Książka fi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Filozofi i

RECENZENTdr hab. Janusz Dobieszewski, prof. UW

PROJEKT OKŁADKIJan Jagielski

OPRACOWANIE GRAFICZNEHanna Wiechecka

© Copyright by Leszek Augustyn& Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Wydanie I, Kraków 2012All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarza-ny i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych,

mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie możebyć przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej

zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3308-1

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków

tel. 12-631-18-81, tel./fax 12-631-18-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98

tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

SPIS TREŚCI

Słowo od autora .............................................................................................. 7

I. Soborowość i jej wcielenia .......................................................................... 91. Rozważania wstępne: czas soborowości? ............................................ 92. Życiotwórczość i demony historii ......................................................... 14

II. Żywioł i duch, czyli Eros przeobrażony (prolegomena etyczneBorysa Wyszesławcewa) .......................................................................... 451. Kim był św. Paweł? ............................................................................... 452. Filozof Fichte i Apostoł Paweł (prawo i etyka, prawo i łaska) ....... 493. Tragedia prawa i tragizm bytu ............................................................ 594. Antynomie i zbawienie… ..................................................................... 665. Sublimacja, podświadomość i wyobrażenie...................................... 716. Samowola i sublimacja wolności ........................................................ 847. Dodatek: Platon, naród rosyjski i etyka sublimacji .......................... 99

III. „Bądźmy jako bogowie”, czyli etyka paradoksalna (personalizmkomunitarny Mikołaja Bierdiajewa) ....................................................... 1051. Poprzez prawo i odkupienie do twórczości. Odyseja wolności ..... 1052. „Zwrot personalistyczny”. Pułapki zniewolenia.............................. 1243. Soborowość i socjologia apofatyczna ................................................ 141

IV. Ku okcydentalnej soborowości (demokratyzm soborowyBorysa Wyszesławcewa) .......................................................................... 1671. Kilka uwag z zakresu etyki społecznej .............................................. 1672. Tragiczna antynomia władzy .............................................................. 1693. Kultura industrialna: maski industrializmu...................................... 1764. Sprzeczności pozostają sprzecznościami ........................................... 1915. Jak wyjść z pułapki industrializmu? .................................................. 2076. Demokracja i soborowość (władza i prawo a sprawa wolności) ... 212

V. Wspólnota bytu, wspólnota ludzi (solidaryzm rosyjskiSergiusza Lewickiego) .............................................................................. 2371. Światopogląd organiczny. Jedność w wolności ................................ 237

6 Spis treści

2. Wymiary wolności. Wolność w jedności ................................................. 2483. Filozofi a solidaryzmu rosyjskiego. Jedność i wolność .......................... 259

VI. Zakończenie: próba wniosków ............................................................... 273

Bibliografi a ....................................................................................................... 279

Summary .......................................................................................................... 291

Резюме .............................................................................................................. 293

Indeks osób ...................................................................................................... 297

SŁOWO OD AUTORA

Powstawaniu niniejszej książki przyświecał podwójny zamysł, a miano-wicie było nim dążenie do stworzenia monografi i myśli fi lozofi cznej Borysa P io t rowicza Wyszes ławcewa oraz podjęcie w jej ramach problematyki fi lozofi i sobornosti∗.1Z tego też względu obecne w niej ujęcie komparatystycz-ne powinno służyć, po pierwsze, osadzeniu koncepcji Wyszesławcewa w tym „naturalnym” dla jego myślenia środowisku, z którego wyrastała i w którym wzrastała (a nawet w który – pomimo dziejowych zawirowań – wrastała) jego propozycja fi lozofi czna oraz, po drugie, ma też dopomóc w naświetleniu dość specyfi cznego na tle rosyjskiej tradycji intelektualnej rozumienia idei soborowości, z jakim spotkaliśmy się u Wyszesławcewa. Naszym zdaniem było to – a mamy nadzieję, że w zakończeniu książki z całym przekonaniem będziemy mogli potwierdzić tę intuicję – zamierzenie na tyle obiecujące, że przeprowadzenie go pozwoliłoby na jednoczesne uwypuklenie podobieństw i różnic występujących między wybranymi przez nas opcjami fi lozofi cznymi z kręgu tzw. rosyjskiego renesansu religijno-fi lozofi cznego początku XX wie-ku oraz nieco późniejszych intelektualnych polemik prowadzonych w róż-nych, nie zawsze będących między sobą w zgodzie, środowiskach emigracji porewolucyjnej. Tę właśnie bliskość i oddalenie dobrze oddaje złożony cha-rakter personalnej i intelektualnej relacji łączącej Miko ła ja Aleksandro-wicza B ie rd ia j ewa z Borysem Wyszesławcewem. Nie bez znaczenia dla całokształtu książki, a także istotnym dopełnieniem głównego jej tematu, po-zostaje również – najwyraźniej przynależąca już do drugiego, powojennego okresu rosyjskiej fi lozofi i emigracyjnej – perspektywa zakreślona przez myśl Serg iusza Aleksandrowicza Lewick iego .

Mając świadomość, iż zaproponowane ujęcie jest wycinkowe, żywimy za-razem przekonanie, że dość dobrze ilustruje ono ów intelektualny ferment, w którym rodzące się idee – współmyślane i przeciwstawiane – wyznaczyły już na tyle wspólną płaszczyznę, aby móc stworzyć w miarę spójną kulturo-wą, fi lozofi czną i światopoglądową jedność. Popadały nadto w wewnętrzne konfl ikty (co, oczywiście, jest rzeczą nie tylko zrozumiałą, lecz wręcz pożąda-ną) i tym samym rodziły różnorakie napięcia, jakie zazwyczaj pojawiają się na styku porządku idei i nieładu historii. Z pewnością nie należy o tym zapominać.

∗ Termin sobornost’ oddajemy w języku polskim jako soborowość, pokładając nadzieję w tym, że zarówno znaczenie, jak i bogactwo jego treści będą stopniowo, w miarę naszego wykładu, odsłaniane i rozwijane.

8 Wolność w jedności?

W jakim natomiast stopniu rezultat spełnił wyjściowe zamierzenia? Odpo-wiedź na tak postawione pytanie będzie ostatecznie przynależała do Czytel-nika. Z naszej strony możemy tylko przypomnieć, że w myśl klasycznej mą-drości to „koniec wieńczy dzieło”, a więc i autorską odpowiedź (rzecz jasna, o tyle, o ile okaże się ona konkluzywna) będziemy mogli zamieścić dopiero w zakończeniu książki.

Na pewno bez uwzględnienia fi lozofi i Borysa Wyszesławcewa nie jest możliwy całościowy opis tego zadziwiającego fenomenu kultury rosyjskiej, jakim był – zrodzony na przełomie XIX i XX wieku – renesans religijno-fi lozo-fi czny. Z opinią taką, głoszoną m.in. przez Sergiusza Lewickiego, zgadzamy się w całej jej rozpiętości. W naszym przekonaniu rozważania ześrodkowane na twórczości fi lozofi cznej rosyjskiego myśliciela, skupione wokół jego głów-nych myśli, powinny zostać uzupełnione o istotne – zarówno biografi czno--ideowe, jak i stricte fi lozofi czne – odniesienia, które pozwoliłyby na wpisanie tej twórczości w szerszy kontekst myśli rosyjskiej i jednocześnie dopomogły w ukazaniu właściwego jej charakteru. Postaramy się to uczynić w niniejszej książce.

* * *

Pracując nad książką, zaciągnąłem u wielu osób dług wdzięczności. Do Dyrekcji Instytutu Filozofi i Uniwersytetu Jagiellońskiego kieruję słowa po-dziękowania za poparcie mojego wniosku o urlop naukowy, co umożliwiło mi skupienie się na pracy nad książką. Za pomoc w kompletowaniu literatury przedmiotu szczególną wdzięczność winien jestem zaś dr. hab. Sławomirowi Mazurkowi, prof. IFiS PAN, dr. Aleksandrowi Wawrzyńczakowi (UJ) oraz Izabeli Żurawskiej (Triton College, USA), a także Paniom pracującym w Wy-pożyczalni Międzybibliotecznej Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Za przeczytanie pierwotnej wersji tekstu i podzielenie się uwagami z tej lektury serdecznie dziękuję dr. hab. Michałowi Bohunowi (UJ). Za sporządzenie re-cenzji wydawniczej zechce przyjąć słowa podziękowania prof. UW, dr hab. Janusz Dobieszewski.

Osobne miejsce w tym wykazie zaciągniętego przeze mnie długu należy się mojej żonie Joannie, której dedykuję tę książkę: uxori carissimae.

I. SOBOROWOŚĆ I JEJ WCIELENIA

Jeżeli chodzi o przyszłość, to nie będzie ona otwarta,zanim nie zniknie fascynacja istnieniem dwóch

przeciwnych bloków.

Czesław Miłosz

1. ROZWAŻANIA WSTĘPNE: CZAS SOBOROWOŚCI?

Żaden myśliciel nie działa w próżni intelektualnej: wszak myślenie za-wsze wyrasta z jakiejś tradycji i w sposób mniej lub bardziej świadomy wpi-suje się w nią, a tym samym aktywnie współtworzy jej charakter. Dlatego też rozważania poświęcone myśli fi lozofi cznej Borysa Wyszesławcewa zostały w niniejszej pracy uzupełnione o istotne dla niej odniesienia, których z tego względu nie należy traktować wyłącznie w charakterze ekskursów. Wspo-mniane odniesienia są zarówno personalne, jak i ideowe. Wydaje się bowiem, że – z jednej strony – Wyszesławcewowska „etyka przeobrażonego Erosa” jest bliska niektórym zasadniczym ideom Mikołaja Bierdiajewa, a zwłaszcza jego etyce paradoksalnej, z drugiej zaś strony – Wyszesławcewowska fi lozo-fi a społeczna (a przynajmniej niektóre jej wątki) łączy się z rozwijaną przez Sergiusza Lewickiego teorią solidaryzmu rosyjskiego. O ile Bierdiajew i Wy-szesławcew przynależą do tego samego pokolenia twórców i kontynuato-rów rosyjskiego renesansu religijno-fi lozofi cznego, o tyle Lewickiego należy uznać za przedstawiciela drugiej, emigracyjnej fali rosyjskiej fi lozofi i religij-nej. Z tych więc względów zdecydowaliśmy się w porządku wykładu przyjąć – i to nie tyle ze względów chronologicznych, ile raczej z powodów treściowej oraz ideowej bliskości stanowisk – następujący układ: po części biografi cznej (rozdz. I) nastąpi prezentacja poglądów antropologiczno-etycznych Wysze-sławcewa (rozdz. II), które zostaną uzupełnione i skonfrontowane z niektó-rymi – wyodrębnionymi pod kątem głównego wątku rozważań – poglądami etyczno-społecznymi Bierdiajewa (rozdz. III), aby w następnej kolejności – po rozdziale dotyczącym fi lozofi i społecznej Wyszesławcewa (rozdz. IV) – przed-stawić rozdział poświęcony solidarystycznym poglądom Lewickiego (rozdz. V). W tym ostatnim natomiast zostaną uwzględnione przede wszystkim te

10 Wolność w jedności?

wątki, które w ten czy inny sposób korespondują z Wyszesławcewowską teo-rią etyczno -społeczną. Rozważania zgrupowane wokół zagadnień etycznych w fi lozofi i Wyszesławcewa i Bierdiajewa albo, inaczej to ujmując, fi lozofi cz-nych przesłanek ich propozycji etycznych, w ramach których zostanie także podjęta kwestia soborowości (w części 3. rozdziału III), w pewnym sensie stanowią podstawę do dalszych rozwinięć z zakresu fi lozofi i społecznej, uj-mowanej w jej dwóch odsłonach: demokratyzmu Wyszesławcewa i solidary-zmu Lewickiego.

W naszym przekonaniu układ taki tłumaczy się i broni swoją wewnętrzną logiką oraz istotnymi związkami ideowymi. Wyszesławcew wprost przyzna-je pierwszeństwo Bierdiajewowi w teorii etycznej, Lewicki zaś pozostaje pod znacznym – rzecz jasna, że nie wyłącznym – wpływem Wyszesławcewa. Za-nim jednak przejdziemy do bardziej szczegółowych uzasadnień poczyńmy jeszcze kilka ogólnych i wprowadzających uwag.

Opracowanie to nie rości sobie prawa do wyczerpującego ujęcia wszyst-kich aspektów fi lozofi i Wyszesławcewa. Zapewne możliwe są również inne podejścia. W niniejszej książce zostaną uwzględnione te elementy koncepcji etycznej, które w jakiś istotny sposób łączą się z fi lozofi ą społeczną. Z tego względu rozważania poniższe zgrupują się wokół problematyki religijnej i społecznej (a zatem będzie nas interesował Wyszesławcew jako myśliciel religijny i społeczny), a także nieco zaskakującej na tle rosyjskiej myśli fi lo-zofi cznej implikacji, a mianowicie rosyjskiej, religijnej apologii idei demokracji zachodniej. Jest to niewątpliwie stanowisko intrygujące i wręcz przewrotne w ramach fi lozofi i rosyjskiej, a zwłaszcza nurtu tzw. renesansu rosyjskiego, pozostającego pod dużym wpływem tradycji słowianofi lskiej.

