gen. Dembińskiemu podpisany przez gen. Paszkiewicza rozkaz dowództwa armii „Karpaty”. Wynikało z niego, że gen. Paszkiewicz, podlegający gen. Fabrycemu, objął dowó­dztwo nad grupami wojsk gen. Dembińskiego i gen. Kams- kiego. Mjr Kocur miał zorientować się w sytuacji i omówić zadania grupy. Zdaniem zastępcy dowódcy armii grupa „Stryj” powinna przygotować do obrony następujące miej­scowości: Tucholkę z kierunku Niżne Verecki, Synowódzko Wyżne z kierunków Skole i Podhorce, Stryj z kierunków Drohobycz i Lwów, Żydaczów od strony Piaseczna, Lwowa i Chodorowa oraz Żurawno od miejscowości Żydaczów, Chodorów i Łukowiec.

Jako drugą linię obrony gen. Paszkiewicz przewidywał miejscowości Bołechów, Dzieduszyce Wielkie i Zurawno. Polecił, aby na podejściach do tych miejscowości przygotowa­no zawały i nie rozpraszano oddziałów. Poinformował o swoim miejscu postoju w Stanisławowie, przy gen. Fabrycymt9.

ló.września o godz. 11.00 gen. Dembiński podpisał rozkaz organizacyjny, w którym ustalił ostateczny skład pułków oraz wydał polecenie utworzenia w nich plutonów specjalnych. Piechota składała się z trzech trzybatalionowych pułków: pułk „Szeląg” (p.o. dowódcy ppłk Szeląg) z batalionami kpt. Ludwika Talarczaka, kpt. Zygmunta Czechowskiego i mjr. Kazimierza Andrzejewskiego oraz pluton łączności z 48 pp; pułk „Brąglewicz” (p.o. dowódcy ppłk Brąglewicz) z batalio­nami kpt. Kazimierza Jarmuły, kpt. Kazimierza Lewińskiego

19 Rozkaz (pisemny) dowództwa armii „Karpaty” dla grup „Stryj” z 15.09.1939 r.; godz. 16.35, w: D a l e c k i , Armia „Karpaty”..., s. 410.

i kpt Melika Samchjanca oraz plutony łączności i pionierów 53 pp; pułk ON (p.o. dowódcy mjr Wełz) z batalionem stryjskim mjr. Aleksandra Kuńcowa (trzy kompanie), stani­sławowskim (2 kompanie) kpt. Leona Wilczewskiego oraz batalionem kpt. Irakli Kiknadze20.

Dowódcy pułków otrzymali polecenie zorganizowania plu­tonów zwiadowców, łączności i pionierów. Te ostatnie w miarę możliwości należało wyposażyć w sprzęt saperski (łopaty, piły i kilofy). Sprzęt łączności można było pobierać z za­trzymanych przez patrole wozów taborowych jednostek zdezor­ganizowanych i zabłąkanych. Gen. Dembiński rozkazał też, by w batalionach ujednolicono uzbrojenie i przygotowano wykazy cekaemów, erkaemów, karabinów oraz amunicji i granatów ręcznych21. W swoim meldunku do dowództwa armii scharakteryzował położenie jednostek i wydarzenia ostatniego dnia w podległej mu grupie. Zameldował, że zebrał 9 batalionów bez artylerii, z małą liczbą cekaemów i różno­rodną bronią ręczną. Wspomniał też o brakach w umun­durowaniu i wyposażeniu. Organizację obrony, jak informował gen. Dembiński, utrudniały zbrojne rozruchy części ludności ukraińskiej, likwidowane przez policję i pododdziały wojska. Największe zgrupowanie ukraińskich powstańców znajdowało się w Mikołajowie, w rejonie którego 15 września walki trwały przez cały dzień22.

Późnym wieczorem 15 września zreorganizowana 3 BG zaczęła zajmować podstawy wyjściowe do zaplanowanej

20 W pułku „Szeląg” dwa bataliony z OZ 11 DP były uzbrojone w karabiny polskie, a batalion ON „Lwów IT’ w broń francuską. W pułku „Brąglewicz” dwa bataliony miały broń polską: marszowy 49 pp i improwizowany, a wartowniczy broń francuską. Dwa bataliony ON pułku mjr. Welza, „Stryj” : ..Stanisławów”, posiadały broń francuską, a batalion z OZ 11 KOP polską.

21 Rozkaz szczegółowy (pisemny) dowództwa grupy „Stryj” dla oddziałów »■ rejonie Stryja i Bolechowa z 16 września, godz. 11.00, w: D a i e c k i , \rmia „Karpaty"..., s. 410-411.

22 PDN, WIH, n/3/111, k. 6-7. R. Daiecki, Próba zorganizowania przy­czółka rumuńskiego przez armię „Karpaty” we wrześniu 1939 r.

wcześniej akcji zaczepnej. O świcie następnego dnia I batalion 3 psg zdobył Stary Sambor i obsadził wzgórza na północ od miasta, ale ok. 9.00 przeciwnik ruszył do kontrataku i wyparł strzelców górskich z zajętych pozycji. Po południu II batalion otrzymał rozkaz obejścia Starego Sambora i odzyskania wzgórz, co zmusiłoby Niemców do wycofania.

W tym czasie przybył do Drohobycza dowódca OK X i roz­kazał ppłk. Dudkowi zaatakować Sambor. Podporządkował sobie także 3 BG i telefonicznie wydał jej polecenie, aby zmieniła kierunek uderzenia i również ruszyła na Sambor. Płk Kotowicz zameldował, że natarcie może rozpocząć dopiero następnego dnia.

Po telefonicznej rozmowie z gen. Dembińskim, który podkreślił, że głównym zadaniem grupy jest utrzymanie Drohobycza i Borysławia oraz osłona kierunku na Stryj, ppłk Dudek postanowił zaatakować jedynie drugim batalio­nem 155 pprez, który poprzedniej nocy przybył do Delawy. Batalion otrzymał rozkaz przejazdu koleją do Dublan (19 km na północny zachód od Drohobycza) i rozpoczęcia działań przed świtem 16 września. Akcja rozpoczęła się z opóźnieniem, dopiero następnego dnia. W sprawie otrzy­mania przez ppłk. Dudka rozkazów od dowódcy Okręgu Korpusu nr X dowództwo armii „Karpaty” interweniowało w Naczelnym Dowództwie Wojska Polskiego, żądając za­przestania takich praktyk. #

W godzinach wieczornych 16 września gen. Dembiński otrzymał następny rozkaz z dowództwa armii „Karpaty”. Grupa „Stryj”, zajmująca bez styczności z nieprzyjacielem linię Klimiec-Synowódzko Wyżne-Stiyj, z własnymi siłami na przedpolu w Turce i Drohobyczu, miała zorganizować przeciwpancerne węzły obronne w strefie „Stryj”, obejmującej Żydaczów, Stryj, Skole, Bolechów i Żurawno. Zgrupowanie gen. Dembińskiego zostało też zobowiązane do utworzenia obrony strefy „Stryj” — w pierwszej linii obrony węzłów Tucholka, Synowódzko Wyżne, Niniów Dolny, Stryj, Daszawa,

Kochawina, Żydaczów i Zurawno, a w drugiej: Bołechów, Dzieduszyce Małe, Sokołów i Sulatycze.

W tym celu gen. Dembiński, zatrzymując gros swoich sił w rejonie Stryj-Bolechów-Bereźnica, miał skierować po jednym batalionie do Żydaczowa i Żurawna, w dalszym ciągu utrzymać Drohobycz i Borysław zgrupowaniem ppłk. Dudka, rejon Turki zgrupowaniem pik. Kotowicza, podporządkowując je sobie, oraz rejon Skole, Sławsko, Ludwikówka i Tucholka pododdziałami KOP. Dowódca grupy „Stryj” miał rozpoznać przedpole w kierunku północno-zachodnim i północnym, a wycofujące się własne oddziały z 11 KDP, 24 DP, 38 DPRez i 1 pspodh kierować na tyły, informując o tym gen. Paszkiewicza.

W najbliższym czasie planowano również przydzielenie grupie 6 dział lekkich i kilku przeciwpancernych. Jednocześnie staraniem dowódcy saperów armii zamierzano zorganizować obronnie, jako pozycję główną, barierę Czarnego Lasu od m. Perehińsko przez Bednarów-Komarów do Halicza (włącznie), a na linii przejściowej miejscowości: Wygoda, Pacyków, Dolina, Rożniatów, Kałusz.

Do wykonania tych prac dowódca saperów armii miał przydzielić ekipy oficerskie oraz środki techniczne. Ciężko chorych i rannych należało ewakuować do szpitali powiato­wych i do szpitala polowego w Stanisławowie22.

W nocy z 16 na 17 września dowództwo armii „Karpaty” otrzymało rozkaz Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, podpisany przez gen. Stachiewicza, zgodnie z którym winno rozpocząć przygotowania do spalenia wszystkich szybów w Zagłębiu Borysławskim oraz rafinerię w Drohobyczu. Wyznaczeni do tego zadania żołnierze mieli być cały czas na miejscu i zadbać o to, aby akcję rozpocząć dopiero w chwili bezpośredniego zagrożenia. Wszystkie zapasy benzyny i nafty

23 Rozkaz operacyjny (pisemny) dowództwa armii „Karpaty” L.Cz. 100/1/ OP z 16 wraeśnia, godz. 18.00, w: DaI ec k i. Armia „Karpaty”..., s. 411-412.

należało natychmiast wywieźć przez Stanisławów do Kołomyi. Zapasy, których nie udało się ewakuować, należało spalić24.

Główne siły grupy „Stryj”, składające się z sześciu batalionów piechoty, skierowano do obrony węzła drogo­wego w Stryju i rejonu na północ od miasta po ujście rz. Stryj do Dniestru, a zatem musiały obsadzić ponad 80-kilometrowy odcinek frontu. Na pozostałym 200-kilomet- rowym froncie nad Stryjem miały organizować obronę zaledwie cztery bataliony. Zadanie to było bardzo trudne do wykonania, zaimprowizowana linia obrony rzeki mogła być bowiem przekroczona przez wielokrotnie silniejszego agreso­ra w dowolnym miejscu.

U września gen. Kasprzycki zaaprobował propozycję gen. Łuczyńskiego, aby ten nadal zajmował się wycofywanymi ośrodkami zapasowymi, a ponadto polecił mu, by pokierował ewakuacją specjalistów technicznych na zachód, przez Ru­munię. Miał on też dopomóc w ewakuacji złota, które zostało skierowane do Śniatynia w trzech różnych kolumnach. W Brodach gen. bryg. Aleksander Litwinowicz wydał gen. Łuczyńskiemu szczegółowe rozkazy, ustalił kolejność ewa­kuacji specjalistów, wyjaśnił zasady zakupu broni i zaopa­trzenia za granicą oraz podał kryptonimy i marszrutę kolumn ze złotem. Przydzielił mu też do pomocy dwóch oficerów, płk. Jana Witkowskiego i płk. Jana Bołda, specjalistów służby uzbrojenia oraz poradził, aby zatrzymał się w Tarnopolu jako najdogodniejszym miejscu do realizacji jego zadań. Ponadto gen. litwinowicz wydał ogólną dyrektywę w sprawie ewakuacji banków państwowych25.

14 września o godz. 10.00 gen. Langner wezwał swego zastępcę, gen. Kamskiego, zapoznał go ze „Wskazówkami

24 Rozkaz (pisemny) Naczelnego Wodza dla dowódcy armii „Karpaty” z 16 września 1939, tamże, s. 412-413; Polskie Siły Zbrojne..., t. I, cz. 3, s. 563-564.

25 A. N a r b u t - Ł u c z y ń s k i , Mój udział w kampanii wrześniowej, w: Wrzesień 1939 w relacjach..., s. 607.

ogólnymi do działania w Małopolsce Wschodniej” oraz polecił wyjechać ze Lwowa i przystąpić do zorganizowania obrony na Dniestrze pomiędzy Żydaczowem a granicą rumuńską. Odprawa odbyła się w pośpiechu, zachodziła bowiem obawa, że Lwów może zostać otoczony od wschodu i jego opu­szczenie stanie się niemożliwe. Gen. Kamski nie został poinformowany, że na Podolu przebywają już generałowie: Aleksander Narbut-Łuczyński, Bolesław Jacyna-Jatelnicki i Henryk Krok-Paszkowski26.

Gen. Kamski wyznaczył na swego szefa sztabu rajr. Stefana Michno ze sztabu DOK VI i w południe wyjechał wraz z nim do Złoczowa. Ponieważ do obrony Dniestru postanowił wykorzystać wszystkie ośrodki zapasowe znaj­dujące się na terenie Okręgu Korpusu nr VI, zaczął od przeglądu zapasów w OZ 12 DP w Złoczowie, w którego magazynach znajdowały się 2 działa, 8 ckm i 600 kb. Następnie nawiązał kontakt telefoniczny z gen. Langnerem i poprosił o sprecyzowanie rozkazu na piśmie oraz udo­stępnienie mu wykazu ośrodków zapasowych rozmiesz­czonych na terenie OK VI. Generał wyjaśnił, że wykaz znajduje się w Komendzie Garnizonu w Tarnopolu i po­informował, że przekazał do dyspozycji gen. Kamskiego szefa sztabu Okręgu Korpusu nr VI, płk. Rudkę, który wyjedzie do Stanisławowa najbliższej nocy i przywiezie rozkaz na piśmie 27.

W Tarnopolu gen. Kamski zapoznał się z wykazem ośrod­ków zapasowych, a następnie spotkał się z przebywającym w mieście dowódcą OK V, którego poinformował o swoim

26 PDN WIH, U/3/111, k. 2. Dalecki, Próba zorganizowania przyczółka rumuńskiego...; Polskie Siły Zbrojne..., L I, cz. 3, s. 563-564.

27 Wieczorem 14 września gen. Langner otrzymał rozkaz przeniesienia DOK VI do Stanisławowa w celu utworzenia ekspozytury stacji rozdzielczeji kierowania zaopatrzeniem oddziałów nad Dniestrem. O godz. 23.00 na przedmoście wyjechała większa część sztabu z jego szefem na czele. AIPiMGS, B. 1.166, k. 22-23. W. Langner, Dziennik dowódcy OK VI „Lwów”; D a l e c k i , Organizacja..., s. 227.

zadaniu. Obaj generałowie uzgodnili plan ewakuacji ośrodków zapasowych za Dniestr. Załogę Tarnopola stanowiła kompania asystencyjna i zmotoryzowany pododdział KOP w sile 126 oficerów i szeregowych, uzbrojonych w 1 ckm, 1 rkm i karabiny, z 5 samochodami osobowymi, 3 ciężarówkami i motocyklem. W mieście przebywało też wielu oficerów, podoficerów i szeregowców bez przydziałów.

Przybywszy do Mikuliniec, w których znajdowało się DOK V, gen. Kamski wraz z zastępcą dowódcy Okręgu Korpusu nr V, gen. Jatelnickim, opracował plan wycofania za Dniestr. Ośrodki uzbrojone, nad którymi dowództwo przejął gen. Kamski, miały natychmiast podążyć forsownym marszem w kierunku wyznaczonych przepraw. Ośrodki nieuzbrojone, stanowiące rezerwę dla obsady Dniestru, powinny dobę później przejść na obszar przedmościa rumuńskiego i skierować się do miej­scowości określonych w rozkazach gen. Jatelnickiego, który miał nimi dowodzić. O świcie rozkazy zostały rozwiezione przez oficerów DOK V.

15 września, około godz. 5.00, gen. Kamski oraz mjr Michno wyjechali do Tarnopola, aby zawiadomić wojewodę Tomasza Malickiego o planowanym wymarszu formacji zapasowych na południe i zwrócić uwagę na konieczność zwiększenia czujności przez Policję Państwową w miej­scowościach, które zostaną opuszczone przez wojsko. Na­stępnie udali się do Stanisławowa, gdzie dowódca grupy „Dniestr” spotkał się z wojewodą, Stanisławem Jareckim, oraz zapoznał z możliwościami Ośrodka Zapasowego Po­dolskiej Brygady Kawalerii.

Dowódcą OZ Podolskiej Brygady Kawalerii był ppłk Tadeusz Kurnatowski, pierwszym zastępcą ppłk Włodzimierz Gilewski, a drugim mjr Karol Dillenius2S. W ośrodku tym sformowano 9 szwadronów po 150-200 żołnierzy

28 D a i e c k i , Armia „Karpatys. 229; J. W i e l h o r s k i , R . D e m ­b i ń s k i , Kawaleria polska i bronie towarzyszące w kampanii wrześniowej, Orde de Bataille i obsady personalne, Londyn 1979, s. 61.

(dysponowano około 1000 koni). Brakowało jednak broni— w każdym szwadronie tylko jeden pluton był uzbrojony.

Tego samego dnia ppłk Gilewski został wezwany do Komendy Garnizonu i otrzymał od ppłk. Kurnatowskiego rozkaz pisemny dowódcy Okręgu Korpusu nr V nakazujący natychmiastowe sformowanie oddziału wydzielonego, który miał osłaniać mosty na Stryju i Dniestrze oraz obsadzić odcinek od Żurawna przez Żydaczów do Brzeziny 29.

Rozkaz brzmiał: „Polecam natychmiast zamknąć przejście przez rz. Dniestr, ubezpieczyć je przed nieprzyjacielem od strony północnej i północno-wschodniej. Główną uwagę zwrócić na mosty szosowy i kolejowy w Żydaczowie, przejście w Brzezinie i most w Żurawnie. Przemarsz nad Dniestr wykonać natychmiast marszem forsownym i ubezpieczyć się przed bronią pancerną od północnego zachodu. Zabrać ze sobą maksimum ludzi, w miarę posiadania broni i ekwipunku. Nieuzbrojonych pozostawić na miejscu. W razie przybycia dowódcy Ośrodka Zapasowego 21 DP lub właściwego dowód­cy oddziału obronnego należy mu się podporządkować. Dowódcą całości jest gen. bryg. M. Milan-Kamski z mp. w Stanisławowie”30.

Na utworzenie pułku kawalerii było mało czasu, od godz. 11.50 do godz. 19.00, ppłk Gilewski zdołał jednak to zadanie wykonać i w wyznaczonym terminie, mimo problemów kadrowych i zaopatrzeniowych, oddział był gotowy do wymar­szu. Jego stan wynosił: 25 oficerów, 15 podchorążych,7 podoficerów zawodowych, 93 podoficerów nadterminowych i rezerwy oraz 375 ułanów. Dysponował 492 końmi i 40 rowerami. Pułk składał się z 4 szwadronów, plutonu cekaem i plutonu kolarzy, miał tabor bojowy lekki i dwa samochody osobowe. Uzbrojenie składało się z nowych polskich karabin­ków kawaleryjskich, znikomej ilości broni maszynowej

29 G i l e w s k i , Wspomnienie dni wrześniowych..., s. 275-276.30 Rozkaz szczególny dla dowódcy Ośrodka Zapasowego Podolskiej

Brygady Kawalerii w Stanisławowie, tamte, s. 276.

(4 ckm Maxim i 2 rkm) oraz polskich szabli; tylko 4 szwadron miał szable francuskie31.

Był to doraźnie utworzony oddział kawalerii o stanie zbliżonym do pułku liniowego, nie mógł się jednak równać z pułkiem pierwszorzutowym, gdyż nie posiadał szwadronu cekaem, plutonu przeciwpancernego, plutonu łączności, sekcji pionierów, nie miał też pełnej obsady podoficerskiej, a stany liczebne ułanów i koni były niskie.

Przed południem gen. Kamski został powiadomiony przez wojewodę stanisławowskiego o wybuchu rozruchów ukraiń­skich w rejonie Źydaczowa oraz o konieczności udzielenia pomocy Policji Państwowej w ich stłumieniu. Generał postanowił powierzyć to zadanie pułkowi ppłk. Gilewskiego i polecił przyspieszyć jego formowanie. O godz. 16.00 z koszar wyjechał pluton kolarzy, który miał uchwycić przeprawę w Żydaczowie i utrzymać ją do przybycia pułku, czyli do 17 września. W czasie tłumienia rozruchów pluton miał podlegać ppłk. Bezegowi, dowódcy pułku piechoty sformowanego w OZ 22 DP i skierowanego 14 września do tego rejonu z Brzeżan.

Po południu dowódca grupy „Dniestr” został wezwany przez przybyłego do Stanisławowa dowódcę armii „Karpaty”, gen. Fabrycego, który poinformował go o objęciu dowodzenia nad Stryjem i Dniestrem i wyznaczeniu gen. Paszkiewicza zastępcą. Gen. Kamski miał dowodzić skróconym odcinkiem „Dniestr” od Halicza do Uścieczka włącznie. Żydaczów i skierowany do jego obrony pułk kawalerii ppłk. Gilewskiego włączony został w skład grupy „Stryj”. Gen. Paszkiewicz był odpowiedzialny za formowanie nowych jednostek dla grupy „Dniestr”. Liczono na to, że ze znajdujących się na obszarze Okręgu Korpusu nr VI około 30 ośrodków zapasowych można będzie utworzyć 15 batalionów z 30 działami. W sumie w ośrodkach znajdowało się ok. 40 000 żołnierzy, z tego 30%

31 Dzieje ułanów jaziowieclach, s. 206-208

uzbrojonych, co umożliwiłoby obsadzenie każdej przeprawy batalionem piechoty i drużyną saperów (każdemu z trzech odcinków zamierzano przydzielić po 3 lub 4 bataliony z 10 działami i saperów).

Wieczorem 15 września gen. Kamski poinformował gen. Paszkiewicza o rozkazach wydanych w Mikulińcach i o bie­żących trudnościach. Obaj generałowie ustalili, że gen. Kamski wraz z dwoma oficerami wyjedzie na rozpoznanie przepraw przez Dniestr, gen. Paszkiewicz natomiast zajmie się for­mowaniem sztabu i oddziałów liniowych.

Następnego dnia dowódca grupy „Dniestr” wyjechał do Halicza, gdzie znajdował się ewakuowany z Przemyśla Ośrodek Zapasowy Saperów nr 4, którym dowodził ppłk Tadeusz Bisztyga. Z 1700 żołnierzy znajdujących się w ośrod­ku jedynie 200 było uzbrojonych w karabiny, z tego 120 znajdowało się na przeprawie w Haliczu, a 80 w Jezupolu. Ośrodek dysponował znacznym zapasem materiałów wybu­chowych. Gen. Kamski rozkazał, aby drużyny saperów przy­gotowały do wysadzenia mosty w Haliczu, Jezupolu, Niżniowie i Uścieczku32, oraz polecił utworzenie batalionu saperów, który miał być później uzbrojony; dowództwo nad nim powierzył ppłk. Władysławowi Damroszowi, zastępcy dowód­cy ośrodka. Batalion ten został skierowany do budowy rowów przeciwczołgowych, zasieków z drutu kolczastego, barykad, zawał leśnych i stanowisk ogniowych. Poprzedniego dnia z rozkazu gen. Dąbkowskiego w ośrodku sformowano dwu- kompanijny batalion saperów pod dowództwem mjr. dypl. Michała Protasiewicza, który został skierowany do Tyśmienicy do dyspozycji Naczelnego Wodza33.

Gen. Kamski wydał rozkaz pisemny, upoważniający dowód­cę odcinka do zatrzymywania wszystkich żołnierzy z od­działów liniowych i kierowania ich do obrony Dniestru. Następnie wraz z towarzyszącymi mu oficerami udał się na

31 D a l e c k i , Organizacja ..., s. 229-230.33 D a l e c k i , Udział jednostek garnizonu przemyskiego..., s. 223-224.

przedpole Halicza, aby wytyczyć pozycję obronną. Powtórzono te czynności w Jezupolu i Niżniowie. Około godz. 16.00 dowódca grupy „Dniestr” wyjechał do Uścieczka, w którym został rozmieszczony Ośrodek Zapasowy 6 DP (1050 żołnierzy, z tego tylko 50 uzbrojonych w karabiny). Jego dowódca otrzymał rozkaz rozpoczęcia organizacji zawiązków pułku piechoty oraz wyznaczenia dowódcy obrony przejścia przez Dniestr. Został nim mjr Stefan Gąsiorowski.

16 września o godz. 18.00 sztab armii wydał rozkaz operacyjny, zgodnie z którym grupa gen. Kamskiego miała organizować obronę przejść na Dniestrze na odcinku od Wojniłowa (wt.) do Uścieczka (wł.) w następujących punktach: Halicz, Jezupol, Niżniów, a następnie, w miarę przybywających sił, w Siwce Wojniłowskiej, Pobereżu, Nieźwiskach i Uściecz- ku. Miejscem postoju sztabu gen. Kamskiego był nadal Stanisławów34.

Początkowo obrona przedmościa rumuńskiego była przygo­towywana bez aktywnego przeciwdziałania wojsk niemieckich, poza działaniami lotniczymi i rozpoznawczymi małych pod­oddziałów zmotoryzowanych. Do 17 września nie doszło do styczności z nieprzyjacielem, a w Samborze i Starym Samborze znajdowały się tylko jego niewielkie pododdziały. Niemiecka 57 DP, maszerująca w kierunku Sambora w ślad za 1 DG, 14 wrześnią znajdowała się dopiero na zachód od Chyrowa, a w Przerowie na Słowacji kończyła wyładowywanie56 dywizja piechoty.

Następnego dnia 1 DG walczyła pod Lwowem, a 2 DG zdążała w kierunku Lwowa35. Po południu 15 września14 armia otrzymała rozkaz ze sztabu Grupy Armii „Południe”,

* Rozkaz operacyjny (pisemny) dowództwa armii „Karpaty” L.Cz. 100/1/ OPz 16 września, godz. 18.00, w: D a i e c k i , Armia „Karpaty"..., s. 411-412.

35 PDN WIH, kolekcja NA USA, T. 312, r. 477, kl. 8069103-109. Sprawozdanie z położenia na Wschodzie nr 27 z 15 września 1939 r., zakończone o godz. 22.00; CAW, n/2/2, k. 46. Kampania wrześniowa. Komunikaty operacyjne od 1.09.1939 do 11.10.1939. Sytuacja 16.09 wieczorem.

aby siłami XVIII KA i XXII KPanc zajęła Stanisławów i Tarnopol. Zadanie opanowania zagłębia naftowego otrzymały57 DP i 5 DPanc; ta ostatnia miała natychmiast rozpocząć marsz w kierunku Chyrowa, aby uniemożliwić oddziałom Wojska Polskiego odwrót do Rumunii, i 16 września jako cel dnia osiągnąć rejon Babice-Dubiecko (30 km na zachód od Przemyśla) Tego dnia 14 armia swym południowym skrzyd­łem nacierała w kierunku Stryja, a główne siły zaangażowane były w oblężenie Lwowa i walki na jego przedpolach37.

Podjęta przez Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego po południu 13 września organizacja obrony przedmoŚcia rumuń- skiego nie powiodła się. Gen. Sosnkowski nie otrzymał skierowanego do niego rozkazu i przebijał się do Lwowa, zamiast do Stryja, a polskie związki operacyjne nie zdołały przedrzeć się na pogranicze rumuńskie. Krótkotrwała działal­ność sztabu odtwarzanej armii „Karpaty” oraz dowódcówgrup „Stryj” i „Dniestr”, zmierzająca do przygotowywania obrony przepraw przez Dniestr i Stryj oraz wykorzystania bojowego przebazowanego pod Stanisławów lotnictwa, zakoń­czyła się 17 września po rozpoczęciu agresji ZSRR naII Rzeczypospolitą.

36 PI ato, op. cit., s. 26-27.37 Komunikat nr 16 oddziału Obrony Kraju OKW o położeniu na froncie

w dniu 16 września wieczorem, Berlin 17 września 1939, w: Wojna obronna. s. 884.

EWAKUACJA NACZELNEGO DOWODZTWA WP, ORGANÓW MSWOJSK., JEDNOSTEK BOJOWYCHI OŚRODKÓW ZAPASOWYCH

W drugiej połowie września na obszar przygotowanego do obrony przedmościa rumuńskiego zaczęły przybywać ewaku­owane naczelne władze państwowe, organa Naczelnego Do­wództwa Wojska Polskiego, MSWojsk., ośrodki zapasowe, urządzenia tyłowe, lokalne władze wojskowe, lotnictwo, obrona przeciwlotnicza i wycofywane zapasy materiałowe.

Wobec szybkich postępów niemieckich wojsk i możliwości zagrożenia Warszawy 4 września zarządzono ewakuację do województw wschodnich prezydenta, rządu i Kwatery Głównej Naczelnego Wodza. W nocy z 5 na 6 września prezydent Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki przeniósł się w okolice Lublina, a następnie do Ołyki. Piątego dnia wojny zapadła decyzjao ewakuacji rządu do ŁuckaMianowany ministrem propagandy wojewoda śląski, Michał Grażyński, wyjechał do Lwowa, w którym czynna była rozgłośnia Polskiego Radia. Komenda Główna Policji Państwowej ewakuowała się do Zdołbunowa. Rozpoczęła się ewakuacja MSWojsk. do Piasków Luterskich pod Lublinem, a po dwóch (filiach do powiatu Kopyczyńce 2.

1 I. B e c k , Ostatni raport. Warszawa 1974, s. 187-188.2 CAW II/3/2, k. 2. Relacja pik. Aleksandra Gembala, szefa Wydziału

w Departamencie Piechoty MSWojsk., z 23.10.1947.

8 września o godz. 3.30 do Brześcia n. Bugiem wyjechał marsz. Śmigły-Rydz. Już 7 września do twierdzy przybyły Kwatera Główna Naczelnego Wodza i najważniejsze agendy MSZ z ministrem Józefem Beckiem. W Brześciu warunki do pracy były bardzo trudne, łączność działała tylko na wschód, wystąpiły też problemy z wyżywieniem 3.

11 września kwatera Naczelnego Wodza została na krótko przeniesiona pod Dubno, a MSZ do Krzemieńca. Następnie sztab i większość Kwatery Głównej rozmieszczono we Włodzimierzu Wołyńskim i jego okolicy. W Brześciu n. Bugiem pozostał tylko ośrodek łączności. Wieczorem13 września otrzymano meldunki o przekroczeniu przez Niemców Bugu pod .Hrubieszowem4. Około godz. 19.00 jzostał wydany rozkaz przesunięcia Kwatery Głównej Na­czelnego Wodza do Kołomyi, na obszar przedmoŚcia ru­muńskiego. Tej samej nocy nastąpił wyjazd na przejściowe miejsce postoju w Młynowie5.

Pierwsze samochody ze sprzętem kwatermistrzowskim wyruszyły po godz 20.00 (część z nich skierowano bezpośred­nio do Kołomyi). Między północą a godz. 2.00 wyjechała główna część sztabu i Kwatery Głównej. We Włodzimierzu Wołyńskim pozostał jeszcze drugi rzut z ppłk. dypl. Andrzejem Mareckim na czele 6.

14 września o godz. 4.00 przebywający w Łucku, w hotelu „Polonia”, premier Felicjan Sławoj-Składkowski otrzymał od

—/

3 Z. W e n d a, Z marszałkiem Śmigłym-Rydzem, cz. I, „Zeszyty Historycz­ne”, 98/1991, s. 167. W schronie na Rakowieckiej pozostała nie ewakuowana radiostacja. CAW, II/3/2, k. 104. Relacja kpt. Józefa Biernackiego; CAW, n/3/2, k. 7. Relacja mjr. dypl. Mieczysława Oborskiego z 20.06.1946.

4 W. P o b ó g - M a l i n o w s k i , Najnowsza historia polityczna Polski, t ID: okres 1939-1945, Londyn 1960, s. 55.

s S. Kopański twierdził, że postój w Młynowie nastąpił po otrzymaniu meldunków od władz administracyjnych, iż na trasie planowego przejazdu pojawiły się oddziały dywersyjne.

6 Polskie Siły Zbrojne..., L I, cz. 3. s. 641; P. Z a r z y c k i , Grupa „ Włodzimierz” we wrześniu 1939 roku, „WPH”, 3/1996, s. 31-32.

sen. bryg. Tadeusza Malinowskiego wiadomość o ewakuacji władz do rejonu Kołomyja, Kosów i Kufy, którą przekazał min. Beckowi1. Nocny przejazd z Włodzimierza do Młynowa był ciężki, gdyż szosy zostały w wielu miejscach przekopane. Po dziennym wypoczynku o godz. 17.30 wznowiono jazdę przez Krzemieniec, Zbaraż i Tarnopol. Po dwugodzinnej przerw-'ie w Czortkowie o godz. 4.00 wyruszono do Kołomyi.

