RAHAVA

RD

Qua

rterly

Per

sian

& E

nglis

h Jo

urna

l of I

rani

an S

tudi

es Is

sue

127,

Spr

ing

1398

/ 20

19

ابتــدای کار چــاپ و نــرش در ایــران کــه بــا تأســیس چاپخانــه در ــا ــت ت ــار» صــورت گرف ــذ اخب ــه ی «کاغ ــز و انتشــار روزنام تربیــه ــت ک ــه و نابســامان اس ــه هــم آمیخت ــان ب ســال های دراز چنــی ــد پاورق ــای مانن ــی روزنام ه ــک موضــوع فرع ــه ی پرداخــنت بــن ــه در ای ــاالتی ک ــب و رس ــام کت ــد. در مت ــان منی منای کاری آســای ــاب، ترجمه ه ــه، کت ــئله ی روزنام ــده، مس ــته ش ــه نوش زمینآثــار خارجــی بــه هــم مخلــوط اســت و در بخشــی کــه بــه کار مــا مربــوط می شــود یعنــی روزنامــه هرگــز تک نگاری هــای تحلیلــی و موضوعــی مــورد توجــه نگارنــدگان ایــن کتــب نبــوده در تک نگاری هایــی و بلنــد مقــاالت معــدود البتــه اســت. ــه هایی ــه گوش ــوان ب ــا می ت ــک آن ه ــه کم ــه ب ــت ک ــت اس دساز کار پاورقــی در مطبوعــات فارســی دســت یافــت و نیــز

سیامی پاورقی در ایراناز: دکرت صدرالدین الهی

قسمِت اول

ادوار پاورقی نویسی در ایران

از: دکرت صدرالدین الهیقسمِت اول

ادوار پاورقینویسی در ایران

مشــکالت بــزرگ تحقیــق در منابــع تاریــخ روزنامه نــگاری ایــران را شــناخت. بهرتیــن معرفــی و مقالــه ی انتقــادی در ایــن زمینــه ــگاری ــی روزنامه ن ــع تاریخ ــه مناب ــی ب ــه ی «نگاه ــد مقال را بایپرویــن دکرتنارصالدیــن آقــای نوشــته ی فارســی» و ایرانــی

ــت.(۱) دانسهمچنیــن از تحقیــق محقــق جــوان آقــای ســید فرید قاســمی در مــورد مطبوعــات عــرص قاجــار نبایــد غافــل بــود.(۲) آقــای دکــرت

پروین پژوهشگر تاریخ مطبوعات ایران(۳) معتقد است که:چــاپ جهان منــا» «جــام روزنامــه ی از پاورقــی کلکتــه (۱۸۲۳ ۱۸۷۶ م.) آغــاز شــد و آن پاورقــی، ترجمــه ی الــف لیلــه و هــزار و یــک شــب بــود کــه در شــامره های ۱۸۵۰ م. بــه بعــد دیــده می شــود

ــار و ــامره ٢ ٣ (به ــانزدهم، ش ــال ش ــه، س ــن، ایران نام ــن، نارصالدی ١. پرویتابســتان ١٣٧٧)، ص١٩١.

٢. قاســمی، ســعیدفرید، راهنــامی مطبوعــات ایــران عــرص قاجــار، تهــران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، ١٣٧٣..

ــه ای ــد و فاضالن ــت های مفی ــه از یادداش ــم ک ــا الزم می دان ــن ج ٣. در ایــاب در دســت چــاپ خــود ــن چــه از کت ــن پروی ــه آقــای دکــرت نارصالدی ک«تاریــخ روزنامه نــگاری در ایــران و دیگــر پارسی نویســان» و چــه از آرشــیو ــکر ــد تش ــن نهاده ان ــار م ــه در اختی ــه و کریامن ــش صمیامن ــخصی خوی شــن ــرت نارصالدی ــت های دک ــه یادداش ــه ب ــا ک ــر ج ــس ه ــن پ ــم و از ای کن

ــادآوری لطــف مخصــوص ایشــان اســت. ــن اشــاره شــده، منظــور ی پروی

مقالــه ِی زیبــا و تحقیقــی کــه از ایــن شــامره بــه چــاپ ــرت ــته ِی دک ــا، نوش ــا و مقاله ه ــاِب مقوله ه ــد، از کت می رسصدرالدیــن الهــی، بــا موافقــت خــود ایشــان انتخــاب شــده اســت. بــه دلیــِل طوالنــی بــودِن مطلــب، باوجــود ایــن کــه بــا تأئیــِد اســتاد از قســمت پاورقــی در ایــران آغــاز کردیــم، میــرس نشــد کــه همــه را در یــک شــامره منتــرش کنیــم، در نتیجــه، ایــن تحقیــِق کــم نظیــر را در چنــد شــامره ی پیاپــی

از نظــر خواننــدگان گرامــی می گذرانیــم.

