Hoà âm là gì? 

Hòa âm, theo nghĩa chung của tiếng Việt là âm thanh hòa hợp; nhưng ở đây tôi muốn đề cập đến ý nghĩa

hòa âm trong phạm vi âm nhạc.

Trong âm nhạc, có thể nói nôm na hòa âm nghĩa là một công việc tô son điểm phấn trên một nhạc đề nào

đó hay một ca khúc nào đó, tô son điểm phấn bằng cách thêm vào những dấu nhạc dành cho những bè

hát hoặc những tiếng đàn địch kèn sáo trống phách các loại… sao cho hòa hợp với nhạc đề đó hay ca

khúc đó. Tiếng Anh là Harmony (Pháp: Harmonie, Ý: Armonia) dùng để gọi tên cho việc làm này.

Tôi không có tham vọng để nói về lịch sử của bộ môn hòa âm, nhưng chỉ xin được góp vài dòng suy nghĩ

để giúp cho người đọc hiểu hơn về giá trị thật của môn học này, môn học mà tôi đã phải trải qua rất

nhiều thời gian và công sức mới có thể lãnh hội được. Cũng nhiều năm rồi, khi thấy mình hiểu được nó,

lúc đó tôi mới nhận ra được rằng nó chính là con đường duy nhất dẫn ta vào âm nhạc; và tôi có thể quả

quyết rằng cho dù bạn có là một nhạc sĩ hay đàn sĩ nổi tiếng trên thế giới này, nếu ngày nào bạn chưa

được học hòa âm, chưa hiểu thấu về hòa âm thì thực sự bạn vẫn là người ngoại đạo với âm nhạc.

Nhưng hòa âm là một môn học không dễ chút nào, là một con đường nghệ thuật không được trải đầy

hoa như nhiều người nghĩ.

Trước hết, xin nói về sự biến hóa phong phú của hòa âm. Với một dấu nhạc là dấu LA chẳng hạn, nếu ta

dùng những hợp âm được xây dựng bởi 3 dấu nhạc thì ta có thể thành lập được 12 hợp âm gồm có: Rê

trưởng, Rê thứ, Rê thăng giảm, Rê giáng tăng, Pha trưởng, Pha tăng, Pha thăng thứ, Pha thăng giảm,

La trưởng, La thứ, La tăng, La giảm, có nghĩa là những hợp này có chứa dấu LA, nhưng nếu dùng thêm

những hợp âm được xây dựng bởi 4 dấu rồi 5 dấu nhạc, thì chúng ta có thể có đến ba bốn chục hợp âm

nữa. Có nghĩa là để hòa âm cho một dấu nhạc, ta có thể có đến ba bốn chục hợp âm dùng để hòa âm,

ba bốn chục tình trạng để tô son điểm phấn cho một dấu nhạc. Đó là chúng ta mới chỉ nói đến việc viết

bè hòa âm, việc trang điểm cho một dấu nhạc, còn trong một nhạc đề hay một ca khúc nào đó thì có biết

bao nhiêu là dấu nhạc!

Nếu chúng ta viết thêm bè hòa âm vào một ca khúc nào đó, mà những bè hòa âm này dành cho giọng

hát thì ta gọi là hòa âm cho hợp xướng, nhưng nếu những bè hòa âm được viết thêm vào mà để cho một

hoặc nhiều thứ nhạc cụ chơi thì ta gọi là viết hòa âm cho bản đệm đàn, hoặc viết bè hòa âm cho nhiều

thứ đàn địch kèn trống thì ta gọi là phối khí. Vậy bản phối khí cũng chẳng qua là bản đệm đàn mà tiếng

Anh gọi chung là accopaniment, tiếng Pháp kêu là accompagnement hay người Ý gọi là accompagnare,

nghĩa của nó là tháp tùng hay hộ tống, chức năng của nó như là trải thảm, dòng ca của ca khúc như

những con ong con bướm bay lượn trên nó; Nhưng người Đức thì gọi bản đệm đàn là bekleidung, nghĩa

là mặc áo, tôi thích từ này hơn vì trong chuyên môn, không những nó có đủ các vai trò như nói ở chữ

accompagnare mà nó còn mang ý nghĩa của sự tinh tế; bởi lẽ chiếc áo thường chỉ mặc vừa cho người

này mà khó vừa cho người khác, hơn nữa chiếc áo mà được thêu dệt công phu bằng kỹ thuật tinh vi

khéo léo thì khi mặc vào sẽ càng đẹp hơn và lộng lẫy hơn, quý vị sẽ hiểu rõ điều này nếu có thì giờ để

xem và nghe những tác phẩm của các bậc thày như Verdi, J.S.Bach, Mozart … Khi đó chúng ta sẽ có

thêm một nhận thức khác rằng, bản đệm đàn là thành phần không thể thiếu trong một tác phẩm. Cũng

cần nói cho đủ rằng khi chúng ta viết thêm bè mà ta gọi là viết hòa âm, thì trong đó nếu ta có sử dụng

các kỹ thuật của bộ môn hòa âm (armonia) hay đối âm (contrario puncto) hay tẩu pháp (fuga) thì cũng