15 września rano Kwatera Główna Naczelnego Wodza przybyła do Kołomyi *, prezydent Mościcki do majątku Załucze k. Smatynia, Ministerstwo Spraw Zagranicznych do Kut, a inne organa rządu do Kosowa i pobliskich miejscowości9. Ministerstwo Skarbu rozlokowało się we wsi Horod, w odleg­łości 3 km od Kosowa. 14 września pierwszy rzut Ministerstwa Komunikacji przybył do Stanisławowa, a dwa dni później przeniósł się do Koroczy koło Kołomyi10.

14 i 15 września MSWojsk. przemieszczało się z Wołynia do Kosowa, do którego czołowymi elementami dotarło dopiero16 września. W tej sytuacji nie mogło być mowy o jakimkol­wiek kierowaniu wojskami.

Po przybyciu do Kołomyi uwaga Naczelnego Wodza i oficerów jego sztabu skupiła się na przygotowaniach do obrony przedmościa rumuńskiego. Warunki pracy Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego pozostawiały jednak wiele do życzenia z powodu złej łączności z armiami i jej zupełnym brakiem z tylnym rzutem pozostawionym we Włodzimierzu

7 J. B c c k. Komentarze do historii dyplomatycznej wojny 1939 r„ „Zeszyty Historyczne”, 20/1971, s. 104; F. S ł a w o j - S k ł a d k o w s k i , Prace i czyn­ności Rząd» RP we wrześniu 1939 r., „Kultura”, 5/1948, s. 115-116.

8 T . M a l i n o w s k i , Kampania wrześniowa i nasze przygotowania do wojny. Dziennik z września i listopada 1939 r., w: Wrzesień 1939 w relacjach. ., s. 114-115; Pisma gen. Wacława. Stachiewicza..., s. 181.

9 S ł a w o j - S k ł a d k o w s k i . qp. cit., s. 117-118; P o b ó g - M a l i n o ­w s k i , op. cit., s . 5 5 . ~ r

10 CAW n/3/2, k. 2. Relacja Józefa Zborzlila z 18.06.1948 r.; J. R a k o ­w s k i , Diariusz wrześniowego dramatu, „Zeszyty Historyczne”, 39/1977, s. 105-106.

Wołyńskim (ruchoma radiostacja przybyła dopiero 16 wrześ­nia)11. 15 września do sztabu Naczelnego Wodza nadszedł meldunek informujący, że gen. Sosnkowski prowadzi dywizje karpackie na odsiecz Lwowa, mimo iż dwa dni wcześniej przez radiostację armii „Karpaty” wysłano do niego depeszę z rozkazem przebijania się na przedmoście rumuńskie.

Wprawdzie od chwili przybycia do Kołomyi zakres roz­kazodawczy marsz. Śmigłego-Rydza znacznie się zmniejszył, ale inne prace przebiegały dość sprawnie. Między innymi przygotowano szczegółowy plan obrony pogranicza z Rumunią i rozesłano rozkazy wykonawcze. Przedmoście miało objąć rejon ograniczony linią Halicz-Zydaczów-Skole' Jednocześnie opracowano, rozpoznano i częściowo obsadzono zarys przed­moŚcia zmniejszonego, o lepszych warunkach do obrony, rozciągającego się od linii Dniestr-Halicz-Kałusz-Perehińsko.

Przedmoście rumuńskie było traktowane jako ostatni bastion oporu, gdyby nie udało się zatrzymać nieprzyjaciela na jego przedpolu, na którym przewidywano obronę masywu górskiego Gołogóry, łącznie z bramą Złoczów, masywu leśnego Bóbrka oraz rejonu Drohobycz-Borysław.

Wojska gen. Sosnkowskiego miały obsadzić front od Dniestru do Karpat siłami trzech dywizji, brygady górskiej i motorowej. Spodziewano się też nadejścia trzech do czterech dywizji i brygady kawalerii z armii JLublin” gen. Tadeusza Piskora i armif „Modlin” gen. bryg. Emila Krukowicza- -Przedrzymirskiego oraz jednej lub dwóch dywizji z armii „Kraków”. Samodzielna grupa operacyjna „Narew” miała pozostać w obronie Polesia, odsyłając na Pokucie kawalerię. Liczono także na zgrupowanie „Grodno”, zaangażowane od12 września w walki w rejonie Lwowa, oraz na ośrodki zapasowe z Wołynia i Małopolski Wschodniej, dwa dywizjony

“ Polskie Siły Zbrojne..., 1.1, cz. 4, s. 473-474. Łączność była utrzymywana za pomocą lotnictwa, łączników na samochodach i radia. 15 września za pomocą radiostacji Straży Granicznej nawiązano łączność z Warszawy i Lwowem.

artylerii i batalion czołgów R-35. Razem wartość wojsk, które mogłyby wzmocnić obsadę przedmościa, nadal obliczano na co najmniej 10 związków taktycznych n.

„Mamy utworzyć w szczupłym kącie Stryj-Dniestr rejon zbiórki wojsk ściąganych z frontów; rejonu tego mają bronić poszczególni oficerowie, którym się wyznacza odcinki obron­ne, wojsko z ośrodków ma zbierać płk dypl. Rudka" — zapisał15 września w swoim dzienniku gen. Malinowski13.

Po przybyciu do Kut Ministerstwo Spraw Zagranicznych próbowało zorganizować normalną pracę. Dział paszportowy wydawał paszporty i wizy tym, którzy chcieli wyjechać do Rumunii (16 września pracowników ministerstwa poinformowa­no o redukcji personelu do niezbędnego minimum). Konsul Bujnowski w Czemiowcach uzgadniał sprawę przyjęcia uchodź­ców przez Rumunię M. Korpus dyplomatyczny w obawie przed bombardowaniem zatrzymał się w Czemiowcach w Rumunii. Prowadzono narady i rozmowy, m.in. w sprawie ewakuacji lotników i ewentualnego wyjazdu rządu za granicęl5. Minister Beck poinformował marsz. Śmigłego-Rydza, że mimo poprawy sytuacji przystąpi do rozmów dyplomatycznych w sprawie ewentualnego przeniesienia naczelnych władz państwa polskiego do Francji. Oznajmił, że jako żołnierz będzie szczęśliwy, gdy ewakuacja nie okaże się konieczna, jako minister spraw zagranicznych czuje się jednak w obowiązku ją przygotowaćló.

W czasie kampanii wrześniowej Niemcy interesowali się rozwojem sytuacji politycznej i wojskowej w Rumunii.

12 J. Jak l i c z , Plan operacyjny Naczelnego Wodza, w: Wrzesień 1939* relacjach..., s. 96-97. Możliwości miejscowych garnizonów oceniano na 40 000 żołnierzy.

13 M a 1 i n o w s k i, op. cits. 115.14 W. P o b ó g - M a l i n o w s k i , Na rumuńskim rozdrożu. Fragmenty

wspomnień. Warszawa 1990, s. 1—2.15 L. Ł u b i e ń s k i, Raport złożony komisji gen. Modelskiego do zbadania

przyczyn kląski wrześniowej, „Zeszyty Historyczne”, 81/1987, s. 211-212.16 Wrzesień 1939 r. w relacjach dyplomatów, wybór A. Skrzypek, Warszawa

1989, s. 230-231.

Analizowali informacje otrzymane za pośrednictwem niemiec­kiego attaché wojskowego w Bukareszcie o stanie armii rumuńskiej, której liczebność oceniono na 600 000-700 000 żołnierzy, źle wyposażonych i dysponujących niewielką liczbą pojazdów. Wartość armii obniżały także złe nastroje żołnierzy wywołane trudnościami aprowizacyjnymi. Granica z Polską została zabezpieczona zasiekami z drutu kolczastego, a jej ochrona wzmocniona przez żandarmerię. Dane niemiec­kie mówiły o ok. 3000-5000 uciekinierów z Polski, w tymo kilkuset żołnierzach. Niemcy otrzymali również informacjęo przetransportowaniu przez Rumunię polskiego złota. Nie uzyskali natomiast potwierdzenia, że w Konstancy przygoto­wuje się wyładowanie wojsk francuskich i że do Bukaresztu przybył gen. Maxime Weygand,7.

W drugiej połowie września obszar przedmoŚcia rumuń­skiego stał się silnym ośrodkiem obrony przeciwlotniczej. W tym okresie intensywność niemieckich działań powie­trznych nad południowo-wschodnim obszarem Polski zmniej­szyła się ze względu na skierowanie lotnictwa dó bitwy nad Bzurą i pogorszenie pogody. Wieczorem 11 września na rozkaz Naczelnego Dowódcy Lotnictwa i OPL, gen. bryg. Józefa Zająca, rozpoczęto wycofywanie artylerii prze­ciwlotniczej z Brześcia do Stanisławowa i 101 daplot z Łukowa do Kołomyi.

14 września po otrzymaniu wiadomości o wyjeździe Naczel­nego Dowództwa Wojska Polskiego do Kołomyi dowódca obrony przeciwlotniczej kraju, płk Włodzimierz Ludwig, rozkazał przemieścić artylerię przeciwlotniczą za Dniestr, na obszar przedmoŚcia mmuńskiego. Przesunięto wówczas11 daplot z Łucka do Stanisławowa i wydano rozkazy wymarszu jednostkom obrony przeciwlotniczej znajdującym

W

się na Wołyniu i Lubelszczyźnie (Kowel, Włodawa, Chełm).17 PDN WIH, Kol. Aleks., T. 77, r. 816. OKH IV Oddział Armie

Obce*Wschód. Sprawozdanie sytuacyjne południowo-wschodnia Europa z 16.09.1939.

W nocy do Stanisławowa przybyło dowództwo obrony prze­ciwlotniczej kraju. Gen. Kamski rozkazał, aby 3 bateria 1 daplot wraz z plutonem armat 40 mm przeszły ze Złoczowa do Stanisławowa18.

Tego samego dnia w Stanisławowie trzykrotnie ogłaszano alarm przeciwlotniczy (18 samolotów zbombardowało tory i mosty kolejowe), a dwa dni później, o godz. 16.00, podczas dużego nalotu zbombardowane zostały tory kolejowe w Chryp- linie oraz rozwidlenie linii kolejowej Stanisławów-Stryj i Stani sławów-Lwów (tory zostały poważnie uszkodzone).Około godz. 22.00 u komendanta obrony przeciwlotniczej w Stanisławowie zameldował się dowódca dywizjonu artylerii przeciwlotniczej dysponującego trzema bateriami dział 75 mm i trzema plutonami dział 40 mm. Oznaczało to istotne wzmocnienie środków czynnej obrony przeciwlotniczej w mie­ście. Po jednym plutonie dział 40 mm skierowano też do obrony mostów na Dniestrze w Jampołu i Niżniowie,9. W mieście płonęło wiele obiektów obrzuconych bombami zapalającymi — w ich gaszeniu uczestniczyły miejscowe i ewakuowane jednostki straży pożarnej20.

W połowie września na pograniczu z Rumunią zaczęło się skupiać polskie lotnictwo. Brygada pościgowa, dysponująca blisko 60 samolotami, rozlokowała się na lotniskach polowych na wschód od Brzeżan21. Do brygady nie dołączył rzut kołowy, toteż brakowało paliwa, amunicji i żywności. Jej dowódca, płk pil. Stefan Pawlikowski, znajdował się w drodze do nowego miejsca postoju. 15 września piloci brygady nie wykonywali zadań bojowych, jedynie 1 eskadra IV dywizjonu wykonała loty do Wilna, Lidy i Pińska. Wieczorem Naczelny

18 Polskie Siły Zbrojne..., t. I, cz. 3, s. 567.,9 W r ó b l e w s k i , op. cit., s. 134-140.20 PDN WIH, sygn. II/2/44, k. 2. Wspomnienia Jana Augustowskiego, bez

daty.21 III/l — lotnisko Denisów, IV/1 i UJ/2 — Petlikowce, IW4, IU/5 i DI/6

— Lilatyńce. Polskie Sity Zbrojne..., t.1, cz. 4, s. 474.

Dowódca Lotnictwa wydał brygadzie rozkaz, aby następnego dnia jej załogi ustaliły położenie grupy gen. Sosnkowskiego i przekazały jej dowódcy rozkazy oraz dokonały rozpoznania niemieckich jednostek pancernych na północ i północny zachód od Lwowa. Nadliczbowe załogi polecono odesłać do Kul.

Brygada bombowa bazowała na Wołyniu i dopiero 16 wrześ­nia przesunęła się na przedmoście rumuńskie: X dywizjon na lotnisko Gwoździec Stary pod Horodenką, XV na lot­nisko w Buczaczu, a dowództwo brygady do Zaleszczyk. Mimo iż do brygady dołączyła część rzutów kołowych, zaopatrzenie w paliwo* amunicję i żywność było niewy­starczające.

15 września płk Rudka podporządkowany został bez­pośrednio Naczelnemu Dowództwu i otrzymał pełnomoc­nictwa do wycofywania oddziałów, żywności, amunicji, materiałów pędnych i sprzętu z rejonów na północ od Dniestru do północnych granic Okręgu Korpusu nr VI22. Garnizonom tego rejonu, z wyjątkiem Lwowa, oraz wy­ładowującym się jednostkom miał nakazać odsyłanie wojsk i materiałów wszelkimi dostępnymi środkami lokomocji na przejścia przez Dniestr między Uścieczkiem a Haliczem. Oddziały zdolne do walki winien kierować do rejonu Tłu- macz-Horodenka do dyspozycji gen. Paszkiewicza, a ich wykaz do Kwatery Głównej. Nieuzbrojeni żołnierze mieli być kierowani do rejonu Zabłotowa, gdzie zamierzano zorganizować obóz. Żywność i amunicję rozdzielono między trzy ośrodki: Kołomyję, Stanisławów i Horodenkę. Płk Rudka miał objąć w Stanisławowie ogólne kierownictwo nad składami i zaopatrywać wojska nad Dniestrem oraz w Kałuszu. KOP pozostał na granicy z ZSRR do jej ochrony

Tego dnia płk Rudka przesłał do Sztabu Naczelnego Wodza „Wykaz ośrodków zapasowych rozmieszczonych na terenie OK Vr\ Wynikało z niego, że w Tarnopolu znajdowały się

22 K o p a ń s k i , W sztabie Naczelnego Wodza.... s. 201

trzy ośrodki zapasowe: 2 DP, „Kutno-Karol” (prawdopodobnie część OZ 14 DP) i artylerii lekkiej OK X, w Zbarażu 28 DP, w Podkamieniu broni pancernej z OK V, w Brodach Krakowskiej Brygady Kawalerii, 10 BKZmot i artylerii lekkiej z OK V, w Kamionce Strumiłowej służby weterynaryjnej, w Busku służby zdrowia, w Złoczowie 12 DP, w Zborowie25 DP, w Chodaczkowie Wielkim żandarmerii, w Mikuliń- cach łączności z OK V, w Trembowli 6 DP, w Czortkowie łączności z OK VI, w Denysowie łączności OK V, w Buka- czowcach 4 DP, w Podhajcach artylerii ciężkiej z OK X, w Brzeżanach 21 DP, w Stanisławowie 11 KDP, Podolskiej BK, części Kresowej BK, mostów kolejowych oraz ogólny łączności, w Stryju artylerii motorowej i broni pan­cernej z Legionowa, w Kołomyi 23 DP i artylerii ciężkiej z OK V, w Nadwómej 24 DP, w Haliczu saperów z OK V i w Kałuszu artylerii lekkiej z OK VII23. Wykaz nie zawierał stanów liczebnych i uzbrojenia. A zatem na terenie Okręgu Korpusu nr VI przebywały 32 ośrodki zapasowe, do których należało dodać trzy ośrodki znajdujące się we Lwowie oraz jeden Kresowej BK w Żółkwi i taborów z Jaworowa użyte do formowania jednostek bojowych.

Na niewielkim obszarze skupiło się kilka różnych dowództw, dlatego rozgraniczono ich kompetencje pod względem teryto­rialnym i rzeczowym. Gen. Łuczyński objął dowództwo nad obszarem' tyłowym na Podolu, z siedzibą w Tarnopolu, a dowództwo ewakuowanego z Przemyśla do Bóbrki Okręgu Korpusu nr X24 organizowało obronę na przedpolu przedmoś­cia rumuńskiego między Lwowem a Dniestrem.

Gen. Łuczyński sporządził tabelę stanu osobowego i uzbroje­nia oddziałów Wojska Polskiego na obszarze Okręgu Korpusu nr VI. Wynikało z niej, iż w Tarnopolu było 18 dział połowych, 10 jaszczy, 42 przodki i 4 nastawnice, które zostały skierowane

23 Polskie Sity Zbrojne..., Ł I, cz. 4, s. 479-486.24 CAW, II/3/19, k. 186. Relacja mjr. Wilhelma Latawca, komendanta

placu Garnizonu Rzeszów.

transportem kolejowym do Stanisławowa, w Podkamieniu obok 14 kompanii specjalnych broni pancernej od 14 września znajdował się OZ Broni Pancernej nr 3 ewakuowany z Przemyś­la i Techniczna Szkoła Podoficerska dla Małoletnich Broni Pancernej25, w Złoczowie ośrodek zapasowy i kompania asystencyjna26, a w marszu do Łucka mjr Zdanowicz z Komen­dy Głównej Policji Państwowej z 40 ckm i 20 ckm plot z amunicją. Informacje te stanowiły uzupełnienie danych zdobytych przez płk. Rudkę.

15 września płk dypl. Józef Jaklicz, drugi zastępca szefa Sztabu Naczelnego Wodza, otrzymał zawierający dwa załącz­niki meldunek o położeniu i potencjale Wojska Polskiego na Podolu (przygotowany przez gen. Jatelnickiego).

W załączniku nr 1 „Wykazu ośrodków rozmieszczonych na terenie Okręgu Korpusu VI” podano, że przebywało na nim 38 ośrodków zapasowych, z tego 13 piechoty, 3 kawalerii,9 artylerii (4 lekkiej, 3 ciężkiej, 1 motorowej i 1 przeciwlot­niczej), 1 saperów, 2 broni pancernej, 2 łączności, 2 taborów, 1 żandarmerii, 2 intendentury, 1 służby zdrowia, 1 służby weterynaryjnej oraz Centrum Wyszkolenia OPLiPGaz. Dane dotyczące uzbrojenia i wyekwipowania części ośrodków znalazły się w załączniku nr 2 do meldunku i wynikało z nich, że większość ośrodków nie mogła być od razu użyta, gdyż wymagała przereorganizowania w jednostki bojowe oraz uzupełnienia uzbrojenia i ekwipunku.

Tworzenie nowych oddziałów utrudniał fakt, że znaczna część żołnierzy przebywających w ośrodkach zapasowych nie była uzbrojona. Aby wystawić nowe jednostki, należało zdobyć

23 W. S a m i r a . Wspomnienia z Ośrodka Zapasowego Broni Pancernej nr 3 od 5 do 21 września 1939 r., „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej” 85/1977, s. 444.

26 1S września zorganizowano w Złoczowie trzy bataliony bojowe i trzy zapasowe. Bataliony bojowe bez broni maszynowej, środków łączności i opatrunków zostały skierowane do Niżniowa, a zapasowe do Tłumacza. Niżniów osiągnęły dopiero 18.09. o godz. 6.00. CAW II/3/3, k. 111-112. Relacja Mieczysława Sanaka z 20.09.1947.

broń, liczono jednak, że dostarczą jej sojusznicy. Niestety, okazało się, że Wielka Brytania może odstąpić broń i umun­durowanie dopiero za 5-6 miesięcy 21.

W tej sytuacji 16 września gen. bryg. Aleksander Lit­winowicz, drugi wiceminister spraw wojskowych, otrzymał notatkę gen. Malinowskiego, aby zwrócił się do Rumunii z propozycją odstąpienia Polsce 50 000 kb i po 1000 naboi na każdy, 5000 rkm i po 10 000 naboi, 2000 ckm i po 20 000 naboi, 120 dział 75 mm zestawionych w gotowe baterie oraz po 600 szt. amunicji na działo. Postanowiono także uzgodnić sprawę szycia mundurów i odstąpienia 150 kuchen polowych oraz sprzętu łączności28.

Borykając się z kłopotami materiałowymi i organizacyjnymi, kontynuowano przygotowania do obrony południowo-wschod­niego skrawka Rzeczypospolitej. 16 września gen. Fabrycy przedstawił marsz. Śmigłemu-Rydzowi sytuację na dowodzo­nym przez niego obszarze. Zameldował o stratach zadanych nieprzyjacielowi przez patrol pod Samborem, o położeniu 3 BG oraz grupy „Stryj”, a także o otrzymaniu dział bez zaprzęgów i amunicji, które zamierzano użyć do wzmocnienia batalionów piechoty29.

Zamiar utworzenia przedmościa rumuńskiego miał niewiel­kie szanse urzeczywistnienia, ponieważ rozkazy Naczelnego Wodza o odwrocie do południowo-wschodniej Polski dotarły do wykonawców z dużym opóźnieniem lub też nie otrzymali ich oni wcale. Skuteczna obrona przedmościa rumuńskiego byłaby możliwa jedynie wtedy, gdyby skierowane na jego obszar oddziały zdołały tam dotrzeć przed zamknięciem niemieckiego okrążenia. Tymczasem 16 i 17 września, dzia­łając w składzie izolowanych zgrupowań, musiały się przebijać przez liczniejsze, lepiej uzbrojone i wyposażone oddziały niemieckiej 14 armii. Do 16 września Wehrmacht zamknął

27 Polskie Siły Zbrojne..., t. I, cz. 4, s. 12, 494-496.28 T. J u r g a , U kresu II Rzeczypospolitej, Warszawa 1985, s. 503.29 Polskie Siły Zbrojne..., t. I, cz. 4, s. 502-504.

w okrążeniu wszystkie polskie związki operacyjne przewidy­wane do obsadzenia przedmoŚcia rumuńskiego.

Utworzenie 15 września 1939 r. na obszarze przedmoŚcia nowej armii „Karpaty” z gen. Fabrycym na czele tylko w niewielkim stopniu poprawiło sytuacje obrony. Na skutecz­ność dowodzenia ujemnie wpływały: brak środków wzmoc­nienia, odwodów, uzbrojenia i wyposażenia wojskowego oraz środków łączności, a także animozje między gen. Fabrycymi gen. Paszkiewiczem.

ZASKAKUJĄCA AGRESJA

Od połowy września sytuacja polityczna i militarna II Rzeczypospolitej zaczęła się gwałtownie pogarszać. Wobec przewagi liczebnej i technicznej nieprzyjaciela, zwłaszcza zaś jego lotnictwa, dezorganizacji dowodzenia operacyjnegoi rozprzężenia aparatu administracyjnego polska obrona zaczęła słabnąć. Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego liczyło jednak, że pod względem operacyjnym można jeszcze będzie stawiać opór. Mimo dużych strat 16 września Wojsko Polskie liczyło połowę stanów wyjściowych — 50% tych sił walczyło na cachód od Wisły: na Wybrzeżu (12 500), w Warszawie i Modlinie (ok. 90 000) i w bitwie nad Bzurą ok. 135 000), a około 200 000-220 000 żołnierzy znaj­dujących się na obszarze operacyjnym na wschód od Wisły zgodnie z rozkazem Naczelnego Wodza marsz. Edwarda

*

Śmigłego-Rydza w uporczywych walkach wycofywało się w kierunku przedmoŚcia rumuńskiego. Stan uzbrojenia i wy­posażenia Wojska Polskiego nie sięgał jednak nawet połowy stanu wyjściowego. Za linią frontu Augustów-Sokółka-Haj- nówka-Brześć-Kobryń-Lwów-Zagłębie Naftowe Drohobycz -Borysław rozmieszczone były ośrodki zapasowe, w których znajdowało się przeszło 200 000 przeważnie,nieuzbrojonych

żołnierzy1. Formowane w nich pododdziały nie dyspo­nowały ani etatowym dla danego szczebla uzbrojeniem, ani obsadą kadrową.

Bezpośrednio przez agresją ZSRR siły polskie w Małopolsce Wschodniej składały się z załogi Lwowa (26 batalionów, 3 szwadrony, 70 dział), 10 BKZmot (2 pułki kawalerii zmotoryzowanej, 2 baterie artylerii, kompania czołgów) i grupy „Żółkiew” (5 batalionów, 6 szwadronów i 2 baterie) na północ od miasta oraz zgrupowania trzech wykrwawionych dywizji gen. Sosnkowskiego w Lasach Janowskich.

Na przedmościu rumuńskim odtwarzała się armia „Karpaty” składająca się z grupy „Dniestr” gen. Milana-Kamskiego (3000 żołnierzy uzbrojonych w 900 kb, 8 ckm i 2 działa polowe) oraz grupy „Stryj” gen. Dembińskiego (7965 żołnierzy z 6503 kb, 171 rkm, 48 ckm, 6 moździerzami i działem ppanc). 17 września gen. Fabrycy, dowódca armii „Karpaty”, włączył w jej skład pułk kawalerii ppłk. Gilewskiego (525 żołnierzy uzbrojonych w karabiny, 2 rkm i 4 ckm) oraz dwubatalionowy pułk ppłk. Bezega sformowany w Ośrodku Zapasowym 21 DP. W rejonie Turki przebywała dwupułkowa (4 bataliony) 3 BG2.

Łącznie armia „Karpaty” liczyła 17 000 żołnierzy bez artylerii3 i broni przeciwpancernej. Po całonocnym marszu17 września o godz. 3.00 rejon Stanisławowa osiągnął 21 batalion pancerny mjr. Jerzego Łuckiego4. Na obszarze

1 K o z ł o w s k i, op. cit., s. 191-192.1 Na przedpolu grupy JStiyj” znajdowała się podgrupa „Drohobycz” ppłk.

Ludwika Dudka w sile trzech batalionów. W skład grupy gen. Dembińskiego wszedł też oddział Policji Państwowej ppłk. Karola Wisłoucha (1000 policjantów). D a i e c k i , Armia „Karpatys. 388-390.

3 16 września w Stanisławowie dowództwo armii „Karpaty” dysponowało27 armatami 75 mm i baterią artylerii ciężkiej; część dział skierowano do grupy „Dniestr”. AIPiMGS, B.I.60/A, k. 29. Relacja gen. biyg. Gustawa Paszkiewicza, zastępcy dowódcy armii „Karpaty”.

4 AIPiMGS, B.I.104/C, k. 5. Relacja mjr. Jerzego Łuckiego, dowódcy21 batalionu pancernego, z 8.12.1939 r..

Gen. dyw. Kazimierz Fabrycy Gen. bryg. Gustaw Paszkiewicz

Gen. bryg. Stefan Dembiński Gen. bryg. Maksymilian Milan--Kamski

Przemarsz 1 dywizji górskiej przez Chyrów

Strzelcy górscy z 1 DG koło Dobromila

Żołnierze niemieccy podczas pokonywania trudnego terenu w połu- dniowo-wschodniej Polsce

Przełęcz Tucholska, Vereckie-Klimiec

Płonący Drohobycz

Przed przejściem granicy węgierskiej

Wycofywanie oddziałów niemieckich za San

10 BKZmot przed przekroczeniem granicy

Kolumna samochodowa WP

Żołnierze polscy w Rumunii

Przed przekroczeniem granicy węgierskiej palono akta kancelaryjne

Żołnierze 10 BKZmot po przejściu granicy węgierskiej

Granica polsko-rumuńska

tym znajdowała się większość polskiego lotnictwa, które jednak ze względu na brak paliwa, bomb, amunicji i części zamiennych nie mogło skutecznie działać, a także formacje tyłowe i zapasowe (38 ośrodków zapasowych), ochrony granic i Policji Państwowej. Granicę z Węgrami obsadzała Straż Graniczna, wzmocniona przez Karpacką Półbrygadę Obrony Narodowej (2 bataliony), granicę z Rumunią Straż Graniczna i częściowo KOP, a z ZSRR odtworzony po mobilizacji Brygady KOP „Podole” pułk KOP „Czortków” (3 bataliony) ppłk. Marcelego Kotarby5. Niski stan liczebny pododdziałów korpusu» zwłaszcza kadry i żołnierzy służby czynnej, wysoki procent rezerwistów (w tym Niemców) oraz słabe uzbrojenie i wyposażenie (brakowało broni maszyno­wej, artylerii, broni przeciwpancernej i przeciwlotniczej oraz wyposażenia do działań manewrowych, ruchomych środków łączności, taborów i kuchni potowych) umożliwiały jedynie dozorowanie granicy. Dłuższa osłona, ani tym bardziej obrona, z uwagi na stosunek sił do zajmowanego przez nie terenu nie była możliwa.

Na przedmośdu rumuńskim przebywały ewakuowane na­czelne władze państwowe i wojskowe II Rzeczypospolitej: prezydent Ignacy Mościcki w dworze Załucze koło Śniatynia, rząd w rejonie Kosowa Huculskiego, minister spraw za­granicznych Józef Beck w Kutach, Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego w Kołomyi, a organa Ministerstwa Spraw Wojskowych w rejonie Kosowa6. 16 września do Horodenki przybyła francuska misja wojskowa, a misja bxytyjska po­przedniego dnia do Kosowa7.

5 S z u b a ń s k i , Krótki zarys działań..., s . 300.6 Polskie Siły Zbrojne..., 1.1, cz. 4, s, 461-462.7 Ppłk Colin Gibbins z jej składu podczas rozmowy z szefem Sztabu

Naczelnego Wodza nalegał, aby w miar; możliwości rozszerzyć broniony obszar i zabezpieczyć w ren sposób linię kolejową Stanisławów-Czemiowce. PDN WIH, II/1/46, k. 10-11. Sprawozdanie szefa brytyjskiej misji wojskowej fen. Carton de Wiarta.

Dokonana 16 września ogólna ocena położenia zdawała się wskazywać na możliwość zorganizowania trwałego oporu na przylegającym do granicy z Rumunią i Węgrami obszarze przedmościa rumuńskiego. Rzeźba i pokrycie terenu (łańcuch Karpat oraz rzeki Stryj i Dniestr) ułatwiały przygotowaniei prowadzenie obrony, a dogodne połączenia kolejowe z Ru­munią umożliwiały w przyszłości odbiór materiałów wojen­nych od zachodnich sojuszników. Na przedmościu rumuńskim zamierzano stawiać opór aż do momentu rozpoczęcia przez wojska Francji i Wielkiej Brytanii odciążającej ofensywy.

Na tak optymistyczną ocenę położenia wpłynął sukces gen. Sosnkowskiego nad Wereszycą oraz obserwowane na całym froncie zwolnienie tempa marszu oddziałów pancernychi zmotoryzowanych nieprzyjaciela. W wielu miejscowościach niemieckie czołgi i samochody pancerne stały z powodu braku paliwa, przypuszczano więc, że w tej sytuacji pancerne i lekkie dywizje wroga nie zdołają zamknąć dróg wycofującym się na południe polskim związkom operacyjnym i taktycznym. Płk Kopański oceniał, że największym niebezpieczeństwem dla wycofującego się na południowy wschód Wojska Polskiego było nieprzyjacielskie lotnictwo.

Sztab Naczelnego Wodza przygotował plan obrony przed­mościa, niestety zawodziła jego realizacja, gdyż na pogranicze rumuńskie nie zdołała przebić się ani jedna dywizja, ani jeden większy i zwarty oddział. Polskie związki operacyjne i taktyczne toczyły ciężkie walki lub też miały do nich przystąpić w warun­kach narzuconych przez nieprzyjaciela w dużej odległości od przedmościa i bez łączności ze sobą. Do poprawy położenia mogłoby się przyczynić jedynie bezwzględne wykonanie wyda­nych przez Sztab Naczelnego Wodza rozkazów. Gen. Langner otrzymał rozkaz skierowania 10 BKZmot spod Lwowa do Stanisławowa, a sztab odtwarzanej armii „Karpaty” polecenie przygotowania do zniszczenia szybów w Zagłębiu Naftowym Drohobycz-Borysław. Gen. Kleeberg, dowódca samodzielnej grupy operacyjnej „Polesie”, został poinformowany o zamiarze

Naczelnego Wodza skoncentrowania możliwie największych sił na południe od Dniestru. Wszystkie wojska z Grodzieńsz- czyzny i Wileńszczyzny oraz Rezerwowa Brygada Kawalerii .,Wołkowysk” powinny być skierowane przez Zdołbunów, Dubno i Brody do położonych między Horodenką a Niżniowem przepraw przez Dniestr. 33 DPRez oraz inne oddziały, które nie były niezbędne do obrony Brześcia, rozkazano skierować koleją do wymienionego rejonu8.