Wyszesławcew twierdził, że nie istnieje swoista fi lozofi a rosyjska – tak jak nie istnieje żadna fi lozofi a ściśle narodowa, której „narodowość” w całości determinowałaby zarówno treść, jak i jej formę. Pozostaje natomiast niewąt-pliwym faktem rosyjskie (należy dodać: paralelnie do innych narodowości) podejście do przedmiotu fi lozofi i, czyli właściwe dla takiej a nie innej men-talności narodowej ujęcie problematyki ogólnofi lozofi cznej1. I przede wszyst-kim o rosyjską perspektywę będzie chodziło w niniejszej prezentacji fi lozofi i Wyszesławcewa – rosyjskiego fi lozofa podejmującego problemy ogólnoludz-kie. Dlatego też szczególny nacisk zostanie położony na specyfi cznie rosyj-skie „sensy” problematyki fi lozofi cznej, jakie myśliciel dostrzegał, a być może nawet częściej nimi obdarzał pojęcia, twierdzenia, wątki i „systemy” fi lozo-fi czne – chociażby uchodziły one za okcydentalistyczne par excellence. Za do-skonały przykład takiego zabiegu może posłużyć zbliżenie, jeśli wręcz nie utożsamienie, zasad zachodniej demokracji i rosyjskiej soborowości.

1 B.P. Wyszesławcew, Wiecznoje w russkoj fi łosofi i [w:] idem, Krizis industrialnoj kultury. Iz-brannyje soczinienija, Moskwa 2006, s. 617. Por. idem, O tym, co wieczne w fi lozofi i rosyjskiej. Wprowa-dzenie, przeł. M. Bohun [w:] Niemarksistowska fi lozofi a rosyjska. Antologia tekstów fi lozofi cznych XIX i pierwszej połowy XX wieku. Część druga, (red.) L. Kiejzik, Łódź 2002, s. 253.

11I. SOBOROWOŚĆ I JEJ WCIELENIA

Myśl fi lozofi czna Bierdiajewa wydaje się z kolei ważna, a przynajmniej pomocna dla sprawy pełniejszego zrozumienia stanowiska Wyszesławcewa – myśliciela zarazem mu bliskiego i dalekiego. Ten ostatni wszakże explicite powoływał się na Bierdiajewa jako etyka twórczości i niejednokrotnie – cho-ciaż niekiedy i polemicznie – odnosił się do tych samych kluczowych pojęć i zagadnień. Z tego względu rozdział poświęcony Bierdiajewowi może być potraktowany – niemniej z formalnego punktu widzenia mający charakter samodzielny – jako intelektualny i ideowy kontekst dla stanowiska Wysze-sławcewa (w pewnym sensie, rzeklibyśmy, znajomość fi lozofi i Wyszesław-cewa zakłada znajomość fi lozofi i Bierdiajewa). Bynajmniej nie chcemy przez to twierdzić, że myśl tego pierwszego jest w jakimkolwiek znaczeniu wtórna, bądź epigońska wobec dokonań Bierdiajewa (jest bowiem propozycją samo-dzielną!), ale – jak można przypuszczać – uznanie doniosłości tej propozycji, jak i każdej innej, jest w pełni możliwe dopiero w wyniku jej „umiejscowie-nia” względem stanowisk pokrewnych, którym coś istotnego zawdzięcza (ca-sus Bierdiajewa) lub które coś od niej zapożyczają (casus Lewickiego). Innymi słowy, wydaje się, że osiągnięcia i braki danej koncepcji są znacznie lepiej widoczne, jeśli zdołamy „ustawić” ją w konfi guracji komparatystycznej – i to nawet wtedy, gdy będziemy raczej próbowali doszukiwać się podobieństw niż różnic.

Jeśli natomiast chodzi o fi lozofi ę solidarystyczną Lewickiego, to w ramach tego studium można ją potraktować jako „domknięcie” omawianego zagad-nienia. I to nie tylko symboliczne zwieńczenie książki, ale także logiczne dopeł-nienie obranej drogi interpretacyjnej, a mianowicie wskazanie na wewnętrzne zróżnicowanie religijno-etyczno-społecznej idei (resp. koncepcji) soborowości, która wychodząc od akcentu wolnościowego (Bierdiajew), poszukując równo-wagi między wolnością i jednością (Wyszesławcew), będzie zmierzać w stro-nę stanowiska z wyraźnym akcentem jednościowym (Lewicki).

Rozważania poniższe będą siłą rzeczy krążyć wokół duchowych i etycz-nych podstaw życia społecznego. Niewątpliwie idea soborowości, którą czę-sto napotykamy wplecioną w kanwę myślenia Rosjan, niesie w sobie – jak podkreśla się – poważne zagrożenie w postaci „promocji” utopii totalitarnej, teokracji i fundamentalizmu, ale mimo to w niniejszym opracowaniu posta-ramy się wykazać, że takie niepożądane konsekwencje sobornosti wcale nie muszą, na mocy jakiejś wewnętrznej konieczności, wynikać w każdych histo-rycznie zmiennych okolicznościach2. Jak się bowiem zdaje, możliwe są rów-nież inne podejścia, sposoby rozumienia, a także rozwinięcia tego samego za-gadnienia. Spośród trzech przywoływanych fi lozofów takiej „totalistycznej” interpretacji najpełniej przeciwstawia się myśl społeczna głównego bohatera tych rozważań, a mianowicie Wyszesławcewa.

2 Por. A. de Lazari, Sobornost’ / Soborowość / Sobornost’ (Community / Universality) [w:] Idiei w Rossii / Idee w Rosji / Ideas in Russia. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, (red.) A. de Lazari, War-szawa 1999, t. 1, s. 376. Na centralność idei soborowości dla kultury rosyjskiej (nie tylko fi lozofi i religijnej), ale również na niebezpieczeństwo jej nadinterpretacji (mitologizacji) zwraca uwagę M. Broda, „Zrozumieć Rosję”? O rosyjskiej zagadce-tajemnicy, Łódź 2011, s. 454.

12 Wolność w jedności?

Można powiedzieć, iż w książce zaprezentowane zostaną trzy późne (scil. nieklasyczne) koncepcje soborowości, spośród których myśl Bierdiajewa re-prezentuje jej wersję antydemokratyczną, poglądy Wyszesławcewa prowadzą z kolei na pozycje prodemokratyczne (chociaż stanowią wynik dość skom-plikowanych doświadczeń życiowych, światopoglądowych i polityczno--taktycznych fi lozofa), Lewicki natomiast stara się w swym myśleniu niejako odnaleźć „nową drogę” – drogę „środka”, która przebiegałaby (przyznajmy, że niekiedy w sposób dość zawiły i niebezpieczny) gdzieś pomiędzy Scyllą „starej demokracji” i Charybdą „nowego totalizmu”3. Wśród wspomnianych propozycji, mocno osadzonych w problemach XX wieku (co może stanowić zarówno ich siłę, jak i słabość), niezmiennie intrygująca pozostaje prodemo-kratyczna opcja Wyszesławcewa – to dlatego wypracowywanemu przezeń „światopoglądowi fi lozofi cznemu” poświęcimy w tej pracy najwięcej miejsca.

Dwudziestowieczna fi lozofi a rosyjska na trwałe wkroczyła w krąg fi lozo-fi i europejskiej; zresztą nigdy nie była względem niej wyobcowana. Najpeł-niejsze zbliżenie i tym samym jej wejście w „krwiobieg idei” europejskich do-konały się na przełomie XIX i XX wieku w ramach tzw. rosyjskiego renesansu religijno-fi lozofi cznego4. Niemniej od samych swych początków – niezależnie od tego, w jakim punkcie czasu będziemy je umiejscawiać – myślenie rosyj-skie pozostawało częścią myślenia europejskiego. Z tą jednakże różnicą, iż od momentu zaistnienia pełnej i wyłącznej (jakże „zazdrosnej”!) dominacji marksizmu-leninizmu w ZSRR rodzima fi lozofi a rosyjska znalazła się w sen-sie dosłownym na obczyźnie: zarazem dalekiej i bliskiej, obcej i własnej. Do tego czasu – o czym świadczy dziewiętnastowieczna historia intelektualna Rosji – najczęściej mieliśmy do czynienia bądź to z emigracją wewnętrzną, która niekiedy przeradzała się w zewnętrzno-polityczną, bądź też z ofi cjalną myślą państwową. W tej nowej sytuacji rosyjscy fi lozofowie stali się niemalże z defi nicji politycznymi emigrantami, ale dzięki temu również aktywnymi uczestnikami życia intelektualnego Zachodu. A sytuacja taka ab extra stwa-rzała specyfi czne uwarunkowania dla rosyjskiego myślenia fi lozofi cznego. „Samoświadomość rosyjska – słusznie podkreśla Wasyl Zieńkowski – jest nierozerwalnie związana z problemem Zachodu i jego relacjami z Rosją – oznacza to zarówno naszą historyczną, jak i duchową nieodłączność od Zachodu”5. Jako Europejczycy, którzy znaleźli się w dość wyjątkowych okolicznościach historycznych, rosyjscy fi lozofowie tego czasu podejmowali i starali się prze-myśleć problemy rosyjskie, europejskie i ogólnoświatowe w kontekście przy-

3 Przez pojęcie „totalizm” rozumiemy organizację życia społecznego z wyraźną przewagą czynnika jedności i całości, a zatem w sensie ahistorycznym.

4 „Kultura rosyjska doby duchowego renesansu stanowiła błyskotliwe ukoronowanie rodzi-mego europeizmu, zmierzającego do syntezy wartości Zachodu i Wschodu” – pisał Aleksander A. Jermiczow (Filozofi a zachodnioeuropejska i fi lozofi a rosyjskiego renesansu, przeł. S. Mazurek, „Ar-chiwum Historii Filozofi i i Myśli Społecznej” 1998, nr 43, s. 149).

5 W.W. Zieńkowskij, Russkije myslitieli i Jewropa. Kritika jewropejskoj kultury u russkich myslitie-lej [w:] idem, Russkije myslitieli i Jewropa, Moskwa 1997, s. 137.

13I. SOBOROWOŚĆ I JEJ WCIELENIA

swojonych oraz wypracowanych przez nich samych tradycji fi lozofi cznych, odnosząc się przy tym zarówno do pojęć fi lozofi i europejskiej, jak i rosyjskiej.

Badanie fi lozofi i rosyjskiej („rosyjskiej idei”) – jak z kolei zauważa Wło-dzimierz Rydzewski – odsyła do samowiedzy jej zbiorowego twórcy, czyli rosyjskiej inteligencji6. Losy środowiska inteligenckiego zarówno jako grupy społecznej, jak i poszczególnych jej przedstawicieli muszą być zatem również ujęte w namyśle nad „drogami fi lozofi i rosyjskiej”. Jak wiadomo, w pierwszej połowie XX wieku całkowicie nowy, ale bynajmniej przez to nie mniej opre-syjny kontekst polityczno-historyczny, a nawet mocniej – bezpośrednia presja historii współokreślały myślenie Rosjan: historia nie dawała im o sobie zapo-mnieć. Nie pozostawiała też w spokoju ducha i umysłu bohaterów niniejszej książki: wybitnych przedstawicieli twórczej inteligencji początków XX wieku, i od pewnego czasu – wszak rewolucja wyznaczyła trwałą cezurę w ich życio-rysach – także emigracyjnej inteligencji rosyjskiej. Konteksty polityczne, spo-łeczne i kulturalne były nader ważnymi dla ich myślenia odniesieniami, sta-nowiły też doniosłe wyzwanie intelektualne. Jedną z prób przeciwdziałania właśnie politycznym, społecznym i kulturalnym skutkom zarówno kolekty-wizmu Wschodu, jak i indywidualizmu Zachodu (uogólniając i upraszczając ten złożony problem) stały się rozważania skupione wokół idei soborowości, a także jej etycznych i społecznych implikacji. Wspomniani fi lozofowie stanęli zatem w obliczu nowej sytuacji – duchowej i politycznej – która domagała się głębszego namysłu i zbliżenia – wydawałoby się, że tak nawzajem sobie odległych – zachodnioeuropejskich i rosyjskich perspektyw intelektualnych. Uznać zapewne można, że ta historyczna (a niekiedy po prostu – polityczna) gra, polegająca na przybliżaniu i oddalaniu dwóch wspomnianych tradycji, w sposób szczególny wyraziła się w świadomości bohaterów niniejszej książ-ki. Przyjmijmy więc, że w tym wypadku mamy do czynienia z próbą współ-myślenia podstaw współ-życia, czyli poszukiwaniem duchowych podstaw spo-łeczeństwa, które można by określić jako soborową z ducha kry t y k ę demokrac j i . Uczyńmy z tych słów nić przewodnią naszego wywodu.