«»

ــت ــه دس ــا ب ــی را انگلیس ه ــه ی فارس ــن روزنام [ایــرش ــد منت ــاره هن ــبه ق ــردم ش ــرای م ــا و ب هندوه

می کردنــد].(۴)بــه ایــن طریــق اولیــن پاورقــی فارســی در یــک روزنامــه ی ــه ــد منتــرش شــده اســت کــه ارتباطــی ب فارســی زبان چــاپ هنروزنامه هــای داخــل ایــران نــدارد. نکتــه ی در خــور توجــه آن کــه بــه اظهــار آقــای دکــرت پرویــن ایــن داســتان از ترجمــه ی روشــن و روان عبداللطیــف طســوجی کــه در ۱۲۶۱ ھ.ق. (۱۸۴۵م.) در ــت و هــم ــه نشــده اس ــه چــاپ ســنگی رســیده برگرفت ــز ب تربیبــه اظهــار ایشــان مرتجــم ایــن اولیــن پاورقــی از فارسی نویســان هنــد اســت کــه بــه ماننــد طســوجی ترجمــه ی خــود را از روی ــه انجــام رســانیده اســت.(۵)(یک یکــی از کتــب چــاپ قاهــره ب

شــامره پاورقــی در مــنت اصلــی جــا افتــاده اســت)ــد ــران را بای ــای ای ــی در روزنامه ه ــاپ پاورق ــخ چ ــن تاری بنابرایــن ــه ای ــت ک ــه داش ــرد و توج ــاز ک ــاه آغ از دوران نارصالدین شــه آمــده بســی ــن مقال ــان کــه در بخــش اول ای اصطــالح همچنــران ــای ای ــی در روزنامه ه ــه پاورق ــت ک ــی اس ــر از زمان متأخرت

ظهــور کــرده اســت.(۶)در را فارســی مطبوعــات در پاورقی نویســی تاریخــی ادوار

اولیــن نــگاه می تــوان بــه ایــن شــکل تقســیم کــرد:

۱ . دوره ی پیش از انقالب مرشوطیتــدارت ــال دوم ص ــه» در س ــع اتفاقی ــه «وقای ــار روزنام ــا انتش بمیــرزا تقی خــان امیرکبیــر روزنامه نــگاری ایــران کــه بــا طلیعــه ی ــرش را ــیرازی عم ــح ش ــرزا صال ــار» می ــذ اخب ــدِت «کاغ کوتاه مــه ی ــدی در مجموع ــم و ج ــورت منظ ــه ص ــود ب ــرده ب ــاز ک آغفرهنگــی ایــران مشــتاق تجــدد قــدم نهــاد. ایــن روزنامــه در روز ــه ۱۸۵۱ م.](۷) ــی ۱۲۶۷ ھ.ق. [۸ فوری ــم جامدی الثان ــه پنج جمعــه ی ــک روزنام ــی صاحــب ی ــا هنگام ــی م ــد(۸) یعن ــرش گردی منتدولتــی آن هــم بــه ابتدایی تریــن صــورت آن شــده ایم کــه پاورقی نویســی در اروپــا و به خصــوص در فرانســه در ســال های

ــوده اســت.(۹) اوج و شــکوفایی خــود بروزنامه هــای عــرص نــارصی کــه در آغــاز بــه انتشــار اخبــار ماملــک محروســه و گاه اخبــار جهــان قناعــت می کردنــد انــدک ــه و ــه جاذب ــد ک ــای دادن ــار خــود ج ــی را د ر کن ــدک مطالب انــی چــون ــز از موضوعات ــدگان داشــت و نی ــرای خوانن کششــی ب

٤. پروین، نارصالدین، یادداشت شخصی، به نگارنده. .۵

۶. آرین پور، یحیی، از صبا تا نیام، تهران، ۱۳۵۰، ج ۱، ص۱۸۳.٧. الهــی، ، „درآمــدی بــر مقولــه پاورقی نویســی در ایــران»، ایران شناســی،

ســال دهــم، شــامره ٢، ص ٣٢٩.٨. تقویــم صــد ســاله، از نرشیــات اداره کل احصائیــه و ثبــت احــوال تهــران،

چــاپ فردیــن و بــرادران.٩. از صبا تا نیام، ص ٢٣٧.