Niestety rozkazy te nie doszły do wymienionych jednostek lub nie mogły być wykonane, toteż marsz. Śmigły-Rydz mógł liczyć wyłącznie na miejscowe oddziały, nieliczne, źle uzbro­jone i wyposażone9. W przededniu agresji ZSRR zamiast oczekiwanych dywizji i brygad strona polska na obszarze przedmoŚcia rumuńskiego dysponowała tylko grupą „Stryj”, która ze względu na braki uzbrojenia miała potencjał bojowy dwóch brygad Obrony Narodowej. Tymczasem nad Stryj kierowały się dwie niemieckie dywizje: 57 DP i 5 DPanc, które 17 września uderzyły na Drohobycz i Stryj, dążąc do zajęcia zagłębia naftowego.

Organizację obrony na przedmościu rumuńskim utrudniały wystąpienia zbrojne części ludności ukraińskiej. W miarę jak nadchodziły wiadomości o polskich porażkach i o zbliżaniu się wojsk niemieckich, Ukraińcy zaczęli się przygotowywać do przejęcia władzy w terenie. Od 10 września na obszar Małopolski Wschodniej zaczęli docierać Ukraińcy, dezerterzy z Wojska Polskiego, nieraz w dużych grupach i z pełnym uzbrojeniem. Wtargnięcie wojsk niemieckich przez Sambor w głąb regionu stało się w wielu miejscowościach na Podkar­paciu hasłem do rozpoczęcia akcji zbrojnej, a ewakuacja Policji Państwowej dopomogła w jej realizacji.

Zaczęło się od Stryja w nocy z 12 na 13 września. Po dwóch dniach w Synowódzku grupa Ukraińców napadła na

* Polskie Siły Zbrojne..., t . 1 , cz. 4, s. 502-504; F. Ż a r o ń , Obozy jeńców polskich w ZSRR w latach 1939-1941, Warszawa-Londyn 1994, s. 18.

9 Napaść sowiecka..., s. 59-61.

pociąg. Do wystąpień zbrojnych doszło też w Podhorcach,_ 9

Borysławiu, Truskawcu i Mraźnicy, następnie w Zukotynie i Uryczu, a w końcu w rejonie Mikołajów-Żydaczów. 14 września gen. Langner zameldował Naczelnemu Dowódz­twu Wojska Polskiego o otrzymaniu telefonicznej informacji od wojewody stanisławowskiego o buntach ludności ukraińskiej w Drohowyżu, Dolinie, Żydaczowie, Bolechowie i Kałuszu. Ukraińcy rozbrajali żołnierzy i mordowali oficerów. Aby przywrócić porządek, skierowano tam Policję Państwową ewakuowaną z innych województw ,0.

16 września, około północy, Naczelne Dowództwo Wojska*

Polskiego otrzymało juzowy meldunek od płk. Rudki o sytuacji na Ukrainie Zakarpackiej i zwalczaniu dywersji ukraińskiej. Wynikało z niego, że na Ukrainie Zakarpackiej miejscowe władze skutecznie zwalczały antywęgierski ruch ukraińskiej ludności, a granicę węgiersko-słowacką przekraczali dezerterzy z armii niemieckiej, którzy grupowali się w Koszycach.

Kompania Policji Państwowej zmusiła oddział dywersyjny do wycofania się ze wsi Nadiatycze w województwie stanisławow­skim; zabito 15 dywersantów, a własne straty wyniosły 12 za­bitych i 31 rannych. Inną kompanię policji ostrzelano, bez strat, w m. Rozdół. 16 września kompania rezerwy policji wyjechała do Żydaczowa, tam połączyła się z siedmioma kompaniami policji z Żurawna i Żydaczowa oraz z oddziałami ochotników wojskowych i o godz. 12.00 przystąpiła do likwidacji dywersan- tówn. Ukraińskie wystąpienia zbrojne nie osiągnęły jednak masowej skali i na ogół były szybko tłumione, chociaż czasamizorganizowane oddziały ukraińskie walczyły bardzo zaciekle12.

\

10 J u r g a , Obrona Polski.., s. 667.” Polskie Siły Zbrojne..., 11, cz. 4, s. 512.12 Nie znamy dokładnie wielkości sił ukraińskich w Stryju. Ryszard

Torzecki ocenia je na 500-700 uzbrojonych łudzi. Według Torze c kiego koło Mikołajowa i Szczereca wałczyło również po ok. 500-600 uzbrojonych Ukraińców. R. T o r z e c k i , Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie U wojny światowej na terenie // Rzeczypospolitej, Warszawa 1993, s. 28.

Tymczasem w Moskwie kierownictwo polityczne i woj­skowe ZSRR z uwagą śledziło przebieg wydarzeń na froncie w Polsce. Agresję ZSRR na II Rzeczypospolitą przesądziło 23 sierpnia 1939 r. tajne porozumienie ministrów spraw zagranicznych Niemiec i ZSRR, otwarta pozostała tylko kwestia, kiedy i pod jakim pretekstem uderzyć.

Sztab Generalny Armii Czerwonej w myśl założeń strategi- czno-politycznych zgodnych z 2 punktem tajnego protokołu, opracował plan operacyjny zajęcia wschodnich obszarówII Rzeczypospolitej (do linii Pisy, Narwi, Wisły i Sanu) przez wojska dwóch frontów: Białoruskiego komandarma II rangi Michaiła P. Kowalowa i Ukraińskiego komandarma I rangi Siemiona K. Timoszenki13. Linią rozgraniczenia obu frontów była rzeka Prypeć14, a następnie 52 równoleżnik.

W pierwszej połowie września Armia Czerwona intensywnie przygotowywała się do agresji. 3 września ludowy komisarz obrony ZSRR, marsz. Kliment J. Woroszyłow, rozkazał, aby w siedmiu okręgach wojskowych, w tym dwóch specjalnych: Białoruskim i Kijowskim, wstrzymano o miesiąc zwolnienia żołnierzy do rezerwy, przerwano urlopy i doprowadzono jednostki do stanu gotowości bojowej. Wskazał także na konieczność wzmocnienia służby inspekcyjnej, gotowości węzłów i centrali łączności.

6 września wydano dyrektywę ludowego komisarza obrony do przeprowadzenia mobilizacji kartkowej (kryptonim „Wiel­kie manewry”. Litera „A”) w następujących okręgach woj­skowych: Kalinińskim, Leningradzkim, Białoruskim Specjal­nym, Kijowskim Specjalnym, Moskiewskim, Orłowskim i Char­kowskim. Następnego dnia ludowy komisarz obrony wydał

13 Siemion K. Timoszenko (1895-1970), uczestnik I wojny światowej, od 1918 r. w AC z. W latach 192S-1933 dowódca 3 KK, następnie zastępca dowódcy Białoruskiego i Kijowskiego OW. Od łipca 1937 dowódca Północ- nokaukaskiego i Charkowskiego OW, a od lutego 1938 do maja 1940 r. Kijowskiego SOW. Dowódca frontu w wojnie z Finlandią.

14 K o z ł o w s k i, op. cit., s. 207-208.

radom wojennym Białoruskiego Specjalnego Okręgu Woj­skowego (BSOW) i Kijowskiego Specjalnego Okręgu Woj­skowego (KSOW) wytyczne w sprawie terminu rozpoczęcia przegrupowań wojsk do wskazanych poprzedniego dnia rejo­nów i rozkaz przebazowania (do 9 września) lotnictwa do zadań specjalnych nr 2 KSOW na węzły lotnisk Czemihów i Konotop.

Dwa dni później Rada Wojenna KSOW otrzymała rozkaz przystąpienia do ześrodkowania wojsk. 13 września o godz.15.00 większość jednostek podległych komandarmowi Timo- szence była już gotowa do uderzenia. Z powodu opóźnień przewozów kolejowych nie przybyły do miejsca koncentracji dwa korpuśne pułki artylerii 6 armii i pułk artylerii 13 KS wchodzącego w skład 12 armii, a ze względu na problemy ze zmobilizowanymi samochodami nie zakończyła ześrodkowania 99 DS z tego samego korpusu.

Wojska KSOW liczyły wówczas 14 202 oficerów (kadry dowódczo-sztabowej), 24 241 podoficerów (kadry młodszych dowódców) i 134 487 szeregowców. Stanowiło to łącznie 172 930 żołnierzy uzbrojonych, obok broni indywidualnej, w 5679 rkm, 2006 ckm, 580 ckm przeciwlotniczych, 1817 dział kalibru 45 mm, 478 dział 76 mm, 473 innych dział oraz 2112 czołgów. Środki transportu składały się z 5659 samo­chodów ciężarowych, 1288 specjalnych i 616 osobowych, 875 ciągników, 238 motocykli i 66 503 koni pociągowych, wierzchowych i taborowych,5. Na bazie dowództwa KSOW powstało dowództwo Frontu Ukraińskiego, a dowództwa korpusów posłużyły do sformowania dowództw jego armii.

W skład Frontu Ukraińskiego wchodziły trzy armie: 5, 6 i 12, 15 samodzielny korpus strzelecki oraz inne samodzielne jednostki i odwody. Do odwodów Frontu Ukrain-

13 Dziennik działań bojowych Kijowskiego Specjalnego Okręgu Woj­skowego (dalej: KSOW) za okres od 3 września do 12 października 1939 roku, w: Wybór dokumentów do agresji 17.09.J939 r., cz. II, oprać. S. Jaczyński, „WPH”, 2/1993, s. 170-173.

skiego włączono także 13 armię zajmującą pozycje nad granicą rumuńską. Wojska komandarma Timoszenki otrzymały zadanie opanowania Małopolski Wschodniej, Wołynia i południowego Polesia od linii rzeki Prypeć na północy do granicy n Rzeczypos­politej z Rumunią i Węgrami na południu, a następnie wyjścia nad środkową Wisłę i San do Przełęczy Użockiej 16.

Najsilniejszym związkiem operacyjnym Frontu Ukraińskiego pod względem liczby związków taktyczno-operacyjnych, siły ognia oraz zdolności manewrowej była jego lewoskrzydłowa 12 armia11, dowodzona przez komandarma II rangi Iwana W. Tiuleniewa18. Powstała ona na bazie Odeskiej Grupy Armijnej, a 13 września 1939 r. przyjęła ostateczny kształt organizacyjny. W skład 12 armii weszły: 4 KK (32 i 34 DK) i 5 KK (9 DK,16 DK), 25 KPanc, 13 KS (72 DSt 99 DS), który dysponował środkami transportu mechanicznego, 23 BPanc (czołgi BT-7)19, 26 BPanc (czołgi T-26), 17 samodzielny zmotoryzowany batalion inżynieryjny, 2 samodzielny batalion pontonowy i dwa pułki lotnictwa myśliwskiego (25 i 28), uzbrojone w samoloty 1-15 oraz I-16.

Najmocniejszym związkiem operacyjno-taktycznym 12 ar­mii był 25 KPanc, w skład którego wchodziły: 1 brygada

16 Wybór dokumentów do agresji 17.09.1939 r., cz. V, oprać. C. Grzelak, „WPH”, 1-2/1994, s. 184; C. G r z e l a k , Agresja sowiecka na Polską we wrześniu 1939 roku w świetle najnowszych rosyjskich materiałów archiwal­nych, w: Polska wobec transformacji na Wschodzie. Materiały między­narodowej konferencji naukowej, Poznań 6-7.06.1995, Poznań 1996, s. 262.

17 13 września 1939 r. Rada Wojenna KSOW nadała przygotowanym grupom (armiom) nowe nazwy. W niniejszej pracy używać będę określeń: 5,6 i 12 armia, stosowanych oficjalnie od 28.09.1939 r.

18 Iwan W. Tiuleniew (1892-1978), uczestnik I wojny światowej i wojny domowej. Od 1918 r. w ACz. W okresie międzywojennym dowódca brygady i dywizji kawalerii, inspektor kawalerii. Pełnił służbę także w okręgach wojskowych i instytucjach LKO. W latach 1938-1939 dowódca Zakaukaskiego OW. Uczestnik U wojny światowej.

19 23 BPanc uzbrojona była w 209 czołgów BT, 8 czołgów T-26 i 5 samo­chodów pancernych, łącznie 222 wozy bojowe. M ag n u s ki. Koł o m i j ec, op. ciu, s. 74.

karabinów maszynowych (1 BKMasz), 4 BPanc i 5 BPanc, łącznie 8110 oficerów, podoficerów i szeregowców, uzbrojo­nych m.in. w 415 czołgów i 72 samochody pancerne20.

W centrum ugrupowania wojsk Frontu Ukraińskiego roz­wijały się wojska 6 armii (Wschodnia Grupa Wojsk) komkora Filippa J. Golikowa21 w następującym składzie: 2 KK (3DK,5 DK, 14 DK), 17 KS (96 DS, 97 DS) oraz trzy brygady pancerne — 24 BPanc (czołgi BT-7), 38 BPanc (czołgi T-26),10 BPanc (czołgi T~28)22 i trzypułkowa Grupa Lotnicza.6 armia była silnym związkiem operacyjnym, złożonym w większości z wojsk szybkich: pancernych i kawalerii, a jej skład wiązał się niewątpliwie z tym, że miała prowadzić działania na ważnym kierunku lwowskim 23.

Na północ od 6 armii przygotowywała się do natarcia5 armia (Grupa Północna) komdiwa Iwana G. Sowietnikowa24.

20 Dziennik działań bojowych Południowej Grupy (Armijnej) Frontu Ukraińskiego od 17.09. do 23.10.1939, w: Wybór dokumentów do agresji17.09.1939 r., cz. IV, oprać. C. Grzelak, „WPH”, 4/1993, s. 211-212; PDN WIH, VI/1/10, t. 2. Opis działań bojowych 25 Korpusu Pancernego za okres od 16.09. do 24.09.1939.

21 Filipp I. Golików (1900-1980), w latach 1938-1939 dowódca Winnickiej Grupy Armijnej i 6 armii. Od czerwca 1940 r. szef Głównego Zarządu Wywiadowczego i Misji Wojskowej w Wielkiej Brytanii. Uczestnik II wojny światowej; dowodził armiami i frontami.

22 BT-7, zatoga 3 żołnierzy, masa 11,8 t, pancerz 7-20 mm, uzbrojenie:1 działo 45 mm, 1 km, prędkość 50 km/h (do 73 km/h na kołach), zasięg 200 km. T-26, załoga 3 żołnierzy, masa 9,2 t, pancerz 6-15 mm, uzbrojenie jak w BT-7, prędkość 30 km/h, zasięg 175 km. T-28, załoga 6 żołnierzy, masa32 t, pancerz 11-30 mm, uzbrojenie: 1 działo 76,2 mm, 3 km, prędkość 30 km/h, zasięg 220 km. R. S z u b a ń s k i , Plan operacyjny „Wschód”, Warszawa 1993, s. 43.

23 Sprawozdanie z realizacji operacji wyzwolenia Ukrainy Zachodniej przez Wschodnią Grupę Wojsk (następnie 6 armię), w: Wybór dokumentów do agresji 17.09.1939 r., cz. III, opiac. C. Grzelak, „WPH”, 3/1993, s. 174-175.

24 Iwan G. Sowietnikow (1897-1957), od 1918 r. w ACz. Od lipca 1938 r. dowodził dywizją, a w kwietniu 1939 r. został pomocnikiem dowódcy Kijowskiego SOW. Od stycznia 1941 r. pomocnik dowódcy Kijowskiego SOW ds. rejonów umocnionych. Uczestnik II wojny światowej.

Wobec problemów z ześrodkowaniem związków operacyjno- -taktycznych i taktycznych, które zgodnie z dyrektywą mar­szałka Klimenta J. Woroszyłowa z 11 września 1939 r. miały wejść w jej skład, dopiero w przededniu agresji ZSRR na Polskę przyjęta ostateczny kształt organizacyjny. W skład 5 armii weszły: 8 KS (44 DS, 45 DS i 81 DS), 15 KS (60 DS, 87 DS), który początkowo miał działać samodzielnie na prawym skrzydle Frontu Ukraińskiego, i 36 BPanc25.

14 września ludowy komisarz obrony dyrektywą nr 16634 nakazał w ciągu dwóch dni osiągnąć gotowość do natarcia, a 17 września przekroczyć granicę z Polską26. 15 września oddziały KSOW koncentrowały się w nakazanych rejonach, ponosząc przy tym pierwsze straty: w 38 BPanc z powodu nieumiejętnej eksploatacji czołgów w marszu uszkodzone zostały aż 42 wozy bojowe.

16 września wojska KSOW wykonały przegrupowanie i zajęły podstawy wyjściowe do zaplanowanego na dzień następny, na godz. 5.0027, natarcia na froncie Włodzimierz Wołyński-Lwów-Drohobycz. Dowódca KSOW dyrektywą nr A600S4 postawił podległym związkom operacyjnym zadania na pierwszy dzień działań.

8 KS i 36 BPanc 5 armii otrzymały rozkaz natarcia w kierunku Równego i zdobycia 17 września miejscowości Równe oraz Dubno, a następnego dnia Łucka. 15 KS przypadło trudne zadanie opanowania Sameńskiego Rejonu Umocnionego.

6 armia miała zdobyć Lwów. W pierwszym etapie przewi­dziano wykonanie silnego uderzenia na jednostki Wojska Polskiego w rejonie Tarnopola i opanowanie tego miasta, Jeziemej oraz Kozowej, a następnego dnia osiągnięcie rejonu Busk-Przemyślany-Bóbrka.

25 Wybór dokumentów do agresji 17.09.1939 r., cz. V, s. 184.26 Dyrektywy sowieckiej agresji na Polskę we wrześniu 1939 roku. oprać.

C. Grzelak, S. Jaczyński, „Mazowieckie Studia Humanistyczne”, Łowicz, 1/19%, s. 220-222.

27 W analizach działań Armii Czerwonej podawany będzie czas moskiewski.

Trzy dywizyjny 2 KK z 24 BPanc miał uderzyć na skrzydło i tyły Wojska Polskiego w rejonie Tarnopola, aby uniemożliwić wycofanie się polskich oddziałów na zachód. Do godz. 4.00 dywizje 2 KK zajęły pozycje wyjściowe do natarcia w na­stępujących rejonach: 14 DK Światec, Woronowcy, 3 DK Niemierzyńce, Szybienne (wył ), 5 DK Szasnowka (Szczęs- nówka?). 17 KS wsparty przez 38 i 10 BPanc otrzymał rozkaz zniszczenia Wojska Polskiego i przez oskrzydlenie od południa opanowania Tarnopola, a następnie, do końca 17 września, wyjścia na rubież rzeki Strypa na odcinku od Budyłowa do Słobody Złotej (czołowe oddziały miały opanować m. Kozo- wa). 96 DS z III i IV batalionem czołgów 38 BPanc do godz.4.00 zajęły pozycje wyjściowe do działań w rejonie Ożydowce (Orzechowce?)-Wołoczyska (wył.)-Kuryłówka, a 97 DS z I i II batalionem 38 BPanc Wołoczyska-Hołochwasty-Kopaczówka.

Lotnictwo otrzymało rozkaz osłony wojsk z powietrza, wsparcia ich działań oraz niedopuszczenia polskich oddziałów do Tarnopola i rz. Strypa. Natarcie miało być szybkie i zdecydowane, jednostkom Armii Czerwonej nakazano, by obchodziły umocnione polskie pozycje i uderzały na nie od tyłu. Specjalne pododdziały otrzymały rozkaz zajęcia waż­nych mostów kolejowych i drogowych, aby uniemożliwić ich wysadzenie. Ulewny deszcz utrudniał oddziałom 6 armii zajęcie podstaw wyjściowych do natarcia, gdyż rozmiękły nieutwardzone drogi28.

Na południe od 6 armii rozwinęły się wojska 12 armii, która otrzymała rozkaz natarcia w kierunku Czortkowa i Stani­sławowa z zadaniem odcięcia naczelnym władzom państwo­wym i Wojsku Polskiemu dróg odwrotu do granicy rumuńskiej i zajęcia do końca dnia, 17 września, linii niemieckich okopów z czasu I wojny światowej na zachodnim brzeguStrypy, na odcinku Tydynka-Buczacz-Sokołów, oraz zdobycia Kołomyi, a następnego dnia Halicza i Stanisławowa.

28 PDN WIH, VI/1/I0, t. 1. Rozkaz bojowy nr 001 sztabu Grupy Wołoczysldej, Płoskirów 16.09.1939 r.

4 korpus kawalerii ze sztabem w Olchowcach otrzymał zadanie bliższe osiągnięcia zachodniego brzegu Seretu na odcinku Humniska-Budzanów. Kierunek dalszego natarcia to Podhajce i opanowanie do końca pierwszego dnia działań linii okopów z I wojny światowej na zachodnim brzegu Strypy.

Zadaniem bliższym 25 KPanc, którego sztab stacjonował w Józefówce, było opanowanie zachodniego brzegu Seretu od Byczkowców do st. Białoczortków, zajęcie zachodniego brzegu Strypy, a czołowymi oddziałami rubieży rz. Koropiec od Szwejkowa do st. Monasterzyska.

5 korpus kawalerii (sztab w m. Letawa), wsparty 26 BPanc, w zadaniu bliższym miał opanować zachodni brzeg Seretu na odcinku Żydków-Jagielnica-Świdowa. Do końca 17 września winien zająć stare okopy na zachodnim brzegu Strypy i dalej działać w kierunku Halicza.

Zadaniem bliższym 13 KS (sztab w Oryninie), wspartego 23 BPanc. i 218 batalionem pontonowym (nie przybył), było opanowanie zachodniego brzegu Seretu na odcinku Anielów- ka-st. Dźwiniacz-Źeżawa, zajęcie przepraw przez Dniestr na odcinku od Niżniowa do Gruszki i do końca 17 września zdobycie Kołomyi. 13 Korpus Strzelecki, osłaniając lewe skrzydło 12 armii, miał odciąć Wojsku Polskiemu drogi ewakuacji do granicy rumuńskiej. Przyjęte ugrupowanie 12 armii i treść rozkazu nie pozostawiają wątpliwości, że strona sowiecka dążyła do uniemożliwienia władzom Rzeczy­pospolitej i wojsku wycofania się do państw neutralnych.

25 i 28 pułki lotnictwa myśliwskiego do godz. 8.30 miały osłaniać przeprawy przez Zbrucz, a następnie przez Seret, Strypę i Dniestr oraz wspierać wojska zajmujące Kołomyję.

Od godz. 22.00 16 września stanowisko dowodzenia 12 armii mieściło się w m. Czemerowce. Linia rozgraniczenia z 6 armią przebiegała przez Satanów, Trembowlę, Brzezany i Gródek Jagielloński, wszystkie miejscowości w pasie działań 6 armii29-

29 Rozkaz bojowy nr 02 dowódcy Kamieniecko-Podolskiej Grupy (Armij­nej), Jarmołińce 16.09.1939 r, godz. 9.00, w: Wybór dokumentów do agresji

Pierwszego dnia agresji 12 armia miała przesunąć się 80 km w głąb Małopolski Wschodniej, a na lewym skrzydle aż 110 km, osiągając Kołomyję30.

Do czynników wyraźnie obniżających gotowość bojową Armii Czerwonej należał zły stan sprzętu technicznego. Wprawdzie pojazdy bojowe i wspomagające były sprawne technicznie, ale szkolno-bojowe miały niewielki zapas moto- godzin i ulegały częstym awariom. W najgorszym stanie znajdowały się samochody i traktory zmobilizowane z gos­podarki narodowej, z których 50% wymagało średniego remontu, a 20% z powodu różnych awarii trzeba było pozostawić w miejscach mobilizacji lub w czasie przemarszu do rejonów wyjściowych. Część samochodów nie nadawała się do użytku, gdyż brakowało do nich ogumienia. W czołgach T-26 ustawicznie psuły się układy przekładniowe, a zużycie paliwa przekraczało normy. Po dwóch dniach działań 20% czołgów T-26 na skutek złej jakości pierścieni i tłoków stało bezużytecznie. W czołgach BT kłopoty sprawiał układ zmiany napędu gąsienicowego na kołowy i odwrotnie31.

Mobilizacja Armii Czerwonej ujawniła też liczne niedostatki materiałowe i organizacyjne. Nie zdołano wszystkich żołnierzy jednakowo umundurować, a w etatowym wyposażeniu zabrakło np. pasów do karabinów, toteż wielu czerwonoarmistów nosiło je na sznurkacji. Mimo tych niedociągnięć wojska Frontu Ukraińskiego dysponowały olbrzymią przewagą ilościową i techniczną nad siłami polskimi w Małopolsce Wschodniej, na Wołyniu i Południowym Polesiu, składającymi się głównie

17.09.1939 r., cz. IV, s. 222-223; PDN WIH, VI/1/10, t. 6. Dziennik działań bojowych 5 KK od 8.09. do 10.10.1939 roku.

30 Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojskowe (dalej: RPAW), sygn. 35084-1-14, k. 302-304. Meldunek o wypełnieniu rozkazu rozgromienia Wojska Polskiego i wyzwolenia zachodniej Ukrainy przez Południową Grupę Wojsk (następnie 12 armię) Frontu Ukraińskiego.

51 PDN WIH, VI/1/10, t. 2. Wnioski i propozycje do działań wojsk pancernych z operacji wyzwolenia zachodniej Ukrainy; R. S z u b a ń s k i , Plan operacyjny „Wschód", s. 57—58.

Stan liczebny wojsk Frontu Ukraińskiegow dniach 16-17 września 1939 r.

Oficerowie 25 740

Podoficerowie 34 980

Szeregowcy 204 994

Razem 265 714

Źródło: Grif siekrietnosti srtjat. Poleri woorutonnych sił SSSR w wojnach, bojowych dieistwijach i wojennych konfliktach, red. G. P. Kriwoszew, Moskwa 1993, s. 86.

Zestawienie sił Frontu Ukraińskiego użytych do inwazji na Polskę w 1939 r.

Dowództwa armii (i równorzędne) 4

Dowództwa korpusów (i równorzędne) 17

Dywizje strzeleckie 28

Dywizje kawalerii 7

Brygady pancerne 10

Brygady strzelców i km zmot 2

Brygady lotnicze ok. 9

Wojska I, II i 111 rzutu operacyjnego i tyły ok. 800 000

Wojska pogranicza i operacyjne NKWD ok. 55 000.

Działa i moździerze kal. 76-152 mm ok. 4680

Czołgi ok. 3245

Samoloty bojowe ok. 1100

Źródło: Agresja sowiecka na Polską w świetle dokumentów. 17 września 1939, t. I. Geneza i skutki agresji, red. naukowa E. Kozłowski, Warszawa 1994, s. 20.

z formacji tyłowych i zapasowych, o niedostatecznym uzbro­jeniu i wyposażeniu.

Należy również podkreślić, że w toku działań bojowych związki operacyjne Frontu Ukraińskiego były systematycznie wzmacniane i osiągnęły znacznie wyższe stany niż pierwszego dnia agresji,

W nocy z 16 na 17 września 1939 r. szef wywiadu KOP, mjr Jan Gurbski, zaczął otrzymywać niepokojące meldunki z Ekspozytury nr 5 Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza oraz z placówek wywiadowczych KOP rozmieszczonych bezpośrednio nad granicą z ZSRR. Meldowano w nicho szumie silników, rżeniu koni, światłach reflektorów i poje­dynczych wystrzałach za linią graniczną32.

17 września o godz. 2.00 Józef Stalin w obecności Wiaczes­ława Mołotowa i marsz. Klimienta Woroszyłowa poinformował ambasadora m Rzeszy w Moskwie, Friedricha Wernera von Schulenburga, że o godz. 6.00 Armia Czerwona przekroczy granicę z Polską. Na godz. 3.00 (to wiceministra spraw zagranicznych ZSRR, Władimira Potiomkina, został wezwany ambasador Polski w Moskwie, Wacław Grzybowski. ,3yłem przygotowany na złe wiadomości, sądziłem, że pod tym czy owym pretekstem wypowiedzenie naszego paktu o nieagresji musi nastąpić. To co mnie oczekiwało, było o wiele gorsze. Potiomkin powoli przeczytał mi tekst noty podpisanej przez Mołotowa”33. Wacław Grzybowski zaprotestował i nie przyjął dokumentu (zob. załącznik nr 1). Kilka minut po 5.00 otwartym tekstem wysłał telegram do min. Becka oraz powiadomiło agresji pracowników polskiej ambasady34.

32 A. P e p ł o ń s k i , Wywiad polski na ZSRR 1921-1939, Warszawa 1996,s. 334.

33 Nota rządu ZSRR przesłana do ambasady polskiej rano 17.09.1939 r., w: Biała księga. Fakty i dokumenty z dwóch wojen światowych, oprać. W. Sukiennicki, Paryż 1964, dok. nr 80, s. 69.

34 W. G r z y b o w s k i , Raport służbowy, w : Polskie Sity Zbrojne..., L I , cz. 4 , s . 3 3 ; S . B r z e s z c z y ń s k i , 17 wrzesień 1939 roku w Moskwie. Wspomnienia ostatniego attaché wojskowego wolnej Polski w Moskwie, .Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, 89/1978, s. 2-3.

Oświadczenie rządu ZSRR było całkowicie sprzeczne z nor­mami prawa międzynarodowego i układami polsko-radzieckimi: traktatem ryskim z 1921 r. i układem o nieagresji z 1932 r. przedłużonym w 1934 r. do 31 grudnia 1945 r.

Działania Armii Czerwonej przeciwko II Rzeczypospolitej w świetle uznanego przez oba kraje paktu Brianda-Kellogga z 1928 r., polsko-radzieckiego układu o nieagresji i konwencji z 1933 r., która definiowała pojęcie agresora, były aktem agresji. Pozostawały natomiast w zgodzie z tajnymi załącz­nikami do paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 r. w sprawie podziału wpływów w Europie Wschodniej i przy- jętym przez Stalina założeniem o realnej możliwości wykorzys­tania przez ZSRR zmieniającej się koniunktury międzynaro­dowej. 17 września w przemówieniu radiowym Mołotow złożył odpowiedzialność za wybuch wojny na Polskę. Stano­wisko to w pełni korespondowało z oskarżeniami kierowanymi przeciwko II Rzeczypospolitej przez Hitlera35. Należy zauwa­żyć, że podobna zgodność obu sąsiadów Polski przejawiała się także w sposobie usprawiedliwiania agresji — jedni rzekomo bronili mniejszości niemieckiej (KI Rzesza), drudzy ludności zachodniej Ukrainy i Białorusi (ZSRR)36.

17 września o godz. 5.00 czasu moskiewskiego armie Frontu Ukraińskiego rozpoczęły przekraczanie granicy państ­wowej z Polską.

O godz. 6.00 dowódca pułku KOP „Czortków”, ppłk Kotarba, zameldował Naczelnemu Dowództwu Wojska Pol­skiego w Kołomyi, że oddziały Armii Czerwonej przekroczyły granicę państwową na odcinku ochranianym przez jego pułk, zajęły Podwołoczyska, Husiatyn i Skałę, a na Borszczów

*

35 E. D u r a c z y ń s k i , Rząd polski na uchodźstwie 1939-1945, Warszawa 1993, s. 23; J. Ś l u s a r c z y k , Stosunki polsko-sowieckie 1939-1945, Warszawa 1993, s. 59; Zmowa. IV rozbiór Polski, wstęp i oprać. A. L. Szczęśniak, Warszawa 1990, s. 54-55; R. S z a w ł o w s k i , Wojna polsko- sowiecka 1939, t I: Monografia, Warszawa 1995, s. 28-29.

36 J. P a ś n i k, Status prawny delegata rzofłu na kraj, Warszawa 1991,1. 1 3 .

maszerowała kawaleria. Zamiarem ppłk. Kotarby było opóź­nianie przeciwnika: batalionem „Skałat” na Trembowlę, bata­lionem „Kopy czy nce” na Czortków, Buczacz i Niżniów oraz batalionem „Borszczów” na Tłuste Miasto i Uścieczko. Siłami dwóch kompanii i plutonem artylerii piechoty zamierzał bronić wprowadzającego na przedmoście rumuńskie mostu na Dnies­trze pod Uścieczkiem. Zamiar dowódcy pułku został zatwier­dzony przez gen. Stachiewicza, który polecił, aby pododdziały pozostały jak najdłużej na swoich stanowiskach i odeszły dopiero pod wyraźnym naporem nieprzyjaciela37.

Od rana z Czortkowa wszystkimi dostępnymi środkami komunikacji (samochodami, furmankami, rowerami) oraz pieszo wycofywali się żołnierze, policjanci i ludność cywilna. Na rynku do marszu do Uścieczka przygotowywało się kilkudziesięciu żołnierzy i działon artylerii pod dowództwem trzech oficerów3S.