Z powyższych też względów przedstawione poniżej rozważania składają się – co prawda, w sposób ograniczony przez sam „materiał badawczy” – na pewien projekt, któremu nieco na wyrost moglibyśmy nadać miano rosyjskiej fi lozofi i sobornosti7.

6 W. Rydzewski, Syndrom „rosyjskiej idei”, „Archiwum Historii Filozofi i i Myśli Społecznej” 1998, t. 43, s. 118.

7 Oczywiście możliwe są także inne konfi guracje stanowisk odwołujących się do „fi lozofi i sobornosti” – jak chociażby czyni to Sławomir Mazurek, gdy w ramach „rosyjskiego liberalizmu porewolucyjnego” zestawia Wyszesławcewa z takimi ważnymi dla rosyjskiej fi lozofi i postaciami, jak: S.I. Hessen, S.L. Frank i G.P. Fiedotow (przy czym podkreśla bliskość Wyszesławcewowskiej wersji neoliberalizmu do Hessenowskiego socjalizmu prawnego; czego – dodajmy – już w 1953 roku w trakcie polemiki z Wyszesławcewem domagał się Mark Wiszniak, por. niżej rozdz. IV, 5, przyp. 101). S. Mazurek, Przedmowa: rosyjski liberalizm i zmierzch rewolucyjnej utopii [w:] S. Hessen, Państwo prawa i socjalizm, przeł. S. Mazurek, Warszawa 2003, s. V, XX, XXIII.

BIBLIOGRAFIA

I. TEKSTY ŹRÓDŁOWE

Bierdiajew N.A., Aleksiej Stiepanowicz Chomiakow, Moskwa 1912.Bierdiajew N.A., A.S. Chomiakow kak fi łosof [w:] idem, Tipy rieligioznoj mysli w Rossii,

Paris 1989 (Sobranije soczinienij, t. 3).Bierdiajew N.A. [Berdiaeff N.], Au seuil de la nouvelle époque, przeł. D. Olivier, Paris

1947. Bierdiajew M., Autobiografi a fi lozofi czna, przeł. H. Paprocki, Kęty 2002.Bierdiajew N.A., Carstwo Bożije i carstwo kiesarija, „Put’” 1925, nr 1, s. 24–45 [reprint:

Put’. Organ russkoj rieligioznoj mysli, kniga 1 (I–VI), Moskwa 1992] (wyd. pol.: Kró-lestwo Boże i królestwo cesarza [w:] M. Bierdiajew, Głoszę wolność. Wybór pism, przeł. H. Paprocki, Warszawa 1999).

Bierdiajew N.A., Carstwo ducha i carstwo kiesarija [w:] idem, Duch i riealnost’, Moskwa 2006 (wyd. pol.: Królestwo Ducha i królestwo cesarza, przeł. H. Paprocki, Kęty 2003).

Bierdiajew N.A. [Berdiaeff N.], Conception chrétienne et conception marxiste de l’histoire [w:] idem, Christianisme. Marxisme. Conception chrétienne et conception marxiste de l’histoire, présentation et traduction Laurent Gagnebit, Paris 1975.

Bierdiajew M., Człowiek i maszyna. Problem socjologii i metafi zyki techniki, przeł. E. Ma-tuszczyk, „Idea – Studia nad strukturą i rozwojem pojęć fi lozofi cznych”, VII, Bia-łystok 1995, s. 49–67.

Bierdiajew N.A., Driewo żyzni i driewo poznanija (rec.), „Put’” 1929, s. 18, s. 88–106. Bierdiajew M., Egzystencjalna dialektyka Boga i człowieka, przeł. H. Paprocki, Kęty 2004

(wyd. ros.: Ekzistiencialnaja dialektika bożestwiennogo i czełowieczeskogo [w:] idem, O naznaczenii czełowieka. Ekzistiencialnaja dialektika bożestwiennogo i czełowieczeskogo, Moskwa 1993).

Bierdiajew N.A., Emmanuel Mounier. Revolution personaliste et communautaire (rec.), „Put’” 1935, nr 49, s. 88–91.

Bierdiajew M., Filozofi a nierówności. Listy do nieprzyjaciół. Rzecz o fi lozofi i społecznej, przeł. J. Chmielewski, Kęty 2006.

Bierdiajew M., Filozofi a wolności, przeł. E. Matuszczyk, Białystok 1995.[Bierdiajew N.A.], Fiłosofskij diebjut N.A. Bierdiajewa, (oprac.): M.A. Kolierow, „Wopro-

sy fi łosofi i” 1993, nr 4, s. 150–156.Bierdiajew N.A., Fiłosofi ja swobodnogo ducha. Problematika i apołogija christianstwa, cz. 1,

Paris 1927.Bierdiajew N.A., Gienieralnaja linija sowietskoj fi łosofi i i woinstwujuszczyj atieizm, „Put’”

1932, nr 34 (Priłożenije k żurnału „Put’”), s. 1–28.

280 Wolność w jedności?

Bierdiajew N.A., Iz etjudow o Jakowie Beme: Etjud I: Uczenije ob Ungrund’ie i swobodie, „Put’” 1930, nr 20, s. 47–79.

Bierdiajew N.A., Iz razmyszlenij o tieodicieje, „Put’” 1927, nr 7, s. 50–62.Bierdiajew M., Los człowieka we współczesnym świecie [w:] idem, Nowe Średniowiecze. Los

człowieka we współczesnym świecie, przeł. H. Paprocki, Warszawa 2003.Bierdiajew N.A., Marksizm i rieligija. Rieligija kak orudije gospodstwa i ekspluatacii [w:]

N. Bierdiajew, W. Iljin, S. Frank, Christianstwo, atieizm i sowriemiennost’, Paris 1969 (wyd. pol.: Marksizm i religia, [brak nazwiska tłumacza], Poznań 1984).

Bierdiajew M., Niewola i wolność człowieka. Zarys fi lozofi i personalistycznej, przeł. H. Pa-procki, Kęty 2003.

Bierdiajew N.A., Nowoje rieligioznoje soznanije i obszczestwiennost’, Moskwa 1999. Bierdiajew N.A., Nowaja kniga o Ja. Beme (rec.), „Put’” 1929, nr 18, s. 116–122.Bierdiajew N.A., O dostoinstwie christianstwa i niedostoinstwie christian, Paris–Warsza-

wa, 1928 (seria: „Christianstwo, atieizm i sowriemiennost’”, nr 1).Bierdiajew M., O duchowej burżuazji [w:] idem, Głoszę wolność. Wybór pism, przeł. H. Pa-

procki, Warszawa 1999. Bierdiajew M., O przeznaczeniu człowieka. Zarys etyki paradoksalnej, przeł. H. Paprocki,

przekład przejrzał i uzupełnił W. Polanowski, Kęty 2006.Bierdiajew N.A., Otwiet’ na pismo monarchista, „Put’” 1926, nr 3, s. 108–111 [reprint:

Put’. Organ russkoj rieligioznoj mysli, kniga 1 (I–VI), Moskwa 1992].Bierdiajew N.A., Padienije swiaszczennogo russkogo carstwa. Publicistika 1914–1922, Mos-

kwa 2007.Bierdiajew N.A., Piersonalizm i marksizm, „Put’” 1935, nr 48, s. 3–19.Bierdiajew N.A., Prawda i łoż kommunizma (K ponimaniju rieligii kommunizma), „Put’”

1931, nr 30, s. 3–34.Bierdiajew M., Problemy komunizmu, przeł. M. Reutt, Warszawa 1937.Bierdiajew M., Rosyjska idea, przeł. J.C. – S.W., Warszawa 1999 (wyd. ros.: Russkaja

idieja [w:] idem, Samopoznanije. Soczinienija, Moskwa 2008). Bierdiajew M., Rozważania o egzystencji. Filozofi a samotności i wspólnoty, przeł. H. Papro-

cki, Kęty 2002 (wyd. ros.: Ja i mir ob’jektow. Opyt fi łosofi i odinoczestwa i obszczenija [w:] idem, Duch i riealnost’, Moskwa 2006).

Bierdiajew N.A., Rycar niszczety [w:] L. Blua, Krow’ biedniaka. Tołkowanije obszczich miest. Dusza Napolieona. Izbrannaja proza, Moskwa 2005.

Bierdiajew N.A., Smysł istorii [w:] idem, Smysł istorii. Nowoje sriedniewiekow’je, Moskwa 2002 (wyd. pol.: Sens historii. Filozofi a losu człowieka, przeł. H. Paprocki, Kęty 2002).

Bierdiajew N.A., Smysł tworczestwa. Opyt oprawdanija czełowieka [w:] idem, Fiłosofi ja tworczestwa, kultury i iskusstwa, t. 1, Moskwa 1994 (wyd. pol.: Sens twórczości. Próba usprawiedliwienia człowieka, przeł. H. Paprocki, Kęty 2001).

Bierdiajew N.A., Subiektiwizm i indywidualizm w obszczestwiennoj fi łosofi i. Kriticzeskij etiud o N.K. Michajłowskom, Moskwa 2008.

Bierdiajew N.A., Sud’ba Rossii. Opyty po psichołogii wojny i nacionalnosti [w:] idem, Pa-dienije swiaszczennogo russkogo carstwa, Moskwa 2007.

Bierdiajew M., Zarys metafi zyki eschatologicznej. Twórczość i uprzedmiotowienie, przeł.W. i R. Paradowscy, Kęty 2004.

Bierdiajew M., Zbawienie i twórczość [w:] idem, Głoszę wolność. Wybór pism, przeł. H. Pa-procki, Warszawa 1999.

Bierdiajew N.A., Żurnał „Esprit” i duchowno-socialnyja iskanija francuzkoj mołodieży, „Put’” 1933, nr 39, s. 78–82.

Bierdiajew M., Źródła i sens komunizmu rosyjskiego, przeł. H. Paprocki, Kęty 2005.

281BIBLIOGRAFIA

Lewickij S.A., Bierdiajew: prorok ili jeretik? [w:] Bierdiajew: pro et contra, (red.) A.A. Jermi-czow, t. 1, Sankt-Pietierburg 1994.

Lewickij S.A., Boris Pietrowicz Wyszesławcew [w:] B.P. Wyszesławcew, Soczinienija, Moskwa 1995.

Lewickij S.A., Istoki i pierspiektiwi swobody (na Zapadie i w Rossii), „Kontinent” 1977, nr 14, s. 201–227.

Lewickij S.A., O pariżskoj notie, „Nowoje russkoje słowo”, 18 września 1983, s. 8.Lewickij S.A., Ob odnoj błagorodnoj utopii, „Posev” 1980, nr 1, s. 73–76. Lewickij S.A., Oczerki po istorii russkoj fi łosofi i [w:] idem, Tragedija swobody. Izbrannyje

proizwiedienija, Moskwa 2008.Lewickij S.A., Priedisłowije ko wtoromu izdaniju [w:] B.P Wyszesławcew (B. Pietrow),

Fiłosofskaja niszczeta marksizma, Frankfurt am Main 1957 (przedruk w: Wyszesław-cew B.P., Krizis industrialnoj kultury. Izbrannyje soczinienija, Moskwa 2006).

Lewickij S.A., Swoboda i otwietstwiennost’: „Osnowy organiczeskogo mirowozzrienija”. Sta-tji o solidarizmie, Moskwa 2003.

Lewickij S.A., Tragedija swobody. Izbrannyje proizwiedienija, Moskwa 2008 (tom zawiera: Osnowy organiczeskogo mirowozzrienija, Tragedija swobody, Oczerki po istorii russkoj fi łosofskoj i obszczestwiennoj mysli, t. 1–2 oraz recenzje tych dzieł).

Lewickij S.A., Tragedija swobody. Soczinienija, t. 1, Moskwa 1995.Lewickij S.A., Tragedija swobody – sowriemiennyj wariant, „Kontinent” 1975, nr 5, s. 115–

130.Wyszesławcew B.P., Biessmiertije, pieriewopłoszczenije i woskriesienije [w:] Christianstwo

i induizm. Sbornik statiej, Moskwa 1994.Wyszesławcew B.P., Bogoostawliennost’, „Put’” 1939–1940, nr 61, s. 15–21.Wyszesławcew B.P., Christianstwo i socialnyj wopros. Probliema bogatstwa i biednosti, Pa-

ris 1929 (seria: „Christianstwo, atieizm i sowriemiennost’”, nr 9).Wyszesławcew B.P. [Vycheslavzeff B.], Descartes et la philosophie moderne [w:] J. Mari-

tain, B. Vycheslavzeff, Descartes, Textes suivis de débats au Studio franco-russe, „Cahiers de la Quinzaine”, Paris 1931.

Wyszesławcew B.P., Dostojewskij o ljubwi i bessmierti (nowyj fragment) [w:] Russkij Eros, ili fi łosofi ja ljubwi w Rossii, (red.) W.P. Szestakow, Moskwa 1991.