đều gọi chung là hòa âm tác phẩm đó. Và khi gọi là đi học hòa âm thì ta cũng nên hiểu là học các kỹ

thuật của bộ môn hòa âm, rồi các kỹ thuật của bộ môn đối âm, phối khí cho dàn nhạc lớn nhỏ, hình thể

âm nhạc … cuối cùng mới là kỹ thuật tẩu pháp, và một điều chắc chắn rằng sau khi hoàn tất môn tẩu

pháp thì bạn sẽ là một nhạc sĩ chân chính.

Như vậy, giá trị và chức năng của công việc hòa âm rõ ràng là để làm cho dòng ca là nhạc đề được đánh

nổi, được đánh nổi như thế nào thì còn tùy thuộc vào tài nghệ và kiến thức của nhạc sĩ. Nói đến đây, có

lẽ chúng ta đã nhận ra rằng công việc hòa âm không hề đơn giản. Muốn hòa âm một ca khúc chẳng hạn,

chúng ta phải viết ca khúc ấy ra trên giấy, nó sẽ là một nhạc đề mà không được sửa chữa gì trên đó cả,

rồi viết những bè khác cho tiếng người hoặc tiếng đàn địch kèn sáo trống phách các loại; Tất cả các dấu

nhạc của những bè hòa âm này phải được nhạc sĩ cân nhắc suy tính cẩn thận để sắp đặt chúng theo một

trật tự nào đó và dĩ nhiên, phải dựa trên các quy luật chính đáng của nghệ thuật, các quy luật này đã

được kết tinh từ bao đời nay mà tất cả các trường nhạc trên thế giới này đều đưa vào chương trình giảng

dạy, nó đã thành một bộ môn giáo khoa bắt buộc cho mọi sinh viên theo học. Một môn học mà người ta

thường nói rằng “không thầy đố mày làm nên”, thật thế, môn học này có một sự kết hợp rất hài hòa giữa

tính chính xác cũng như tính lô-gic của toán học và cái vẻ đẹp của nghệ thuật, nên trong khi học, ta sẽ

thấy có những qui tắc ở giai đoạn đầu không cho phép nhưng sau lại được dùng, có những điều không

nên nhưng không phải là sai, có những cái đúng nhưng không phải là tốt, có những điều phải học qua

nhưng có thể suốt đời không bao giờ dùng đến… Như vậy, không thể tự mình xem sách mà học được vì

sẽ không đủ sức để nắm bắt mọi vấn đề, cho dù bạn có thông minh đến mấy, cho dù bạn có năng khiếu

bẩm sinh về ngành nghệ thuật này, và cho dù bạn có nỗ lực khôn cùng nếu không có thầy dạy thì bạn

cũng chỉ dừng lại ở một mức độ rất hạn chế, như bao nhiêu thiên tài âm nhạc trong quá khứ đã chứng

minh mà thần đồng Mozart là một ví dụ, ngoài cha ông và chị ông, những người thầy nghiêm khắc vào

tuổi đầu đời tập tễnh với âm nhạc, sau này khi đã thành danh, ta cũng dễ thấy có những giai đoạn mà

các tác phẩm của ông bị ảnh hưởng rất nhiều bởi Johann Christian Bach và của Joseph Haydn. Thật

vậy, theo như kinh nghiệm bản thân, môn học này không khó và cũng chẳng có gì là bí mật, nó cũng

chẳng đòi hỏi người ta phải có chỉ số thông minh cao, nhưng mọi sự thành công đều thuộc về hai yếu tố:

tư duy bền bỉ liên tục và cảm xúc tinh tế, muốn có những cảm xúc tinh tế thì ta phải tập chơi đàn nhiều

tác phẩm, phải chơi đến thuộc lòng, nghe nhiều những tác phẩm kinh điển, càng tốt hơn khi được người

thầy có kinh nghiệm hướng dẫn cho ta nghe.