O godz. 7.35 ppłk Kotarba otrzymał rozkaz szefa Sztabu Naczelnego Wodza, przekazany przez płk. dypl. Józefa Smo­leńskiego, dotyczący wysłania pariamentariuszy do najbliż­szego oddziału Armii Czerwonej z pytaniem, co znaczy przekroczenie przez nią granicy. Na odcinku batalionu KOP „Kopyczyńce” przed godz. 5.00 zajęty został przez agresora Husiatyn, broniony przez odwód 2 kompanii „Husiatyn” w sile plutonu. Na odcinku batalionu KOP „Borszczów” kpt. Bronisława Krakowskiego zniszczono dwa czołgi39, ciężkie walki obronne stoczył też odwód 4 kompanii por. Jana Nowosada, stacjonujący w Skale. Wobec dużej przewagi przeciwnika przed godz. 6.00 musiał opuścić miasto, ale nadal

37 Rozmowa juzowa między dowódcą pułku KOP „Czortków” ppłk. M. Kotarbą a kpt. dypl. Stefanem Jędirejewskim, w: Polskie Sity Zbrojne..., 1 . 1 , cz. 4., s. 515-516; S z a w} o w s k i, op. cit.t s. 264-266.

38 J. M e y s z t o w i c z, Czas przeszły dokonany. Wspomnienie ze służby w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w latach 1932-1939, Warszawa 1989, 5. 224-225.

39 Rozmowa ppłk. M. Kotarby z płk. dypl. Józefem Smoleńskim, godz. 7.35, w: J. Ł o j e k, Agresja 17 września 1939. Studium aspektów politycznych. Warszawa 1990, s. 80.

toczył walki z przeważającymi siłami kawalerii, broni pancer­nej i artylerii Armii Czerwonej 40. Zorganizowany opór pułku KOP „Czortków” trwał do południa. Potem dwie prawo- skrzydłowe kompanie batalionu „Borszczów”: 1 „Mielnica” i 2 „Kudryńce”, w całości przeszły do Rumunii. Tam też zmarł ciężko ranny kpt. Krakowski. Część żołnierzy pułku wycofała się do Uścieczka, inni małymi grupami na zachód41. Działania opóźniające pododdziałów KOP osłoniły przebywa­jące na przedmościu rumuńskim polskie naczelne władze państwowe oraz wojskowe i dały czas na podjęcie niezbędnych decyzji politycznych i wojskowych.

Dopiero o godz. 8.15 sztab armii „Karpaty” otrzymał fonogram z Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego informujący o agresji sowieckiej oraz rozkaz stawienia oporu przez oddziały znajdujące się nad Seretem. Inne oddziały i ośrodki zapasowe, zgodnie z dotychczasowymi rozkazami, miały przejść na południowy brzeg Dniestru42. Gen. Fabrycy i jego szef sztabu, ppłk dypl- Stanisław Pstrokoński, wyjechali rano do sztabu grupy „Stryj”, skąd powrócili o godz. 14.00 i wtedy dopiero dowiedzieli się0 agresji ZSRR43. Wówczas to gen. Paszkiewicz wysłał oficerów, aby {»zygotowali do wysadzenia mosty na Dniestrze44 oraz poinformował gen. Milana-Kamskiego o agresji sowieckiej1 rozkazie generała Stachiewicza* dotyczącym osobistego nadzoru

40 W południe otoczona w jednym z lasów kompania została rozwiązana przez por. Jana Nowosada. J. N o w o s a d , Moje zderzenie z bolszewikami 17 września 1939 r., w: Moje zderzenie z bolszewikami we wrześniu 1939 roku, Londyn 1986 r., s. 20-23; J. J a r e c k i , Najazä sowiecki na Polską.17 wrzesień 1939, Katowice 1994.

41 C y g a n, op. cit., &. 95.42 Fonogram Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego do sztabu armii

„Karpaty” w: Polskie Sity Zbrojne..., t. 1,-cz. 4, s. 447-451.43 AIPiMGS, B.I.6G/A, k. 15. Relacja dowódcy armii JKarpaty”, gen. dyw.

Kazimierza Fabrycego; tamże, B.L6Q/B, k. 179-183. Relacja szefa sztabu armii „Karpaty”, ppłk. dypl. Stanisława Pstrokoriskiego.

44 Tamte, B.I.60/A, t 28. Relacja zastępcy dowódcy armii „Karpaty”, gen. bryg. Gustawa Paszkiewicza.

obrany przejścia przez Dniestr w Uścieczku. Dowódca grupy „Dniestr7’ początkowo nie był przekonany o konieczności wyjazdu do Uścieczka położonego na prawym skraju stuki iometrowego odcinka obrony, gdyż me dysponował środkami łączności i w ten sposób utraciłby możliwość dowodzenia. Ostatecznie jednak0 godz. 12.00 wyjechał, a dowodzenie na pozostałym odcinku przejął gen. Paszkiewicz45.

Grupa „Dniestr” częściowo obsadziła przeprawy przez izekę. Od 15 września w Haliczu i Jezupolu batalion saperów ppłk. Damrosza, wsparty przez robotników cywilnych, zaminował dwa mosty, zbudował barykady i zawały leśne, postawił pola minowe1 zorganizował stanowiska ogniowe. 17 września wykopano 800 m rowu przeciwczołgowego i zniszczono dwa promy na rzece.

Załoga Niżniowa — kompania Obrony Narodowej (160 żołnierzy z 2 ckm), pluton policji i drużyna saperów — ok. godz. 13.00 otrzymała zadanie stawienia nieprzyjacielowi opora. Na rozkaz przejeżdżającego przez tę miejscowość gen. dyw. Władysława Sikorskiego (który pozostawał bez przy­działu wojennego) godzinę później obronę przeprawy wzmoc­niło 6 czołgów z 21 batalionu pancernego.

Przeprawa w Nieźwiskach cały dzień pozostawała bez załogi, ponieważ do wieczora nie przybył ani pododdział utworzony do tego zadania, ani dwie kompanie Przysposobie­nia Wojskowego z Buczacza i Monasterzysk, skierowane do Uścieczka, a mające nocować w Nieźwiskach.

Obronę najbardziej zagrożonego, jak dziś wiadomo z so­wieckich dokumentów przez 23 BPanc 13 KS 12 armii, mostu w Uścieczku organizował adiutant pułku KOP „Czortków”, kpt. Edward Marzys, ponieważ Ośrodek Zapasowy 6 DP, zatrzymany do jego obrony, odmaszerował na południe. Do południa pododdział w sile 200 ludzi: żołnierzy KOP i innych formacji oraz młodzieży PW, uzbrojonych w karabiny i jeden cekaem, obsadził przeprawę.

45 Relacja dowódcy grupy „Dniestr”, gen. bryg. Maksymiliana Milana- -Kamskiego, w: Polskie Siły Zbrojne..., t I. cz. 4, s. 443.

O godz. 15.00 do Uścieczka przyjechał gen. Milan-Kamski, który po meldunku kpt. Marzysa o pasywności, przepusz­czającego nawet pojazdy ewakuacyjne plutonu sowieckich czołgów na drugim brzegu, rozkazał w razie natarcia Armii Czerwonej stawić opór, wysadzić most i wycofać się w kierunku Gwoźdźca szosą z Horodenki do Kołomyi. O godz. 19.00 most został wysadzony na rozkaz kpt. dypl. Wacława Cho- cianowicza, działającego z upoważnienia zastępcy szefa Sztabu Naczelnego Wodza, płk. Jaklicza. Gen. Kamski przez Horodenkę przyjechał do Kołomyi i po zwolnieniu z obowiązków przez gen. Stachiewicza udał się do Stanisławowa, aby zameldować się w sztabie armii46.

Około godz. 22.00 szwadron kawalerii pułku KOP „Czort­ków” udaremnił agresorowi przeprawę przez Dniestr w pobliżu wsi Potoczyska, na południowy wschód od Uścieczka47.

17 września lotnictwo armii „Karpaty” wykonywało loty rozpoznawcze i łącznikowe. Samolot sanitarny RWD-13 z 31 eskadry rozpoznawczej wystartował z lądowiska Kozówka ze sprzętem medycznym i opatrunkami do Biłgoraja, ale z powodu ostrzału nad szosą z Rawy Ruskiej do Lwowa powrócił na lądowisko. 56 eskadra obserwacyjna jednym samolotem roz­poznała rejon Przemyśla, a dwie załogi z 26 eskadry obser­wacyjnej odbyły loty łącznikowe i lot rozpoznawczy na południowy zachód od Lwowa4®.

W nocy z 16 na 17 września gen. Narbut-Łuczyński miano­wany został przez gen. Stachiewicza kwatermistrzem armii ,*Karpaty’\ a swoją dotychczasową funkcję dowódcy obszaru tyłowego na Podolu miał przekazać gen. Jacynie-Jatelnickiemu. Po otrzymaniu wiadomości o agresji sowieckiej, prawdopodob-

44 Polskie Siły Zbrojne.... t. I, cz. 4, s. 447-451-47 Jedynie Leon Fedorowicz podaje informację, że jeden ze szwadronów

kawalerii pułku KOP „Czortków” został odtworzony i 17 września 1939 r. brał udział w działaniach opóźniających swego pułku. L. F e d o r o w i c z , Wspomnienia z akcji szwadronu KOP nad Dniestrem w dniu 17.09.1939 r., „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”. 94/1979, s. 449-451.

44 J. P a w l a k , Samotne załogi, Warszawa 1993, s. 235, 331, 333.

me starosta ze Zbaraża poinformował go, że KOP ma się wycofać bez walki. Nie mając łączności, generał nie mógł tego sprawdzić, a ponieważ podobne wieści napływały z wielu stron, uznał je za prawdziwe i takie wydawał rozkazy. Dopiero gdy w drodze do Kołomyi jego samochód został ostrzelany przez jeden z trzech sowieckich samochodów pancernych, mijających go za Trembowlą, zrezygnował z podróży przez położony bliżej granicy Czernków i skierował się przez Buczacz, a z po­sterunku Policji Państwowej w najbliższej wsi próbował uprze­dzić garnizony w Mikułińcach i Tarnopolu o przebiegu wypad­ków. Zdołał jednak połączyć się tylko z garnizonem w Bucza- czu49. Samochody pancerne ostrzelały, także pod Trembowlą, samochód zastępcy szefa sztabu armii „Karpaty*’, ppłk. Noela50.

Lotnictwo polskie, stacjonujące na obszarze przedmościa rumuńskiego, nie wykonało lotów bojowych. Brygada bom­bowa, dysponująca 17 sprawnymi samolotami PZLr37 „Łoś”, nie zbombardowała kolumn wojsk nowego przeciwnika, które parły w głąb polskiego terytorium, a lotnictwo myśliwskie nie zapewniło osłony polskich oddziałów z powietrza. Tymczasem sowiecką agresję wspierały uderzenia lotnictwa, które m.in. zbombardowało Horodenkę i okolice Korszowa. Lotnictwo Frontu Ukraińskiego zaatakowało też linie kolejowe w rejonie Lwowa oraz zestrzeliło polski myśliwiec, a inny zmusiło do lądowania51. Dąne polskie mówiły o zestrzeleniu 9 samolotów sowieckich: 2 bombowców i 7 myśliwców52.

17 września aktywne było natomiast polskie lotnictwo rozpo­znawcze i obserwacyjne. Stacjonujący na lotnisku Stasin na północ od Kołomyi dywizjon rozpoznawczy mjr. pil. Tadeusza Wójcickiego, zorganizowany z pozostałości 13, 53, 63 i 66

49 A. N a r b u t - Ł u c z y ń s k i , U kresu wędrówki, w: Wrzesień 1939 w relacjach..., s. 610-612.

50 B. N o é l , W opiece św. Rafała, „Orzeł Biały”, 1469/1991, s. 37-38.51 Polskie Sity Zbrojne.... t.1., cz. 4, s. 520.52 C. K r z e m i ń s k i , Lotnictwo polskie w wojnie 1939 roku, „WPH”,

3/1989, s. 251; S z a w ł o w s k i, op. cit., s. 270-272.

eskadr obserwacyjnych (12 samolotów RWO-14 „ Czppla“ i „Lub­lin R-XIWX rozpoznawał obszar nad granicą wschodnią i wykony­wał loty łącznikowe. W południe dwaj piloci m dywizjonu 2 pułku lotniczego rozpoznawali rejon Czortkowa, Buczacza i Tarnopola53. Ppor. pil. Włodzimierz Miksa po starcie z Petlikowic dostrzegł w odległości 50 km od lądowiska ogromną kolumnę kawalerii i czołgów Armii Czerwonej, naprzeciw której jechała znacznie mniejsza polska kolumna. Ostrzelany, powrócił i złożył meldunek34.

Pierwszego dnia agresji na Polskę wojska Frontu Ukraińskie­go, po złamaniu oporu pododdziałów KOP na granicy, znacznie przesunęły się w głąb Rzeczypospolitej. 6 armia zajęła Tarnopol i przeprawy przez Seret na północny zachód od miasta. 96 DS0 godz. 22.00 osiągnęła rubież Łozowa-Szłachcince-Czemichow- ce, a czołowymi oddziałami północno-wschodni skraj Tarnopola. 97 DS podeszła do wschodniego skraju miasta, a o godz. 23.00 jej 136 ps wszedł do Tarnopola. 2 KK pokonał 70-75 km, a 17 KS 50-55 km (licząc od rejonów zarodkowania).

4 KK 12 armii do godz. 20.00 osiągnął Strypę na odcinku od Sokołowa do Sapowej, 25 KPanc przekroczył Seret, a jego1 B KM as z o godz. 19.30 zajęła Czortków i zatrzymała się, aby dokonać przeglądu sprzętu i nakarmić żołnierzy. 5 KK osiągnął Strypę na odcinku od wsi Trybuchowce do Dulib, a 13 KS dotarł do Dniestru na odcinku Żni brody-Żeża w a. Jego 23 BPanc zajęła Horodenkę 55. W pierwszym dniu operacji sztab 12 army- nie miał łączności z dowództwem Frontu Ukraińskiego, toteż położenie jej wojsk ustalano za pomocą obserwacji lotniczej. Z powodu złego stanu łączności 4 KK 12 armii otrzymywał rozkazy z jednodniowym opóźnieniem (za pośrednictwem gońców) 56.

53 C y g a n . op. cits. 138-139; J. P a w l a k , op. cit., s. 171, 261, 233-235, 374.

54 Relacja ppor. pil. Włodzimierza Miksy, w: W. U r b a n o w i c z , Początek jutra, Kraków 1966, s. 112-114.

55 Kołomyja została opanowana przez 23 BPanc 18 września 1939 r. PDN WIH, VI/1/10, t. 2. Dziennik działań bojowych 23 BPanc.

56 Rozmowy bezpośrednią linią komkora R. P. Chmielnickiego z koman- darmem I rangi S. K. Timoszenką w: Wybór dokumentów do agresji

Dowódca 12 armii, komandarm Tiuleniew, zameldował dowódcy frontu, że 25 KPanc nie wykonał nakazanego zadania. Korpusy konne przeszły po 100 km, a czołgi tylko 60. O godz.10.00 w sztabie 25 KPanc osobiście interweniował dowódca12 armii, któiy rozkazał skierować batalion czołgów do Buczacza, batalion zmotoryzowany do Halicza, a drugi do Dobrowodów i Boiszowców. Powodem opóźnienia natarcia 25 KPanc była zła organizacja dowodzenia i nieterminowe przygotowanie przepraw przez graniczny Zbrucz57.

Postępy Armii Czerwonej w Małopolsce Wschodniej, zwła­szcza zaś osiągnięcie przez agresora linii Seretu, Strypy i Dniestru, zagroziły Wojsku Polskiemu odcięciem dróg odwrotu do granicy rumuńskiej i węgierskiej. Sowieckie czołgi nad Dniestrem stworzyły bezpośrednie zagrożenie dla polskich naczelnych władz państwowych i wojskowych prze­bywających na Pokuciu. Agresja ZSRR poważnie skom­plikowała międzynarodową sytuację Polski i wymusiła decyzję ewakuacji jej naczelnych władz państwowych i wojskowych do Rumunii. W aspekcie militarnym zdezorganizowała obronę na froncie przeciwniemieckim, uniemożliwiła zakończenie prac obronnych na przedmościu rumuńskim, przyspieszyła kres działań wojennych i zajęcie całego terytorium 11 Rzeczy­pospolitej przez wrogów oraz doprowadziła do znacznego ograniczenia ewakuacji żołnierzy Wojska Polskiego do Francji przez terytorium państw neutralnych. Spowodowała również przyspieszenie działań Wehrmachtu na pograniczu rumuńskim.

17.09.1939 r., cz. I, oprać. S. Jaczyński, „WPH”, 1/1993, s. 197-198; Meldunek szefa GZP ACz Lwa Z. Mechlisa do Stalina i Woroszyłowa z 20 wizeSnia 1939 r., tamże, s. 201.

57 RPAW, 35084-1-5, k.16. Meldunek dowódcy 12 armii, komandarma D stopnia L W. Ti u lenie w a, do dowódcy Frontu Ukraińskiego, koraandaimaI stopnia S. K. Timoszenki, z września 1939 r.; Dziennik działań bojowych Południowej Grupy (Armijnej) Frontu Ukraińskiego..., w: Wybór dokumentów do agresji 17.09.1939 r., cz. IV, s. 214-215.

DECYZJE NACZELNYCH WŁADZPAŃSTWOWYCH i WOJSKOWYCHII RZECZYPOSPOLITEJPODJĘTE W ZWIĄZKU Z AGRESJĄ ZSRR

17 września 1939 r. przed godz. 6.00 oficer dyżurny Oddziału Operacyjnego Sztabu Naczelnego Wodza* kpt dypl. Stefan Jędrzejewski, przyjął meldunek ppłk. Kotarby o rozpoczęciu przez ZSRR agresji na Polskę. Obudzono oficerów, a gen. Stachiewicz złożył telefoniczny meldunek marsz. Śmigłemu- -Rydzowi \ Wiadomość ta zaskoczyła Naczelne Dowództwoi rząd. Napływając« od wielu dni wiadomości o koncentracji wojsk sowieckich nad granicą oceniano dotychczas jako przedsięwzięcia defensywne oraz naturalną konsekwencję zbliżania się, działań wojennych do terytorium ZSRR i nie wzbudzały one niepokoju 2.

1 Relacja ustna płk. dypl. Henryka Pieńkowskiego (w 1939 roku major dyplomowany) o przekroczeniu granicy polsko-rumuńskiej 18 IX 1939 r. (spisana w 1951 r.), „Przegląd Kawalerii i Broni Partcerrtej”, 126/1987, s. 41; Polskie Siły Zbrojne..., t. I, cz. 4, s. 515.

2 Sprawozdania informacyjne Oddziału 11 Sztabu Naczelnego Wodza (dokumenty). Materiały. Dokumenty. Źródła. Archiwalia. Kampania wrześ­niowa 1939 roku, oprać. A. Suchcitz, z. 2, Londyn 1986, s. 25-98; W. W ł o d a r k i e w i c z , Stan zagrożenia 11 Rzeczypospolitej ze Wschodu w ocenach polskich naczelnych władz wojskowych, w: Polski wrzesień 1939 r. — wojna na dwa fronty. Materiały na Międzynarodową Konferencję Naukową pod redakcją Andrzeja Felchnera, Piotrków Trybunalski 1999, s. 115-136.

Do ostatniej chwili rząd Rzeczypospolitej otrzymywał też uspokajające oświadczenia Związku Radzieckiego. Wstrząs był tym silniejszy, że agresja nastąpiła po otrzymanych16 września pomyślnych wiadomościach, z których wynikało, iż można było liczyć na zorganizowanie obrony na przedmoś- ciu rumuńskim i doczekanie skutków ofensywy francuskiej. Teraz natomiast w terenie panowała dezorganizacja, wywołana postawą żołnierzy sowieckich, którzy na ogół nie strzelali i odnosili się z demonstracyjną przychylnością do żołnierzy polskich, twierdząc, że przychodzą z pomocą przeciwko Niemcom. Oficerowie Naczelnego Dowództwa Wojska Pol­skiego nie mieli jednak złudzeń co do charakteru działań Armii Czerwonej i zgodnie oceniali je jako podstępny cios w plecy, który ostatecznie przesądził losy kampanii i unie­możliwił prowadzenie walki na własnej ziemi.

Agresja zmuszała najwyższe władze państwowe i Naczelnego Wodza do podjęcia decyzji o fundamentalnym znaczeniu, które w normalnych warunkach wymagałyby długiego czasu do namysłu, narad i przygotowań. Teraz decydować trzeba było bezzwłocznie, gdyż każda godzina wahania powiększała dezorien­tację i zamieszanie w terenie, co więcej, mogła spowodować groźne następstwa wojskowe oraz ogólnopaństwowe3.

Konsulat Rzeczypospolitej w Czemiowcach otrzymał pole­cenie przekazania informacji o agresji wszystkim polskim placówkom dyplomatycznym za granicą4.

Pierwszą reakcją marsz. Śmigłego-Rydza, który nie mógł pogodzić się z myślą, że nowy agresor zajmował Polskę bez walki, była decyzja stawienia napastnikowi oporu. I w tym duchu zaczęto formułować rozkazy. O godz. 8.15 wydano telefoniczny rozkaz dla dowódcy armii „Karpaty”, gen. Fabrycego, oraz pośrednio dla gen. Łuczyńskiego i gen.

3 Pisma gen. Wacława Stachiewicza..., „Zeszyty Historyczne”, 50/1979, s. 193-197.

4 W. P t a s z n i k , Spóźniony raport dowódcy plutonu „Bukareszt”, .Zeszyty Historyczne”, 57/1981, s. 152.

Jatelnickiego, w którym zorientowano ich w sytuacji, poinfor­mowano o natarciu Armii Czerwonej i wycofywaniu się pododdziałów KOP na Podolu. Jednostki znajdujące się nad Seretem miały stawiać opór oddziałom Armii Czerwonej.

Szybko jednak nastąpiła refleksja. Jak podaje gen. Stachie- wicz, w Sztabie Naczelnego Wodza zaczęto się zastanawiać, czym się bić, gdy całość wojska zwrócona jest przeciwko Wehrmachtowi, a na wschodzie znajdują się tylko formacje KOP oraz tyłowe i lokalne dowództwa wojskowe. W tej sytuacji walka, gdyby ją podjęto, nie mogła dać żadnego rezultatu poza zbrojną demonstracją. Celem oporu miało być także zyskanie na czasie na najważniejszym wówczas kierunku na pogranicze rumuńskie, gdzie zdążały wojska z północy i przebywały polskie naczelne władze państwowe. Gen. Stachiewicz przypuszczał, że agresor o tym wiedział, dlatego należało się spodziewać, że będzie dążył do zajęcia tego obszaru w ciągu pierwszego dnia działań. W nastroju bezpo­średniego zagrożenia, zasypywany alarmującymi informacjami, marsz. Śmigły-Rydz analizował nowo powstałą sytuację. Ostateczną decyzję miał podjąć dopiero po spotkaniu z pre­mierem i ministrem spraw zagranicznych5.

O godz. 11.30 rozpoczęła się ok. 45-minutowa narada marsz. Śmigłego-Rydza z premierem Składkowskim i mini­strem Beckiem, podczas której podjęto decyzje polityczne oraz operacyjne dotyczące obu frontów: zachodniego i wschod­niego. Relacje premiera i ministra Becka o poczynionych wówczas ustaleniach są sprzeczne. Według Składkowskiego omówiono położenie Polski i postanowiono zwolnić Rumunię z obowiązku włączenia się do działań wojennych przeciw ZSRR, co przewidywał układ sojuszniczy z 1921 r., zażądać natomiast przepuszczenia naczelnych władz państwowych i wojska przez jej terytorium, by mogły wyjechać do Francji i tam kontynuować wojnę. Naczelne władze państwowe

5 Pisma gen. Wacława Stachiewicza..., s. 197-198.

i wojskowe miały ewakuować się za granicę w sytuacji bezpośredniego zagrożenia. Według relacji premiera minister Beck został zobowiązany do omówienia z ambasadorem Rumunii możliwości przejazdu przez ten kraj, a z ambasadorem Francji sprawy pobytu i dalszego prowadzenia wojny na jej terytorium 6.

Natomiast relacja ministra Becka zawiera informację, że do podjęcia decyzji nie doszło, a marsz. Śmigły-Rydz nie zamierzał opuścić Kołomyi przed nocą. Minister Beck za­proponował, aby siedzibę prezydenta przenieść do Kosowa lub Kut i zorganizować kolejną naradę mającą na celu wypracowanie decyzji7.

Bezpośrednio po spotkaniu z premierem i ministrem spraw zagranicznych Naczelny Wódz poinformował gen. Stachiewi­cza, że postanowiono zwolnić rząd rumuński z sojuszniczego obowiązku wypowiedzenia wojny ZSRR, natomiast zażądano przepuszczenia rządu i wojska przez jej terytorium do Francji. Nakazał, aby wszystkie oddziały Wojska Polskiego wycofy­wały się do Rumunii lub na Węgry, a fakt, że Armia Czerwona nie atakowała polskich oddziałów wykorzystały do przyspieszenia odwrotu. Rozkazał nie walczyć, chyba że dojdzie do natarcia lub prób rozbrojenia, a w stosunku do Niemców zachowywać się bez zmian. Otoczone miasta miały nadal się bronić. Gdyby podeszły do nich wojska sowieckie, należało pertraktować o uzyskanie zgody na ewakuację garnizonów do Rumunii lub na Węgry 8.

Ok. godz. 13.00 w pokoju szefa Sztabu Naczelnego Wodza odbyła się odprawa w gronie 5-6 najstarszych dowódców i szefów Naczelnego Dowództwa. Marsz. Smigły-Rydz spokoj­nym głosem przekazał decyzję przejścia wraz z Kwaterą Główną granicy rumuńskiej, aby przedostać się do Francji. Szeroko przedstawił motywy tej decyzji oraz polecił, aby

6 S ł a w o j - S k ł a d k o w s k i , op. cit., s. 121.7 B e c k , Ostatni raport, s. 197-198.* Pisma gen. Wacława Stachiewicza.... s. 199.

przed zmrokiem sformowano kolumnę marszową na drodze Kosów (czoło kolumny)-Kołomyja. Przejście granicy miało nastąpić na wyraźny rozkaz Naczelnego Wodza po stwier­dzeniu bezpośredniego naporu nieprzyjaciela. Na pytanie jednego z uczestników odprawy, czy jest zapewniony swobod­ny przejazd przez Rumunię, odpowiedział, iż przed chwilą otrzymał zapewnienie ministra Becka, że przemarsz i załado­wanie na okręty odbędzie się bez żadnych trudności9. Płk dypl. Heliodor Cepa, dowódca łączności, będący jednym z uczestników odprawy, także odniósł wrażenie, że sprawa przekroczenia granicy została uzgodniona z Rumunią i sprzy­mierzeńcami w tym sensie, że jej przejście miało na celu prowadzenie dalszej wałki poza granicami kraju. Marszałek nie przyjął propozycji gen. Stachiewicza dotyczącej stawiania oporu przez większe ośrodki, zwłaszcza Lwów, uważał bo­wiem, że byłby on bezcelowy, naraziłby wojsko na straty, ludność zaś na represje.

Po odprawie marsz. Śmigły-Rydz wydał mjr. Edmundowi Galinatowi rozkaz lotu do Warszawy i utworzenia organizacji niepodległościowej wzorowanej na Polskiej Organizacji Woj­skowej, a gen. Stachiewicz poinformował szefów francuskiej i brytyjskiej misji wojskowej o podjętych decyzjach. Wkrótce marszałek odjechał do Kosowa, a stamtąd do Kut na naradę z prezydentem Rzeczypospolitej, Ignacym Mościckim10.

Ok. godz. 14.00 minister Beck przyjął w Starych Kutach ambasadora Polski w Rumunii, Rogera Raczyńskiego, i polecił mu, aby niezwłocznie udał się do Czemiowiec i zażądał telefonicznie od rumuńskiego ministra spraw zagranicznych, Grigore’a Gafencu, droit de passage (prawa przejazdu) przez terytorium Rumunii dla prezydenta i rządu Rzeczypospolitej. Ambasador Raczyński nie został poinformowany, czy już

9 I. W i a t r , Przekroczenie granicy rumuńskiej przez Naczelnego Wodza w 1939 roku, w: Wrzesień 1939 w relacjach..., s. 142-143.

10 Relacja płk. dypl. Heliodora Cepy, w: Polskie Siły Zbrojne..., 1.1, cł 4, s. 533-535.

wcześniej podjęto ze stroną rumuńską rozmowy w tej sprawie. Dopiero po godz. 20.00 Raczyński uzyskał telefoniczne połą­czenie z ministrem Gafencu i zgłosił oficjalną prośbę o prawo przejazdu dla prezydenta i władz polskich. W odpowiedzi usłyszał, że rząd rumuński do godz. 11.00 zastanawiał się nad wytworzoną sytuacją i król Karol postanowił udzielić polskim naczelnym władzom państwowym gościny. Na powtórne żądanie prawa przejazdu rumuński minister odpowiedział wymijająco. Wobec tego Raczyński postanowił wrócić do Bukaresztu, aby tam prowadzić dalsze pertraktacje lI.

O godz. 13.00 MSZ Rumunii wysłało depeszę do swego ambasadora w Polsce, w której informowało, iż rząd rumuński gotów jest udzielić gościny członkom polskiego rządu lub umożliwić im przejazd do innego kraju, ale nie w ich charakterze oficjalnymt2.

W godzinę po powrocie ministra Becka do Kut do jego kwatery przybył prezydent Mościcki, a. potem zjawił się ambasador rumuński Gheorghe Grigorcea, który poinformował, że król Karol ofiarował prezydentowi i rządowi hospitalite ou droit de passage (gościnę lub prawo przejazdu). W odpowiedzi Beck oświadczył, że Polska nie żąda wykonania aliansu polsko-rumuńskiego w związku z agresją sowiecką, rozumie­jąc, że w tak trudnej sytuacji międzynarodowej nie byłoby to możliwe, oczekuje natomiast szczególnie życzliwego potrak­towania tranzytu jej najwyższych władz. Ambasador podzielił ten pogląd i oświadczył, że będzie czekał na decyzję polskiego rządu, aby osobiście zadbać o sprawne przejście granicyt3.

11 R. Raczyński przybył do Czerniowiec 17 września o godz. 7.30 na wezwanie min. J. Becka sprzed dwóch dni. Zapiski Rogera Raczyńskiego dotyczące przejścia naczelnych władz polskich do Rumunii i rezygnacji b. prezydenta Rzeczypospolitej prof. Ignacego Mościckiego, „Kultura”, 9-10/1948, s. 117-118

12 Chronologia wydarzeń w dniu 17 września w świetle zapisków kancelarii rumuńskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Bukareszt 17.09.1939 r., w: Agresja sowiecka na Polską w świetle dokumentów..., t. 2, s. 68-69.

13 B e c k , Komentarze do historii dyplomatycznej wojny 1939 r., $. 106.

Około godz. 16.00 w Kutach, w kwaterze ministra Becka, odbyła się draga i zarazem ostatnia na terenie Rzeczypospolitej narada na najwyższym szczeblu z udziałem prezydenta Mościc­kiego, premiera Składkowskiego, marszałka Śmigłego-Rydza i ministra Becka. Relacje premiera i ministra spraw zagranicz­nych, dotyczące podjętych decyzji, podobnie jak w przypadku narady przedpołudniowej, znacznie odbiegają od siebie. Premier Składkowski podaje, że minister Beck poinformował zebranych0 zgodzie Rumunii na nieoficjalny przejazd prezydenta i rządu przez swoje terytorium. Z marszałkiem i wojskiem mogły być trudności formalne, ale na pewno wszyscy będą mogli przeje­chać. Postanowiono zatem przekroczyć granicę w nocy z 17 na18 września i przez Rumunię udać się do Francji, której ambasador zapewnił ministra Becka o lojalnym stanowisku swego kraju wobec naczelnych władz Polski i wojskal4.

Natomiast minister Beck stwierdził, że wprawdzie liczono się z koniecznością przekroczenia granicy, ale ostateczne decyzje zostały odłożone do chwili uzyskania pełnych informacji. Marsz. *Smigły-Rydz nie zdradził swych osobistych planów i wyjechał po konferencji, zapewniając, iż wieczorem nawiąże kontakt, aby powiadomić rząd o sytuacji i swojej decyzji.