Wyszesławcew B.P., Dwa puti socialnogo dwiżenija, „Put’” 1926, nr 4, s. 96–105 [reprint: Put’. Organ russkoj rieligioznoj mysli, kniga 1 (I–VI), Moskwa 1992].

Wyszesławcew B.P., Etika Fichtie. Osnowy prawa i nrawstwiennosti w sistiemie transcien-dentalnoj fi łosofi i, Moskwa 1914.

Wyszesławcew B.P., Etika prieobrażennogo Erosa [w:] idem, Krizis industrialnoj kultury. Izbrannyje soczinienija, Moskwa 2006.

Wyszesławcew B.P., Etika prieobrażennogo Erosa. Wiecznoje w russkoj fi łosofi i, Moskwa 1994.

Wyszesławcew B.P., Etika sublimacii kak prieodolienije moralizma, „Put’” 1930, s. 3–24.Wyszesławcew B.P., Fiłosofskaja niszczeta marksizma [w:] idem, Krizis industrialnoj kultu-

ry. Izbrannyje soczinienija, Moskwa 2006.Wyszesławcew B.P., G. Gurvitch. „L’Idée du droit social” (rec.), „Put’” 1934, nr 43, s. 78–

82.Wyszesławcew B.P., Kommentirowanyj konspiekt knigi W. Rozanowa „Wielikij inkwizitor”,

(oprac.) T.I. Błagowa, O.S. Pugaczow, „Woprosy fi łosofi i” 1996, nr 6, s. 134–140. Wyszesławcew B.P., Krizis industrialnoj kultury. Marksizm, nieosocializm, nieoliberalizm

[w:] idem, Krizis industrialnoj kultury. Izbrannyje soczinienija, Moskwa 2006.

282 Wolność w jedności?

Wyszesławcew B.P., Krizis industrialnoj kultury. Izbrannyje soczinienija, Moskwa 2006 (tom zawiera: Etika prieobrażennogo Erosa. Fiłosofskaja niszczeta marksizma, Krizis in-dustrialnoj kultury, Wiecznoje w russkoj fi łosofi i oraz recenzje tych dzieł i literaturę polemiczną).

Wyszesławcew B.P., Mif o griechopadienii, „Put’” 1932, nr 34, s. 3–18.Wyszesławcew B.P., Moi dni s K.A. Korowinym, „Nowyj żurnał” 1955, nr XL, s. 153–167.Wyszesławcew B.P., Nicolai Hartmann. „Das Problem des geistigen Seins” (rec.), „Put’”

1933, nr 40, s. 72–77. Wyszesławcew B.P., Obraz Bożij w griechopadienii, „Put’” 1938, nr 55, s. 24–40.Wyszesławcew B.P., Obraz Bożij w suszczestwie czełowieka, „Put’” 1935, nr 49, s. 48–71.Wyszesławcew B.P., O nieczustwii i nieponimanii tragizma. Otwiet’ g. Rastorgujewu,

„Put’” 1933, nr 38, s. 82–83.Wyszesławcew B.P., Otwiet moim kritikam [w:] idem, Krizis industrialnoj kultury. Izbran-

nyje soczinienija, Moskwa 2006 (pierwodruk: „Nowyj żurnał” 1954, nr XXXVIII, s. 246–262).

Wyszesławcew B.P., O tym, co wieczne w fi lozofi i rosyjskiej. Wprowadzenie, przeł. M. Bo-hun [w:] Niemarksistowska fi lozofi a rosyjska. Antologia tekstów fi lozofi cznych XIX i pierwszej połowy XX wieku. Część druga, (red.) L. Kiejzik, Łódź 2002.

Wyszesławcew B.P., Paradoksy kommunizma, „Put’” 1926, nr 3, s. 83–90 [reprint: Put’. Organ russkoj rieligioznoj mysli, kniga 1 (I–VI), Moskwa 1992].

Wyszesławcew B.P., Probliema włastii i jeja rieligioznyj smysł, „Put’” 1934, nr 42, s. 3–21.Wyszesławcew B.P., Rieligija i bezrieligioznost’ [w:] B.Wyszesławcew, N. Bierdiajew,

L. Karsawin, W. Zieńkowskij, S. Frank, N. Łosskij, N. Arseniew, Probliemy russkogo rieligioznogo soznanija. Sbornik statiej, Berlin 1924.

Wyszesławcew B.P., Russkaja stichija u Dostojewskogo, Berlin 1923.Wyszesławcew B.P., Russkij nacionalnyj charaktier, „Woprosy fi łosofi i” 1995, nr 6,

s. 112–121. Wyszesławcew B.P., Sierdce w christianskoj i indyjskoj mistikie, „Woprosy fi łosofi i” 1990,

nr 4, s. 62–87.Wyszesławcew B.P., S.L. Frank. Duchownyje osnowy obszczestwa. Wwiedienije w socialnu-

ju fi łosofi ju (rec.), „Put’” 1930, nr 20, s. 107–111.Wyszesławcew B.P., Soczinienija, Moskwa 1995.Wyszesławcew B.P., Tragiczeskaja tieodicieja, „Put’” 1928, nr 9, s. 14–32.Wyszesławcew B.P., Tragizm wozwyszennogo i spiekulacija na poniżenije, „Put’” 1932, nr

36 (Priłożenije k żurnału „Put’”), s. 1-16. Wyszesławcew B.P., Wiecznoje w russkoj fi łosofi i [w:] idem, Krizis industrialnoj kultury.

Izbrannyje soczinienija, Moskwa 2006. Wyszesławcew B.P., Wiera, niewierije i fanatizm, Paris–Warszawa 1928 (seria: „Chri-

stianstwo, atieizm i sowriemiennost’”, nr 2). Wyszesławcew B.P., Wnuszenije i religija, „Put’” 1930, nr 21, s. 63–75.Wyszesławcew B.P., Zakat Jewropy (Ob Oswaldie Szpenglierie) [w:] N.A. Bierdiajew, Pa-

dienije swiaszczennogo russkogo carstwa. Publicistika 1914–1922, Moskwa 2007. Wyszesławcew B.P., Znaczenije sierdca w rieligii, „Put’” 1925, nr 1, s. 59–73 [reprint:

Put’. Organ russkoj rieligioznoj mysli, kniga 1 (I–VI), Moskwa 1992].

283BIBLIOGRAFIA

II. OPRACOWANIA, LITERATURA POLEMICZNA I LITERATURA DODATKOWA

Agamben G., Czas, który pozostaje, przeł. S. Królak, Warszawa 2009.Aleksiejew N.N., B.P. Wyszesławcew, „Wiestnik RSChD” 1954, nr 35, s. 42–45. Aleksiejew N.N., Christianstwo i idieja monarchii, „Put’” 1927, nr 6, s. 13–24 [reprint:

Put’. Organ russkoj rieligioznoj mysli, kniga 1 (I–VI), Moskwa 1992].Aleksiejew N.N., Idieja „ziemnogo grada” w christianskom wierouczenii, „Put’” 1926, nr 5,

s. 15–31 [reprint: Put’. Organ russkoj rieligioznoj mysli, kniga 1 (I–VI), Moskwa 1992].Andreyev C., Generał Własow i Rosyjski Ruch Wyzwoleńczy, przeł. M. Urbański, War-

szawa 1990.Archiw B.P. Wyszesławcewa, „Wiestnik RSChD” 1954, nr 35, s. 47–49. Arżakowskij A., Żurnał „Put’” (1924-1940). Pokolienije russkich rieligioznych myslitieliej

w emigracii, Kijew 2000.Św. Augustyn, Solilokwia, przeł. A. Świderkówna [w:] idem, Dialogi fi lozofi czne, Kra-

ków 1999.Augustyn L., Eros religii, Eros fi lozofi i. Symbolika „erotyczna” i przezwyciężenie „…izmów”

w fi lozofi i Borysa P. Wyszesławcewa [w:] Symbol w kulturze rosyjskiej, (red.) K. Duda i T. Obolevitch, Kraków 2010.

Augustyn L., Homo socialis. O narodzinach człowieka demokratycznego z ducha soborowości (w ujęciu Borysa Wyszesławcewa), „ΣΟΦΙΑ. Pismo Filozofów Krajów Słowiańskich” 2010, nr 10, s. 89–99.

Augustyn L., Myślenie z wnętrza objawienia. Studium fi lozofi i Siemiona L. Franka, Kraków 2003.

Augustyn L., Postęp i zbawienie (przeczucie dobra a rosyjskie zmagania ze złem świata) [w:] Filozofi a w kulturach krajów słowiańskich, (red.) A.L. Zachariasz, Z. Stachowski, Rze-szów 2007.

Augustyn L., Utopia and history. Some remarks about Nikolai Berdjaev’s struggle with histo-ry, „Studies in East European Thought” 2010, nr 62, s. 71–79.

Augustyn L., Zagadnienie etyczne w ewolucji „od marksizmu do idealizmu”. S.L. Frank – przykład nie tylko indywidualny [w:] Między reformą a rewolucją, (red.) W. Rydzewski, A. Ochotnicka, Kraków 2004.

Badiou A., Święty Paweł. Ustanowienie uniwersalizmu, przeł. J. Kutyła i P. Mościcki, Kra-ków 2007.

Baudouin Ch., Psychologie de la suggestion et l’autosuggestion, Paris 1924.Bibliographie des oeuvres de Lev Karsavine, établie par A. Klementiev, Paris 1994.Bierdiajew L., Zawód: żona fi lozofa, przeł. H. Paprocki, Kęty 2004.Bohman J., Rehg W., Introduction [w:] Deliberative Democracy. Essays on Reason and Poli-

tics, (red.) J. Bohman i W. Rehg, Cambridge–London 1999.Bohun M, Kontrrewolucja kulturalna Mikołaja Bierdiajewa [w:] Panorama myśli kontrre-

wolucyjnej, (red.) J. Bartyzel, M. Bohun, J. Goćkowski, A. Woźniak, Pułtusk–Toruń 2007.

Św. Bonawentura, O tajemnicy Trójcy [w:] idem, O wiedzy Chrystusa. O tajemnicy Trójcy, przeł. M. Olszewski, Kęty 2006.

Bratstwo Swiatoj Sofi i. Materiały i dokumenty. 1923–1939, (red.) N.A. Struwe, Moskwa––Paris 2000.

Broda M., „Zrozumieć Rosję”? O rosyjskiej zagadce-tajemnicy, Łodź 2011.

284 Wolność w jedności?

Burnham J., Rewolucja manadżerska, przeł. J. Horzelski, Paryż 1958. Burt P.V., Russian Philosophy without Apology [w:] B.P. Vysheslavtsev, The Eternal in

Russian Philosophy, przeł. P.V. Burt, Michigan 2002.Calian C.S., The Signifi cance of Eschatology in the Thoughts of Nicolas Berdyaev, Leiden

1965.Chaubet F., Paul Desjardins et les Décades de Pontigny, Villeneuve d’Ascq 2009. Chomiakow A., Jeszcze kilka słów prawosławnego chrześcijanina na temat wyznań za-

chodnich z powodu licznych publikacji religijnych, łacińskich i protestanckich, przeł.M. Kwaśnicka [w:] Niedokończona dyskusja… Dziewiętnastowieczna polemika katolicko--prawosławna między Iwanem Gagarinem SJ i Aleksym S. Chomiakowem, (red.) L. Au-gustyn, M. Kwaśnicka, Kraków 2008.

Chomiakow A., List do redaktora „L’Union Chrétienne” o znaczeniu słów „katolicki” i „so-borowy”. W związku z wystąpieniem ojca Gagarina, jezuity, przeł. J. Dobieszewski [w:] Niedokończona dyskusja… Dziewiętnastowieczna polemika katolicko-prawosławna mię-dzy Iwanem Gagarinem SJ i Aleksym S. Chomiakowem, (red.) L. Augustyn, M. Kwaś-nicka, Kraków 2008.

Chomiakow A.S., Połnoje sobranije soczinienij, t. 1, Moskwa 1900.Chorużyj S.S., Poslie pierierywa. Puti russkoj fi łosofi i, Sankt-Pietierburg 1994.Clément O., Berdiaev. Un philosophe russe en France, Paris 1991.Copleston Fr., Historia fi lozofi i, przeł. B. Chwedeńczuk, t. 10: Filozofi a rosyjska, Warsza-

wa 2009.Crone A.L., Eros and Creativity in Russian Religious Renewal: the Philosophers and the

Freudians, Leiden–Boston 2010.Czernyj Ju.Ju., Fiłosofi ja poła i ljubwi N.A. Bierdiajewa, Moskwa 2004.Descartes R., Medytacje o pierwszej fi lozofi i, przeł. M. i K. Ajdukiewiczowie, Kęty 2001.Dienikie Ju., Socializm i choziajstwiennaja diemokratija [w:] B.P. Wyszesławcew, Krizis

industrialnoj kultury. Izbrannyje soczinienija, Moskwa 2006 (pierwodruk: „Nowyj żurnał” 1953, nr XXXIV, s. 279–286).