تاریخ چاپ پاورقی در روزنامه های ایران را باید از دوران نارصالدین شاه آغاز کرد و توجه داشت که این اصطالح بسی متأخرتر از زمانی است که پاورقی در روزنامه های ایران ظهور کرده است.

روزنامه وقایع اتفاقیه

آزادی و مبــارزات آزادیخواهانــه ی آن روز جهــان ســخن بــه میــان ــد ــا و عقای ــوای ایتالی ــی پیش ــوال مازین ــد «اح ــد. مانن می آوردن

ــش».(۱۰) ــا اتری ــمکش ب ــا و کش ــان آن ج ــون و آزادیخواه انقالبیانتشــار ایــن گونــه مطالــب در روزنامه هــای عــرص نــارصی همزمــان بــود بــا آغــاز ترجمــه ی کتاب هــای داســتانی کــه بــرای مطالعــه ی نارصالدین شــاه و یــا صاحبــان منصــب و قــدرت فراهــم می آمــد و ایــن آثــار غالبــاً پاورقی هــای معــروف آن ــی ــای فرنگ ــاپ در روزنامه ه ــس از چ ــه پ ــود ک ــا ب ــان اروپ زمــوم در داخــل ــال عم ــورد اقب ــد و م ــاب درمی آم ــه صــورت کت بــه در ــگفت آن ک ــت. ش ــرار می گرف ــی ق ــت اصل و خــارج مملکرأس همــه ی ایــن آثــار، پاورقی هــای مشــهور الکســاندر دومــای ــده ــده ش ــی برگردان ــه فارس ــری ب ــر دیگ ــر اث ــش از ه ــدر بی پاســت. آقایــان کریســتف باالیــی و میشــل کویی پــرس در کتــاب

ــران»، ــی در ای ــه پاورقی نویس ــر مقول ــدی ب ــن، „درآم ــی، صدرالدی ۱۰. الهــامره ۳، ص۵۵۰. ــم، ش ــال ده ــی، س ایران شناس

RAHAVA

RD

Qua

rterly

Per

sian

& E

nglis

h Jo

urna

l of I

rani

an S

tudi

es Is

sue

127,

Spr

ing

1398

/ 20

19

ــخ ــر نس ــس از ذک ــی» پ ــاه فارس ــتان کوت ــمه های داس «رسچشخطــی موجــود از ترجمه هــای محمــد طاهــر میــرزا قاجــار ــن ــار منتــرشه از او توســط همی ــل آث ــا در ذی از الکســاندر دوممرتجــم از شــش کتــاب دومــا کــه بــه چــاپ رســیده یــاد می کننــد و طرفــه آن کــه یــادآور می شــوند کــه داســتان معــروف «کنــت مونــت کریســتو» بــه ترجمــه محمدطاهــر میــرزا در ســال ۱۳۴۰ ــاپ ــه چ ــی ب ــارات جیب ــد در رسی انتش ــران در ۵ جل ش. در ته

رســیده اســت.(۱۱)شــاید علــت اساســی ایــن اقبــال اولیــه بــه آثــار «دومــا» را بتــوان ــه ــبت ب ــی نس ــنده ی پاورق ــن نویس ــی ای ــامن آسان نویس در هــت ــتاندال دانس ــو و اس ــزاک، هوگ ــد بال ــش مانن ــار معارصان آثــان فارســی شــد. ــار آنــان وارد زب کــه ســال ها بعــد ترجمــه ی آثفرضیــه ی دیگــر نیــز می توانــد هامنــا شــهرت اثــر در زمــان ــنده ــور نویس ــای کش ــوی مرزه ــد کــه از فراس ــار آن باش انتشگذشــته بــوده اســت و چنــان کــه در همیــن مقالــه اشــاره کردیــم ــردان» او ــودی رسگ ــس» و «یه ــر «ارسار پاری اوژن ســو و دو اث