Relacje z narady na najwyższym szczeblu, mimo iż po­chodzą od jej uczestników, są sprzeczne, ogólnikowe i frag­mentaryczne. W - nastroju wywołanym przez katastrofalny rozwój wydarzeń militarnych, a także pod presją ich tempa1 wzrastającej grozy położenia, nie było możliwości spokojnego zebrania myśli i precyzyjnego formułowania zdań. W ogólnym napięciu używano skrótów i nie zdołano uniknąć niedomówień, mimo iż mogło się wydawać, że wszyscy uczestnicy spotkania doskonale się rozumieli. Następstwem tego było nieporozu­mienie, a potem zupełne zaskoczenie tym, co się stało.

Minister Beck wyszedł z narady w przekonaniu, że marsz. Smigły-Rydz zdawał sobie sprawę z czekającego

1 4 S ł a w o j - S k ł a d k o w s k i , op. cit., s . 123.

go w Rumunii internowania i dlatego, zgodnie z tym co planowano jeszcze w Kołomyi, będzie usiłował przedostać się do wojsk gen. Sosnkowskiego. Pośrednio potwierdzają to relacje żony ministra Becka oraz dyrektora Drymmera. Szybko rozeszła się wiadomość, zwłaszcza wśród personelu Ministerstwa Spraw Zagranicznych, o podjętych decyzjach: prezydent i rząd ewakuu­ją się do Rumunii, a marsz. Śmigły-Rydz wyjedzie do walczą­cych wojsk. Wydaje się jednak, że po wysłuchaniu ministra Becka marszałek doszedł do wniosku (lub też utwierdził się we wcześniejszej decyzji), że nie grozi mu internowanie w Rumunii, dlatego także postanowił ewakuować się z kraju. Słowa marszałka, że przekroczy granicę z wojskiem i ,ja pozostaję z wojskiem”, nie były sprzeczne, ponieważ wszystkie oddziały, do których mógł się przedostać, łącznie z grupą wojsk gen. Sosnkowskiego, otrzymały rozkaz wycofania się za granicę i marsz. Śmigły-Rydz mógł to uczynić wraz z nimi.

17 września w godzinach rannych Naczelny Wódz podjął decyzję o wyjeździe w głąb kraju, do walczących oddziałów. Na ten temat prowadził rozmowy i nakazał rozpoczęcie przygotowań do drogi. Decyzja ta uległa zmianie w czasie narady w Kołomyi. Jej uczestnicy optymistycznie ocenili możliwości przejazdu przez Rumunię i marszałek wybrał tę drogę. O postanowieniu Naczelnego Wodza powiadomiony został gen. Stachiewicz oraz szefowie alianckich misji woj­skowych. Podczas drugiej, popołudniowej, konferencji mar­szałek nie zmienił zdania. Dopiero wieczorem ogarnęły go wątpliwości, czy zamiar ten był słuszny. Być może wahania te wywołała zapowiedź, że zostanie potraktowany przez władze Rumunii inaczej niż prezydent i rząd, a może były jeszcze inne przyczyny. W efekcie powrócił do porannej koncepcji wyjazdu do walczących wojsk, tyra razem w okolice Stryja,5. Płk Jakłicz otrzymał rozkaz wybrania sześciu uzbrojonych w karabiny oficerów Oddziału HI. Zastępca szefa Sztabu

1 5 Wiatr , op: cit., s. 147-148.

Naczelnego Wodza do spraw operacyjnych starał się odwieść marszałka od tego zamiaru. Mówił o niebezpieczeństwach związanych z przejazdem przez teren objęty ukraińskimi rozruchami, o nieznajomości położenia w Stryju i znaczeniu obecności marszałka w momencie odtwarzania wojska we Francji. W tym czasie premier przekazał wiadomość od starosty z odległego o 40 km Śniatynia, że miasto to zajmuje Armia Czerwona.

W tych okolicznościach, po krótkim zastanowieniu, nie czekając na potwierdzenie otrzymanej informacji, marsz. Smigły-Rydz zdecydował się przekroczyć granicę rumuńską w nocy, sztab zaś miał wyjechać natychmiast. Płk Jaklicz otrzymał polecenie, aby z Oddziałem III czekał przed wjazdem na most graniczny, by wspólnie z marszałkiem opuścić terytorium państwa16. W sytuacji, w której o jakimkolwiek dowodzeniu nie mogło być mowy, marsz. Śmigły-Rydz postanowił swoje zadania polityczne i wojskowe realizować na Zachodzie17. Jego śmierć w nurtach Dniestru, Prutu lub Czeremoszu nie przyniosłaby żadnego pożytku krajowi.

Ostateczne brzmienie dyrektywy Naczelnego Wodza, marsz. Śmigłego-Rydza, do Wojska Polskiego było następujące: „So­wiety wkroczyły. Nakazuję ogólne wycofanie na Rumunię i Węgry najkrótszymi drogami. Z bolszewikami nie walczyć, chyba w razie natarcia z ich strony albo próby rozbrojenia oddziałów. Zadanie Warszawy i miast, które miały się bronić przed Niemcami — bez zmian. Miasta, do których podejdą bolszewicy, powinny z nimi pertraktować w sprawie wyjścia garnizonów do Węgier lub Rumunii18.

16 Po powrocie do sztabu płk Jaklicż wysłał trzy patrole rozpoznawcze na samochodach, z tego jeden do Śniatynia. Miasto było nadal wolne, a wiado­mość, która w znaczący sposób wpłynęła na decyzję marszałka, okazała się fałszywa. J. J a k 1 i c z, Z zeszytów gen. Józefa Jaklicza, „Zeszyty Histoiyczne”, 82/1987, s. 129-131; Polskie Siły Zbrojne.... 1.1, cz. 4, s. 548-550.

17 P o b ó g - M a l i n o w s k i , / V a rumuńskim rozdrożu..., s. 19-20; W i a t r , op. cit., s. 147.

18 Polskie Sity Zbrojne..., 1.1, cz. 4, s. 566-567.

Prezydent Rzeczypospolitej wydał orędzie do obywateli, w którym poinformował o agresji ZSRR i przeniesieniu siedziby naczelnych władz państwowych za granicę (zob. załącznik nr 2). Nie doszło jednak do formalnego wypowie­dzenia przez Polskę wojny ZSRR, co mogłoby przyczynić się do wyjaśnienia politycznej pozycji państwa i rządu w później­szym okresie, a także do polepszenia sytuacji obywateli polskich, którzy znaleźli się pod okupacją ZSRR. Według prawa międzynarodowego nie mogło bowiem nie istnieć wcześniej uznawane państwo, które ogłosiło stan wojny z państwem sąsiednim z powodu dokonanej przez nie agresji.

Po ogłoszeniu stanu wojny między Polską a ZSRR z powodu napaści dokonanej ł7 września polski rząd mógł oczekiwać od Francji i Wielkiej Brytanii sprecyzowania ich stanowiska wobec agresji sowieckiej oraz uznania jej za czynnik, wraz z agresją Niemiec, współokreślający sytuację Polski. Tym­czasem obaj alianci Polski ograniczyli się do złożenia w Mosk­wie oświadczeń, że nie podzielają stanowiska ZSRR o nieist­nieniu państwa polskiego, nie zaprotestowali natomiast przeciw agresji19. Analiza sytuacji militarnej i politycznej, w jakiej znalazła się II Rzeczypospolita 17 września 1939 r., prowadzi do wniosku, że rozkaz ewakuacji możliwie największej liczby żołnierzy do państw neutralnych i następnie przez ich terytoria do Francji, by tam kontynuować wojnę, był słuszny. Reakcja wojska i KOP na dyrektywę była jednak różna.

Ewakuacja naczelnych władz państwowych i wojskowych uchroniła je przed niewolą, która byłaby jednoznaczna z ich ubezwłasnowolnieniem i zmuszeniem do podpisania rozejmu lub aktu kapitulacji. Wzięcie do niewoli prezydenta uniemożliwiłoby przekazanie pisemnego zrzeczenia się funkcji oraz uprawnień, a tym samym nie mogłoby dojść do powołania polskich władz na emigracji (mianowanie prezydenta Władysława Raczkiewicza i utworzenie rządu gen. Władysława Sikorskiego). Opuszczenie

19 Ś1 u s arc z y k, op. cit., s. 60.

Polski przez naczelne władze państwowe miało też i ujemne strony, do których można zaliczyć mniejsze skrępowanie aliantów tym, iż nie wypełniły swoich sojuszniczych zobowią­zań. Internowanie rządu w Rumunii nie pogorszyło sytuacji wewnętrznej w kraju, ponieważ funkcje władz administracyjnych i politycznych wykonywały lokalne rady obrony, komitety obywatelskie i pomocy społecznej oraz straże obywatelskie20.

Z drugiej strony jednak kilkudniowy pobyt naczelnych władz państwowych w pobliżu granicy, w Kutach lub Kosowie, mógłby zostać wykorzystany do wykazania kłamliwości oświad­czenia rządu ZSRR o rozpadzie Polski. Mógłby również wpłynąć na światową opinię polityczną i rządy państw zachodnich, a być może nawet na rozstrzygnięcie sprawy Polski w latach 1943-1945.

Wydaje się też, że istniała możliwość prowadzenia krótko­trwałej obrony na południowo-wschodnim skrawku terytoriumII Rzeczypospolitej. Przewaga wojsk agresora na tym kierunku doprowadziłaby wprawdzie do zajęcia przez niego całego obszaru, ale dopiero wtedy broniące się na Pokuciu oddziały polskie przekroczyłyby granicę rumuńską. Trzonem polskiej obrony mogłaby się stać 10 BKZmot wzmocniona przez 21 batalion pancerny, któiy w działaniach wrześniowych wcale nie wziął udziału. Dysproporcja sił i środków Wojska Polskiego i Armii Czerwonej wykluczała możliwość stawienia trwałego oporu, ale nawet krótkotrwałe walki przyczyniłyby się do zadania agresorowi strat, zwolnienia tempa jego ofensywy oraz stworzenia możliwości ewakuacji dla większej liczby żołnierzy.

Decyzja o przejściu granicy przez władze II Rzeczypos­politej była odmiennie interpretowana przez stronę polską i rumuńską. Polacy wyraźnie podkreślali dążenie rządu polskiego do jak najszybszego dotarcia do Francji, podczas

20 C. G r z e l a k , Agresja Związku Sowieckiego na Polską we wrześniu1939 roku, w: Zbrodnia katyńska. Droga do prawdy, red. M. Tarczyński,Warszawa 1992 r.t s. 18-19; K o z ł o w s k i , op. cii., s. 194-195,

gdy Rumuni, przynajmniej formalnie, widzieli konieczność dostosowania się do norm prawnych obowiązujących państwo neutralne, co było jednoznaczne z brakiem zgody na przejazd rządu polskiego przez ich terytorium. Zabrakło wcześniej­szych wspólnych ustaleń, co obciąża stronę polską, która nie zadbała o tę zasadniczą dla siebie sprawę przed 17 września21.

W polskiej historiografii ocena przedstawionych powyżej decyzji naczelnych władz państwowych nie była jednolita i w miarę upływu czasu wyraźnie się zmieniała. Nie można zgodzić się z tymi, którzy twierdzili, że ewakuacja była ucieczką. Jest to pogląd skrajny i krzywdzący. Wydaje się także, że stwierdzenie Jerzego Łojka, iż Naczelny Wódz, prezydent i członkowie rządu Rzeczypospolitej powinni pozo­stać w kraju po zrzeczeniu się funkcji, Wojsko Polskie zaś całością posiadanych jeszcze sił winno stawić opór agresji ZSRR22, jest również niezasadne.

W ówczesnej sytuacji możliwe było jedynie krótkotrwałe opóźnianie działań Armii Czerwonej, aby dać czas naczelnym władzom państwowym i wojskowym na spokojne podjęcie decyzji i wykazanie wobec świata, że Rzeczpospolita istniejei nadal walczy.

Po zakończeniu pierwszej narady z udziałem premiera. Naczelnego Wodza i ministra spraw zagranicznych, premier wydał polecenie wyjazdu rządu do m. Czerhanówko, po­łożonego nad granicznym Czeremoszem, w odległości 5 km od Kut. W lesie zebrało się wielu ministrów, wiceministrówi urzędników. Oczekiwanie na dalsze instrukcje trwało pięć godzin. O godz. 19.00 sformowana została rządowa kolumna samochodowa 23.

2 5 T . D u b i c k i , Żołnierze polscy internowani w Rumunii w latach 1939-1941, Łódź 1990. $. 32-33.

22 Ł o j e k , op. cit., s. 97-98.23 E. Kwi a t k o w s k i , Dziennik wojenny ministra skarbu od 16.07.1939

do 08.10.1939, przygotował J. Rakowski, „Zeszyty Historyczne ”, 96/1991. s. 115-117. W tekście m. Czerchanówka, według mapy Czerhanówko.

Wszystkie oddziały Sztabu Naczelnego Wodza i inne elementy Naczelnego Dowództwa opuściły Kołomyję i zgodnie z rozkazem skierowały się do Kosowa. Formowanie kolumny marszowej i przejazd wykonano bez przeszkód, gdyż na drodze nie było zatorów. Przemarsz odbywał się w nastroju przygnębienia. Po przyjeździe na wyznaczone miejsce gen. Pobóg-Malinowski rozmieścił kwatermistrzostwo i Oddział II kilometr na południe od Kosowa, w kierunku Kut, w Kosowie rozlokował Oddział Sztabowy, a na północ od tej miejscowości, w kierunku na Kołomyję, Oddział III i dowództwa rodzajów broni24. Ścisły sztab zajął karczmę na skrzyżowaniu dróg, a jego samochody ustawiono w kierunku Kut. Przez całe popołudnie sznur wozów wojskowych i cywilnych przejeżdżał przez Kosów W stronę mostu granicznego w Kut ach. Po przybyciu do Kosowa płk Jaklicz zameldował się u marsz. Śmigłego-Rydza, który polecił mu, by do powrotu gen. Stachiewicza stanął na czele Sztabu Naczelnego Wodzai utrzymywał stan pogotowia do dalszego marszu.

Następnie płk Jaklicz otrzymał meldunek o przybyciu gen. Sikorskiego, który chciał się widzieć z najstarszym oficerem Sztabu Naczelnego Wodza, aby za jego pośrednictwem dotrzeć do marsz. Śmigłego-Rydza i zaproponować mu pomoc we Francji. Po wymijającej odpowiedzi marszałka, który polecił generałowi, by .zameldował się już w Rumunii, 18 września nad ranem gen. Sikorski przekroczył granicę w Kutach25.

O godz. 20.00 premier, powołując się na Naczelnego Wodza, zażądał przekroczenia granicy przez prezydenta Rzeczypospoliteji rząd26. Zadecydowano, że najpierw wyjadą samochody

24 Polskie Siły Zbrojne..., 1.1, cz. 4, s. 543-544; P o b ó g - M a l i n o w s k i , Na rumuńskim rozdrożu..., s. 119.

25 J a k l i c z , Z zeszytów..., s. 128-130; W. K o r p a l s k a , Władysław Eugeniusz Sikorski — biografia polityczna, Wrocław-Warszawa-Kra- ków-Gdańsk 1988, s. 196; T. P a n e c k i, Generał broni Władysław Eugeniusz Sikorski (1881-1943), Warszawa 1993, s. 20-21.

26 B e c k , Ostatni raport, s. 199-200.

dyplomacji, następnie rządu i wojska, a dopiero później prywatne. Porządek na drodze z Kosowa do Kut utrzymywała policja. Władze administracyjne natomiast dążyły do zapro­wadzenia ładu w Kutach, gdyż w miejscowości tej zgromadziła się duża liczba samochodów, które stały w kilku rzędach; największe ich skupisko znajdowało się przed granicznym mostem. Wyloty ulic Kosowa zostały obsadzone przez żan­darmerię i policję, patrolującą również drogi wokół miasta. Urzędnicy MSZ wystawili paszporty tym urzędnikom i mini­strom, którzy ich nie mieli

Około godz. 17.00 panikę wśród oczekujących na przejazd wywołały przelatujące do Rumunii polskie samoloty woj­skowe, gdyż uchodźcy uznali, iż jest to początek nieprzyjaciel­skiego nalotu28.

Przekraczanie granicy rumuńskiej przez naczelne władze państwowe rozpoczęło się o godz. 21.00. Po 45 minutach prezydent i rząd przejechali przez most na granicznej rzece Czeremosz między Kutami a Wyżnicąi o godz. 1.00 osiągnęli Czemiowce. Minister Eugeniusz Kwiatkowski wraz z kolumną rządową wjechał na most o godz. 24.00. Rumuni przepuszczali po pięć samochodów i rozbrajali wojskowych29. Droga ze szkoły w Kutach do mostu na Czeremoszu nie była długa, ale poruszające się w ścisku i ciemności przeładowane bagażamii ludźmi pojazdy (od ciężarówek i autobusów do motocykli) pokonywały ją bardzo wolno. Uchodźcy byli przygnębienii zdenerwowani. W oczekującym na przejazd tłumie do­chodziło do awantur30.

27 S ł a w o j - S k ł a d k o w s k i , op. cit., s. 125; R a k o w s k i , op. cit, s. 109-110.

28 M e y s z t o w i c z , op. ciL, s. 228; M. W a l e n t y n o w i c z , Wojnabez patosu. Z notatnika i szJdcownika korespondenta wojennego, Warszawa 1969,s. 15.

29 Ł u b i e ń s k i , op. cit., s. 213; K w i a t k o w s k i , op. cit, s. 91.30 P o b ó g - M a l i n o w s k i . Na rumuńskim rozdrożu..., s. 1; H. C o m t e .

Zwierzenia adiutanta w Belwederze i na Zamku, Warszawa 1975, s. 193.

Strona rumuńska dla członków polskiego rządu przygoto­wała kwatery w rezydencji królewskiej i w jednym z hoteli, a dla prezydenta w pałacu metropolity. 18 września ambasador rumuński w Warszawie i szef protokołu zażądali od ministra Becka podpisania deklaracji, w której rząd polski od momentu znalezienia się w Rumunii zrzeka się wszystkich swoich uprawnień konstytucyjnych, politycznych i administracyjnych. Polski minister odmówił. Naczelne władze państwowe zostały w Rumunii internowane — prezydent Mościcki ze szczupłą świtą w Bicaz, marsz. Śmigły-Rydz w m. Craiova, a człon­kowie rządu w Sianie31.

Po wycofaniu się do Rumunii polskiego rządu rozpoczęto ewakuację naczelnych władz wojskowych. Około godz.23.00 Sztab Naczelnego Wodza wyjechał z Kosowa w kie­runku KuŁ Przejazd był uciążliwy i powolny. Mimo roz­kazów i dużej dyscypliny nie można było utrzymać porząd­ku w kolumnie marszowej, ponieważ co chwila wyprzedzały ją samochody cywilne. Przejazd odbywał się w deszczu, który, gdyby spadł wcześniej, mógłby utrudnić działania agresorów 32.

Samochód marsz. Śmigłego-Rydza wjechał na graniczny most 18 września o godz. 1.00. Zaraz po jego przekroczeniu marszałek w towarzystwie rumuńskiego attaché wojskowego w Warszawie skierował się do komory celnej.

Dzięki parokrotnym interwencjom premiera oraz rumuń­skiego attaché wojskowego Rumuni przyspieszyli nieco odprawę graniczną, nie zrezygnowali jednak z konfiskaty broni i ekwipunku wojskowego. Wreszcie przyjechały po­jazdy Sztabu Naczelnego Wodza, samochody ze skarbcem

31 B e c k , Ostatni raport, s. 200-201; Z. K a c z m a r e k , Marszalkowie Senatu II Rzeczypospolitej, Warszawa 1992, s. 250.

32 Jak 1 i c z, Z zeszytów..., s. 131. Do Rumunii ewakuował się też biskup połowy Wojska Polskiego gen. Józef Gawlina. K. B i e g u n , Arcypasterz Polski wygnańczej biskup połowy WP ksiądz Józef Feliks Gawlina (1892-1964), Warszawa 1993, s. 10.

wawelskim, Funduszem Obrony Narodowej i z pożyczką złota na wojnę. Przybyli także ewakuowani lotnicy pod dowódz­twem gen. bryg. Włodzimierza Kalkusa. Przejazd samo­chodów wojskowych trwał do świtu. Później zaczęła się ewakuacja ludności cywilnej. Samochód płk. Jaklieza minął granicę o godz. 2.26, a płk Kopański przeszedł most pieszo.O godz. 4.00 marsz. Śmigły-Rydz, który przygnębiony siedział w samochodzie, dał znak do odjazdu. Sztab Naczel­nego Wodza skierowany został przez rumuńskiego attaché wojskowego do Storożyńca, a następnie do Vatra Domei, a Ministerstwo Spraw Wojskowych do Cadimanesti33.

W kraju do^vieczora 18 września pozostał jeszcze drugi rzut Sztabu Naczelnego Wodza z gen. Stachiewiczerh na czele, który wydał ostatnie rozkazy dotyczące ewakuacji. Generał niepokoił się, czy 10 BKZmot i gen. Sosnkowski otrzymają rozkazy na czas. W nocy gen. Stachiewicz powia­domiony został telefonicznie przez płk. dypl. Zygmunta Wendę, że Naczelny Wódz niebawem przekroczy granicę oraz że powinien wyjechać z Kołomyi i dołączyć do niego. Wyjazd nastąpił około północy, ze względu jednak na zatory na drodze z Kosowa do Kut do tego nadgranicznego miasteczka szef Sztabu Naczelnego Wodza dotarł dopiero rano polną drogą. Po nawiązaniu łączności z Naczelnym Wodzem gen. Stachiewicz zamierzał utrzymywać kontakt z walczącymi wojskami, co miałoby duże znaczenie polityczne. Niestety, jedynie na krótko uzyskano łączność telefoniczną z pobliskimi garnizonami, a łączności radiowej nie można było w ogóle nawiązać, ponieważ oficer łączności nie odnalazł samochodu z częściami do radiostacji.

W tej sytuacji, zgodnie z otrzymanym z Czerni owiec rozkazem, 18 września wieczorem drugi rzut Sztabu Naczel­nego Wodza przekroczył granicę. W Kutach pozostał jedynie

33 S ł a w o j - S k ł a d k o w s k i , op. cii., s. 126-127; W en da, op. ck., s, 170; K o p a ń s k i fW sztabie Naczelnego Wodzß*s. 206-207; J a k l i c z ,Z, zeszytów.™* s. 131.

mjr dypl. Henryk Piątkowski, który miał kierować dalszy ewakuacją34.

Agresja ZSRR na II Rzeczypospolitą wywołała skutki polityczne i wojskowe. Niespodziewane uderzenie Armii Czer­wonej przekreśliło plany polskich naczelnych władz wojskowych dotyczące kontynuowania oporu i zmusiło [»rezydenta, rządi Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego do powzięcia w krót­kim czasie trudnych decyzji politycznych i wojskowych. Jednostki 12 armii Frontu Ukraińskiego już w pierwszej dobie agresji zagroziły bezpośrednio polskim władzom państwowymi wojskowym przebywającym na pograniczu rumuńskim, co spowodowało przyspieszenie ich ewakuacji do Rumunii, ponie­waż w wytworzonej sytuacji nie było możliwości skutecznej obrony. Do działań opóźniających marsz wojsk sowieckich można było wykorzystać jedynie pułk KOP „Czortków”, dozorujący granicę Polski nad Zbruczem, grupę „Dniestr” w sile batalionu, część przebywających na przedmościu rumuń­skim ośrodków zapasowych oraz przybyły 17 września pod Stanisławów 21 batalion pancerny. Można też było przyspieszyć przemarsz 10 BKZmot spod Lwowa.

W sumie jednak były to siły zbyt nikłe, by mogły zatrzymać,o czym dziś wiemy z dokumentów archiwalnych byłego ZSRR, lewoskrzydłowy 13 KS 12 armii wzmocniony 23 brygadą „pancerną. Agresor dysponował też silnymi od­wodami i byłby w stanie, w razie konieczności, wesprzeć swoje jednostki uderzające na przedmoście rumuńskie. Wojsko Polskie po wysadzeniu mostów na Dniestrze mogłoby w naj­lepszym razie na krótko zatrzymać przeciwnika, a następnie, wykorzystując walory obronne terenu i rzadką sieć dróg, opóźniać jego postępy.

Wydaje się, że w istniejących od 17 września realiach politycznych i militarnych decyzje podjęte przez polskie naczelne władze państwowe były słuszne. Przekroczenie

* Pisma gen. Wacława Stachiewicza..., s. 202-203

granicy nocą z 17 na 18 września zapobiegło wzięciu władz U Rzeczypospolitej do niewoli oraz prawnemu przerwaniu ciągłości istnienia państwa polskiego i umożliwiło utworzenie legalnych władz na emigracji, władz uznawanych ętzez aliantów zachodnich do lata 1945 r.

Marsz. Śmigły-Rydz, po kilkakrotnej zmianie decyzji, także ostatecznie przekroczył graniczny most między Kutami a Wy- żnicą. Decyzję tę należy uznać za słuszną w ówczesnych warunkach militarnych, ponieważ Naczelny Wódz nie miał już możliwości operacyjnego wpływania na przebieg działań wojennych. Poszczególne polskie ugrupowania walczyły samo­dzielnie, dowodzone przez lokalnych dowódców szczebla operacyjnego. Wobec przewagi obu agresorów i bardzo skromnych środków łączności pozostających jeszcze do dys­pozycji Naczelnego Wodza dowodzenie na tym szczeblu stało się fikcją. Gdyby marszałek zdecydował się dołączyć do któregoś z polskich ugrupowań walczących w południowo- -wschodniej części kraju, mógłby zginąć lub dostać się do niewoli. Byłaby to ofiara niepotrzebna. Z drugiej jednak strony należy zauważyć, że Naczelny Wódz symbolizował zbrojny opór Polski przeciwko dwustronnej agresji i jego wyjazd z kraju, gdy wojna jeszcze trwała, został oceniony negatywnie przez uchodźców wojskowych i cywilnych.

Wydaje się, że optymalnym rozwiązaniem była ewakuacja prezydenta i członków rządu, natomiast naczelne władze wojskowe z marsz. Śmigłym-Rydzem powinny jeszcze przez kilka dni pozostać na ostatnich wolnych skrawkach pogranicza rumuńskiego. Niewątpliwie miałoby to znaczenie psycho­logiczne dla kraju i propagandowe dla zagranicy, gdyż uniemożliwiłoby stronie sowieckiej postawienie tezy, że opór Polski załamał się, a kraj został porzucony. W aspekcie militarnym agresja ZSRR na Polskę przerwała organizację obrony na przedmościu rumuńskim, zdezorganizowała front przeciwniemiecki i skróciła opór zbrojny Wojska Polskiego.

EWAKUACJA WOJSKA POLSKIEGO DO RUMUNII I NA WĘGRY

Po rozpoczęciu agresji ZSRR na II Rzeczypospolitą strona niemiecka zamierzała zdobyć Lwów i Drohobycko-Borysław- skie Zagłębie Naftowe, położone na wschód od pierwszej linii demarkacyjnej, aby podjąć próbę zatrzymania ich we własnej strefie okupacyjnej. Rozkaz operacyjny dowództwa 14 armii z 17 września informował o przekroczeniu wschodniej granicy Polski przez Armię Czerwoną oraz nakazywał przyspieszenie działań XVHI KA mających na celu opanowanie zagłębia naftowego i Stryja1. Dyrektywa Oberkommando der Wehr­macht z 18 września nakazywała 14 armii gen. Lista osiągnąć linię: Skole-Stryj-wschodni skraj Lwowa-Kamionka Strumi- łowa — bieg Bugu do Hrubieszowa. XVIII KA miał zniszczyć grupę wojsk gen. Sosnkowskiego i zdobyć Lwów, a 5 DPanci 57 DP opanować tereny naftowe. Do czasu przybycia do Chyrowa sztabu XXII KPanc, któremu obie te dywizje zostały podporządkowane, kierowało nimi dowództwo XVIII KA2.

' Rozkaz operacyjny nr 18 14 armii, Rzeszów 17.09.1939 r., w: Agresja sowiecka na Polską w świetle dokumentów.... L 2, s. 64.

2 PDN WIH, Kol. Aleks., T-311. r. 241, ki. 005. Telefonogram szefa Sztabu GA JPołudnie” do 14 armii, 18.09.1939 r., godz 16.05; PDN WIH, T-312, r. 477, kl. 8067024-027. Rozkaz nr 19 14 armii, Rzeszów, 18.09.1939 r.

18 września 5 DPanc zajęła Borysław i Stryj, a 57 DP Drohobycz i Busowiska3. Natarcie XXII KPanc na przedmoś- cie rumuńskie wpłynęło niewątpliwie na tempo i skalę ewakuacji Wojska Polskiego do państw neutralnych.

W znacznie większym stopniu czas trwania ewakuacji i jej skala zostały ograniczone przez działania zaczepne 12 armii Frontu Ukraińskiego, a zwłaszcza jej lewoskrzydłowego13 korpusu strzeleckiego.

18 września 13 KS sforsował w bród Dniestr na południe od Uścieczka i pod Żeżawą (trudności sprawiła przeprawa 3000 samochodów, ponieważ po ostatnich deszczach wzrósł poziom wody w rzece). 1 pułk strzelecki 99 DS przeprawił się przez most w Niżniowie, a w nocy 197 pułk strzelecki 99 DS zajął Tłumacz. Do końca dnia 99 DS skoncentrowała się w rejonie Gruszki, Chocimierza i Harasymowa, z jednym batalionem w Tłumaczu i 14 ps w pobliżu Niżniowa, na zachodnim brzegu Dniestru. 72 DS dotarła do rejonu Kor- szów-Piadyki-Fatowce, a 23 BPanc zajęła Kołomyję, do której o godz. 22.00 przybyła również 72 DS. Następnego dnia 13 KS kontynuował operację, której celem było zdobycie Stanisławowa: 99 DS miała nacierać na północno-wschodni skraj miasta, a 72 DS na południowy. Z dywizjami strzeleckimi współdziałała 23 BPanc, która otrzymała rozkaz do- natarcia w kierunku Delatyna, Nadwómej, Bohorodczan i Stanisławo­wa, aby uniemożliwić wycofanie się jednostek Wojska Pol­skiego. Do końca dnia 19 września Stanisławów został opanowany; 23 BPanc skoncentrowała się w Haliczu, 72 DS zajęła Kałusz, a 99 DS Łysieć. Czołowe oddziały korpusu przeszły tego dnia do 120 km.

19 września ukazała się dyrektywa Rady Wojennej Frontu Ukraińskiego nakazująca bezzwłoczne zamknięcie granicy z Rumunią, aby nie dopuścić do wyjścia polskich żołnierzy do tego kraju. W tym celu dowódca 12 armii miał przydzielić

3 D a i e c k i , Armia „Karpaty”..., s. 357-358; P l a t o , op. cit., s. 29-30; Polskie Siły Zbrojne.t. I, cz. 4, s, 420-422.

szefowi Zarządu Wojsk Pogranicznych oddziały do obsadzenia linii granicznej z Rumunią4.

Następnego dnia 13 korpus strzelecki kontynuował natarcie, którego celem było uniemożliwienie ewakuacji Wojska Polskiego do państw neutralnych. 72 DS od godz. 9.00 zmierzała w kierunku Doliny i do końca dnia doszła do rzeki Stryj, blokując wszystkie drogi wiodące na południe. 99 DS (bez pułku) do końca dnia weszła do Doliny. Pułk strzelecki należący do tej dywizji wydzielił garnizony do obsadzenia Niebyłowa, Sołotwiny, Nadwómej, Delatyna, Kołomyi oraz Kut. 23 BPanc nacierająca w kierunku Kałuszai Doliny, do końca dnia skoncentrowała się na północ od Bolechowa. 21 września 13 korpus strzelecki rozpoczął ochronę granicy z Rumunią i Węgrami od ujścia Zbrucza do Dniestru aż do stacji Beskid, obsadzając m.in.: Za­leszczyki, Kosów i Horodenkę5.

Poza naczelnymi władzami państwowymi i wojskowymiO Rzeczypospolitej, które w nocy z 17 na 18 września 1939 r. ewakuowały się do Rumunii, granicę rumuńską i węgierską przekroczyły jednostki bojowe lotnictwa i wojsk lądowych, część terenowych władz wojskowych, wojskowe placówki naukowo-badawcze oraz część ośrodków zapasowych.

W związku z decyzją przekroczenia granicy rumuńskiej rzuty powietczne jednostek lotniczych otrzymały rozkaz prze­lotu na lotnisko w Czemiowcach, a rzuty kołowe i piesze przekroczenia granicy państwowej w najbliższych punktach 6.

J Dyrektywa Rady Wojennej Frontu Ukraińskiego, rozkazująca zabloko­wanie granicy polsko-rumuńskiej, Kijów 10.09.1939 r., w: Katyń. Dokumenty zbrodni., t. 1: Jeńcy nie wypowiedzianej wojny sierpień 1939-man.ec 1940, red. nauk. W. Materski, B. Woszczyński, Warszawa 1995, s. 87.