Dmitrijewa N., Russkoje nieokantianstwo: „Marburg” w Rossii, Moskwa 2007.Dobieszewski J., Byt i сущее w fi lozofi i Włodzimierza Sołowjowa, „Przegląd Filozofi czno-

-Literacki” 2002, nr 2, s. 89–117.Dobieszewski J., Komunizm rosyjski oczami Mikołaja Bierdiajewa [w:] Fenomen rosyjskiego

komunizmu. Geneza, konteksty, konsekwencje, (red.) B. Brzeziński, Poznań 2010.Dobieszewski J., Włodzimierz Sołowjow. Studium osobowości fi lozofi cznej, Warszawa 2002.Dostojewski F., Biesy, przeł. A. Pomorski, Kraków 2010.Dostojewski F., Bracia Karamazow, przeł. A. Pomorski, Kraków 2004.Dryzek J.S., Deliberative Democracy and Beyond. Liberals, Critics, Contestations, Oxford

2009.Duchownyja zadaczi russkoj emigracii. (Ot redakcii), „Put’” 1925, nr 1, s. 3–7 [reprint: Put’.

Organ russkoj rieligioznoj mysli, kniga 1 (I–VI), Moskwa 1992]. Dupré L., Inny wymiar, przeł. S. Lewandowska-Głuszyńska, Kraków 2003.Duszin O.E., „Russkij” Kuzanskij: tradicii, sowriemiennost’, pierspiektiwy [w:] Coincidentia

oppositorum. Ot Nikołaja Kuzanskogo do Nikołaja Bierdiajewa, Sankt-Pietierburg 2010. Fiedotow G.P., Nasza diemokratija [w:] idem, Połnoje sobranije soczinienij w czetyriech to-

mach, t. 3: Tiażba o Rossii, Paris 1982.Fiedotow G.P., Osnowy christianskoj diemokracii [w:] idem, Połnoje sobranije soczinienij

w czetyriech tomach, t. 3: Tiażba o Rossii, Paris 1982.Fiedotow G.P., Sobranije soczinienij w dwienadcati tomach, t. 12: Pisma G.P. Fiedotowa

i pisma razlicznych lic k niemu. Dokumenty, Moskwa 2008.

285BIBLIOGRAFIA

Fiłonowa L.G., Boris Pietrowicz Wyszesławcew [w:] Russkije fi łosofy. Antołogija, (red.) A.L. Dobrochotow, S.B. Niewolin, L.G. Fiłonowa, Moskwa 1993.

Fłorowskij G., Wostocznyje otcy Cerkwi, Moskwa 2005.Gajdenko P.P., Paradoksy swobody w uczenii Fichtie, Moskwa 1990. Gajdenko P.P., Władimir Sołowjew i fi łosofi ja Sieriebrianogo wieka, Moskwa 2001. Galewicz W., N. Hartmann, Warszawa 1987. Garewicz J., Wprowadzenie w metafi zykę Jakuba Böhmego [w:] idem, Wokół fi lozofi i niemie-

ckiej. Wybór pism, Warszawa 2003.Gawriuszin N.K., B.P. Wyszesławcew i jego „fi łosofi ja sierdca”, „Woprosy fi łosofi i” 1990,

nr 4, s. 55–61.Gollerbach Je., K niezrimomu gradu. Religiozno-fi łosofskaja gruppa „Put’” (1910–1919)

w poiskach nowoj russkoj identicznosti, Sankt-Pietierburg 2000.Gorbunow W.W., Idieja sobornosti w russkoj rieligioznoj fi łosofi i (piat’ izbrannych portrie-

tow), Moskwa 1994.Górka S., O tendencjach do liberalizacji rosyjskiego socjalizmu oraz do socjalizacji liberalizmu

na przełomie XIX i XX wieku [w:] Filozofi a rosyjska wobec problemów modernizacyjnych, (red.) W. Rydzewski, M. Bohun, Kraków 1999.

Gułyga A., Russkaja idieja i jejo tworcy, Moskwa 2003.Gurvitch G. La Technocratie est-elle un effet inévitable de l’industrialisation? [w:] Industria-

lisation et technocratie, recueil publié sous direction de George Gurvitch, Paris 1949.Halévy É., Historie du socialisme européen, Paris 2006.[Hartmann N.] Gartman N., Etika, przeł. A.B. Głagoliew, Sankt-Pietierburg 2002.Hartmann N., Systematyczna autoprezentacja [w:] idem, Myśl fi lozofi czna i jej historia. Sy-

stematyczna autoprezentacja, przeł. J. Garewicz, Toruń 1994.Hayek F.A. von, Nadużycie rozumu, przeł. Z. Siembierowicz, Warszawa 2002. Hegel G.W.F., Encyklopedia nauk fi lozofi cznych, przeł. Ś.F. Nowicki, Warszawa 1990.Held D., Modele demokracji, przeł. W. Nowicki, Kraków 2010.Hercen A., Końce i początki [w:] idem, Pisma fi lozofi czne, t. 2, przeł. W. Bieńkowska,

Warszawa 1966.Historia Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). Krótki kurs, Warszawa

1949. Iłarion (Metropolita), Słowo o Prawie i łasce [w:] Słowo o Bogu i człowieku. Myśl religijna

Słowian Wschodnich doby staroruskiej, wybrał, przełożył i opracował R. Łużny, Kra-ków 1995.

Jacobi J., Psychologia C.G. Junga, przeł. S. Łypacewicz, Warszawa 1993.Jakowienko B.W., Istorija russkoj fi łosofi i, przeł. M.F. Sołoduchina, Moskwa 2003.Janowskij W.S., Polja Elisejskije, New York 1983.Jerina Je.B., B.P. Wyszesławcew, Moskwa, Rostow-na-Donu 2006.Jermiczow A.A., Filozofi a zachodnioeuropejska i fi lozofi a rosyjskiego renesansu, przeł. S. Ma-

zurek, „Archiwum Historii Filozofi i i Myśli Społecznej” 1998, nr 43, s. 149–156.Jermiczow A.A., Rieligiozno-fi łosofskoje obszczestwo w Pietierburgie (1907–1917). Chronika

zasiedanij, Sankt-Pietierburg 2007.Jermiczow A.A., Sużdienija N.A. Bierdiajewa o „russkom kulturnom rieniesansie” i nasto-

jaszczeje znaczenije etogo termina [w:] Imperija i rieligija. K 100-letiju Pietierburskich rieligiozno-fi łosofskich sobranij 1901–1903 gg., (red.) A.W. Karpow, A.I. Tafi ncew, Sankt-Pietierburg 2006.

Jesuałow I.A., Sobornost’ w fi łosofi i A.S. Chomiakowa i sowriemiennaja Rossija [w:] A.S. Chomiakow – myslitiel’, poet, publicist. Sbornik statjew po materiałam mieżdunarodnoj

286 Wolność w jedności?

naucznoj konfi eriencii, sostojawsziejsja 14–17 aprielja 2004 goda w g. Moskwie w Litiera-turnoj Institutie im. M. Gor’kogo, (red.) B.N. Tarasow, t. 2, Moskwa 2007.

Jewłampijew I.I., Istorija russkoj mietafi ziki w XIX–XX wiekach. Russkaja fi łosofi ja w pois-kach Absoliuta, cz. 1, Sankt-Pietierburg 2000.

Juriewskij E., O „krizisie” industrialnoj kultury [w:] B.P. Wyszesławcew, Krizis indu-strialnoj kultury. Izbrannyje soczinienija, Moskwa 2006 (pierwodruk: „Socialisticze-skij wiestnik” 1953, nr 7–8 (663), s. 138–141).

Karpowicz M., Po powodu knigi B.P. Wyszesławcewa [w:] B.P. Wyszesławcew, Krizis in-dustrialnoj kultury. Izbrannyje soczinienija, Moskwa 2006 (pierwodruk pod tytułem: Kommentari, „Nowyj żurnał” 1953, nr XXXV, s. 288–295).

Karpowicz M., Priedisłowije [w:] B.P. Wyszesławcew, Krizis industrialnoj kultury. Izbran-nyje soczinienija, Moskwa 2006 (pierwodruk: B.P. Wyszesławcew, Krizis industrial-noj kultury. Marksizm, nieosocializm, nieoliberalizm, New York 1953).

Karsawin L.P., Otwiet na statju N.A. Bierdiajewa o „Jewrazijcach” [w:] Bierdiajew: pro et contra, (red.) A.A. Jermiczow, t. 1, Sankt-Pietierburg 1994.

Kindersley R., The First Russian Revisionists. A Study of Legal Marxism in Russia, London 1962.

Kirk G.S., Raven J.E., Schofi eld M., Filozofi a przedsokratejska, przeł. J. Lang, Warszawa–Poznań 1999.

Kline G.L., Religious and Anti-Religious Thought in Russia, Chicago–London 1968.Kołakowski L., Główne nurty marksizmu. Powstanie – rozwój – rozkład, Londyn 1988.Koyré A., La Philosophie de Jacob Boehme, Paris 1929.Krasicki J., Bogoczłowieczeństwo i humanizm [w:] idem, Przeciw nicości. Eseje, Kraków

2002.Krasicki J., Symbolizm fi lozofi czny Mikołaja Bierdiajewa [w:] Symbol w kulturze rosyjskiej,

(red.) K. Duda, T. Obolevitch, Kraków 2010.Król M., Filozofi a polityczna, Kraków 2008.Kuty M., Fenomen erosa w rosyjskim renesansie religijnym [w:] Symbol w kulturze rosyjskiej,

(red.) K. Duda, T. Obolevitch, Kraków 2010. Kuty M., Metafi zyka Erosa w ujęciu Borysa Wyszesławcewa [w:] Rosyjska metafi zyka religij-

na, (red.) T. Obolevitch, W. Kowalski, Tarnów 2009.Lambropoulos V., The Tragic Idea, London 2006.Lazari de A., Sobornost’ / Soborowość / Sobornost’ (Community / Universality) [w:] Idiei

w Rossii / Idee w Rosji / Ideas in Russia. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, (red.) A. de Lazari, t. 1, Warszawa 1999.

Lazariew W.W., Eticzeskaja mysl’ w Giermanii i Rossii. Osmyslienije fi chtieanstwa russkimi fi łosofami konca XIX–naczała XX wieka, Moskwa 2006.

Lazariew W.W., Ob eticzeskom osmyslenii fi łosofi i Fichtie w Rossii w konce XIX – naczale XX wieka [w:] Fiłosofi ja Fichtie w Rossii, (red.) W.F. Pustarnakow, Sankt-Pietierburg 2000.

Lenin W., Dzieła wszystkie, t. 42, 43, Warszawa 1988.Levinson R.B., In Defence of Plato, Cambridge 1953.Lowrie D.A., Rebelious Prophet. A Life of Nicolai Berdyaev, New York 1960.Łosskij N.O., Istorija russkoj fi łosofi i, Moskwa 1991. Łosskij N.O. , Riecienzija na „Etiku prieobrażennogo Erosa” [w:] B.P. Wyszesławcew, Kri-

zis industrialnoj kultury. Izbrannyje soczinienija, Moskwa 2006.Łosskij N.O., Wospominanija. Żizn’ i fi łosofskij put’, München 1968.Markovic M., La philosophie de l’inegalité et les idées politiques de Nicolas Berdiaev, Paris

1978.

287BIBLIOGRAFIA

Mazurek S., Charis i charisma (Borys Wyszesławcew) [w:] idem, Utopia i łaska. Idea rewolu-cji moralnej w rosyjskiej fi lozofi i religijnej, Warszawa 2006.

Mazurek S., Metamorfozy sobornosti. Myśliciele emigracji rosyjskiej wobec liberalnego Za-chodu [w:] Emigracja rosyjska. Losy i idee, (red.) R. Bäcker, Z. Karpus, Łódź 2002.

Mazurek S., Przedmowa: rosyjski liberalizm i zmierzch rewolucyjnej utopii [w:] S. Hessen, Państwo prawa i socjalizm, przeł. S. Mazurek, Warszawa 2003.

Mazurek S., Rosyjski renesans religijno-fi lozofi czny. Próba syntezy, Warszawa 2008.Mazurek S., Wydajność i wolność (Kryzys kultury industrialnej w diagnozie Borysa Wysze-

sławcewa [w:] idem, Filantrop, czyli nieprzyjaciel i inne szkice o rosyjskim renesansie religijno-fi lozofi cznym, Warszawa 2004.

Mises von L., Socjalizm, przeł. S. Sękowski, Kraków 2009.Mounier E., Co to jest personalizm?, przeł. A. Krasiński [w:] idem, Co to jest personalizm?

oraz wybór innych prac, Kraków 1960.Mounier E., Oeuvres, t. 1, Paris 1961.Nethercott, F., Russia’s Plato. Plato and the Platonic tradition in Russian education, science

and ideology (1840–1930), Aldershot–Burlington USA–Singapore–Sydney 2000.Nicolaus G., C.G. Jung and Nikolai Berdyaev. Individuation and the Person. A Critical Com-

parison, London–New York 2011.Niebolsin A., B.P. Wyszesławcew [w:] Russkaja rieligiozno-fi łosofska mysl’ XX wieka, (red.)