Khi nói đến trật tự của một tác phẩm thì vấn đề lại liên quan đến hình thể âm nhạc (forma), ví dụ như về

hình thể sonata có kiểu viết hòa âm của nó, serenade có cách giải quyết của nó, opera có đường lối

riêng của nó…, mỗi hình thể đều có cách hòa âm và một cấu trúc nhất định. Vậy muốn làm được công

việc này, nhạc sĩ bắt buộc phải học hòa âm, và phải học một cách tử tế nghiêm túc với đầy gian nan vất

vả, nhưng nếu kiên trì thì bạn sẽ thành công. Ta phải hiểu một cách tinh tường về bộ môn này thì khi

nhìn vào tác phẩm, ta mới có thể nhận diện được tác phẩm ấy thuộc hình thể nào. Nhớ lại hồi còn đi học,

các anh em trong lớp đã được ông thầy yêu cầu phải cam đoan rằng, ngoài việc học nhạc ra tôi không

được học một môn học nào khác, và ngoài việc học nhạc ra tôi cũng không được làm việc gì khác kể cả

những việc liên quan đến âm nhạc! Chuyện kể về các sinh viên ở Nhạc viện Hoàng gia Anh, thời gian

học ở trường luôn tuân thủ các luật lệ nghiêm ngặt, trong đó có việc nếu bạn đang là sinh viên trong

trường mà bị phát hiện là có tham gia biểu diễn âm nhạc ở bất cứ nơi đâu hoặc bất cứ dưới hình thức

nào mà có công chúng tham dự, thì chắc chắn sinh viên đó sẽ bị đuổi học ngay lập tức. Cũng dễ hiểu

thôi, người ta cho rằng bạn đang đi học nghĩa là bạn đang ở giai đoạn rèn luyện mà dám biểu diễn thì

bạn đã khinh thường khán giả rồi, điều đó không phù hợp với lương tri của một nghệ sĩ thực thụ.

Có một số người hiểu công việc hòa âm cũng khá đơn giản, với một bản nhạc ca khúc có sẵn trên giấy,

người ta viết vài dấu nhạc đầu cho một nhạc cụ nào đó để gọi là Intro, rồi trên mỗi measure người ta điền

tên những hợp âm vào như Am, Csus, Ddim … rồi có vài chỗ đánh dấu Fill in hay là Variation (thường

gọi là giang tấu), hay là Coda (để kết thúc)… thế là hoàn tất bản phối khí viết tay, sau đó các nhạc công

cứ theo như thế mà tùy khả năng của mình mà tự do ứng biến nóng bỏng theo trí tưởng tượng, và người

ta thường gọi như vậy là hòa âm phối khí xong một bản nhạc rồi! Hoặc có thể viết những hợp âm và các

ký hiệu trên các dấu nhạc của ca khúc xong, người ta có thể dùng cây đàn Organ điện tử tân kỳ để thao

tác các nút chức năng hoặc nhấn vài phím đàn cho chúng đệm tự động bằng những hợp âm rập dấu hay

trải dấu đã được cài đặt sẵn, chỗ nào cần pha tiếng này tiếng kia cho sắc tiếng mới lạ thì thay đổi dễ

dàng như trở bàn tay!… Tôi thấy hiện nay việc này khá phổ biến, nhất là một số anh chị hòa âm ở những

phòng thâu âm, hay những anh chị chơi đàn trong các ca đoàn nhà thờ, hoặc những người chơi nhạc ở

các ban nhạc giúp vui cho các bữa tiệc đình đám hội hè… Như vậy chẳng cần phải miệt mài dày vò bút

nghiên bảy tám năm trời học hòa âm kinh điển làm chi cho khổ?! Chẳng cần học cũng có thể làm nhạc sĩ

hòa âm phối khí sao? Và cũng chả lẽ công chúng bây giờ dễ dãi quá chăng?! Hơn thế nữa, với kỹ thuật

tân tiến hiện nay cùng với sự can thiệp của máy điện toán, người ta lại có thể hòa âm phối khí tự động

hóa tất cả bằng những chương trình phần mềm chuyên dùng. Tôi vội nghĩ, nếu gọi việc làm này là hòa

âm, là phối khí, thì trong khoảng một khắc tôi có thể hoàn tất được bản hòa âm phối khí một ca khúc với

đầy đủ tất cả những gì cần cho nó, một việc mà đối với con người nhạc sĩ chân chính trên thế gian này

không bao giờ dám làm!