ــت.(۱۲) ــخیر خــود داش ــا را در تس ــا اروپ مدت هکــه فرانســه دان ها و فرانســه خوان ها ایــن مشــهورترین در دربــار نــارص عظــم و شــأنی داشــت محمــد حســن خان ســال چهــار کــه بعدی ســت اعتامدالســلطنه صنیع الدولــه،

١١. از صبا تا نیام، ص٢٣٧.١٢. باالیــی، کریســتف و کویــی پــرس، میشــل، رسچشــمه های داســتان کوتــاه فارســی، ترجمــه دکــرت احمــد کریمــی حــکاک، مجموعــه ی گنجینــه ی نوشــته های فارســی، شــامره ٢٨، انجمــن ایران شناســی فرانســه در تهــران،

انتشــارات پاپیــروس، تهــران ١٣٦٦، ص٥٢.

از دوران جوانــی خــود را در فرانســه تحصیــل کــرده (۱۲۸۰ -ضمــن عضویــت در ســفارت و ھ.ق./ ۱۸۶۴ -۱۸۶۷م.) ۱۲۸۴ــه و ــان فرانس ــل زب ــه تکمی ــود ب ــته ب ــی توانس ــام گروس امیرنظ

ــردازد. ــد بپ ــات جدی ــذ معلوم اخاو در ســال ۱۲۸۴ بــه ایــران مراجعــت کــرد و بــه ســمت مرتجــم حضــور دربــار تعییــن شــد. در ۱۲۸۷ اداره ی امــور روزنامه رســمی ــه ــه صنیع الدول ــذار و ب ــه او واگ ــه ب ــت دارالرتجم ــد ریاس و بع

ملقــب شــد.رئیــس ،(۱۲۹۰) عدلیــه وزارت معــاون ترتیــب بــه بعــد دارالتألیــف (۱۲۹۸)، عضــو مجلــس شــورای دولتــی (۱۲۹۵)،

گردیــد.(۱۳) (۱۳۳۰) انطباعــات وزیــر ــت حضــور اعتامدالســلطنه از نظــر تاریــخ نــرش در ایــران اهمیــرار داد. ــورد بررســی ق ــل م ــه ای مفصــل و کام ــد در مقال را بایــرج افشــار ایــن مهــم را در نقــد «روزنامــه خاطــرات» آقــای ایــت آن ــه انجــام رســانیده اند. امــا واقعی ــه تفصیــل ب ــا حــدی ب تــرای ــلطنه ب ــی از اعتامدالس ــی کامل ــی فرهنگ ــه معرف ــت ک اسدریافــت شــیوه ی کار او و اهتــامم وی بــه کار تألیــف و ترجمــه

ــل دارد. ــارصی رضورت کام ــرب دوره ی ن ــار معت ــرش آث و ناعتامدالســلطنه بــا بــه کار گرفــنت گروهــی از دانشــمندان و ــف ــوع تألی ــر ن ــارت ب ــن نظ ــان خــود ضم ــای زم تحصیلکرده هو ترجمــه، از امــکان تهیــه ی کتــب اروپایــی بــا ارتباطــی کــه در زمــان تحصیــل در فرانســه داشــته برخــوردار بــوده اســت و مرتبــاً ــتم ده ــگ نوش ــه فرن ــذی ب ــته: «کاغ ــاب می خواس ــگ کت از فرن

نســخه کتــاب خواســتم صــد فرانــک هــم پــول فرســتادم».(۱۴)

۱۳. الهی، صدرالدین، زیرنویس شامره ۷۱، ص ۵۵۶.١٤. اعتامدالسلطنه، محمدحسن خان، روزنامه خاطرات، به کوشش ایرج

کنت مونت کریستو، اثر الکساندر دوما

«»

در متــام کتــاب «خاطــرات اعتامدالســلطنه» او از روزنامه خوانــی ــن ــه ای ــت ک ــد و پیداس ــخن می گوی ــاه س ــور ش ــود در حض خــار سیاســی ــه ی اخب ــدن و ترجم ــه خوان ــط ب ــی فق روزنامه خوانجهــان منحــرص منی شــده اســت. فرضــاً او در خاطــرات خــود ذیل ســال ۱۲۹۳ ھ.ق. (۱۸۷۵ م.) صحبــت از کتابچه هایــی می کنــد کــه شــاه بــه او داده تــا برایــش بخوانــد و اعتامدالســلطنه می نویســد: «دیگــر مجــال عــرض روزنامــه نشــد بــا وجــودی کــه ــد ــد) التفــات فرمــوده بودن ــور دو من یــک جــزو از روزنامــه (ت