N.P. Połtorackij, Pittsburgh 1975.Nietzsche F., Antychrześcijanin, przeł. G. Sowiński, Kraków 2000.Nygren A., Agape and Eros, przeł. Ph.S. Watson, Chicago 1982. Paradowski R., Prawo i wolność. Studium fi lozofi i politycznej Borysa Wyszesławcewa [w:]

idem, Metafi zyka i kultura. Repetycje kartezjańskie, Warszawa 2011.Petrażycki L., Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności, t. 1, opr. J. Lande,

Warszawa 1959.Pètrement S., Le dualisme dans l’histoire de la philosophie et des religions, Paris 1946.Pietrow A.L., Pismo monarchista w riedakciju żurnała Put’, „Put’” 1926, nr 3, s. 103–107

[reprint: Put’. Organ russkoj rieligioznoj mysli, kniga 1 (I–VI), Moskwa 1992].Pipes R., Rewolucja rosyjska, przeł. T. Szafar, Warszawa 2006.Platon, Uczta, przeł. W. Witwicki [w:] idem, Dialogi, t. 2, Kęty 1999.Połtorackij N., Bierdiajew i Rossija (fi łosofi ja istorii Rossii u N.A. Bierdiajewa), New York

1967.Popper R.P., Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. 1, przeł. H. Krahelska, Warszawa

1993. Porret E., Berdiaeff. Prophète des temps nouveaux, Neuchâtel–Paris 1954.Pouvreau A., Une Troisième voie pour la Russie, Paris–Montréal 1998.Prochorienko A.W., Oczerki po istorii i fi łosofi i kultury russkogo zarubież’ja, Sankt-Pietier-

burg 2010. Przebinda G., Od Czaadajewa do Bierdiajewa. Spór o Boga i człowieka w myśli rosyjskiej

(1832–1922), Kraków 1988.Publicznoje zasiedanije Rieligiozno-Fiłosofskoj Akademii, poswiaszczennoje pamjati Władimi-

ra Sołowjewa, „Put’” 1926, nr 2, s. 77–79 [reprint: Put’. Organ russkoj rieligioznoj mysli, kniga 1 (I–VI), Moskwa 1992].

Puti Jewrazii. Russkaja intieligencija i sud’by Rossii, (red.) I.A. Isajew, Moskwa 1992.Rastorgujew W., O tragiczeskom nieczustwii (po powodu statji B. Wyszesławcewa „Tragizm

wozwyszennogo i spiekulacija na poniżenije”), „Put’” 1933, nr 38, s. 76–81.Riedlich R.N. (red.), Dialektika B.P. Wyszesławcewa, Frankfurt am Main 1973.Riedlich R.N. (red.), Fiłosofi ja ducha N.A. Bierdiajewa, Frankfurt am Main 1972.

288 Wolność w jedności?

Riedlich R.N. (red.), S.A. Lewickij – fi łosof-solidarist, Frankfurt am Main 1972. Riedlich R.N., Solidarnost’ i swoboda, Frankfurt am Main 1984.Romanow Je., W bor’bie za Rossiju. Wospominanija, Moskwa 1999.Ryasanovsky N.V., Khomiakov on Sobornost’ [w:] Continuity and Change in Russian and

Soviet Thought, (red.) E.J. Simmons, Cambridge 1955.Rydzewski W., Syndrom „rosyjskiej idei”, „Archiwum Historii Filozofi i i Myśli Społecz-

nej” 1998, t. 43, s. 113–120.Saint-Simon C.-H., Pisma wybrane, przeł. S. Antoszczyk i B. Sieroszewska, t. 2, War-

szawa 1968. Sapow W.W., Fiłosof prieobrażennogo Erosa [w:] B.P. Wyszesławcew, Etika prieorażenno-

go Erosa. Wiecznoje w russkoj fi łosofi i, Moskwa 1994.Sapow W.W., Mirowozzrienije swobody (o żizni i tworczestwie S.A. Lewickogo) [w:] S.A.

Lewickij, Swoboda i otwietstwiennost’: „Osnowy organiczeskogo mirowozzrienija”. Statji o solidarizmie, Moskwa 2003.

Sapow W.W., „Rachmaninow russkoj fi łosofi i” [w:] B.P. Wyszesławcew, Krizis industrial-noj kultury. Izbrannyje soczinienija, Moskwa 2006.

Sapow W.W., Siergiej Aleksandrowicz Lewickij. (Istoriko-biografi czeskij oczerk) [w:] S.A. Lewickij, Tragedija swobody. Soczinienija, t. 1, Moskwa 1995.

Scheler M., O zjawisku tragiczności, przeł. R. Ingarden, Lwów 1938.Sołowjow W., Dramat życiowy Platona [w:] idem, Wybór pism, przeł. J. Zychowicz, t. 3,

Poznań 1988.Sołowjow W., O przyczynach upadku światopoglądu średniowiecznego, przeł. T. Brzostow-

ska, „Przegląd Filozofi czno-Literacki” 2002, nr 2 (2), s. 45–56.Sołowjow W., Uzasadnienie dobra, przeł. P. Rojek, M. Kita, K. Janowska, L. Augustyn,

Kraków 2008.Soucy R., French Fascism: The Second Wave, 1933–1939, New Haven–London 1995.Stephan J.J., The Russian Fascists. Tragedy and Farce in Exile, 1925–1945, New York 1978.Stiepun F.A., Bywszeje i niesbywszejesja, Sankt-Pietierburg 2000.Stiepun F.A., Ob obszczestwienno-politiczeskich putiach „Puti”, „Sowriemiennyje zapi-

ski” 1926, t. 29, s. 442–448.Stolzenberg J. [Sztolcenberg Ju.], Prawo i moral’. Paul Natorp i intierprietacija Borisom

Wyszesławcewym Kanta i Fichtie, przeł. P. Riezych [w:] Nieokantianstwo niemieckoje i russkoje: mieżdu tieoriej poznanija i kritikoj kultury, (red.) I.N. Grifcowa, N.A. Dmi-trijewa, Moskwa 2010.

Strauss L., Platon, przeł. P. Nowak [w:] Historia fi lozofi i politycznej, (red.) L. Strauss, J. Cropsey, Warszawa 2010.

Styczyński M., Bierdiajew: egzystencja autentyczna, czyli negatywna socjologia [w:] Roz-prawy fi lozofi czne. Księga pamiątkowa w darze Profesorowi Józefowi Pawlakowi, (red.) W. Tyburski, R. Wiśniewski, Toruń 2005.

Styczyński M., Umiłowanie przyszłości, albo fi lozofi a spraw ostatecznych. Studia nad fi lozofi ą Mikołaja Bierdiajewa, Łódź 2001.

Sztamm A., Postigawszij istinu (Pamjati R.N. Riedlicha) [w:] Portriet solidarizma. Idiei i liu-di, (red.) W.A. Siendierow, Moskwa 2007.

Tatarkiewicz W., Szkoła marburska i jej idealizm, (red.) P. Parszutowicz, Kęty 2010.Taubes J., The Political Theology of Paul, przeł. D. Hollander, Stanford 2004.Timaszew N.S., W zaszczitu promyszliennoj kultury (Po powodu knigi B.P. Wyszesławcewa)

[w:] B.P. Wyszesławcew, Krizis industrialnoj kultury. Izbrannyje soczinienija, Mos-kwa 2006 (pierwodruk: „Nowyj żurnał” 1953, nr XXXV, s. 280–287).

Tischner J., Etyka a historia. Wykłady, Kraków 2008.

289BIBLIOGRAFIA

Tiurenkow M., Russkij fi łosof-solidarist (K 95-letiju S.A. Lewickogo) [w:] Portriet solidari-zma. Idiei i liudi, (red.) W.A. Siendierow, Moskwa 2007.

Trubieckoj Je.N., „Innoje carstwo” i jego iskatieli w russkoj narodnoj skazkie [w:] idem, Izbrannyje proizwiedienija, Rostow-na-Donu 1998.

Trubieckoj S.N., Cziemu uczit istorija fi łosofi i [w:] Manifi esty russkogo idiealizma. Problie-my idiealizma. Wiechi. Iz głubiny, Moskwa 2009.

Walicki A., Filozofi a prawa rosyjskiego liberalizmu, przeł. J. Stawiński, Warszawa 1995.Walicki A., Marksizm i skok do królestwa wolności. Dzieje komunistycznej utopii, Warszawa

1996.Walicki A., Rosyjscy fi lozofowie srebrnego wieku jako krytycy marksizmu [w:] Filozofi a ro-

syjska wobec problemów modernizacyjnych, (red.) W. Rydzewski, M. Bohun, Kraków 1999.

Walicki A., W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianofi l-stwa, Warszawa 2002.

Walicki A., Zarys myśli rosyjskiej od oświecenia do renesansu religijno-fi lozofi cznego, Kra-ków 2005.

Widmarowicz N., Tworczestwo A.S. Chomiakowa w swietie idiej sobornosti [w:] A.S. Cho-miakow – myslitiel’, poet, publicist. Sbornik statjew po materiałam mieżdunarodnoj naucz-noj konfi eriencii, sostojawsziejsja 14–17 aprielja 2004 goda w g. Moskwie w Litieraturnoj Institutie im. M. Gor’kogo, (red.) B.N. Tarasow, t. 2, Moskwa 2007.

Wiszniak M., O starom socializmie, nieosocializmie i nieoliberalizmie [w:] B.P. Wyszesław-cew, Krizis industrialnoj kultury. Izbrannyje soczinienija, Moskwa 2006 (pierwodruk: „Nowyj żurnał” 1953, nr XXXIV, s. 269–278).

Woszczinin I., Solidarizm. Rożdienije idiei, Frankfurt am Main 1969. Young G., The House of Secrets. Russian Resistance to the Soviet Regime Today, New York

1959.Zander L.A., Pamjatii Borisa Piotrowicza Wyszesławcewa, „Wiestnik RSChD” 1954, nr 35,

s. 45–47.Zdziechowski M., Antynomie duszy rosyjskiej (Mikołaj Bierdiajew) [w:] idem, Wybór pism,

Kraków 1993.Zieńkowskij W.W., B.P. Wyszesławcew kak fi łosof, „Nowyj żurnał” 1955, nr XL, s. 249–

261 (przedruk w: idem, Sobranije soczinienij, t. 1, Moskwa 2008). Zieńkowskij W.W., Istorija russkoj fi łosofi i, t. 1–2, Moskwa, Rostow-na-Donu, 1999. Zieńkowskij W.W. , O znaczenii woobrażenija w duchownoj żizni [w:] B.P. Wyszesław-

cew, Krizis industrialnoj kultury. Izbrannyje soczinienija, Moskwa 2006. Zieńkowskij W.W., Russkije myslitieli i Jewropa. Kritika jewropejskoj kultury u russkich

myslitielej [w:] idem, Russkije myslitieli i Jewropa, Moskwa 1997.Zieńkowskij W.W., Russkoje Studenticzeskoje Christianskoje Dwiżenije: Istorija, diejatiel-

nost’, zadaczi [w:] idem, Sobranije soczinienij, t. 2, Moskwa 2008.Ziernow N., Russkoje rieligioznoje wozrożdienije XX wieka, Paris 1974.Zernov N., Three Russian Prophets. Khomiakov. Dostoyevsky. Soloviev, London 1944.Zobnin Ju., Dmitrij Mierieżkowskij. Żizn’ i diejanija, Moskwa 2008.Żuczkow W.A., Fichtie kak indikator protiworieczij russkoj fi łosofi i konca XIX – naczała

XX wieka [w:] Fiłosofi ja Fichtie w Rossii, (red.) W.F. Pustarnakow, Sankt-Pietierburg 2000.

FREEDOM IN UNITY? BORIS VYSHESLAVTSEV AND RUSSIAN PHILOSOPHY OF SOBORNOST’

SUMMARY

Refl ections on 20th-century Russian religious philosophy must not sidestep the ethi-cal and social issues, which, as the book argues, are connected, or rather culminate in the approach unique for this tradition, namely ‘the philosophy of sobornost’’. The book deals prevalently with the philosophy of Boris Petrovich Vysheslavtsev (1877–1954), with special emphasis on his views on ethics and society. It also discusses at length the philosophy of Nikolai Alexandrovich Berdyaev (1874–1948) and Sergey Aleksandro-vich Levitsky (1908–1983). Whereas the book does deal with religious issues, it focuses on philosophical (i.e. ethical) foundations of life in society.