Học môn học nào cũng vậy, cái cùng đích của nó là dạy ta làm người, cái đích điểm của cái Nhân cần

phải có là chân – thiện – mỹ, tôi không dám quảng diễn xa hơn, nhưng trong môn học hòa âm, ngoài

những qui tắc, những luật lệ khách quan do người xưa để lại đã trở nên mô phạm giáo khoa, và khi học

để thực hành những qui tắc và luật lệ đó, học trò mới dần cảm nghiệm được cái gọi là thị hiếu thẩm mỹ

khách quan, từ cái tiêu chuẩn mực thước đó, người học trò mới dần dần khám phá ra những gì là của

mình! Và cũng từ cái tiêu chuẩn mực thước đó, người học trò mới dần hình thành cái lương tri của người

nghệ sĩ chân chính, điều mà một sớm một chiều không thể xây dựng được. Đó lại là điều cần thiết nhất,

nếu ta hiểu sâu xa hơn, nhạc sĩ hòa âm phối khí hoặc nhạc sĩ sáng tác cũng là nghệ sĩ, những tác phẩm

của họ như là thông điệp, như là tiếng nói thay mặt cho cộng đồng và phát biểu cho cộng đồng.

Cách đây ít lâu, tôi có xem một tập sách gồm một số ca khúc đã được hòa âm thành bốn bè, thậm chí có

chỗ năm bè được viết dưới dạng Mottetto, tạm gọi là phức điệu, hình thức hát các bè đuổi vào trước vào

sau… xem thấy mà ray rứt không thể chịu được sự lỗi luật quá sơ đẳng và thô thiển của tất cả các bài

hát trong cuốn sách ấy. Sau khi trực tiếp hỏi chuyện với tác giả hòa âm, thì được người trả lời đó là lối

viết hòa âm tân thời!

Người ta thường nói xem văn biết người. Âm nhạc cũng là một thứ ngôn ngữ mà mọi người trên thế giới

này đều có thể hiểu, vậy thì xem một tác phẩm âm nhạc nói chung, người có hiểu biết vẫn có thể nhận ra

được mọi chuyện, từ tính cách, cảm xúc và khả năng chuyên môn của tác giả… làm sao mà không thấy

được khi nó hiện ra rành rành như thế! Theo tôi được biết, tất cả các trường nhạc trên thế giới đều thừa

nhận rằng, các qui tắc và luật lệ của khoa hòa âm cổ điển luôn là mực thước để đo lường khả năng

chuyên môn về âm nhạc của học trò dù bạn có ở ngành nào. Như thế ta cũng có thể nói, bạn phải thông

thạo và am tường các qui tắc luật lệ của kỹ thuật hòa âm cổ điển cũng như cấu trúc hình thể âm nhạc, thì

bạn mới có thể từ đó mà hiểu được thế nào là nhạc Jazz, thế nào là nhạc Blue, thế nào là Rock và thế

nào là nhạc tân thời. Nghĩa là cho dù nó thuộc hình thể nào đi nữa thì cũng phải có cách thức riêng, có lề

lối riêng của nó, có câu chuyện riêng của nó, chứ không phải mình cứ viết đại để, viết liều lĩnh lộn xộn

chẳng có luật lệ trật tự chi cả, rồi không biết gọi nó là gì thì đành gán cho nó cái tên tân thời.

Đúng là công việc hòa âm không bao giờ là đơn giản, học hòa âm thì càng không đơn giản, bởi lẽ khi

mình viết thêm bè vào cho nó, trên một bài nhạc có sẵn, thì có nghĩa là ta đang sáng tác vậy, đó là sáng

tác lần thứ hai dựa trên những gì đã được sáng tác. Rõ ràng là một công việc đòi hỏi phải có kiến thức

và kinh nghiệm nhất định. Nhớ lại thời gian làm hồ sơ đi du học âm nhạc, tôi được cho biết tường tận các

chi tiết cần thiết, ngoài những thông tin về ngành học, chi phí … điểm rất đặc biệt là các sinh viên còn

được giới thiệu các vị giáo sư mà mình có thể chọn lựa, để sau khi được chấp nhận vào học thì vị giáo

sư đó sẽ là người đồng hành sát cánh với mình, nghĩa là gần như một thầy một trò, không chỉ là trong

thời gian ở trường mà là suốt cuộc đời! Quả vậy, khi nói đến hoà âm thì các giáo sư về bộ môn này đều

coi nó thuộc phạm vi khoa học về âm thanh. Khi học môn này, không những ông thầy cần phải có nhiều

kinh nghiệm, kiên nhẫn và tinh tế, mà học trò cũng phải có một sức tư duy rất bền bỉ mới có thể thành

công được, sức tư duy không được gián đoạn. Việc học thường có ba giai đoạn, giai đoạn đầu là học và

bắt chước, giai đoạn kế đến là bắt chước và biểu lộ cá tính, cuối cùng là chỉ biểu lộ cá tính mà thôi, nghĩa

là chỉ biểu lộ chính mình sau khi đã tiêu hóa hết những thứ ông thầy dạy bảo.