کــه همــراه باشــد».(۱۵)بــد ادبــی روز، بــه مســائل از جهــت ارشاف صنیع الدولــه ــن جــزوه، بخشــی از هــامن رمــان معــروف ــم ای نیســت بدانی«ژول ورن» بــه نــام هشــتاد روز دور دنیاســت کــه مؤلــف خیال پــرور اثــر خــود را در ۱۸۷۳ یعنــی دو ســال پیــش در ــرده ــرش ک ــی منت ــه صــورت جــزوات پاورق فرانســه نوشــته و ب

ــت. ــوده اس بغــرض از توضیــح ایــن مختــرص آن بــود کــه دانســته شــود چگونــه پــای داســتان های اروپایــی بــه ایــران بــاز شــده و ــه کار ــان ب ــروف زم ــای مع ــورد پاورقی ه ــان در م ــالح رم اصط

ــت. ــده اس ــه ش گرفتبــرای اطــالع بیشــرت در مــورد کتاب هــای داســتانی کــه در ایــن دوران بــه فارســی ترجمــه شــده جــز فهرســت های شــناخته ــاب «از ــز کت ــره و نی ــار و غی ــون مش ــی چ ــب چاپ ــده ی کت شصبــا تــا نیــام»ی آرین پــور، خواننــدگان ایــن مقالــه را عــالوه بــر ــش از ــه پی ــی» ک ــاه فارس ــتان کوت ــمه های داس ــاب «رسچش کتایــن ذکــری از آن شــد بــه اثــر دیگــری از آقــای کریســتف باالیــی

ــان فارســی» ارجــاع می دهــم.(۱۶) ــش رم ــام «پیدای ــا ن بــی کــه خــود ــن در مــورد پاورقی های ــن پروی امــا دکــرت نارصالدی

ــد: ــده می نویس ــن دوران دی ــات ای در مطبوعدر دوره نـارصی پاورقـی روزنامه ها اکرث غیرداسـتانی و بیشـرت تاریخی بود. اولین آن ها «احوال کریسـتف محمدحسـن خان کـه امریکا»سـت کاشـف کلمـب اعتامدالسـطنه و خاصـه (صنیع الدولـه پیشـخدمت بعـدی) آن را ترجمـه کـرده بـود و در روزنامه دولتی و گاهـی روزنامـه ملتـی بخش هایـی از آن بـه چـاپ می رسـید. در همیـن دوره اولیـن پاورقـی داسـتانی ذکاءامللـک محمدحسـین خان میـرزا ترجمـه ی بـا فروغـی در روزنامـه «اطالع» چاپ شـد. این داسـتان «ژرژانگلیسـی عاشـق مادمـازل مارتی پاریسـی» نام داشـت. سـپس «اخبـار کشـتی روبنسـون» را چـاپ

کردند.(۱۷)

افشار، چاپ دوم، ۱۳۵۰، تهران، ص پانزده.۱۵. هامن، ص ۴۷۵.

۱۶. هامن، ص ۴. Person Moderne. I.F.D.R.E.I Romon Du Genese Christophe..١٧

بعــد از قتــل نارصالدین شــاه و مــرگ صنیع الدولــه کــه یــک مــاه ــازمان ــین و س ــق پیش ــم و نس ــود، نظ ــش از آن روی داده ب پیدارالرتجمــه و دارالتألیــف و نظــارت بــر روزنامه هــا بــه صــورت معمــول در عــرص شــاه شــهید تقریبــاً از میــان رفــت. برخــی از ــار ــازه ی انتش ــا اج ــده، ام ــاپ ش ــی چ ــه و حت ــه ترجم ــب ک کت

نیافتــه بــود بــه دســت مــردم رســید.میـرزا مدیریـت بـه دوره ایـن در کـه «تربیـت» روزنامـه محمدحسـین خان فروغـی ذکاءامللـک اول منترش می شـد پاورقی را جـزء اصلـی روزنامـه قـرار داد و بـه قضـاوت یحیـی آرین پـور:

ایــن روزنامــه مقــاالت و ترجمه هــای مفیــد در و پاورقی هــای گوناگــون بــه قلــم میــرزا محمــد

.La, Balay Teheran 1998ــه انتشــارات ــاه فارســی از جمل ــد رسچشــمه ی داســتان کوت ــر مانن ــن اث ایانجمــن ایران شناســی فرانســه در تهــران اســت کــه بــا شــامره ردیــف ٤٨ در ایــران چــاپ شــده و بــه نوشــته ی آقــای حمیدرضــا فتاحــی در مجلــه بخــارا ــه ــت ترجم ــهریور ١٣٧٧) در دس ــرداد و ش ــامره اول، م ــران، ش ــاپ ته (چــاب در ــن کت ــر ای ــی نقــدی ب ــاس میالن ــرت عب ــای دک ــه فارســی اســت. آق بمجلــه ایران شناســی نوشــته اند کــه پیــش از انتشــار از راه لطــف بــه همــراه ــار مــن نهــاده اســت. آقــای باالیــی در ایــن ــاب در اختی اصــل فرانســه کتــان ــه می ــخنی ب ــدان س ــی چن ــه ی پاورقی نویس ــه از مقول ــا آن ک ــاب ب کتــد مــورد ــه می توان ــد ک ــاری را دیده ان ــد مع هــذا نســخ خطــی آث نیاورده انــاب کــه در همیــن ــه کت ــرد. نقــد دکــرت میالنــی ب کــامل اســتفاده قــرار گیــن ــردن ای ــف را از گ ــه ی تکالی ــود، هم ــاپ می ش ــی چ ــامره ایران شناس ش

بنــده ســاقط کــرده اســت.

دور دنیا در هشتاد روز، اثر ژول ورن

RAHAVA

RD

Qua

rterly

Per

sian

& E

nglis

h Jo

urna

l of I

rani

an S

tudi

es Is

sue

127,

Spr

ing

1398

/ 20

19

فروغــی] ذکاءامللــک دوم و مــرد ادب علی خــان و سیاســت ایــران در دوران بعــد از مرشوطــه و عــرص پهلــوی (توضیــح از نگارنــده ی مقالــه اســت)

ــر روزنامــه و دیگــران چــاپ می شــد و ــد مدی [فرزناز نظــر ادبــی بــی ارزش نبــود، امــا لحــن چاپلوســانه و ستایشــگرانه ی آن بــه مقــدار زیــادی از اهمیــت و

می کاســت.(۱۸) آن اعتبــار به استناد نوشته ی دکرت نارصالدین پروین:

در ایــن روزنامــه دو رمــان فرانســوی «کلبــه هنــدی» ــر ــاردن دوســن پیــر و «عشــق و عفــت» اث ــر برن اثشــاتو بریــان بــه صــورت پاورقــی بــه چــاپ رســیده ــه» ــفینه ی غواص ــن دوران «س ــم در ای ــت. و ه اس(«بیســت هــزار فرســنگ زیــر دریــا») اثــر ژول ورن در گنجینــه ی فنــون (تربیــز) و داســتان تاریخــی «فتــاه غســان» اثــر جرجــی زیــدان در الحدیــد

ــت.(۱۹) ــیده اس ــاپ می رس ــه چ ــز) ب (تربیبــه ایــن طریــق می بینیــم کــه پاورقــی روزنام هــای در ایــران پیش از انقــالب مرشوطــه جــای خــود را بــاز کــرده اســت منتهــی هنوز اثــری از پاورقی هــای فارســی در مطبوعــات دیــده منی شــود و ایــن ترجمــه ی داســتان ها و پاورقی هــای اروپایی ســت کــه ــه ــه ی روزنام ــن مطالع ــتان در ضم ــدن داس ــه خوان ــردم را ب م

می ســازد. عالقه منــد

۲ . از انقالب مرشوطه تا سلطنت رضاشاه پهلویبــا وقــوع انقــالب مرشوطــه شــکوفایی ناگهانــی مطبوعــات ــس از اعــالم ــور «پ ــی آرین پ ــه قــول یحی فارســی آغــاز شــد و بمرشوطیــت و آزادی مطبوعــات شــامره ی روزنامه هــا رو بــه ــز و ــت و تربی ــران و رش ــه در ته ــا روزنام ــاد و ده ه ــی نه فزون