5 RPAW, sygn. 35084-1-43, k. 14—19. Dziennik działań bojowych13 korpusu strzeleckiego, rozpoczęty 12.09.1939, zakończony 13.10.1939; Dziennik działań bojowych KSOW..., w: Wybór dokumentów do agresji17.09.1939 r., cz. IV, s. 168.

b J. Z a j ą c , Wojna polsko-niemiecka we wrześniu 1939 r., w: Wrzesień* relacjach..., s. 223. 20 września na Przełęczy Tatarskiej granicę przekroczyła

17 września do Czemiowiec ewakuowała się większa część lotnictwa dyspozycyjnego Naczelnego Wodza: brygada po­ścigowa i brygada bombowa (bez XV dywizjonu bombowego, który odleciał następnego dnia) oraz znajdująca się w po­łudni o wo-wschodniej Polsce część lotnictwa armijnego. Brygada bombowa ewakuowała 17 samolotów, brygada pościgowa 16, lotnictwo armijne 63. Najwięcej samolotów ewakuowało lotnictwo armii „Kraków” — 26, następnie „Karpaty” — 10, „Łódź” — 9, „Pomorze” — 8, SGO „Narew” — 7, armii ,Modlin” — 2 i „Poznań” — 1 (przy­dział eskadr z 1 września 1939 r.)7.' i

Łącznie ze sprzętem treningowym i zapasowym w Rumunii znalazło się 141 polskich samolotów bojowych: 40 PZL P-ll,14 PZL P-7, 31 PZL P-23 „Karaś”, 27 PZL P-37 „Łoś”, 11 RWD-14 „Czapla", 17 R-XIII „Lublin” i 1 „Potez” 25, oraz około 120 wojskowych i cywilnych samolotów szkolnych, łącznikowych i turystycznych (m.in. 51 RWD-8, 28 RWD-13i 11 RWD-178. W 1948 r. Komisja Rewindykacyjna Sztabu Głównego Wojska Polskiego ustaliła, że w Rumunii znalazło się 185 polskich samolotów wojskowych, dane rumuńskie mówiły zaś o 177 9.

Z kolei ambasada Francji w Bukareszcie w kwietniu 1940 r. określiła liczbę polskich samolotów na 140 wojskowych, 623/1 daplot armii „Kraków” z dwoma dzidami samochodowymi 75 mm wz. 18/24, 19 września w Kotach do Rumunii przeszła 2/1 daplot z jednym działem 75 mm i jednym 40 mm. J. T a r c z y ń s k i , Samochodowe działa przeciwlotnicze w Wojsku Polskim 1918-1939, Londyn 1993, s. 77-98.

1 Polskie Sity Zbrojne..., L Ł cz. 4, s. 590; P a w l a k , Samotne załogi, s. 65, 121, 176, 241,296, 336,376; J. P a w l a k , Polskie eskadry w wojnie obronnej. Wrzesień 1939, Warszawa 1991, s. 13; J. P a w l a k , Brygada Pościgowa — Alarmf. Warszawa 1977, s. 227.

8 J. B. C y R k, Siły lotnicze Polski i Niemiec. Wrzesień 1939, Warszawa 1989, s. 276. Zbliżone dane przedstawia Czesław Krzemiński: 145 samolotów bojowych i 75 szkolnych i łącznikowych- K r z e m i ń s k i , op. cit., s. 252.

9 CAW, n/3/2, k. 2. Sztab Główny Wojska Polskiego. Komisja Rewin­dykacyjna. Dane sumaryczne dotyczące oddziałów Wojska Polskiego, jakie przeszły na teren Rumunii w 1939 r., ich sprzętu i jego wartości.

Turystyczne i sportowe oraz 16 PLL „LOT’, z tego 13 pasażerskich, 2 pomocnicze i 1 łącznikowy10. Należy pod­kreślić, że samoloty komunikacyjne PLL „LOT” były bardzo nowoczesne (wraz ze sprzętem ewakuowało się 410 pra­cowników linii lotniczych). Nie powiodła się próba od­zyskania samolotów PLL „LOT” podjęta w Rumunii przez jjolski rząd na emigracji11. Polskie samoloty wojskowe, słownie bojowe, zostały wcielone do rumuńskiego lotnictwai użyte na froncie wschodnim12. Na Węgry przeleciało 10 samolotów, z tego 3 bojowe.

Do Rumunii ewakuowano 8775 osób personelu lotniczego, w tym 1224 oficerów13. Wielu lotników przedostało się później do Francji, gdzie stanowili tczon odtworzonego na Zachodzie polskiego lotnictwa.

Wycofanie za granicę wojsk armii „Karpaty” rozpoczęło się w pierwszym dniu agresji ZSRR na Polskę. Przed godz. 14.00 szef Sztabu Naczelnego Wodza gen. Stachiewicz przekazał telefonicznie gen. Paszkiewiczowi rozkaz marsz. Smigłego- -Rydza ewakuacji za granicę: grupy „Dniestr” do Rumunii, a grupy „Stryj”, po dołączeniu wojsk gen. Sosnkowskiego, na Węgry. Rozkaz miał być potwierdzony na piśmie lub juzem.

Dwie godziny później gen. Stachiewicz powtórzył juzem dyrektywę ogólną, nakazującą w pierwszej kolejności wycofanie

l? T. P a n e c k i , Ewakuacja Polaków z Rumunii w świetle raportu francuskiego ambasadora w Bukareszcie z 15.04.1940 r., „WPH”, 1/1989, s. 227-229.

11 J. K o n i u s z e w s k i , Bilans strat wojennych Polskich Linii Lotniczych „LOT”, „Wojskowy Przegląd Lotniczy”, 9/1966, s. 65; T. D u b i c k i , Losy polskiego Sprzętu lotniczego ewakuowanego do Rumunii we wrześniu 1939 r., „WPH”. 2/1991, s. 323-325.

12 Armia rumuńska używała polskich samolotów myśliwskich i nowoczes­nych średnich bombowców PZL P-37 „Łoś“. Wycofano je z frontu mimo niewielkich strat (4 samoloty do października 1941 r.) jedynie z powodu braku części zamiennych. J. B. C y n k, Samolot bombowy P2L P-37 ,,Loś’\ Warszawa 1990 r., s. 202.

13 P a n e c k i , Ewakuacja Polaków..., s. 223.

do Rumunii, a w drugiej na Węgry, i rozkazał zatrzymanie wojsk niemieckich zmierzających w kierunku Stanisławowai Kołomyi. W tym samym czasie do sztabu armii „Karpaty” przyjechał gen. Łuczyński oraz, nieco wcześniej, płk dypl. Stanisław Pelc, którzy przekazali otrzymany już uprzednio rozkaz odwrotu. Gen. Fabrycemu trudno było podjąć decyzję co do kierunku wycofania wojsk, mimo że gen. Stachiewicz podkreślił, iż Węgry stanowiły ostateczność podyktowaną względami bojowymiH.

O godz. 17.30 sztab armii „Karpaty” wydał swój ostatni rozkaz, informujący, że na skutek zmiany sytuacji ogólnej w myśl wytycznych szefa Sztabu Naczelnego Wodza wszystkie oddziały mają wycofać się za granicę mmuńską i węgierską, gdzie nastąpi ich reorganizacja. Rozkaz regulował też kolejnośći sposób ewakuacji. Dowódca lotnictwa armijnego, ppłk dypl. pil. Olgierd Tuskiewicz, otrzymał polecenie wycofania pod­ległych mu eskadr do Czemiowiec. Gen. Fabrycy i gen. Paszkiewicz wraz ze swoimi oddzielnymi sztabami około godz. 18.30 wyjechali ze Stanisławowa i rano następnego dnia przekroczyli granicę państwową w Kutach. Nie został o tym powiadomiony gen. Stachiewicz, który jeszcze 17 września0 godz. 21.00 usiłował przekazać rozkaz przyspieszenia odwrotu grupy „Stryj” (bez oczekiwania na wojska gen. Sosnkowskiego) oraz wycofania za granicę 10 brygady kawa­lerii zmotoryzowanej.

17 września na przedpolu grupy „Stryj” doszło do walki z oddziałami niemieckimi na kierunku Drohobycz-Sambor1 w rejonie Starego Sambora. Zajęte przez wroga Horodyszcze zaatakował II batalion 155 pprez i początkowo uzyskał powodzenie, ale kontratak niemieckiego pułku (bez batalionu) z 57 dywizji piechoty, wsparty dywizjonem artylerii, odrzucił polski pododdział w stronę Drohobycza. Kilkugodzinna walka spowodowała, że tego dnia 57 DP tylko nieznacznie posunęła

1 4 N a r b u t - Ł u c z y ń s k i , U kresu wędrówki..., s. 612; D a l e c k i , Armia „Karpaty”..., s. 359-360.

się w stronę Drohobycza i Borysławia. Stary Sambor, opusz­czony poprzedniego dnia przez Niemców, został zajęty przez 3 psg 3BG płk. Kotowicza. Wkrótce jednak niemiecki batalion, wsparty artylerią, odbił miasto, ale żołnierze Obrony Narodo­wej utrzymali wzgórza na południe od niego.

Przed wieczorem gen. Dembiński wydał rozkazy odwrotu wysuniętym na przedpole pododdziałom z lewego skrzydła. Płk Kotowicz otrzymał polecenie utrzymania do wieczora 18 września Turki, a następnie wycofania się na Węgry. W nocy z 17 na 18 września 3BG, bez przeciwdziałania nieprzyjaciela, przeszła spod Starego Sambora do rejonu Turki, niszcząc mostyi minując szosę. O godz. 17.00 ppłk Dudek otrzymał rozkaz, aby po upływie trzech godzin odmaszerował w kierunku Stryja lub Sianek (zależnie od własnej decyzji) po podpaleniu składów benzyny, wysadzeniu urządzeń i zagwożdżeniu szybów. Do rananastępnego dnia jego grupa osiągnęła Dołhołukę15.

18 września 3BG wraz z 216 pprez ppłk. Smergi przebywała w okolicach Turki. Następnego dnia, między godz. 6.00 a godz. 7.00, w nastroju przygnębienia, ale z zachowaniem dyscypliny, przekroczyła granicę węgierską na Przełęczy Użockiej. W końcowej fazie działań jej stan liczebny był mniejszy niż na początku września, wzrósł natomiast poziom wyszkolenia i zwartość organizacyjnal6.

Wycofywanie grupy „Stryj” w kierunku Przełęczy Tu­cholskiej i dalej na Węgry rozpoczęło się 18 września w południe. Jej siły główne, maszerujące pod dowództwem ppłk. Brąglewicza drogą Stryj-Bratkowice-Synowódzko-Żu- lin, zostały silnie ostrzelane przez niemiecką artylerię’7

i uległy częściowemu rozproszeniu. Pododdział Policji Pań­stwowej ppłk. Wisłoucha, grupa ppłk. Bezega i pułk kawalerii

15 D a i e c k i , Armia „Karpaty"..., $ . 361; Polsfcie Siły Zbrojne.... t. I, cz. 4, s. 567-568.

16 PDN WIH, n/2/20, k. 38. Z. Kosior, 3 Brygada Strzelców Górskichw kampanii wrześniowej 1939 r. Zarys; R a d w a ń s k i , op. cit., s . 14-15.

17 Ogień prowadził 1/116 pal 5 DPanc. P la to , op. cit., s . 29.

ppłk. Gilewskiego zostały skierowane na Przełęcz Wyszkow­ską i przekroczyły granicę państwową 19 września 1939 r.18

Po południu Niemcy zajęli Stryj; z miasta zdążono ewaku­ować wozami i 10 wagonami kolejowymi zapasy z magazynów intendenckich l9.

Tego dnia główne siły grupy „Stryj” wycofały się do Tucholki, położonej o 15 km od granicy, i przenocowały w niej. Pogorszeniu uległy nastroje części żołnierzy, którzy domagali się zwolnienia z szeregów. Zostali zdemobilizowani, a ich broń zabrano na wozy. 20 września pododdziały przeszły do pobliskiej wsi Klimiec, a Niemcy zajęli Tucholkę. Następ­nego dnia główne siły grupy „Stryj” przekroczyły granicę węgierską na Przełęczy Tucholskiej i złożyły bron zgodnie z uzgodnieniami poczynionymi przez mjr. Deca i ppłk. Warthy ze stroną węgierską. Tego samego dnia granicę przeszły dwa bataliony Obrony Narodowej: „Huculski I” i „Huculski II”.

Grupa „Dniestr” odmaszerowała znad rzeki nocą z 17 na 18 września i przestała istnieć, zanim dobiegła końca jej or­ganizacja. Ponieważ dowódca grupy, gen. Kamski, otrzymał rozkaz wyjazdu do Rumunii, zlikwidował miejsce postoju w Stanisławowie, około północy wyruszył do Kosowa, a 18 września o godz. 12.00 przekroczył granicę w Kutach20.

Wycofanie grupy wojsk „Dniestr” należy ocenić jako przedwczesne, ponieważ 17 września oddziały sowieckiej 12 armii, które dotarły do rzeki, nie zdradzały chęci walki. Gdyby następnego dnia doszło do zdecydowanego natarcia

18 AIPiMGS, BI. 109/C, k. 2. Relacja rtm. Romana Pohoreckiego, dowódcy 2 szwadronu pułku kawalerii ppłk. W. Gilewskiego, z 4.01.1946 r.; G i I e w - s k i , Ośrodek zapasowy..., s. 15; Dzieje ułanów jazłowiecJdch, s. 207-208; D a 1 e c k i, Armia „Karpaty”..., s. 370.

19 Polskie Siły Zbrojne..., t. I, cz. 4, s. 456; A. Ż a r n o w s k i , Kresy Wschodnie 11 Rzeczypospolitej. Stryj, Kraków 1993, s. 29.

20 Wyciąg z dziennika gen. bryg. Stefana Dembińskiego, dowódcy grupy „Stryj", w : E . E c k e r t , Wojna 1939 roku z wysokości obcasa dowódcy plutonu. Pamiętnik, Londyn 1989, s. 127; D a l e c k i , Armia „Karpaty”..., s. 370-371.

sowieckich jednostek, słaba liczebnie grapa zostałaby znisz­czona, ale nawet jej krótkotrwały opór, powiązany z wysadze­niem wszystkich mostów, stworzyłby możliwość dłuższego pozostawania na ostatnich skrawkach Polski naczelnych władz państwowych i wojskowych oraz dał więcej czasu na ewakua­cję wojska do Rumunii i na Węgry 21.

W dniach 17 i 18 września do Czemiowiec odleciały samoloty lotnictwa armii „Karpaty”, a rzuty kołowe eskadr lotniczych przekroczyły granicę w Kutach. 17 września o godz. 16.50 z Kozówki do Czemiowiec odleciały trzy „Karasie ” i jedna „Czapla” 31 eskadry rozpoznawczej, a jeden samolot z powodu awarii opuścił lotnisko następnego dnia. Samolot sanitarny RWD-J3 został zestrzelony przez myśliwce. 56 eskadra obserwacyjna ewakuowała trzy R-XIII i jeden RWD-14 „Czapla”, a drugi, pozostawiony do dyspozycji dowódcy lotnictwa armii, odleciał o świcie 18 września. Pluton łącznikowy nr 3 ewakuował jeden samolot. Łącznie z lotnictwa armii ewakuowano 10 samolotów, a 23 eskadra obserwacyjna ewakuowała 5 maszyn. 18 trześnia 26 eskadra obserwacyjna z powodu mgły uniemożliwiającej start i za­grożenia przez oddział uzbrojonych Ukraińców spaliła 4 stojące na lotnisku samoloty 22.

Ewakuacja zakończyła działalność odtwarzanej do obrony przedmościa rumuńskiego armii „Karpaty”. W ciągu kilku dni została utworzona grupa „Stryj”, odpowiadająca dwóm bryga­dom Obrony Narodowej, a w fazie organizacji znajdowała się grupa „Dniestr” w sile batalionu. Żołnierze tej najmniejszej z wrześniowych armii, złożonej początkowo głównie z bata­lionów Obrony Narodowej i KOP, bez wsparcia artylerii, broni przeciwlotniczej i przeciwpancernej, ofiarnie bronili południowo-wschodnich kresów Df Rzeczypospolitej. Na uwagę zasługuje działalność nielicznego lotnictwa armijnego, które

21 C y g a n , op. cit.y s. 94.22 P a w l a k , Samotne załogi, s. 235-237, 331-332; D a i e c k i , Armia

Karaptys. 361-362.

mimo przewagi nieprzyjaciela w powietrzu i jego silnej obrony przeciwlotniczej wykonywało zadania bojowe, rozpo­znawcze i łącznikowe.

Do państw neutralnych, obok oddziałów armii „Karpaty”, ewakuowały się inne jednostki bojowe wojsk lądowych:10 BKZmot płk. Maczka na Węgry, a 21 batalion pancerny mjr. Jerzego Łuckiego do Rumunii.

17 września o godz. 23.00, po trzydniowej zwycięskiej bitwie pod Zboiskami, 10 BKZmot rozpoczęła marsz spod Lwowa na południe. Szef łączności brygady, mjr Jan Graj- kowski, łączył się z urzędami pocztowymi w miejscowościach na wschód od drogi marszu i w ten sposób ustalał położenie czołowych oddziałów Armii Czerwonej23. O świcie, po przybyciu do Halicza, płk Maczek otrzymał polecenie marszu do Stanisławowa, w którym płk Rudka przekazał mu rozkaz szefa Sztabu Naczelnego Wodza przekroczenia granicy pań­stwowej z Rumunią lub Węgrami, według wyboru dowódcy brygady. W kierunku granicy węgierskiej brygada posuwała się powoli, pomiędzy zatorami utworzonymi przez mieszane kolumny samochodowe i konne wojska oraz wozy cywilne24. Rano 19 września brygada płk. Maczka, po 150-kilometrowym przemarszu, zebrała się w TaLarowie2\ w którym spalono wszystkie dokumenty jednostki, a bezpośrednio przed granicą zwolniono jeńców niemieckich. Przed przejściem granicy płk Maczek i mjr Skibiński odbyli rekonesans, aby zorientować się w sytuacji2<s. Przekroczenie granicy nastąpiło jeszcze tego samego dnia.

25 A. R o g o z i ń s k i , Szwadrony łączności 10 brygady kawalerii, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, 93/1979, s. 331-332.

24 M a c z e k , op. cit., s. 80-81; S k i b i ń s k i , op. cit., s. 144.“ Na stromym zjeździe z Przełęczy Tatarskiej do Jasiny ciągnik artyleryjski

z działem spadł z szosy do wąwozu. Jeden kanonier zginął, kilku zostało rannych. Nieuszkodzone działo zostało odholowane. Z a r z y c k i , 1 pułk artylerii motorowej, s . 3 0 .

26 F . S k i b i ń s k i , 10 brygada kawalerii w kampanii wrześniowej. Wspomnienie szefa sztabu, „WPH”, 2/1959, s. 255.

Granicę przekroczyło 100 oficerów i 2000 szeregowych brygady, ze stanu wyjściowego 3225, wyprowadzając 4 czołgi rozpoznawcze, 3 czołgi R-35, 39 samochodów osobowych, 196 ciężarowych i 105 motocykli27. Ewakuowano też wszyst­kie działa przeciwlotnicze, moździerze, większość dział prze­ciwpancernych i nawet zdobyczny sprzęt niemiecki. Z 24 puł na Węgry przeszło 652 oficerów, podchorążych, podoficerów i ułanów28. Żołnierze 10 BKZmot przedostali się do Francji, a następnie do Wielkiej Brytanii. Odtworzona we Francji brygada została przeformowana w Wielkiej Brytanii w 1 Polską Dywizję Pancerną, która od 1944 r. brała udział w działaniach wojennych na froncie zachodnim.

21 batalion pancerny nie wzmocnił 10 BKZmot pod Lwowem, gdyż wieczorem 15 września otrzymał rozkaz kierujący go na przedmoście rumuńskie na południe od Stanisławowa. 17 września o godz. 3.00 osiągnął okolice Stanisławowa i zatrzymał się na postój w lesie obok m. Klubowce. O godz. 19.30 na odprawie dowódców komendant garnizonu w Stanisławowie, ppłk Srokowski, podał rozkaz Naczelnego Dowódcy przejścia granicy według wyboru do­wódców z zaleceniem, aby pododdziały zmotoryzowane i pancerne przeszły do Rumunii przez Śniatyń lub Kuty. Po pobraniu żywności, materiałów pędnych i trzymiesięcznych poborów dlą stanu osobowego batalion odjechał przez Koło­myję do Kut, które osiągnął 18 września o godz. 9.00. W czasie odprawy przed wyjazdem ze Stanisławowa dowódca1 kompanii, kpt. Józef Wasilewski, domagał się, aby masze­rować pod Lwów, gdzie jeszcze toczyły się walki, dowódca batalionu przeforsował jednak swoją opinię, by wykonać otrzymany rozkaz. Na samej granicy dwaj młodzi oficerowie

27 S z u b a ń s k i , Polska broń pancerna..., s. 146. Natomiast Stanisław Maczek ( M a c z e k op. cii., s. 82) podaje, że ze stanu 3000 oficerów i szeregowych granicę przekroczyło 1500.

28 Wyciąg z zapisu zastępcy dowódcy 24 pułku ułanów, mjr. Jerzego Deskura, w: 24 pułk ułanów. Zarys dziejów, Londyn 1976, s. 170.

lotnictwa nawoływali żołnierzy batalionu do powrotu i rozpo­częcia walki na własną rękę. Ostatecznie jednak 21 batalion pancerny 18 września o godz. 15.00 przekroczył granicę rumuńską w Kutach, po czym skierował się do Wyżnicy, z której dwukrotnie wysłano pluton, aby ewakuować sprzęt z powodu defektów lub braku paliwa pozostawiony po stronie polskiej, w pobliżu granicy. Ostatecznie ewakuowano 34 czołgi R-35, 3 dołączyły do 10 BKZmot, a 8 uszkodzonych pozostawiono na drodze marszu. Zgodnie z etatem w skład batalionu wchodziło 45 czołgów29.

Wydaje się, że w istniejących warunkach te dwie wartoś­ciowe jednostki pancemo-motorowe mogły zostać wykorzys­tane do osłony naczelnych władz państwowych i wojskowych na przedmościu rumuńskim, tworząc szkielet ewentualnej linii obronnej nad Dniestrem. Płk Maczek wykorzystałby batalion mjr. Łuckiego do wzmocnienia swojej brygady.

Dopiero po przeprowadzeniu działań opóźniających, w któ­rych 10 BKZmot miała duże doświadczenie, oraz zużyciu sprzętu i amunicji, mogłoby nastąpić wycofanie do Rumunii. Jeden z trzech batalionów czołgów Wojska Polskiego nie wziął wcale udziału w walkach i nowoczesne wozy bojowe bez kontaktu z nieprzyjacielem maszerowały drogami Mało­polski Wschodniej, by następnie przejść do Rumunii i wzmoc­nić jej wojska pancerne. Do Mikuliczyna, położonego 20 km od Przełęczy Tatarskiej, pierwsze pododdziały sowieckiej piechoty zmotoryzowanej dotarły dopiero 21 września w go­dzinach południowych30.

Do Rumunii i na Węgry ewakuowała się także część terenowych władz wojskowych, wojskowe placówki badawcze i naukowe, część ośrodków zapasowych i uchodźcy cywilni.

29 AlPiMGS, B.I. 104/C, k. 5-8. Relacja mjr. Jerzego Łuckiego, dowódcy21 batalionu pancernego, z 8.12.1939 r.; S z u b a ń s k i, Polska broń pancer­na..... s. 286-287.

30 A. Ż a r n o w s k i , Mikuliczyn. Zapis wydarzeń 15-21 września 1939 r.. Kraków 1992, s. 37.

21 września granicę węgierską na Przełęczy Tatarskiej prze­kroczył sztab DOK I z gen. bryg. Mieczysławem Trojanow­skim na czele. Bezpośrednio przed wyruszeniem w drogę uformowana już kolumna została ostrzelana przez dywersantów z pobliskich wzgórz. Napastników zmusiła do odwrotu tyraliera policji. Przed ewakuacją zorganizowano ubezpieczenie i ży­wienie oczekującego wojska oraz zbiórkę broni i amunicji, aby wywieźć ją za granicę. Ewakuowały się też DOK V z Mikuliniec, DOK X z Bobrki i część DOK VI ze Sta­nisławowa31.

17 września przez Zaleszczyki wyjechała do Rumunii część oficerów z Wojskowego Instytutu Naukowo-Oświatowego (pozostali weszli w skład załogi obrony Lwowa) i transport „Rodziny Wojskowej”32. W godzinach wieczornych tego samego dnia oficerowie i pracownicy Wojskowego Biura Historycznego otrzymali rozkaz ewakuacji do Rumunii pod Serafmcami. Droga do granicy wypełniona była samochodami i konnymi kolumnami ewakuacyjnymi. 0 godz. 21.35 kolumnasamochodowa Instytutu przekroczyła granicę i została skiero­wana do Czemiowiec33.

18 września granicę węgierską przekroczyła kolumna 50samochodów z matrycami i sprzętem kartograficznym ewaku­owanego z Warszawy Wojskowego Instytutu Geograficznego. Od 8 do 16 września w zakładach graficznych „Książnica-- Atlas” we Lwowie, oddanych do dyspozycji WIG, wznowiono reprodukcję map. Wydano 14 nakładów map w skali 1:100 000

31 PDN WIH, II/2/289, k. 88-100. Mjr Karol Rolski, Moja kampania wrześniowa 1939 r. W shiżbie w Kwaterze Głównej Naczelnego Wodza; CAW, 11/3/19, k. 10. Relacja Józefa Krótkiego, oficera taktycznego dowódcy artylerii armii „Karpaty”, z 30.09.1947 r.

32 PDN WIH, II/2/41, k. 12-15. J. K. Maciejewski, Wojskowy Instytut Naukowo-Oświatowy. Dziennik.

33 PDN WIH, 11/2/271, k. 23-24. H. Zieliński, Wojskowe Biuro Historyczne. Ewakuacja z Warszawy i koniec na obczyźnie. Ewakuacja przez Zaleszczyki trwała do momentu zajęcia tej miejscowości przez Armię Czerwoną po południu 17 września. J. G e r h a r d , Wojna i ja, Warszawa 1957, s. 57.

oraz 4 nakłady w skali 1:300 000. 70 oficerów WIG skiero­wano do oddziałów broniących Lwowa34.

Z ośrodków zapasowych piechoty na Węgry przeszła11 KDP ze Stryja oraz 22 DP z Sambora, a do Rumunii OZ 23 DP ppłk. Cieszkowskiego (ok. 300 żołnierzy, 200 pozostało przed granicą), 24 DP ppłk. Tworzydły i 6 DP mjr. Gąsiorowskiego 35.

Za granicę ewakuowały się też ośrodki zapasowe kawalerii. W okolicach Tyśmienicy koło Brzeżan znajdował się OZ Krakowskiej BK mjr. Tadeusza Plackowskiego, który rozpo­czął marsz na południe. Kolumna zmotoryzowana ośrodka przez Stanisławów dotarła na Węgry, a pozostałe kolumny w większości dostały się do niewoli36. 19 września wraz z10 BKZmot granicę węgierską w Tatarowie przekroczył jej ośrodek zapasowy. Na Węgry ze Stanisławowa przeszedł też Ośrodek Zapasowy Podolskiej BK ppłk. Kurnatowskiego. Z wyjątkiem małego taboru cały majątek wojskowy brygady,łącznie ze sztandarami 6 i 9 puł, pozostał w koszarach37.

19 września na Węgry przez Przełęcz Tatarską ewakuował się Ośrodek Zapasowy Artylerii Lekkiej nr V z DOK V; ewakuacja nastąpiła na rozkaz szefa sztabu DOK VI przeka­zany dowódcy ośrodka, ppłk. Karolowi Pasternakowi. Poprzejściu granicy oddano broń — 300 kbk38.

34 B. K r a s s o w s k i , Polska kartografia wojskowa w latach 1918-1945. Warszawa 1974, s. 206.

35 AIPiMGS, B.1.108/D, k. 2. Relacja kpŁ Franciszka Jachnika z OZ 24DP z 30.12.1939 r.

36 K. K r z e c z u n o w i c z , Ułani księcia Józefa, Londyn 1960, s. 266-267; Z. G o d y ń , Straty spośród kawalenystów i pancernych z rąk sowieckich w drugiej wojnie światowej, Londyn 1976, s. 34.

37 Z. G o d y ń , Losy sztandarów 9 pułku ułanów, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, 57/1970, s. 53.

38 PDN WIH, 11/2/10, k. 20. Ppłk Adam Riedl, Relacja o mobilizacji 7 pac.55 pal i wycofaniu się do granicy Węgier we wrześniu 1939 r. Ppłk K. Pasternak podaje w swojej relacji, że ewakuacja nastąpiła 20.09. AIPiMGS. B.1.110/A, k. 8-9. Relacja ppłk. Karola Pastemaka, dowódcy OZ Artylerii Lekkiej nr V, z 16.01.1940 r.

Ośrodek Zapasowy Artylerii Ciężkiej nr III, sformowany z pozostałości 5 i 7 pac płk. Karola Myrka, przeprowadził na Węgiy 7 dział 155 mm, 6 dział 105 mm, 120 wozów, 360 koni, 7 samochodów, sprzęt taborowy, łączności, sanitarny i weterynaryjny. Ośrodek Zapasowy 14 pal ppłk. Jana Teuch- mana przekroczył granicę 20 września w Tatarówie wraz z nadwyżkami 17 i 25 pal39.

W momencie agresji ZSRR na Polskę w Małopolsce Wschodniej stacjonowały trzy ośrodki zapasowe broni pan­cernych: nr 1, nr 2 i nr 3. 17 września ośrodki zapasowe nr 1 i nr 2 rozpoczęły marsz z położonego koło Trembowli Strusiowa w dwóch rzutach, z których pierwszy przekroczył granicę w Kutach, a drugi dostał się do niewoli pod Horodenką. Spalono wówczas sztandary 3, 4 i 12 batalionów pancernych. Po południu 7. Podkamienia w kierunku Tar­nopola wymaszerowała piesza kolumna Ośrodka Zapaso­wego Broni Pancernych nr 3, a kilka godzin później ko­lumna samochodowa, która następnego dnia przeszła do Rumunii przez Kuty, a częściowo 19 września na Węgry; po drodze stoczyła walkę z sowiecką czołówką pancerną w Niżniowie i pododdziałem ukraińskim w rejonie Na­dwornej 40. Kolumna piesza ośrodka, mimo ostrzeżeń zbie­głych z Tarnopola policjantów i uchodźców, zmieniła kie­runek marszu dopiero 21 września po walce z dywersantamio Zborów i tego samego dnia, otoczona za Brzeżanami przez sowieckie czołgi ze zmotoryzowaną piechotą, dostała się do niewoli41.

39 C. S k u z a, Próby odzyskania z Węgier sprzętu technicznego i uzbrojenia Wojska Polskiego, w: Z dziejów szkolnictwa i rozwoju techniki w Wojsku Polskim, cz. I i II, red. J. Skowronek, Z. Trejnis, Warszawa 1992 r., s. 304; W. S o b a s z k i e w i c z , Pamiętnik żołnierza z czasów wojny i przedwojennej służby wojskowej w 14 pal oraz armii polskiej we Francji, Briton Ferry 1987, s. 17.

40 A. N a w r o c k i , 2 batalion pancerny, Pruszków 1992, s. 36; S z u b a ń - s k i, Polska broń pancerna..., s. 237.

41 S am i ra, op. cit., s. 444-446.

19 września na Węgry przeszła pozostałość 2 batalionu czołgów lekkich,'dowodzona przez kpt. Konstantego Hajdenkę, ale bez czołgów, które spalono dzień wcześniej z powodu braku paliwa i złego stanu technicznego.

18 września razem ze swym sztabem ewakuował się do Rumunii dowódca broni pancernych w Naczelnym Dowódz­twie, płk dypl. Józef Kapciuk, Dowództwo Broni Pancernych MSWojsk. i Kierownictwo Zaopatrzenia Broni Pancernych.