Một sứ vụ thiêng liêng, có thể gọi là như vậy, đó là tôi vẫn đang tiếp bước và nối dài cánh tay của thầy

mình trong việc giảng dạy bộ môn này. Thực ra mà nói, với những gian khó vất vả, công sức và thời gian

của cả thầy lẫn trò mà môn học này đòi hỏi, đã làm cho biết bao người e dè ngại ngùng khi phải nói đến

chuyện đi học, hơn thế nữa, nó cũng là yếu tố khiến cho bao học trò phải bỏ gánh giữa đường… như đã

nói, nếu ai kiên tâm bền bỉ thì sẽ thành công, bạn sẽ nếm hưởng được cái vẻ đẹp toàn diện của ngành

nghệ thuật này.

Có một chuyện khiến bản thân cảm thấy vững tâm hơn, tôi có một anh học trò mà cách đây vài năm, sau

khi được chịu chức linh mục thì anh này được sang trời tây du học về âm nhạc. Sang Pháp, cha được

vào học ngành Thánh nhạc ở Học viện Công Giáo (Institut Catholique), vì cha có năng khiếu và siêng

năng nên được Học viện cho ra ngoài để học thêm về chuyên môn âm nhạc tại Consevatoire de Paris,

nơi mà họ chỉ nhận những sinh viên ưu tú của cả nước và của khối Âu châu. Môn học đầu tiên và cũng là

môn duy nhất bắt buộc là môn hòa âm. Sau khoảng một năm học, người gọi điện thoại về và nói chuyện

với tôi một cách phấn khởi vui mừng, vì nhờ có kiến thức trong những thời gian học hòa âm tại nước nhà

đã giúp cha vượt qua khá nhanh những học phần của bộ môn này, cha đã nói rằng: “không ngờ thầy ở

một nơi xó xỉnh trên nước Việt Nam lại đang làm một việc mà thế giới người ta đang làm”, theo như

người nói, các luật lệ và qui tắc của hòa âm vẫn thế không thay đổi, chỉ khác một điều là khi làm bài hòa

âm, giáo sư bắt buộc mỗi bè mỗi giọng phải được viết riêng biệt độc lập trên một dòng kẻ (staff) mà

không được viết hai hoặc ba bè… Thế là tôi không cảm thấy cô đơn nữa, một cảm giác mà thỉnh thoảng

vẫn có trong sứ vụ của mình!

Vậy hòa âm phối khí như thế nào mới đúng nghĩa của việc này? Xin tạm giải thích là tất cả những gì mà

chúng ta muốn tô son điểm phấn, cho dù bài nhạc thuộc thể loại nào đi nữa, tất cả đều phải được viết ra

bằng giấy trắng mực đen, và mỗi một dấu nhạc trên đó đều là một sự cân nhắc cẩn thận!… Phải được

cân nhắc với từng dấu nhạc, chuyện kể là với thiết bị máy móc tân tiến hiện nay, trên bản thảo

Symphony số 5 của Beethoven, có một chỗ người ta đã tính được rằng ông đã tẩy xóa đến 16 lần! Để cố

gắng làm sáng tỏ vấn đề, chúng tôi xin dẫn ra vài ví dụ sau dựa trên một nhạc đề duy nhất gồm 4 dấu

nhạc: DO-RE-SI-DO.

10 tháng 8 năm 2009

Antonio Tiến Linh

Ghi chú: Từ năm 1972 đến 1978 học với Cha Đinh Quang Tịnh (tốt nghiệp Consevatoire de Paris và Viện

Âm Nhạc Cesaz Franz). Với Cha Nguyễn Tiến Dũng từ cuối năm 1987 đến 1996, chúng tôi đã không bao

giờ có chuyện nghỉ hè, chỉ được phép nghỉ một thời gian rất vắn vào dịp Tết cổ truyền mà thôi. Tuy gian

khổ, nhưng cuối cùng bản thân cũng đã được phép làm bài thi để lấy chứng chỉ Magistero do người xác

nhận dưới sự ủy quyền của Pontificio Istituto Di Musica Sacra – Vatican

Hòa âm – Ví dụ 1:

Hòa âm – Ví dụ 2:

Hòa âm – Ví dụ 3 – Phối khí cho dàn nhạc cổ điển:

Hòa âm – Ví dụ 4 – Jazz:

Hòa âm – Ví dụ 5 – Pop Ballad:

Hòa âm – Ví dụ 6 – Rock:

http://antontienlinh.com/wp-content/uploads/2014/06/hoa-am-la-gi-nhac-si-tien-linh-antontienlinh6.jpg