ــت».(۲۰) ــار یاف ــران انتش ــهرهای ای ــر ش دیگــه ی در دل ــی و حرف هــای نگفت امــا در بحبوحــه ی شــور انقالبمانــده، روزنامه هــا جایــی بــرای داســتان و نقــل و حکایــت ــه در ــت ک ــت اس ــن جه ــه ای ــد. ب ــی ندارن ــا تاریخ ــقانه ی عاشــد ــول می انجام ــه ط ــر ب ــتبداد صغی ــاز اس ــا آغ ــه ت ــن دوره ک ایانتقــادی و حتــی گاه روزنامه هــا بیشــرت بــه صــورت اوراق ــای ــه هجونامه ه ــباهت ب ــه بی ش ــده ک ــخ و گزن ــی تل ــه زبان بــرش ــود منت ــه نب ــالب فرانس ــاز انق ــی (pamphlet) آغ مطبوعاتمی شــدند. بــه قــول آرین پــور در ایــن دوره «گروهــی دیوانــه وار

بــه روزنامه نویســی رو آوردنــد».(۲۱)مــردم تشــنه ی دانســنت بودنــد و شــاید بتــوان گفــت کــه اقــدام دهخــدا علی اکــرب رسدبیــری بــه «صورارسافیــل» روزنامــه

١٨. پروین، نارصالدین، یادداشت خصوصی به نگارنده.۱۹. از صبا تا نیام، ص ۲۴۵.

٢٠. پروین، نارصالدین، یادداشت خصوصی به نگارنده.٢١. از صبا تا نیام، ج ٢، ص ٢٦.

در انتشــار بخشــی از اســتنطاق میــرزا رضــا کرمانــی قاتــل نارصالدین شــاه، دانســته یــا ندانســته و خواســته و یــا ناخواســته شــباهت بســیاری دارد بــه نخســتین پاورقی هــای غیــر داســتانی در پاورقــی آغــاز دوران در دادگســرتی محاکــم وقایــع از ــرتی ــار دادگس ــوادث و اخب ــتون ح ــه س ــردم ب ــه م ــه، ک فرانســال ــار را مثــل داســتان دنب ســخت عالقه منــد بودنــد و ایــن اخب

می کردنــد.(۲۲)اعرتافــات میــرزا رضــا کرمانــی و پــرسش و شــیخ محمــد دوســِت میــرزا کــه در شــامره های ۹، ۱۱ و ۱۳ «صورارسافیــل» نقــل شــده ــی ــرات و حذفیات ــا تغیی ــق «ب ــام ناط ــم ه ــته ی خان ــه نوش و ببــه چــاپ رســیده اســت»(۲۳) مبیّــن عالقه ای ســت کــه مــردم بــه خوانــدن ایــن گونــه مطالــب از خــود نشــان می داده انــد و نیــز قطــع ناگهانــی آن درشــامره ۱۲ و از رس گرفــنت بخــش دیگــر آن ــورات ــرّف محظ ــوع مع ــه موض ــان دادن ب ــامره ۱۳ و پای در ش

نارشیــن «صورارسافیــل» اســت.ــاه ــد: «در دورۀ محمدعلی ش ــن می نویس ــن پروی ــرت نارصالدی دکپاورقــی داســتانی منحــرص بــه ترجمــه ی یــک داســتان فرانســوی ــه ــزون روژ» در روزنام ــوالیه دوم ــی «ش ــام اصل ــا ن ــه ب ــود ک ب

«رهنــام» در تهــران بــه چــاپ رســید».(۲۴)ســلطان حکومــت آغــاز و مرشوطــه مجــدد اســتقرار بــا ــای ــس از انقــالب و کودت احمدشــاه قاجــار و آرامــش نســبی پمحمدعلی شــاه وضــع روزنامه هــا رو بــه بهبــود گذاشــت و ــا ــز روزنامه ه ــت و نی ــات بازگش ــه مطبوع ــر ب ــار دیگ آزادی بــا ــی ب ــه عقیدت ــه ی خــربی و ن ــه صــورت روزنام ــدک ب ــدک ان اناهــداف آگاهــی و آموزشــی قــدم بــه عرصــه ی وجــود می نهنــد. بــا ایــن همــه هنــوز از وجــود پاورقــی فارســی در روزنامه هــای ایــن دوران اطالعــی نداریــم. امــا نکتــه جالــب کــه نبایــد از نظــر دور مبانــد ایــن اســت کــه در ایــن دوران بعضــی از روزنامه هــا

۲۲. هامن، ص ۲۶.۲۳. الهی، صدرالدین، زیرنویس ۷۱، ص ۵۵۰.