Niejednokrotnie ewakuacja oddziałów Wojska Polskiego na Węgry i do Rumunii miała dramatyczny przebieg, zwłaszcza jeśli doszło do spotkania z oddziałami Armii Czerwonej lub ukraińskimi. Ewakuująca się z Dubna na południe Legia Oficerska pod dowództwem płk. w st spocz. Jana Skorobohate- gu-Jdkubowskicgo, mimo osttscćcit, w nocy £ 18 na 19 wrześniawpadła w sowiecką zasadzkę pod Brzeżanami i poniosła poważne straty — 38 zabitych oraz 60 rannych42. 19 września z Brzeżan wyjechała kilkukilometrowa kolumna różnych forma­cji wojskowych i uchodźców cywilnych, dowodzona przez gen. bryg. w st. spocz. Lenona Billewicza i gen. bryg. Aleksandra Kowalewskiego. O godz. 18.00, kiedy minęła Zbaraż, zamiast na zachód, w kierunku Stryja, skierowała się w stronę Doliny. Godzinę później została zaatakowana przez sowiecki oddział i po 45-minutowej walce skapitulowała. W skład liczącej 10 000 ludzi grupy wchodziło też kilka baterii artylerii lekkiej i 13 dywizjon artylerii najcięższej. Jego lekka kolumna w składzie 25 samochodów i motocykli nie podporządkowała się rozkazowio kapitulacji, przedostała się w kierunku Stanisławowa i 20 września przekroczyła granicę węgierską43.

300-osobowy oddział, złożony z oficerów i żołnierzy, nie chcąc ewakuować się na Węgry, przeszedł z Tatarowa do m.

42 Pozostali oficerowie wycofali się do Bizeźan, po rannych i zabitych wysłano samochody. Sowiecki, ok. 200-osobowy oddział wycofał się na wschód, a Legia dołączyła do grupy gen. bryg. w st spocz. Leona Billewicza.

43 L i s z e w s k i , op. cit., s. 143-144; P. Z a r z y c k i , I pułk artylerii najcięższej, Warszawa 1991, s. 33-34.

Żabie. 21 września po osiągnięciu styku trzech granic: polskiej, węgierskiej i rumuńskiej, grupa przeszła pieszo do Rumunii44. Znane są też przypadki przedostania się za granicę po brawurowej ucieczce z niewoli45.

Do państw neutralnych ewakuowali się również uchodźcy cywilni. Ze Stanisławowa na Węgry wyjechali urzędnicy województwa i starostwa oraz rodziny wojskowych. Duże grupy uchodźców cywilnych przekroczyły granicę węgierską na Przełęczy Tatarskiej46. W nocy z 17 na 18 września granicę rumuńską w Kutach przekroczyła m.in. grupa pracow­ników Polskiego Radia ze Lwowa47.

Najdłużej na pograniczu rumuńskim (w Kutach) przebywał improwizowany pododdział mjr. Piątkowskiego. Został on utworzony 18 września na rozkaz gen. Stachiewicza, który polecił zorganizować obronę Kut w celu ułatwienia wycofania wojska za granicę.

Trzon obrony tego pogranicznego miasteczka stanowiło 300 żołnierzy z Ośrodka Zapasowego 23 DP, uzbrojonych jedynie w karabiny z małą ilością amunicji, kilkudziesięciu żołnierzy z Ośrodka Zapasowego 24 DP, samochód na gąsienicach z 2 ckm, 2 działa przeciwlotnicze kalibru 40 mm, pluton Szkoty Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich oraz,

44 PDN WIH, IÜ53/2, k. 26-32. S. Czerpiński, Stracone lata. Moje wspomnienia.«

45 Oficer saperów Wacław Kostecki wykorzystał chwilowy brak nadzoru i zaskoczenie sowieckiego wartownika, wyjechał ze strzeżonego obiektu własnym samochodem, szczęśliwie ominął uzbrojone w karabiny i widły patrole ukraińskie i przedostał się do Rumunii. Powiodła się też ucieczka por. pil. Witolda Urbanowicza, który wraz ze spotkanymi po drodze trzema mechanikami przedostał się do Rumunii. W. K o s t e c k i , Ucieczka z niewoli sowieckiej. W: Tak to było. Wspomnienia saperów, red. Z. Barszczewski, Warszawa 1991, s. 18-21; U r b a n o w i c z , op. cit., s. 124-128.

46 Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego (dalej BU W), nr akc. 3252, s. 21-22. S. Padczewski, Pamiętnik; S. V i n c e n z , Dialogi z sowietami, Kraków 1991, s. 26-28.

47 C. H a 1 s k i, Polskie Radio Lwów. Żywot człowieka radiowego, Londyn 1985, s. 139.

przejściowo, 2 czołgi z 21 batalionu pancernego. Początkowow Kutach panował spokój (zorganizowano rozpoznanie i wy­żywienie pododdziału). Ruch na przejściu granicznym zmniej­szał się, a następnie ustał całkowicie w związku z odcięciem dróg ewakuacji Wojska Polskiego przez szybko nacierające na zachód oddziały 13 korpusu strzeleckiego Frontu Ukraińskiego.

21 września o godz. 11.55 pododdział mjr. Piątkowskiego, wobec rozpoczynającego się natarcia 8-10 czołgów sowieckich i piechoty oraz otrzymania informacji z Kosowa, że następnych 20-30 czołgów skierowało się do Kut, przekroczył granicę. Do walki, nawet krótkotrwałej, nie doszło, ponieważ strona rumuńska zagroziła, że w razie ostrzelania terytorium Rumunii most graniczny zostanie wysadzony. W potyczce z sowieckimi czołgami zginął wysłany do Kut po zaopatrzenie kpr. pchor. Tadeusz Dołęga-Mostowicz 4*.

Ogółem na Węgry ewakuowało się 26 jednostek Wojska Polskiego, liczących kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy, z którychinternowano 40 382, z tego 4792 oficerów49.

Wraz z wojskiem wywieziono część uzbrojenia i oporzą­dzenia, m.in.: 43 188 kb, 1504 km, 4200 pistoletów i rewol­werów, kilkanaście dział, 1000-1200. samochodów, około 6500 koni, sprzęt saperski, łączności i kartograficzny, warsz­taty, a także 10 samolotów, z tego 3 bojowe, 3 czołgi R-35 i kilka czołgów rozpoznawczych. Mjr Karol. Rolski przewiózł kasę wojskową zawierającą 23,5 min zł w banknotach i bilonie, które 23 września za pokwitowaniem zostały przekazane do Banku Narodowego w Budapeszcie.

W czasie przejmowania polskiego uzbrojenia i sprzętu wojskowego Węgrzy nie sporządzali spisów i uniemożliwiali

48 Raport mjr. dypl. Henryka Piaskowskiego..., s. 1-13; Polskie Siły Zbrojne.... 1.1, cz. 4, s. 589-590; Z Dziennika działań bojowych 13 korpusu strzeleckiego wynika, że Koty zostały zajęte 20.09. RPAW, sygn. 35084-1-43, k. 18. Dziennik działań bojowych 13 korpusu stizeleckiego...

4S> Dane z lł.10.1939 r. I. L a g a z i , Uchodfcy polscy na Węgrzech w łatach II wojny światowej, Warszawa 1980 r., s. 23.

kontrolę tego procesu przez stronę polską. Wraz z majątkiem wojska skonfiskowany został, mimo protestów ówczesnego attaché wojskowego poselstwa TT Rzeczypospolitej w Budape­szcie ppłk. dypl. Jana Emisarskiego, majątek PGK. Węgrzy włączyli polski sprzęt wojskowy do wyposażenia własnych jednostek i użyli go w działaniach wojennych na froncie wschodnim50 oraz częściowo w Jugosławii51. Natychmiast po rozbrojeniu Węgrzy przystąpili do porządkowania przejętego uzbrojenia52.

Do Rumunii ewakuowało się 30 000 polskich żołnierzy, w tym do 6000 oficerów, głównie tyłowych formacji wojsk lądowych i lotnictwa53. Granicę rumuńską przekroczyło Na­czelne Dowództwo Wojska Polskiego, Ministerstwo Spraw Wojskowych, 21 batalion pancerny (34 wozy), część artylerii przeciwlotniczej: 1 daplot, 2 daplot, 11 bateria i Ośrodek Zapasowy Artylerii Przeciwlotniczej z Brześcia nad Bugiem (18 dział przeciwlotniczych z ciągnikami i wyposażeniem) oraz jednostki służby zdrowia (cztery szpitale wojenne nr: 101, 190, 401, 501, i pociąg sanitarny nr 94). Ewakuowały się także samoloty bojowe lotnictwa polskiego i rzuty kołowe pododdziałów lotniczych (ze sprzętu łączności wywieziono m.in. 21 radiostacji, a z uzbrojenia strzeleckiego 74 ckm, 46 rkm, 5756 kb i 230 pistoletów).

Granicę przpkroczył też 8-wagonowy transport z maszynami i materiałami do produkcji Wytwórni Balonów i Spadochronów

50 S k u z a , op. cit., s. 304-305; PDN WIH, Ü/2/289, k. 10. Mjr Karol Rolski, Moja kampania...; K r z e m i ń s k i , op. cit., s. 252.

51 Jedyny zachowany czołg rozpoznawczy TK, zdobyty przez żołnierzy jugosłowiańskich na wojskach węgierskich, znajduje się w Belgradzie w muzeum wojskowym na terenie twierdzy Kalemegdan. S z u b a ń s k i , Polska broń pancerna..., s. 235.

52 Meldunek dowództwa VIII korpusu wojska węgierskiego do Oddziału I Sztabu Generalnego o przechodzeniu Polaków przez granicę na obszarze 8 brygady strzelców granicznych, Koszyce 23.09.1939, w: Agresja sowiecka na Polską w świetle dokumentów.,., t. 2, s. 135.

53 K o z ł o w s k i , op. cit., s. 219; Polskie Sity Zbrojne..., t. II, cz, 1, s. 19.

z Legionowa54 oraz 16 samolotów „LOT-u” z taborem samochodowym i warsztatowym oraz cysternami z benzyną. Ewakuowano 100 parowozów, 109 cystern kolejowych, 865 wagonów towarowych, 75 osobowych, 26 autobusów „Leyland”, samoloty sportowe, silniki lotnicze, części za­mienne, maszyny i ok. 2000 samochodów cywilnych. W pol­skich rękach utrzymano jedynie kilkadziesiąt samochodów, z których 40 przesłano do Francji i 10 do Turcji; pozostałe mienie zostało skonfiskowane przez stronę rumuńską. War­tość polskiego uzbrojenia i sprzętu wojskowego ewaku­owanego do Rumunii oszacowano na około 80 min zł,a na Węgry na 50 min zł55.

Z kraju zdołano też wywieźć złoto, walory bankowe i numiz­maty Banku Polskiego. Ewakuacja majątku Banku Polskiego rozpoczęła się 5 września 1939 r. (wyjazd z Warszawy). Do końca 14 września większość złota dotarła do Śniatynia i została przeładowana do wagonów rumuńskich. Nocą 15 września, bez żadnego postoju, 80 ton polskiego złota o wartości 350 min zł przetransportowano do Konstancy, a następnie, częściowo drogą morską i częściowo lądową, do Francji. 14 września natomiast 42 samochody z 70 tonami banknotów, 15 tonami bilonu i monet srebrnych oraz portfelem wekslowym papierów wartościowych, dokumentami i archiwum banku ewakuowano przez Kuty do Rumunii. Transport 4 ton złota, zatrzymanego do celów wojskowych w Dubnie, w nocy 17 września został przewieziony przez granicę wraz ze skarbami kultury narodowej i Funduszem Obrony Narodowej. Jedna tona została wymieniona na leje. a pozostałą część zablokował rząd Rumunii56.

54 CA W, II/3/2, k. 1-4. Sztab Główny Wojska Polskiego, Komisja Rewindykacyjna. Dane sumaryczne dotyczące oddziałów Wojska Polskiego, jakie przeszły na teren Rumunii w r. 1939, ich sprzętu i jego wartości.

55 C. S k u z a , Odzyskanie mienia polskiego po II wojnie światowej, Piła1992, s. 30-31.

56 C . S k u z a , Wojenne i powojenne losy polskich skarbów narodowych. Toruń 1994, s. 39-42.

Po złamaniu obrony pułku KOP „Czortków” natarcie 6 i 12 armii rozwijało się bez oporu, co w znacznym stopniu uniemożliwiło realizację dyrektywy Naczelnego Wodza o ewa­kuacji Wojska Polskiego do Rumunii i na Węgry. Ewakuacja powiodła się tylko tym oddziałom, które znajdowały się w pobliżu granicy lub dysponowały transportem samochodo­wym. 17 września wycofywanie było możliwe przez obszar ograniczony od zachodu obleganym przez 1 DG Lwowem, a od wschodu rubieżą osiągniętą przez Armię Czerwoną.Następnego dnia wolne przejście na południe zostało bardziej zawężone, a 19 września w godzinach nocnych praktycznie już nie istniało, ponieważ czołówki pancerne 6 armii osiągnęływschodni skraj Lwowa.

20 września doszło do spotkania nad rz. Stryj sowieckiej12 armii z dywizjami niemieckiego XXII KPanc: 5 DPanc i 57 DP, i zamknięcia drugiej rubieży odcinającej siły polskie od granic. Od tego momentu wycofać się za granicę mogły jedynie te polskie oddziały, które znalazły się wcześniej na południe od Stryja. Wszystkie inne musiały przebijać się przez pozycje Wehrmachtu łub Armii Czer­wonej 57 albo też, klucząc bezdrożami i lasami, starać się ominąć wojska nieprzyjaciela. Nie było to zadanie łatwe, gdyż uzbrojone grupy ukraińskie dążyły do rozbrojenia żołnierzy polskich i uniemożliwienia im osiągnięcia granic państw neutralnych.

Mimo trudnych warunków ewakuacji granicę węgierską osiągnęło przeszło 40 000 żołnierzy, z tego 10 000, według ocen niemieckich, do 19 września58, a rumuńską 30 000.

57 Nie powiodła się próba przebicia na Węgry grupy operacyjnej kawalerii gen. bryg. Władysława Andersa, która została rozbita 27.09.1939 przez 4 KK pod Władypolem, a ranny gen. Anders dostał się do niewoli dwa dni później. R. S z u b a ń s k i , Ostatnie walki Grupy Kawalerii gen. Andersa w dniach 26-27.09J 939 r., „WPH”, 3/1994, s. 109-119.

58 PDN WIH, Kol. Aleks., T-77, r. 816. Meldunek wieczorny Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych Niemiec z 22.09.1939 r.

Najwięcej, bo 23 000 wojskowych i cywilnych uchodźców, przekroczyło ją nocą z 17 na 18 września.

Wydaje się, że decyzja marsz. Śmigłego-Rydza o ewakuacji możliwie największych sił Wojska Polskiego była słuszna, jedynie zastrzeżenie może budzić fakt, iż jednocześnie dążono do uratowania jak największej ilości uzbrojenia i wyposażenia, które w całości zostało przejęte przez Rumunię oraz Węgry i włączone do ich armii. Uzbrojenie i amunicja powinny zostać zużyte w czasie działań opóźniających marsz Armii Czerwonej, gdyż zatrzymanie jej nawet na jedną dobę zwiększyłoby liczbę ewakuowanych żołnierzy i uchodźców cywilnych.

ZAKOŃCZENIE

Działania wojenne w południowo-wschodniej Polsce rozpo­częły się 1 września 1939 r. i trwały do rozbicia przez Wehrmacht i Armię Czerwoną oddziałów i grup Wojska Polskiego, które przebijały się przez ten obszar na Węgry. W pierwszym tygodniu wojny działania nieprzyjaciela ogra­niczały się do uderzeń z powietrza i starć pododdziałów słowackich z polskimi jednostkami rozmieszczonymi wzdłuż linii granicznej. Położenie strony polskiej uległo pogorszeniu 7 września, gdy 1 DG gen. Kttblera przekroczyła granicę państwową pofi Niżną Polanką i uderzyła w kierunku Kremp- nej. Zdecydowane natarcie trzypułkowej 1DG, wspartej silną artylerią, mimo oporu 2 BG i 3 BG armii „Karpaty” odniosło sukces. Po boju stoczonym w nocy z 8 na 9 wrześ­nia 2 BG przestała istnieć jako zwarta i jednolicie dowodzo­na wielka jednostka. Wykorzystując przewagę oraz zasko­czenie, strzelcy górscy przełamali kolejne pozycje opóź­niające 3 BG i już 9 września wyszli nad San, a dwa dni później zajęli Sambor. 12 września zmotoryzowany oddział szturmowy 1 DG ruszył na Lwów. Inne dywizje XVII KA, XVIII KA i XXII KPanc uderzyły na południowo-wschodnią Polskę od zachodu.

10 września przed północą gen. .Sosnkowski mianowany został przez marsz. Śmigłego-Rydza dowódcą nowo utworzo­nego Frontu Południowego* w którego skład miały wejść armie „Kraków” i „Karpaty” oraz oddziały zorganizowane w Małopolsce Wschodniej i skierowane do niej przez Naczel­nego Wodza. Po dwóch dniach energicznego dowodzenia podległymi wojskami gen! Sosnkowski odleciał pod Przemyśl do trzech dywizji grupy operacyjnej gen. Orlika-Łukoskiego i na ich czele przebijał się do Lwowa. Próba ta jednak zakończyła się niepowodzeniem. Najistotniejszą tego przy­czyną było jednodniowe oczekiwanie 11 KDP i 24 DP w Lasach Janowskich na 38 PPRez, gdyż umożliwiło ono nieprzyjacielowi doścignięcie grupy i wykrwawienie jej w wal­kach pod Janowem.

W drugiej dekadzie września marsz. Śmigły-Rydz podjął decyzję kontynuowania oporu na przedmościu rumuńskim, obejmującym obszar o powierzchni 15 000 km2 od granicy z Rumunią wzdłuż Dniestru i Stryja do Karpat oraz granicy z Węgrami. Do jego obrony wyznaczono armię „Karpaty”, której odtwarzanie rozpoczął gen. Fabrycy. W ciągu kilku dni powstała grupa „Stryj” o sile odpowiadającej dwóm brygadom Obrony Narodowej, a także częściowo grupa „Dniestr” o sile batalionu.

Dalsze poczynania obronne na pograniczu rumuńskim zostały przerwane wraz z napaścią Związku Radzieckiego naII Rzeczpospolitą. Na Wołyń i Małopolskę Wschodnią uderzył trzyarmijny Front Ukraiński komandarma I rangi Timoszenki. Po przełamaniu oporu pułku KOP „Czortków” nad granicznym Zbruczem 6 armia komkora Golikowa i 12 armia komandarmaII rangi Tiuleniewa uderzyły w głąb Małopolski Wschodniej. Agresja zniweczyła nadzieje na dalsze prowadzenie obrony na skalę strategiczną i zdezorganizowała front przeciwniemiecki. Przerwała także polskie przygotowania obronne nad Dniest­rem i Stryjem oraz w znacznym stopniu ograniczyła skalę i czas trwania ewakuacji oddziałów bojowych i formacji

tyłowych Wojska Polskiego do Rumunii i na Węgry. Zabrakło czasu, aby spokojnie przeanalizować nowe położenie i podjąć decyzje dotyczące reakcji na zaskakującą agresję. Nie zde­cydowano się na ogłoszenie stanu wojny z ZSRR. Uderzenie Związku Radzieckiego spowodowało ewakuację do Rumunii polskich naczelnych władz państwowych i wojskowych.

Należy zauważyć, że w ówczesnych realiach militarnychi politycznych był to krok niezbędny i słuszny, podobnie jak decyzja o ewakuacji możliwie największych sil Wojska Polskiego podjęta przez marsz. Śmigłego-Rydza. Jedyne zastrzeżenie może budzić dążenie do wywiezienia z kraju uzbrojenia i wyposażenia wojskowego, gdyż zostało ono później w całości wykorzystane w działaniach wojennych przez armię węgierską i rumuńską, podczas gdy mogło być użyte przez Wojsko Polskie w trakcie działań opóźniających marsz Armii Czerwonej. Gdyby takie działania podjęto, mogłyby one przez opóźnienie tempa natarcia wojsk Frontu Ukraińskiego wpłynąć korzystnie na możliwości ewakuacji większej liczby żołnierzy Wojska Polskiego.

W ówczesnych warunkach plan obrony przedmościa ru­muńskiego był bardzo trudny do wykonania. Brakowało sił i zaopatrzenia, a jego obszar, położony między państwami neutralnymi — Rumunią i Węgrami — oraz w pobliżu granicy z ZSRR, nie stwarzał odpowiednich warunków do uporczywej obrony lub dokonania jakiegokolwiek ma­newru. Koncepcja obrony przedmościa rumuńskiego była ostatnią próbą utrzymania, chociażby przez kilka dni, skrawka wolnej Rzeczypospolitej w złudnym, jak się okazało, prze­konaniu, że sojusznicza Francja utworzy drugi front i, absorbując znaczną c^ęść Wehrmachtu, odciąży Wojsko Polskie, umożliwi mu przetrwanie, a następnie odżyskanie utraconych terenów.

W trzeciej dekadzie września do granicy węgierskiej prze­dzierały się liczne grupy Wojska Polskiego. Największą z nich, grupą operacyjną kawalerii, dowodził gen. bryg. Władysław

Anders. Jej działania z uwagi na ogromną przewagę wojsk nieprzyjacielskich nie powiodły się. Natomiast często sukcesem kończyły się próby przekroczenia granicy podejmowane przez kilkuosobowe grupy żołnierzy w ubraniach cywilnych.

28 wrześhia, jeszcze w czasie trwania wojny obronnej, obaj agresorzy podzielili między siebie terytorium II Rzeczypos­politej. Ustalili oni, że granica niemiecko-sowiecka będzie biegła wzdłuż Pisy, Narwi, Bugu *i Sanu. Województwa tarnopolskie i stanisławowskie w całości oraz część wojewódz­twa lwowskiego znalazły się pod okupacją Związku Radziec­kiego, a po „wyborach” z 22 października 1939 r. weszły w skład Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

ZAŁĄCZNIK NR 1

Nota rządu radzieckiegosie przyjęta przez ambasadora Rzeczypospolitej w Moskwie,

Wacława Grzybowskiego, 17 września 1939.

Moskwa. 17 września 1939

Wojna polsko-niemiecka ujawniła wewnętrzne bankructwo pań- scwa polskiego. W ciągu dziesięciu dni operacji wojennych Polska utraciła wszystkie swoje rejony przemysłowe i ośrodki kulturalne. Warszawa przestała istnieć jako stolica Polski. Rząd polski rozpadł się i nie przejawia żadnych oznak życia. Oznacza to, iż państwo polskie i jego rząd faktycznie przestały istnieé. Wskutek tego mik taty zawarte między ZSRR a Polską utraciły swą moc. Po­zostawiona solne samej i pozbawiona kierownictwa, Polska stała się wygodnym polem działania dla wszelkich poczynań i prób zaskoczenia, mogących zagrozić ZSRR. Dlatego też rząd radziecki, który zachowywał dotąd neutralność, nie może pozostać dłużej neutralnym w obliczu tych faktów.

Rząd radziecki nie może również pozostać obojętnym w chwili, gdy bracia tej samej krwi, Ukraińcy i Białorusini, zamieszkujący na terytorium Polski i pozostawieni swemu losowi, znajdują się bez żadnej obrony.

Biorąc pod uwagę tę sytuację, rząd radziecki wydał rozkazy naczelnemu dowództwu Armii Czerwonej, aby jej oddziały prze­kroczyły granicę i wzięły pod obnmę życie i mienie ludności zachodniej Ukrainy i zachodniej Białorusi.

Rząd radziecki zamierza jednocześnie podjąć wszelkie wysiłki, aby uwolnić lud polski od nieszczęsnej wojny, w którą wpędzili go nierozsądni przywódcy, i dać mu możliwość egzystencji w warunkach pokojowych.

Podpisano: komisarz ludowy spraw zagranicznych *WIACZESŁAW MOŁOTOW

Źródło: J. Łoj e k, Agresja 17 września 1939. Studium aspektów politycznych, Warszawa 1990, s. 186-187. .

ZAŁĄCZNIK NR 2

Orędzie prezydenta Rzeczypospolitej

Obywatele!

Gdy armia nasza z bezprzykładnym męstwem zmaga się z prze­mocą wroga od pierwszego dnia wojny aż po dzień dzisiejszy, wytrzymując napór ogromnej przewagi całości bezmała niemieckich sił zbrojnych, nasz są$iad wschodni najechał nasze ziemie, gwałcąc obowiązujące umowy i odwieczne zasady moralności.

Stanęliśmy tedy nie po raz pierwszy w naszych dziejach w obliczu nawałnicy zalewającej nasz kraj z zachodu i wschodu.

Polska, sprzymierzona z Francją i Anglią, walczy o prawo przeciwko bezprawiu, o wiarę i cywilizację przeciwko bezdusznemu barbarzyństwu, o dobro przeciwko panowaniu zła w świecie. Z walki tej, wierzę w to niezłomnie, wyjść musi i wyjdzie zwycięsko.

Obywatele! Z przejściowego potopu uchronić musimy uosobienie Rzeczypospolitej i źródło konstytucyjnej władzy. Dlatego, choć z ciężkim sercem, postanowiłem przenieść siedzibę Prezydenta Rzeczypospolitej i Naczelnych Organów Państwa na terytorium jednego z naszych sojuszników. Stamtąd, w warunkach zapew­niających im pełną suwerenność, stać oni będą na straży interesów Rzeczypospolitej i nadal prowadzić wojnę wraz z naszymi sprzymie­rzeńcami.

Obywatele! Wiem, że mimo najcięższych przejść, zachowacie, tak jak dotychczas, hart ducha, godność i dumę, którymi zasłużyliście sobie na podziw świata.

Na każdego z was spada dzisiaj obowiązek czuwania nad honorem Naszego Narodu, w najcięższych warunkach.

Opatrzność wymierzy nam sprawiedliwość.

Kossów, dnia 17.9.1939/—/ Ignacy Mościcki

Źródło: Napaść sowiecka i okupacja polskich ziem wschodnich (wrzesień 1939), red. J. Jasnowski, P. Szczepanik, Warszawa-Wrocław 1989, s. 84.

ZAŁĄCZNIK NR 3

Przekład listu gen. Faury do gen. W. Stachiewicza

Panie Generale i Drogi Przyjacielu! Z głęboko ściśniętym sercem przechodzę granicę. Czekałem na Pana do późnej nocy wraz z pańskim oficerem ordynansowym; ale moim obowiązkiem jest stwierdzić los, jaki Rumuni gotują Waszym oficerom i żołnierzom.

Nie! Polska nie umaiła. Ci, którzy dożyją, ujrzą jej uwolnienie po wspólnym zwycięstwie. Wasze wojska biły się z wytrwałością2 bohaterstwem odziedziczonymi po ojcach. Stworzyliście piękną armię. Ugięła się ona chwilowo pod naciskiem materiałowej potęgi niemieckiej. Ale mimo przewagi waszego przeciwnika w czołgach i lotnictwie potrafiła ona wspaniale się odtworzyć w tych ostatnich dniach. Jej duch zaczął dominować nad materią, gdy niesłychana interwencja Sowietów zadała jej cios w plecy.

Ale godzina sprawiedliwości boskiej wybije. Odnajdziecie waszych przeciwników na innych polach bitewnych i to tym razem z uzbro­jeniem co najmniej równym, którego dostarczą wam Francja i Wielka Brytania.

To właśnie nad przygotowaniem tego odwetu będziemy pracować. Na próżno starałem się zobaczyć Marszałka. Zechce Pan mu

wyrazić mój podziw, który wielokrotnie odczuwałem dla wielkościjego ducha i dla siły jego charakteru. Jego zadanie nie jest skończone

i godzina jego jeszcze nadejdzie.Zechce Pan również być rzecznikiem moich uczuć wobec pik.

Jaklicza i wszystkich kolegów; proszę im powiedzieć, że sercemi myślą pozostaję z nimi.

Proszę Pana, Drogi Generale — w tych dniach ciężkiej próby— wierzyć w moje. wierne przywiązanie — Faury.

ZAŁĄCZNIK NR 4

Rozkaz dowództwa armii „Karpaty” z 17 września 1939 r., dotyczący ewakuacji do Rumunii i na Węgry

Na skutek zmiany ogólnej sytuacji w myśl wytycznych Pana Szefa Sztabu Głównego Generała Stachiewicza wszystkie oddziały nasze spływają poza granicę rumuńską i węgierską.

W związku z tym:— Grupa Generała Dembińskiego przygotuje się do przejścia

przez granicę węgierską. W tyra celu przegrupować się tak, by pozostawiając w m. Mikołajów, Żydaczów, Żórawno, Dolina i Stryj, być zdolnym do walki z oddziałami niemieckimi i osłony oddziałów grupy Pana Generała i ewent. nadejścia oddziałów armii Generała Sosnkowskiego. Oddziały te pozostają na miejscu do zmroku dnia 18 bm., poczym zaczną odchodzić o ile nie będzie innego w tym kierunku rozkazu.

Oddziały z rejonu Drohobycz, Borysław i Turka odchodzą przez Turkę i Sianki pozostawiając jako osłonę odejścia grupy Pana Generała jeden baon w Turce.

Resztą sił Pan Generał według swego uznania odchodzi na teren Węgier.

Na sumienie Pana Generała składam bardzo ważną sprawę nawią­zania kontaktu z Generałem Sosnkowskim i w tym celu należy wysłać do Niego jeden do dwu oficerów z zawiadomieniem, by Jego oddziały spływały również na teren Węgier, powołując się na rozkaz Naczelnego Wodza.

Odchodzące oddziały mają zabrać ze sobą cały dyspozycyjny sprzęt.

— Grupa Generała Kamskiego odejdzie poza granice kraju przekraczając granicę rumuńską w myśl rozkazów wydanych przez Dowódcę Grupy.

Początek odejścia oddziałów Generała Kamskiego z linii Dniestru0 świcie dnia 18 bm. Oddziały te kierować ogólnie na Kołomyję1 dalej ku granicy rumuńskiej.

Uwaga: Poza granicami kraju nastąpi reorganizacja oddziałów w myśl oddzielnych wytycznych.

Zastępca Dowódcy Armii

G. Paszkiewicz Gen. Brygady

Źródło: AIP i MGS. A.II. 25/7

ZAŁĄCZNIK NR 5

Rozkaz Naczelnego Wodza marsz. EL Śmigłego-Rydza do wojskwydany 20 września w Craiovej

Żołnierze!Najazd bolszewicki na Polskę nastąpił w czasie wykonywania przez

nasze wojska manewru, którego celem było skoncentrowanie się w południowo-wschodniej części Polski tak, by mając do otrzymywania zaopatrzenia i materiału wojennego komunikację i łączność przez Rumunię z Francją i Anglią móc dalej prowadzić wojnę.

Najazd bolszewicki uniemożliwił wykonanie tego planu.Wszystkie nasze wojska zdolne do walki były związane działaniem

przeciwko Niemcom. Uważałem, że w tej sytuacji obowiązkiem moim jest uniknąć bezcelowego przelewu krwi w walce z bol­szewikami i ratować to, co się da uratować. Strzały oddane przez KOP do bolszewików przekraczających granicę stwierdziły, że nie oddajemy naszego terytorium dobrowolnie. A ponieważ w pierwszym dniu bolszewicy do naszych oddziałów nie strzelali, ani też ich nie rozbrajali, więc sądziłem, że możliwym będzie przez pewien czas wycofać dość dużo wojska na terytorium Węgier i Rumunii.

A chciałem to zrobić w tym celu, by móc Was następnie przewieźć do Francji i tam organizować Armię Polską. Chodziło mi o to, by polski żołnierz brał w dalszym ciągu udział w wojnie i by przy zwycięskim zakończeniu wojny istniała Armia Polska, która by reprezentowała Polskę i Jej interesy.

O tym najważniejszym dziś celu musicie pamiętać.Choćby warunki Waszego życia były najcięższe, musicie prze­

trwać, nie zapominając, że jesteście żołnierzami, których obowiązuje dyscyplina i honor żołnierski. Ci, którzy, ulegając słabości ducha albo podszeptom obcych agentów, sieją wśród Was zwątpieniei chcą w Wasze szeregi wprowadzić rozprężenie — ci ludzie są na usługach wroga.

Trzeba zacisnąć zęby i przetrwać. Położenie się zmieni, wojna jeszcze trwa. Będziecie jeszcze bić się za Polskę i wrócicie do Polski przynosząc Jej zwycięstwo.

Naczelny Wódz (—) Śmigły-Rydz Marszałek Polski

M.P., Wrzesień 1939 r.

Źródło: W. K. C y g a n , Kresy w ogniu. Wojna polsko-sowiecka 1939 r„ Warszawa 1990, s. 146.

Ulotka skierowana do żołnierzy Wojska Polskiego podpisana przez dowódcę Frontu Ukraińskiego

komandarma S. K. Timoszenkę

ŻOŁNIERZE!