The analysis of the works of the three above-mentioned philosophers leads one to the conviction that the Russian notion of sobornost’ is a starting point from which they venture into the discussion of democracy. Three positions emerge out of the confronta-tion of sobornost’ and society (in its many forms), which I have called respectively ‘co-unciliar democratism’ (Vysheslavtsev), ‘communitarian personalism’ (Berdyaev), and ‘Russian solidarism’ (Levitsky). Each position raises unique philosophical questions as well as those present in the other approaches. The book endeavours to discuss prima-rily those issues which the three philosophers have in common, even if it also touches upon those they found contentious. This common ground consists in a certain ethical project whose origins and main tenets can be traced in the philosophy of Vysheslavt-sev and Berdyaev and later also in Levitsky’s thought.

Chapter one contains biographical outlines and provides the historical and philo-sophical background for the enquiries undertaken by the three Russian philosophers.

Chapter two is devoted to Vysheslavtsev’s ethics of sublimation (Etika preobrazhen-nogo Erosa), which is treated both as an independent position within philosophy of ethics and also as a prolegomenon of social philosophy. A special emphasis is placed on the so-called antinomy of law (which derives from the message of St Paul with its focus on the relation between law and grace), ‘eroticism’ of philosophy, the notions of freedom and the tragic character of life. The ethics of sublimation, which refers to the sublimation of freedom, emerges as a response to the antinomity and the tragic charac-ter of life (human life understood in ethical and social terms).

Chapter two refers also to Berdyaev’s philosophy; it touches upon and elaborates on its crucial issues such as the levels of moral consciousness (ethics of law, ethics of salvation and ethics of creativity), the issue of freedom and the concept of the hu-man person (personalism). On the basis of those premises the philosopher’s views on what jeopardizes human freedom are presented, including the dangers posed by

292 Wolność w jedności?

the doctrine and practice of Marxism, especially its Russian version. This analysis in turn constitutes a starting point for the discussion of the issues of all-togetherness (sobornost’), not only in Berdyaev’s understanding, but also in a wider context of Russian thought. To sum up, the focus of this chapter is Berdyaev’s project of com-munitarian personalism.

Chapter three is devoted to Vysheslavtsev’s social philosophy. The philosopher’s views discussed in this chapter pertain partially to social ethics, thus substantiating the claim of the continuity of the development of Vysheslavtsev’s standpoint (from the ethics of sublimation to social philosophy). The key issue here which determines further analysis is an attempt to understand the nature and function of power. This analysis leads to a new form of antinomy, i.e. the antinomy of law and power. The part of the chapter which is indispensable for the understanding of Vysheslavtsev’s position contains the presentation and extensive analysis of the so-called industrial culture with special emphasis on the ‘inherent evil of industrialism’ (man’s loss of freedom and autonomy in society on various levels: economic, political, cultural, free-dom of thought etc.). A separate part of the chapter discusses Vysheslavtsev’s criticism and refutal of Marxism and communism as well as his attempt to posit a ‘third way’ between or rather above socialism and liberalism. Special attention is drawn in this chapter to the nature, meaning and practice of life-in-democracy. The chapter presents Vysheslavtsev’s arguments in favour of democracy, one may even say Vysheslavtsev’s apology of democracy and points to its western equivalents, e.g. deliberative democra-cy. To conclude, Vysheslavtsev posits, ponders and elaborates on his own project of counciliar democratism.

Chapter four presents and analyses the main tenets of Levitsky’s philosophy. It discusses the so-called organic world-view (two kinds of unity: mechanical and orga-nic, two kinds of development: evolution and development in the true meaning of the word). This analysis leads to the question of freedom and the fi ght for freedom, which the philosopher waged with ‘the ideologists of enslavement’, especially Marxism and his fi erce polemic with Berdyaev, whom he accused of idolatry of freedom. Following the intentions of Levitsky himself, the chapter culminates in the discussion of the phi-losophy of Russian solidarism, understood within the framework of the ideology of the National Alliance of Russian Solidarists (Narodno-Trudovoj Sojuz). Levitsky can be therefore considered as one of the most outstanding theoreticians of Russian solida-rism.

To sum up, the book’s focus is on ethics and society but to grasp its specifi city a number of other rudimentary philosophical questions are raised, such as unity, plu-rality, the nature of law, the human person, community (sobornost’) and society, the basis for all the discussed positions, their implicit premise being: ‘Freedom is made perfect in unity.’

Translated by B. Poważa-Kurko

СВОБОДА В ЕДИНСТВЕ? БОРИС ВЫШЕСЛАВЦЕВ И РУССКАЯ ФИЛОСОФИЯ СОБОРНОСТИ

РЕЗЮМЕ

Рассуждения вокруг русской религиозной философии ХХ века не могут обходить стороной этико-общественную проблематику, которая – как доказано в настоящей книге – объединяется, а точнее, сосредотачивается в характерной для еэтой традиции »философии соборности«. В основном предлагаемая читателю книга посвящена философии Бориса Петровича Вышеславцева (1877–1954), и прежде всего его этическим и социальным взглядам. Однако, отдельное место в книге занимают также рассуждения о философии Николая Александровича Бердяева (1874–1948) и Сергея Александровича Левицкого (1908–1983). Обобщая, можно сказать, что содержание книги – кроме религиозной проблематики – касается философских (т.е. этических) основ общественной жизни.

По мере развития основных проблемных линий книги, все более ясным становится убеждение, что проблематика русской идеи соборности послужила исследуемым мыслителям как удобная исходная точка для размышлений о демократии. На базе сопоставления »соборности« »обществу« формировались позиции, которые мы назвали соборным демократизмом (Вышеславцев), коммунитарным персонализмом (Бердяев) и русским солидаризмом (Левицкий). Конечно же, в рамках этих понятий сохраняется целая гамма отдельных философских вопросов, характерных как для позиции данного мыслителя, так и содержащиеся в позициях остальных. Стоит отметить, что в книге акцентируются скорее общие для всех трех позиций места, чем те вопросы, которые их отличают. Ведь кажется, что основой здесь остается некий этический проект, первичные и констутивные элементы которого мы найдем у Вышеславцева и Бердяева, а позднее также у Левицкого.

Первая глава книги это биографический очерк трех главных героев книги, который позволяет вписать создаваемую ими философию в широкий контекст мировой истории, а также истории русской философской мысли.

Вторая глава посвящена этике сублимации (этика преображенного Эроса) Вышеславцева, воспринимаемой, с одной стороны, как самостоятельное предложение в области философской этики, с другой же стороны, как вступление к философии общественности. Особенно акцентируется здесь т.н. антиномия закона (тема взятая из послания апостола Павла, сосредотачивающаяся на сопоставлении закон – религиозная милость), »эротичность« философии, проблема свободы и трагизма. Этика сублимации, аппелирующая к сублимации

294 Wolność w jedności?

свободы представляется как ответ на антиномичность и трагизм жизни (человеческой, то есть, этичной и социальной).

Вторая глава затрагивает проблемы философии Бердяева, поднимает и равивает основные для нее вопросы, такие как: уровни нравственного сознания (этика закона, этика искупления и этика творчества), вопрос свободы, а также концепция личности (персонализм). Опираясь на данные предпосылки, в книге представлены взгляды философа, касающиеся угроз для свободы, в том числе тех, которые заложены в доктрине и воплощены в практике марксизма (прежде всего русского). В свою очередь, эти рассуждения стали фундаментом для развития проблематики соборности, при чем, не только в философии Бердяева, но также в более широком контексте русской философии. Подытоживая, тематика главы сосредоточена на бердяевском проекте коммунитарного персонализма.

Глава третья посвящена социальной философии Вышеславцева. Пред-ставленные здесь размышления по крайней мере частично относятся к общественной этике и тем самым дают аргументы в пользу последовательной эволюции позиции российского философа (от этики сублимации до социальной философии). Основной проблемой, определяющей дальнейший анализ, является здесь попытка осознать природу и функции власти. В рамках этого вопроса указана совершенно новая форма антиномии: антиномия закона и власти. Особенно важной в процессе ознакомления с позицией Вышеславцева становится та часть данной главы, в которой проводится описание и анализ т.н. индустриальной культуры и в частности выдвижение русским философом вопроса о т.н. »имманентном зле индустриализма« (потеря человеком свободы и автономии по отношению к обществу на разных уровнях: экономическом, политическом, культурном, на уровне свободы мышления и т.д.). Отдельно в этой главе стоит презентация критической и опровергательной интерпретации марксизма и коммунизма, проводимой Вышеславцевым. Отмечается также попытка выработки »третьего пути«, проходяшего »между«, а точнее, »над« социализмом и либерализмом. Однако исключительное место в оговариваемой главе занимают рассуждения напрямую относящиеся к сути, смыслу и практике жизни-в-демократии. Здесь мы встречаем аргументацию в пользу демократии (можно говорить даже о апологии демократии), которую мыслитель проводил исходя из позиций русской философии, одновременно же в исследовании показаны также отвечающее такому подходу западные установки, например, делиберативный смысл демократии. Подытоживая, можно сказать, рассматри-вает, предлагает и развивает свой собственный проект соборного демократизма.

В главе четвертой представлены и развиты в анализ основы философии Левицкого. Речь здесь идет о т.н. органическом мировоззрении (два типа единства: механического и органического; два типа развития: эволюция и развитие в подлинном смысле) Продолжение этих размышлений становится прорблема свободы. В ее рамках оговорена борьба за свободу, которую философ вел против »идеологий порабощения« (особенно марксизма), а также произрастающая из этой позиции острая полемика Левицкого с позицией Бердяева (обвинение в идолослужении свободе). Проблематика главы стремится – согласно замыслам самого Левицкого – в сторону философии русского солидаризма.

В заключении можно отметить, что предложенные в книге рассуждения касаются этико-социальных вопросов. Однако они пытаются отобразить его специфику путем осмысления целого ряда основных с точки зрения философии

295РЕЗЮМЕ

вопросов, ибо аппелируют к таким фундаментальным понятиям, как: единство, многообразие, свобода, суть закона, личность, соборность, социум. У основ же представленных в книге позиции стоит общая для них предпосылка, которую можно, наверное, выразить в посвящении: »свобода соверщенствуется в единстве«.

Перевод А. Вавжинчака

Adler A. 72, 2511

Agamben G. 57, 583Aleksander I 171Aleksiejew N.N. 16–17, 56, 172, 283Andreyev C. 41, 283Arseniew N. 65, 282Arystoteles 54, 200Arżakowski A. 22, 27, 34, 124, 192, 283Augustyn L. 95, 98, 144, 154, 212, 241, 243,

283–284, 288Augustyn św. 95, 102, 283

Baader von F. 81, 121, 148Badiou A. 46, 55, 283Bartyzel J. 154, 283Baudouin Ch. 20, 71–73, 250, 283Bäcker R. 287Besançon A. 141Bieliński W.G. 200Bierdiajew L. 27, 283Bierdiajew N.A. 7, 9–12, 14–15, 18–20, 23–

–24, 27, 30–39, 43, 52, 61–62, 65, 80–82, 85, 87, 90, 93, 96, rozdz. III (105–165) passim, 167, 187, 189–191, 203, 230, 241, 247–248, 251, 253–254, 257, 260, 262, 266–267, 276–277, 279–280, 282, 291–292

Bloy L. 132–133Błagowa T.I. 70, 281Bogdanow A.A. 30Bohman J. 223, 283Bohun M. 134, 154, 211, 283, 285, 289Bonald de L. 179Bonawentura św. 95, 283Bouglé C. 259Bourgeois L. 259–260Böhme J. 61–62, 81, 117, 119, 148

* Indeks uwzględnia wybrane osoby.