W ciągu ostatnich dni armia polska została ostatecznie rozgromiona. Żołnierze miast: Tarnopol, Galicz, Równo, Dubno w ilości przeszło 60.000 osób dobrowolnie przeszli na naszą stronę., Żołnierze! Co pozostało wam? O co i z kim walczycie? Dla czego narażacie życie? Opór wasz jest bezskuteczny. Oficerowie pędzą was na bezsensowną rzeź. Oni nienawidzą was i wasze rodziny. To oni rozstrzelali waszych delegatów, których posłaliście z propozycjąo poddaniu się. Nie wierzcie swym oficerom. Oficerowie i generało­wie są waszymi wrogami, chcą oni waszej śmierci.

Żołnierze! Bycie oficerów i generałów. Nie podporządkowujcie się rozkazom waszych oficerów. Pędźcie ich z waszej ziemi. Przechodźcie śmiało do nas, do waszych braci, do Armji Czerwonej. Tu znajdziecie uwagę i troskliwość.

Pamiętajcie, że tylko Armja Czerwona wyzwoli naród polski z nieszczęsnej wojny, i uzyskacie możność rozpocząć pokojowe życie.

Wierzcie nam! Armja Czerwona Związku Radzieckiego — to wasz jedyny przyjaciel.

Dowódca Frontu Ukraińskiego S. TIMOSZENKO.

ZAŁĄCZNIK NR 6

Źródło: Z. S. S i e m a s z k o , W sowieckim osaczeniu 1939-1943, Londyn 1991, s. 339.

WYKAZ SKRÓTÓW

A — armiaAD — artyleria dywizyjnabez — batalion czołgówBG — brygada górskaBK — brygada kawaleriibpanc — batalion pancernyckm — ciężki karabin maszynowyCOP — Centralny Okręg Przemysłowydac — dywizjon artylerii ciężkiejdak — dywizjon artylerii konnejdal — dywizjon artylerii lekkiejdaplot — dywizjon artylerii przeciwlotniczejDGOL — Dowództwo Grupy Obrony LwowaDK — dywizja kawaleriiDLek — dywizja lekkaDOK — Dowództwo Okręgu KorpusuDP — dywizja piechotyDPanc — dywizja pancernaDPRez — dywizja piechoty rezerwowaDS — dywizja strzeleckaGA — Grupa ArmiiGISZ — Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych GO — grupa operacyjna KA — korpus armijny

kb — karabinkbk — karabinekKD — kawaleria dywizyjnaKDP — Karpacka Dywizja PiechotyKK — korpus kawaleriikm — karabin maszynowykomandarm I rangi — komandujuszczij armiej 1 rangi (generał armii) komandarm II rangi — komandujuszczij armiej II rangi (general pułkownik)kombrig — komandir brigady (odpowiednik stopnia brygadier) komdiw — komandir diwizji (generał major) komkor — komandir korpusa (generał lejtnant)KOP — Korpus Ochrony PograniczaKPanc — korpus pancernyKS — korpus strzeleckiIkm — lekki karabin maszynowymp — miejsce postojunkm — najcięższy karabin maszynowyOK — Okręg KoipusuOKH — Oberkommando des HeeresOKW — Oberkommando der WehrmachtON — Obrona Narodowaopl — obrona przeciwlotniczaOUN — Organizacja Ukraińskich NacjonalistówOZ — ośrodek zapasowypac — pułk artylerii ciężkiejpah — pułk artylerii haubicpal — pułk artylerii lekkiejpamot — pułk artylerii motorowejpazmot — pułk artylerii zmotoryzowanejpcz — pułk czołgówPD — piechota dywizyjnapk — pułk kawaleriipp — pułk piechotyppanc — pułk pancernyps — pułk strzeleckipsg — pułk strzelców górskichpsk — pułk strzelców konnych

pspodh — pulk strzelców podhalańskich puł — pułk ułanów PW — Przysposobienie Wojskowe pzmot — pułk zmotoryzowanyRKKA — Rabocze- Krestjanskaja Krasnaja Armija (Robotniczo--Chłopska Armia Czerwona)rkm — ręczny karabin maszynowysbpont — samodzielny bataiion pontonowySG — Straż GranicznaUN DO — Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne WJ — wielka jednostka

BIBLIOGRAFIA SELEKTYWNA

1. ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

A. Centralne Archiwum Wojskowe (CAW), Warszawa:Akta Generalnego Inspektoratu Sil Zbrojnych,Akta Departamentu Dowodzenia Ogólnego MSWojsk.,Akta Dowództwa Okręgu Korpusu nr VI,Akta Dowództwa Okręgu Korpusu nr X,Relacje uczestników wojny 1939 r.B. Pracownia Dokumentacji Naukowej Wojskowego Instytutu Historycznego (PDN WIH):DokumentyRozkazy GA „Południe”,Dziennik działań bojowych GA „Południe”,Rozkazy 14 armii,Dokumenty Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej,Der Feldzug in Polen 1. bis 30 September 1939. Das tägliche

Lagebild nach den Originalkarten 1:1 000 000 der Operationsab­teilung des Generalstabes des Heeres,

Relacje uczestników wojny 1939 r.Opracowania autorstwa uczestników wojny 1939 r.D/2/197. Dąbrowski Benedykt, Praca Brygady Pościgowej w kampanii

wrześniowej 1939 r.,11/2/20. Kosior Zygmunt, 3 Brygada Strzelców Górskich w kampanii

1939 r. (zarys),

D/2/41. Maciejewski J. K., Wojskowy Instytut Naukowo-Oświatowy. Dziennik,

11/3/103. Szostakowski Stanisław, 6-ty pułk strzelców konnych im.Hetmana Wielkiego Koronnego Stanisława Żółkiewskiego,

n/2/49.' Winogrodzki Marian, Podolska Brygada Kawalerii w działa­niach wojennych 1939 roku,

D/2/271. Zieliński Hugon, Wojskowe Biuro Historyczne. Ewakuacja z Warszawy i koniec na obczyźnie.

C. Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie (AIPiMGS), relacje:B.I. 60/A. Fabrycy Kazimierz, gen. dyw.,B.I. 116/25. Frejszmidt Roch, kpt. Uwagi i spostrzeżenia dotyczące

przygotowań i działań wojennych,B.I. 108/D. Jachnik Franciszek, kpt.,Kol. 166. Langner Władysław, gen. bryg. Dziennik dowódcy OK VI

„Lwów”, część pierwsza,B.I. 105/C. Łucki Jerzy, mjr. Uwagi i spostrzeżenia dotyczące

przygotowań i działań wojennych w czasie wojny polsko-niemiec­kiej w r. 1939,

B.I. 60/A. Paszkiewicz Gustaw, gen. bryg.,B.I. 109/C. Pohorecki Brunon, rtm. Relacja z kampanii wrześniowej, B.I. 110/A. Pasternak Karol, ppłk,B.U60/B. Pstrokoński Stanisław, ppłk dypl. Wspomnienia z mojego

udziału w przygotowaniu i przeprowadzeniu wojny,B.I. 61/C. Ziętkiewicz Władysław, ppłk. Uwagi i spostrzeżenia

dotyczące przygotowań i działań wojennych.D. Ośrodek Przechowywania Zbiorów Historyczno-Dokumental- nych w Moskwie:Sygn. 462-1-90. Oddział II Sztabu Głównego. Ekspozytura nr 5,

Lwów 29.12.1937, Meldunek wywiadowczy nr 14/37, zał. nr 44: Rzeka Zbrucz odcinek od źródeł (m. Szczęsnówka) do słupa gr. 2005,4 km na płn. od m. Trybuchowce. Wiadomość z obserwacji własnej z lipca 1937.

E. Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojskowe w Moskwie (RPA W):Sygn. 35084-1-43. Dziennik działań bojowych 13 Korpusu Strzelec­

kiego, rozpoczęty 12.09.1939, zakończony 13.10.1939,Sygn. 35084-1-14. Meldunek o wypełnieniu rozkazu rozgromienia

Wojska Polskiego i wyzwolenia zachodniej Ukrainy przez Połu­dniową Grupę Wojsk (następnie 12 armię) Frontu Ukraińskiego.

F. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego (BUW), relacje:Nr akc. 3253. Zdzisław Baladysz, Szkic pamiętnika uchodźcy.Nr akc. 3143. Zygmunt Kuczkowski, Mój pamiętnik,Nr akc. 3252. Stanisław Padczewski.6. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (BZNiO),relacje:ZNiO, 16505/1. Działania Zgrupowania Południowego w Małopolsce

Wschodniej 13-20.09.1939. Wspomnienia gen. K. Sosnkowskiego spisane przez F. Demela,

ZNiO, 16506. Dreszer Rudolf, Notatki o działaniach grupy gen. bryg. Łukoskiego.

2. DOKUMENTY PUBLIKOWANE

Agresja sowiecka na Polsku w świetle dokumentów. 17 września 1939, t. l: Geneza i skutki agresji, red. nauk. E. Kozłowski, Warszawa 1994, t. 2: Działania wojsk Frontu Ukraińskiego, red. nauk. S. Jaczyński, Warszawa 19%.

Biała księgu. Fakty i dokumenty c dwóch wojen światowych, oprać.W. Sukiennicki, Paryż 1964.

Katyń. Dokumnety zbrodni, t. 1: Jeńcy nie wypowiedzianej wojny sierpień 1939-marzec 1940, red, nauk. W. Materski, B. Wosz- czyński, Warszawa 1995.

Mały rocznik statystyczny, Warszawa 1939.Mały rocznik statystyczny Polski. Wrzesień 1939-czerwiec 1941,

wyd. II, Warszawa 1990.Pogranicznyje wojska SSSR 1939-ijuń 1941. Sbomik dokumientow

i matieriałow, Moskwa 1970.Sprawozdanie informacyjne Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza

(dokumenty). Materiały. Dokumenty. Źródła. Archiwalia. Kampania wrześniowa 1939 roku, oprać. A. Suchcitz, z. 2, Londyn 1986.

Wojna obronna Polski 1939L Wybór źródeł, red. E. Kozłowski, Warszawa 1968.

Wybór dokumentów do agresji 17.09.193?, cz. I: oprać. S. Jaczyński, „WPH”, 1/1993, cz. R oprać. S. Jaczyński, „WPH”, 2/1993, cz. III: oprać. C. Grzelak, „WPH”, 3/1993, cz. IV: oprać. C.

Grzelak, „WPH”, 4/1993; cz. V: oprać. C. Grzelak, „WPH*’, 1-2/1994, cz VI: oprać. S. Jaczyński, „WPH”, 4/1994.

Z archiwów sowieckich, Ł t Polscy jeńcy wojenni w ZSRR 1939-1941, oprać. W. Materski, Warszawa 1992.

ZmoWa. IV rozbiór Polski, wstęp i oprać. A. L. Szczęśniak, Warszawa 1990.

ZSRR-Niemcy 1939-1941, Dokumenty i materiały dotyczape stosun­ków radziecko-niemieckich w okresie od kwietnia 1939 r. do lipca 1941 r., Wilno 1990 (wyd. w języku polskim).

3. DZIENNIKI, PAMIĘTNIKI, RELACJE, WSPOMNIENIA(PUBLIKOWANE)

A n d e r s Władysław, Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia z lat 1939-1945, Bydgoszcz 1989.

B a c z y ń s k i Dominik M., Ty musisz tyć, aby dać świadectwo prawdzie. Pamiętnik zesłańca, Warszawa 1990.

B e c k Józef, Ostatni raport, Warszawa 1974.B o ł ąd ź Włodzimierz, Wspomnienia z ostatnich dni września 1939 r.

w 25 pułku ułanów wielkopolskich, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, 81/1976.

B o r c h ó l s k i Mieczysław, Z saperami generała Maczka, War­szawa 1991.

B r z e s z c z y ń s k i Stefan, 17 wrzesień 1939 roku w Moskwie. Wspomnienia ostatniego attaché wojskowego wolnej Polski w Mos­kwie, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, 89/1978.

E c k e r t Edward, Wojna 1939 roku z wysokości obcasa dowódcy plutonu. Pamiętnik, Londyn 1989.

F e d o r o w i c z Leon, Wspomnienia z akcji szwadronu KOP nad Dniestrem w dniu 17.09.1939 r., „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej94/1979.

F e r e n s t e i n Ludwik, Czarny naramiennik. Warszawa 1975.G e r h a r d Jan, Wojna i ja, Warszawa 1957.G i l e w s k i Włodzimierz, Ośrodek Zapasowy i pułk marszowy

Podolskiej Brygady Kawalerii. Wspomnienie dni wrześniowych,„Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, 23/1961.

G s c h ö p f Rudolf, Mein Weg mit der 45. Infanterie-Division, Linz 1955.

H a i d e r Franz, Dziennik wojenny, t. I: Od kampanii polskiej do zakończenia ofensywy na Zachodzie (14.8.1939-30.6. J940), War­szawa 1971.

H a 1 s k i Czesław, Polskie radio Lwów. Żywot człowieka radiowego, Londyn 1985.

J a k l i c z Józef, 17 września w Sztabie Naczelnego Wodza. Kartki z dziennika wojennego, „Zeszyty Historyczne”, 12/1967.

J a k l i c z Józef, Z zeszytów gen. Józefa Jaidicza, „Zeszyty Histo­ryczne”, 82/1987.

K i r k o r Stanisław, Ewakuacja Ministerstwa Skarbu w 1939 r. (ze wspomnień osobistych), „Zeszyty Historyczne”, 20/1971.

K o p a ń s k i Stanisław, Moja służba w Wojsku Polskim 1917—1939, Londyn 1965.

K w i a t k o w s k i Eugeniusz, Dziennik wojenny Ministra Skarbu od 16.07.1939 do 8.10.1939, przygotował J. Rakowski, „Zeszyty Historyczne”, 96/1991.

L a n g n e r Władysław, Nie publikowany fragment dziennika generała Langnera, oprać. W. Włodarkiewicz, „WPH” 3/1996.

Ł u b i e ń s k i Ludwik, Raport złożony komisji gen. Modelsldego do zbadania przyczyn kląski wrześniowej, ,.Zeszyty Historyczne”, 81/1987.

M a c z e k Stanisław, Od podwody do czpłga. Wspomnienia wojenne 1918-1945, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990.

M e y s z t o w i c z Jan, Czas przeszły dokonany. Wspomnienia ze służby w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w latach 1932-1939, Warszawa 1989.

N o e l Bronisław, W opiece św. Rafała, „Orzeł Biały”, 1469/1991.N o w o s a d Jan, Moje zderzenie z bolszewikami 17 września 1939 r.,

w: Moje zderzenie z bolszewikami we wrześniu 1939 roku, Londyn 1986.

P o b ó g - M a l i n o w s k i Władysław, Na rumuńskim rozdrożu. Fragmenty wspomnień, Warszawa 1990.

P r u g a r - K e t l i n g Bronisław, Aby dochować wierności. Wspo­mnienia z działań 11. Karpackiej Dywizji Piechoty. Wrzesień 1939, Warszawa 1990.

P t a s z n i k Witold, Spóźniony raport dowódcy plutonu „ Bukareszt ”,,Zeszyty Historyczne”, 57/1981.

R a d w a ń s k i Tadeusz, Karpatczykami nas zwali. Warszawa 1978.

R a k o w s k i Janusz, Diariusz wrześniowych dni, „Zeszyty Hi­storyczne”, 34/1977.

Raport mjr. dypl. Henryka Piątkowskiego, komendanta m. Kuty, z przebiegu działań za czas od 18 do 21.09.1939, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, 126/1987.

Relacja ustna płk. dypl. Henryka Piaskowskiego (w 1939 roku major dyplomowany) o przekroczeniu granicy polsko-rumuńskiej 18 IX 1939 r. (spisana w 1951 r.), „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, 126/1987.

S a m i r a Włodzimierz, Wspomnienia z Ośrodka Zapasowego Broni Pancernej nr 3 od 5 do 21 września 1939 r., „Przegląd Kawaleriii Broni Pancernej”, 85/1977.

S k r z y p e k Karol, Podkarpackim szlakiem. Wspomnienia tołnierza Armii „Karpaty”, Katowice 1986.

S o b a s z k i e w i c z Wacław, Pamiętnik żołnierza z czasów wojnyi przedwojennej służby wojskowej w 14 pał oraz armii polskiej we Francji, Briton Feny 1987.

S o s n k o w s k i Kazimierz, Cieniom września, Warszawa 1988. S o s n k o w s k i Kazimierz, Wyciąg z pamiętników o kampanii

wwśniowej, „Niepodległość”, XIH/1980.S t r y j e c k i Zygfryd M., Podchorąży, wojna i ślepy los, Warszawa

1974.Tak to było. Wspomnienia saperów, red. Z. Barszczewski, Warszawa

1991.T i u l e n i e w Iwan W., Czerez tri wojny, Moskwa 1960. U r b a n o w i c z Witold, Początek jutra, Kraków 1966.V i n c e n z Stanisław, Dialogi z sowietami, Kraków 1991. W a l e n t y n o w i c z Marian, Wojna bez patosu. Z notatnika i szki-

cownika korespondenta wojennego, Warszawa 1969.W czterdziestym nas, matko, na Sybir zesłali, w: Polska a Rosja

1939-1942, wybór i opracowanie T. J. Gross, I. Grudzińska-Gross, Warszawa 1990.

W e n da Zdzisław, Z marszałkiem Śmigłym-Rydzem, cz. I, „Zeszyty Historyczne”, 98/1991.

W r ó b ł e w s k i Kazimierz, Z dziennika komendanta ośrodka OPL w Stanisławowie 23.08.-17.09.1939, „WPH”, 3-4/1991.

Wrzesień 1939 w relacjach i wspomnieniach, wybór i opracowanieM. Cieplewicz i E. Kozłowski, Warszawa 1989.

Zapiski Rogera Raczyńskiego dotyczące przejścia naczelnych władz polskich do Rumunii i rezygnacji b. prezydenta Rzeczypospolitej prof. Ignacego Mościckiego, „Kultura”, 9-10/1948.

Ż a r n o w s k i Adam, Gdzie szum Prutu. Zapis wydarzeń 22 IX- 31 XII1939, Kraków 1993.

Ż a r n o w s k i Adam, Mikuliczyn. Zapis wydarzeń 15-21 września 1939 r., Kraków 1992.

4. OPRACOWANIA, ARTYKUŁY

Alpenkorps in Polen. Im Aufträge des Generalkomandos XVIII AK, Innsbruck 1941.

Artyleria konna w kampanii wrześniowej 1939 roku. Księga pamiąt­kowa, oprać, i red J. Boguski, Londyn 1976.

B a c h u r z e w s k i Zbigniew, Broń pancerna we wrześniu 1939 roku, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, 132/1989.

B e c k Józef, Komentarze do historii dyplomatycznej wojny 1939 r., .Zeszyty Historyczne”, 20/1971.

B i e g u n Kazimierz, Arcypasterz Polski wygnańczej biskup połowy WP ksiądz Józef Feliks Gawlina (1892-1964), Warszawa 1993.

B r y k o w s k i Ryszard, 49 huculski pułk strzelców, Pruszków 1992.C y g a n Wiktor K., Kresy w ogniu. Wojna polsko-sowiecka 1939,

Warszawa 1990.C y n k Jerzy B., Samolot bombowy PZL P-37 „Łoś”, Warszawa 1990.C y n k Jerzy B-, Siły lotnicze Polski i Niemiec. Wrzesień 1939,

Warszawa 1989.D a i e c k i Ryszard, Armia „Karpaty” w wojnie obronnej 1939 roku,

Rzeszów 1989.D a i e c k i Ryszard, Organizacja i działania na „przyczółku rumuń­

skim” we wrześniu 1939 roku, „Studia Historyczne”, z. 2/1978.Die Wehrmacht. Das Buch des Krieges 1939/40, Hrsggbn. von

Oberkommando der Wehrmacht, Berlin 1940.D o m i n i c z a k Henryk, Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej

w latach 1919-1939, Warszawa 1991.D r a c z y ń s k i Kazimierz, Kawaleria Korpusu Ochrony Pogranicza,

„Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, 50/1968.D u b i c k i Tadeusz, Żołnierze polscy internowani w Rumunü w latach

1939-1941, Łódź 1990.

D u r a c z y ń s k i Eugeniusz, Rząd polski na uchodźstwie 1939-1945, Warszawa 1993.

E b e r h a r d Piotr, Między Rosją a Niemcami. Przemiany na- rodowościowe w Europie Środkowo-Wschodniej w XX w.. War­szawa 1995.

E b e r h a r d Piotr, Polska granica wschodnia 1939-1945, Warszawa1993.

Gał s t e r Karol, Księga pamiafkowa artylerii polskiej 1914-1939, Londyn 1975.

G a r 1 i ń s k i Józef, Polska w drugiej wojnie światowej, Londyn 1982.G l a s s Henryk, W pracy i walce. Życiorysy szesnastu wybitnych

Polaków XX wieku, Londyn 1978.G r z e l a k Czesław, Dziennik sowieckiej agresji. Wrzesień 1939,

Warszawa 1994.G r z e l a k Czesław, Kresy w czerwieni Agresja Zwiagku Sowieckiego

na Polską w 1939 roku, Warszawa 1998.H a l i c z e r Józef, Słownik geograficzny. Pochodzenie i znaczenie

nazw geograficznych, Tarnopol 1935.H1 a w a t y Andrzej, Dzieje 6 pułku ułanów Kaniowskich, Londyn

1973.J a r e c k i Jan, Najazd sowiecki na Polską. 17 wrzesień 1939,

Katowice 1994.J u r g a Tadeusz, Obrona Polski 1939, Warszawa 1990.J u r g a Tadeusz, Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939 r.

Organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad, Warszawa 1975.

K a c z m a r e k Zygmunt, Marszałkowie Senatu II Rzeczypospolitej, Warszawa 1992.

K o m o r n i c k i Stefan, 24 Pułk Ułanów. Zarys historii 1920-1947, Londyn 1976.

K o n i u s z e w s k i Jan, Bilans strat wojennych Polskich Unii Lotniczych LOT, „Wojskowy Przegląd Lotniczy”, 9/1966.

K o r p a l s k a Walentyna, Władysław Eugeniusz Sikorski — biografia polityczna, Wrodaw-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1988.

K o z ł o w s k i Eugeniusz, Końcowy okres wojny obronnej Polski (17.09-6.10.1939), „WPH”, 3/1989.

K o z ł o w s k i Eugeniusz, Wojsko Polskie 1936-1939. Próby moder­nizacji i rozbudowy, Warszawa 1974.

K o ź m i ń s k i Maciej, Polska i Wągry przed drugą, wojną światową (październik 1938-wrzesień 1939). Z dziejów dyplomacji i irredenty, Warszawa-Kraków-Wrocław 1970.

K r a s s o w s k i Bogusław, Polska kartografia wojskowa w latach 1918-1945, Warszawa 1974.

K r ä u t l e r Mathias, S p r i n g e n s c h m i d Karl, Es War ein Edel­weiss. Schicksal und Weg der zweiten Gebirgsdivision, Gratz-Stuttgart 1962.

K r y s k a - K a r s k i Tadeusz, Piechota 1939-1945, z. 12,16, Londyn 1973, 1974.

K r z e m i ń s k i Czesław, Lotnictwo polskie w wojnie 1939 roku, „WPH”, 3/1989.

K u n e r t Andrzej K, Rzeczpospolita Walcząca. Wrzesień-grudzień 1939. Kalendarium, Warszawa 1993.

K u p 1 i ń s k i Jerzy, Udział armii słowackiej w agresji niemieckiej przeciwko Polsce we wrześniu 1939 roku, „WPH”, 4/1989.

K u r o w s k i Adam, Lotnictwo polskie w 1939 r., Warszawa 1962.L a g a z i Istvan, Uchodźcy polscy na Węgrzech w latach II wojny

światowej. Warszawa 1980.L a n z Hubert, Gebirgsjäger. Die 1. Gebirgsdivision 1939-1945, Bad

Nauheim 1954.L i s z e w s k i Karol, Wojna polsko-sowiecka 1939 r., Londyn 1986.Ł o j e k Jerzy, Agresja 17 września 1939. Studium aspektów politycz­

nych, Warszawa 1990.Łoś Roman, Artyleria polska 1914—1939, Warszawa 1991.M a g n u s k i Janusz, K o ł o m i j e c Maksym, Czerwony Blitzkrieg.

Wrzesień 1939. Sowieckie wojska pancerne w Polsce, Warszawa 1994.M i r o n o w i c z Ryszard, Edward Rydz-Śmigły, Warszawa 1988.M i t k i e w i c z Leon, Kawaleria samodzielna Rzeczypospolitej Pol­

skiej w wojnie 1939 roku, Toronto 1964.M ü H e r - H i l l d e b r a n d Burkhart, Das Heer bis zum Kriegs­

beginn, Dannstadt 1954.Napaść sowiecka i okupacja polskich ziem wschodnich (wrzesień

1939), red. J. Jasnowski, E. Szczepanik, Londyn 1985.N o w a k o w s k i Jerzy, P o ł o ż y ń s k i Antoni, K o w a l s k i Ma­

rian, Z dziejów 10 pułku strzelców konnych. Warszawa 1982.P a n e c k i Tadeusz, Ewakuacja Polaków z Rumunii w świetle raportu

francuskiego ambasadom w Bukareszcie z 15.04.1940 r., „WHf1/1969.

Pa n e c k i Tadeusz, Generał broni Władysław Eugeniusz Sikorski (1881-1943), Warszawa 1993.

P a w i a k Jerzy, Samotne załogi, Warszawa 1993.P a w ł o w s k i Edward, Kawaleria polska w wojnie obronnej 1939 r.,

„WPH”, 3/1989.P e p ł o ń s k i Andrzej, Wywiad Polski na ZSRR 1921-1939, War­

szawa 1996.P i n d e 1 Kazimierz, Obrona Narodowa 1937-1939, Warszawa 1979.Pin del Kazimierz, Obrona Terytorialna 11 Rzeczypospolitej,

Warszawa 1995.P l a t o Anton D., Die Geschichte der 5. Panzerdivision 1938 bis

1945, Regensburg 1978.Polski czyn zbrojny w drugiej wojnie światowej, 1.1: Wojna obronna

Polski 1939, red. E. Kozłowski, Warszawa 1979.Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. I: Kampania

wrześniowa 1939, cz. 1, 2, 3, 4, Londyn 1951, 1954, 1959, 1986.Polski wrzesień 1939 r. — wojna na dwa fronty. Pamiętnik Kon­

ferencji. Materiały z Międzynarodowej Konferencji Naukowej pod redakcją Andrzeja Felchnera, Piotrków Trybunalski 1999.

P o p i e l Wacław, Na marginesie wspomnień gen. B. Prugara- -Ketlinga. Działania 11 KDP, „WPH ’, 2/1959.

P o r w i t Marian, Komentarze do historii polskich działań obronnych we wrześniu 1939 r., L I, n, Ul, Warszawa 1969, 1974,1983.

P r u s - F a s z c z y ń s k i Tadeusz, Małopolska Wschodnia a obron­ność państwa. Warszawa 1939.

R o g o z i ń s k i Antoni, Szwadrony łączności 10 brygady kawalerii, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, 93/1979.

R z e p n i e w s k i Andrzej, Wojsko Polskie wobec perspektywy zagrożenia wojennego (13 maja 1935—31 sierpnia 1939 r.), Warszawa 1992.

S k i b i ń s k i Franciszek, 10 brygada kawalerii w kampanii wrześ­niowej. Wspomnienie szefa sztabu, „WPH”, 2/1959.

S k u z a Cezariusz, Odzyskanie mienia polskiego po II wojnie światowej, Piła 1992.

S k u z a Cezariusz, Próby odzyskania z Węgier sprzętu technicznegoi uzbrojenia Wojska Polskiego, w: Z dziejów szkolnictwa i rozwoju techniki w Wojsku Polskim, cz. I i II, red. J. Skowronek, Z. Trejnis, Warszawa 1992.

S k u z a Cezariusz, Wojenne i powojenne losy polskich skarbów narodowych, Toruń 1994.

S ł a w o j - S k ł a d k o w s k i Felicjan, Prace i czynności Rządu RP we wrześniu 1939 r., „Kultura” [Paryż], 5/1948.

S m a c z n y Henryk, Księga kawalerii polskiej 1914-1947. Rodowo- dy-Barwa-Broń, Warszawa 1989.

S o s n k o w s k i Kazimierz, Materiały historyczne, zebrał J. Matecki, Londyn 1966.

S o s n k o w s k i Kazimierz, Myśl, praca i walka, zebrał i opracowałS. Babiński, Londyn 1988.

S t e b 1 i k Władysław, Armia „Kraków” 1939, Warszawa 1989.S z u b a ń s k i Rajmund, Krótki zarys działań wojskowych na

wschodnich terenach II Rzeczypospolitej we wrześniu 1939 r., „WPH”, 3/1989.

S z u b a ń s k i Rajmund, Polska broń pancerna w 1939 roku, War­szawa 1982.

T o m a s z e w s k i Jerzy, Mniejszości narodowe w Polsce w XX wieku, Warszawa 1991.

V o r m a n n Nikolaus von, Der Feldzug 1939 in Polen, Weissenburg 1958.

W ł o d a r k i e w i c z Wojciech, Obrona Lwowa 1939, Warszawa 1996.

W y s o c k i Tadeusz A,, 1 Polska Dywizja Pancerna. 1938-1947. Geneza i dzieje, Londyn 1989.

Zarys dziejów wojskowości polskiej w latach 1864-1939, red. P. Stawecki, Warszawa 1990.

Z a r z y c k i Piotr, 1 pułk artylerii motorowej, Pruszków 1992.Zbrodnia katyńska. Droga do prawdy, red. M. Tarczyński, Warszawa

1992.Z g ó r n i a k Marian, Europa w przededniu wojny. Sytuacja militarna

w latach 1938-1939, Kraków 1993.Ż a r n o w s k i Adam, Kresy wschodnie II Rzeczypospolitej. Stryj.

Kraków 1993.Ż e b r o w s k i Marian, Zarys historii polskiej broni pancernej

1918-1947, Londyn 1971.

SPIS MAP

Organizacja obrony przez grupy „Stryj” i „Dniestr” 46 września1939r...................................................................... 74Uderzenie wojsk Frontu Ukraińskiego na Małopolskę Wschodnią.Działania 17 września 1939 r........................................ 108Działania wojenne na przedmościu rumuńskim 11-21 września 1939 r ................................................................................. 120

SPIS ILUSTRACJI

Gen.dyw. Kazimierz Fabrycy

Gen. bryg. Gustaw Paszkiewicz

Gen. bryg. Stefan Dembiński

Gen. bryg. Maksymilian Milan-Kamski

Przemarsz 1 dywizji górskiej przez Chyrów

Strzelcy górscy z 1 DG koło Dobromila

Żołnierze niemieccy podczas pokonywania trudnego terenu w połu-

dniowo-wschodniej Polsce

Płonący Drohobycz

Przełęcz Tucholska, Vereckie-Klimiec

Wycofywanie oddziałów niemieckich za San

Przed przejściem granicy węgierskiej

10 BKZmot przed przekroczeniem granicy

Kolumna samochodowa WP

Żołnierze polscy w Rumunii

Przed przekroczeniem granicy węgierskiej palono akta kancelaryjne

Żołnierze 10 BKZmot po przejściu granicy węgierskiej

Granica polsko-rumuńska

SPIS TREŚCI

Wstęp........................................................................................... ........................ 3Polska Południowo-Wschodnia w przededniu wojny........................................ .9Przebieg mobilizacji Wojska Polskiego na pograniczu ru­

muńskim ..................................................................................................... ....29Działania niemieckiej 14 armii w południowo-wschodniej

Polsce..............................................................................................................36Koncepcja prowadzenia obrony na przedmościu rumuńskim.......................... ...51Odtwarzanie armii „Karpaty”. Powstanie grup wojsk „Stryj”

i „Dniestr”.......................................................................................................61Ewakuacja Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, organów

Ministerstwa Spraw Wojskowych, jednostek bojowych i ośrod­ków zapasowych ..83

Zaskakująca agresja.......................................................................................... ..95Decyzje naczelnych władz państwowych i wojskowych II Rzeczy­

pospolitej podjęte w związku z agresją ZSRR...............................................123Ewakuacja Wojska Polskiego do Rumunii i na Węgry.................................. ....141Zakończenie................................................................................................... .....163Załączniki....................................................................................................... ....167Wykaz skrótów...................................................................................................173Bibliografia selektywna................................................................................. ....176Spis ilustracji.....................................................................................................187Spis map............................................................................................................ 188