Broda M. 11, 283Bruno G. 69Brunschvicg L. 34Brzeziński B. 134, 284Buber M. 34Bukszpan Ja.M. 191 Bułgakow S.N. 18–22, 30–33, 37, 39, 266Buonaiuti E. 34Burke E. 150Burnham J. 180–181, 189, 284Burt P.V. 14, 284

Calian C.S. 121, 145, 284Cantor G. 96Cieszkowski A. 154Chaubet F. 34, 284Chomiakow A.S. 107–108, 141–148, 151,

157–158, 174, 227, 238, 260, 262, 264, 276, 284

Chorużyj S.S. 143–144, 284Clément O. 62, 133, 284 Cohen H. 17Copleston F. 108, 284 Coué E. 76Crone A.L. 20, 284 Cropsey J. 187, 288Czernyj Ju.Ju. 80–82, 284

Danilewski N.J. 242, 262Descartes R. (Kartezjusz) 76, 93–94, 219,

284 Desjardins P. 34Déat M. 209Dienike Ju.P. 28, 210Dmitrijewa N.A. 16–17, 284, 288Dobieszewski J. 82, 134, 248, 284Dobrochotow A.L. 16, 285

INDEKS OSÓB*

298 Indeks osób

Dostojewski F.M. 32, 60, 62, 65, 71, 74, 77, 82–85, 100, 102, 145, 148, 161, 187, 189, 196, 200, 233, 235, 256–257, 260–261, 266–267, 284

Dryzek J.S. 224, 284Du Boss Ch. 34Duda K. 73, 82, 108, 283, 286Dupré L. 47, 284Durkheim E. 259Duszin O.E. 92, 284Dzierżyński F. 32

Eckhart Mistrz 119Ern W.F. 37

Fernandez F. 34Feuerbach L. 130Fichte J.G. 17–18, 20, 51–52, 73, 97, 99, 193,

217, 229Fiedotow G.P. 13, 19, 23–24, 37, 213, 224–

225, 284Fiłonowa L.G. 16, 285Fiodorow F.M. 114, 161, 247Florenski P.A. 39Fłorowski G. 28, 79, 285Frank S.L. 13, 18–19, 26, 33, 39, 65, 95, 131,

191, 195, 197, 241, 246, 260, 262, 266, 280, 282

Freud Z. 72–73, 77, 251

Gagnebit L. 132, 279Gajdenko P.P. 18, 121, 125, 217, 285Galewicz W. 60, 285Garewicz J. 118, 285Gawriuszin N.K. 30, 285Gide A. 34Gide Ch. 259–260Gins (Guins) G.K. 260 Goćkowski J. 154, 283Gollerbach Je. 32–33, 37, 285Gorbunow W.W. 144, 149, 285Górka S. 211, 285Grifcowa I.N. 17, 288Groethuysen B. 34Grzegorz Palamas 53Gułyga A. 29, 68, 285Gurvitch G. 188–189, 207, 259, 285Gutmann A. 223

Halévy É. 179, 285Hartmann N. 17, 60, 86–87, 89, 116, 285

Hayek von F.A. 179, 210, 285Hegel G.W.F. 57, 65, 69, 96, 172, 193, 200,

215, 285Held D. 223, 285Heraklit z Efezu 67–68, 198–199, 234Hercen A.I. 132, 185, 285Hessen S.I. 13, 39, 209, 287Husserl E. 93

Iljin I.A. 19, 26–27, 39, 131, 260, 280Iwan IV Groźny 172Iłarion (Metropolita) 53, 143, 285Isajew I.A. 221, 287Izoulet J.B.J. 259

Jacobi J. 74, 285Jakowienko B.P. 29, 86, 285 Jankélévitch V. 34Janowski W.S. 22–23, 36–37, 106, 140, 285Jerina Je.B. 76, 89, 92, 285Jermiczow A.A. 12, 32, 35, 62, 281, 285–

–286Jesuałow I.A. 285Jewłampijew I.I. 85, 120–121, 125, 286Joachim z Fiore 154Jung C.G. 19–20, 28, 72, 74, 101Juriewski E. (Wolski N.W.) 28, 182, 286

Kant I. 88, 98, 200Karpow A.W. 32, 285Karpowicz M.M. 28, 188, 229, 286Karpus Z. 287Karsawin L.P. 35, 39, 65, 221, 241, 282, 286 Kartaszew A.W. 19Katkow M.N. 262Kiejzik L. 10, 282Kindersley R. 31, 286Kiriejewski I.W. 107, 141–142, 260, 262Kirk G.S. 67, 198, 286Klementiev A. 221, 283Klépinine T. 32Kline G.L. 110, 124, 286Kolierow M.A. 31, 279Kołakowski L. 181, 198, 286Kondakow N.P. 39Korowin K.A. 29, 282Kowalewski M.Je. 20–22Kowalski W. 82, 286Koyré A. 34, 119, 286Krasicki J. 108, 116, 286Kropotkin P.A. 41, 131, 242, 260, 262

299INDEKS OSÓB

Król M. 286Kulman G.G. 33 Kuty M. 82, 286Kwaśnicka M. 144, 284

Lambropoulos V. 62, 116, 286Lande J. 172, 287Laski H.J. 207Lazari de A. 11, 286Lazariew W.W. 18, 50–51, 286Lenin W.I. 178–180, 198, 202, 256, 286Leontjew K.N. 112, 262Leroux P. 259Levinson R.B. 194, 286 Lewicki S.A. 7–12, 15–16, 23, 26–27, 36,

38–39, 41–43, 62, 71, 88–89, 102, 107, 120, 162, 163, 225, rozdz. V (237–272) passim, 276–277, 281, 288, 291–292

Lippmann W. 210Lowrie D.A. 27, 286Luter M. 57

Łosski N.O. 16, 21, 33, 39, 65, 97, 237, 239, 247–248, 260, 262, 282, 286

Łosski W.N. 20–21Łunaczarski A.W. 30Łużny R. 53, 285

Machiavelli N. 172, 187Maistre de J. 150, 179Maksym Wyznawca 53, 78–79Marcel G. 34Marcjon z Pontu 60 Maritain J. 34, 93, 281Markovic M. 150, 158, 286Marks K. 131, 137, 179, 183, 194, 200–205Martin du Gard R. 34Maurois A. 34Mazurek S. 13, 16, 51, 74, 162, 210, 218,

287Medtner E.K. 101Mereżkowski D.S. 27–28, 31, 132, 157Michajłowski M.K. 30–32, 260, 280Mikołaj z Kuzy 47, 64, 69, 92, 95, 223Mill J.S. 185Mises von L. 178, 287 Mott J.R. 19Mounier E. 34, 105, 129–130, 138, 140, 287

Nethercott F. 194, 287Nicolaus G. 145, 287

Niebolsin A.R. 69, 75, 87, 176, 287Niebuhr R. 62Nietzsche F. 45–46, 60–61, 287Niewolin S.B. 16, 285Nowgorodcew P.I. 16–17, 19, 39Nygren A. 79, 287

Obolevitch T. 73, 82, 108, 283, 286Ochotnicka A. 197, 283 Otto R. 93

Paradowski R. 277, 287Parszutowicz P. 17, 288 Pascal B. 90Patočka J. 42Paweł z Tarsu (Paweł Apostoł, Paweł

św.) 45–49, 51–60, 64, 69, 72, 75, 78, 84, 90–91, 107, 110, 112, 168, 226, 228–229, 232, 235

Pesch H. 259Petrażycki L. 171, 172, 184, 230, 287 Pètrement S. 115, 287Philip A. 34Pietrow A.L. 152, 287Piotr I 151–152 Platon 48–49, 53–54, 59–60, 66, 68, 72–73,

77–78, 80, 82, 90, 102, 131, 174, 186, 193–194, 220–221, 233–234, 287

Plotyn 69Połtoracki N.P. 37, 69, 142, 176, 287 Połuchin A.P. 56Popper K.R. 193–194, 287Porret E. 24, 287Pouvreau A. 40, 272, 287Prochorienko A.W. 40, 287Proudhon P.J. 207Przebinda G. 36, 287Pseudo–Dionizy Areopagita 53, 73, 78–79Pugaczow O.S. 70, 281Pustarnakow W.F. 18, 50, 286, 289Puszkin A.S. 99–100, 169–170

Raczinski G.A. 37Rastorgujew W. 192, 287Raven J.E. 67, 198, 286Redlich R.N. 26–27, 98, 132, 199, 241Rehg W. 223, 283Renouvier Ch. 259 Ricardo D. 204Romanow Je. 43, 288Rousseau J.J. 182

300 Indeks osbób

Rozanow W.W. 70, 78Röpke W. 210Ruskin J. 182Ryasanovsky N.V. 142, 288 Rydzewski W. 13, 134, 197, 211, 283, 285,

288–289

Saint–Simon de C.–H. 177, 179–180, 288Salazar Oliveira de A. 40Sapow W.W. 16, 21–22, 39, 53, 101, 288Sartre J.–P. 248 Sawalski W.A. 17Scheler M. 64, 86–87, 89–90, 93, 95, 126,

173, 245, 288Schelling F.W.J. 69Schleiermacher F.D.E. 93 Schlumberger J. 34Schofi eld M. 67, 198, 286Sergiusz (metropolita) 21Siendierow W.A. 27, 272, 288Sierow W.A. 29Simmons E.J. 142, 288Smith A. 204Sokrates 48–49, 54, 84, 95, 174, 197, 219,

233Sołowjow W.S. 18, 32, 48, 65, 80, 82, 84, 98,

100, 102, 134, 141, 151–152, 161, 189, 200, 233–234, 243, 248, 260, 262–263, 266, 271, 288

Sorokin P.A. 260Soucy R. 29, 288Spengler O. 177, 191, 230, 240Spinka M. 254Stachowski Z. 244, 283Stalin J.W. 24, 198, 256Stephan J.J. 40, 288Stiepun F.A. 29, 91, 101, 191, 196, 288Stolzenberg J. (Sztolcenberg Ju.) 17, 288Strauss L. 186–187, 288Struwe N.A. 19, 283Struwe P.B. 19, 30–32Styczyński M. 120, 145, 160, 288Swiatopołk–Mirski D. 34Szestakow W.P. 83, 234, 281Szestow L.I. 27, 34, 39, 60, 85Sztamm A. 27, 288

Tafi ncew A.I. 32, 285

Tarasow B.N. 143, 286, 289Tatarkiewicz W. 17, 288Taubes J. 57, 288Thompson D. 223Timaszew N.S. 28, 182, 288Tischner J. 86, 288Tiurenkow M. 272, 289Tiutczew F.I. 107Tołstoj L.N. 17, 32, 182, 260Trubieckoj Je.N. (E.N.) 37, 99, 260, 289 Trubieckoj S.N. 15–16, 260, 289Tyburski W. 160, 288

Vico G. 184Vogt de W. 93

Wahl J. 34Walicki A. 17, 33, 134, 141–142, 179, 197,

198, 230, 289 Weil S. 95Widmarowicz N. 143, 289 Wiszniak M.W. 13, 28, 209, 211, 229, 289Wiśniewski R. 160, 288Własow A. 41Wołocki J. 172Woszczinin I. 41, 261, 289Woźniak A. 154, 283Wrubel M.A. 29Wyszesławcew B.P. 7–30, 33, 36–39,

42–43, rozdz. II (45–103) passim, 105, 107, 110, 122, 127, 161–164, rozdz. IV (167–235) passim, 237, 241, 243–245, 249–251, 260, 265, 273–276, 281–282, 284, 286, 288–289, 291–292

Young G. 42, 289

Zachariasz A.L. 244, 283 Zander L.A. 16, 30, 289Zdziechowski M. 277, 289Zernov N. 33, 143, 289 Zieńkowski W.W. 12, 14, 16, 19, 33, 36–37,

65, 69, 76, 79, 92, 96–97, 110, 120, 124, 254, 282, 289

Ziernow N. – patrz Zernov N.Zobnin Ju. 28, 289

Żuczkow W.A. 18, 289

REDAKTOR WYDAWNICTWAJadwiga Makowiec

ADIUSTACJA JĘZYKOWO-STYLISTYCZNAJózefa Kunicka-Synowiec

KOREKTABarbara Rydzewska

SKŁAD I ŁAMANIEWojciech Wojewoda

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków

W serii Jagiellońskie Studia z Filozofi i Rosyjskiej założonej w 1999 roku przez Włodzimierza Rydzewskiego ukazały się:

1. Filozofi a rosyjska wobec problemów modernizacyjnych, pod red. W. Rydzew-skiego i M. Bohuna, Kraków 1999.

2. Michał Bohun, Kontrrewolucja i pesymizm. Filozofi a społeczna Konstantina Le-ontjewa, Kraków 2000.

3. Andrzej Walicki, Idea wolności u myślicieli rosyjskich. Studia z lat 1955–1959, Kraków 2000.

4. W kręgu idei Włodzimierza Sołowjowa, pod red. W. Rydzewskiego i M. Kity, Kraków 2002.

5. Stanisława Jankowicz, Filozofi a społeczna Borysa Cziczerina, Kraków 2002. 6. Leszek Augustyn, Myślenie z wnętrza objawienia, Kraków 2003. 7. Między reformą a rewolucją, pod red. W. Rydzewskiego i A. Ochotnickiej,

Kraków 2004. 8. Anatolij Tichołaz, Platonizm w Rosji, Kraków 2004. 9. Marek Kita, Klucz do żywych przekonań. Chrystologia fi lozofi czna Włodzimie-

rza Sołowjowa, Kraków 2005.10. Andrzej Walicki, Zarys myśli rosyjskiej od oświecenia do renesansu religijno-

-fi lozofi cznego, Kraków 2005.11. Zbigniew Wieczorek, Filozofi a wszechjedności Sergiusza Hessena, Kraków

2005.12. Stanisław Górka, Wolność, równość, solidarność. Myśl społeczno-polityczna

Maksyma Kowalewskiego, Kraków 200613. Granice Europy – granice fi lozofi i. Filozofi a a tożsamość Rosji, pod red. W. Ry-

dzewskiego i L. Augustyna, Kraków 2007.14. Włodzimierz Sołowjow, Uzasadnienie dobra, Kraków 2008. 15. Michał Bohun, Oczyszczenie przez burzę, Kraków 2008.16. Niedokończona dyskusja... Dziewiętnastowieczna polemika katolicko-prawo-

sławna między Iwanem Gagarinem SJ i Aleksym S. Chomiakowem, pod red. L. Augustyna i M. Kwaśnickiej, Kraków 2008.