٢٤. ناطــق، هــام، کارنامــه و زمانــه میــرزا رضــا کرمانــی، انتشــارات افــراد، ــار ١٣٦٣، ص ١٧٣. چــاپ اول، به

روزنامه صورارسافیل

«»

ــد ــه صــورت پاورقــی می کنن ــه چــاپ منایشــنامه هایی ب رشوع بکــه ایرانــی هســتند و نــه ترجمــه: «ارشف خــان حاکم عربســتان» ــز) چــاپ اثــر میــرزا ملکم خــان کــه در روزنامــه «اتحــاد» (تربیشــده و «تیاتــر» شــیخ علــی میــرزا حاکــم مالیــر و تویــرسکان و «عروســی بــا دخــرت شــاه پریــان» در روزنامــه «تیاتــر» (تهــران) و منایشــنامه ی معــروف «غیــاث خشــت مال» و «گل آقــا و گُلتــاج»

ــد.(۲۵) ــن جمله ان ــران) از ای ــد» (ته ــه «ناهی در روزناممتأســفانه عــدم دسرتســی بــه دوره ی روزنامه هــای ایــران در ایــن زمــان منی گــذارد کــه ببینیــم اولیــن داســتان پاورقــی ایرانــی ــد ــت اســت کــه بای ــن جه ــه ای ــوده اســت و ب کــدام داســتان بقــول عمــوم را در ایــن کــه داســتان «تهــراِن مخــوف» نوشــته ی ــه ــه ب ــت ک ــی ایرانی س ــن پاورق ــی اولی ــفق کاظم ــی مش مرتضزبــان فارســی در روزنامــه منتــرش شــده اســت پذیرفــت. «ایــن ــار ــاب اول در چه ــت. کت ــده اس ــته ش ــاب نوش ــان در دو کت رمــدا در ۱۳۴۱ ھ.ق. (۱۳۰۱ ش.) در روزنامــه ــد اســت کــه ابت مجل«ســتاره ایــران» و بعــد در ســال ۱۳۴۳ ھ.ق. (۱۳۰۳ ش.) بــه

ــده.(۲۶) ــرش گردی ــران منت ــاب مســتقل در ته صــورت کتــن پاورقــی روزنامه هــای ــران مخــوف» اولی ــان «ته ــا رُم ــی آی ولایــران اســت؟ آقــای کریســتف باالیــی معتقــد اســت کــه مجلــه مدیریــت بــه (۱۲۹۸ ش.) ۱۹۱۹ م. ســال در کــه «ارمغــان» ــه ــاز ب ــران آغ ــه در ته ــورت ماهنام ــه ص ــتگردی ب ــد دس وحیانتشــار کــرده اســت اولیــن پاورقــی معــروف فارســی را بــه نــام ــی ــاخت. باالی ــرش س ــه ی خــود منت ــاش» در مجل ــر قزلب «ده نفــل رمــان بســیار مشــهور می نویســد: «رمان هــای پاورقــی از قبیحســین مــرسور بــه نــام «ده نفــر قزلبــاش» در ایــن نرشیــه بــه ــد، ــت باش ــی درس ــای باالی ــر آق ــر نظ ــید».(۲۷) اگ ــاپ می رس چبــر آن، ایــن دقیقــه را بایــد افــزود کــه رمــان مذکــور بــه علــت حجــم بســیار و طبعــاً فاصلــه ی انتشــاری یــک ماهنامــه هرگــز در «ارمغــان» وحیــد دســتگردی صــورت پایــان بــه خــود ندیــده، بلکــه قــول آقــای احمد احــرار از نویســندگان و مطلعیــن قدیمی روزنامــه «اطالعــات» کــه تذکــر داده انــد: «ده نفــر قزلبــاش ابتــدا بــه صــورت پاورقــی بــه شــکل صفحه بنــدی کتابــی در روزنامــه ــان رســیده اســت». ــه پای ــه اطالعــات» منتــرش شــده و ب «یومی

ــی در ــای باالی ــه خــود آق ــت خاصــه آن ک ــر اس ــل قبول ت (۲۸) قاب

ــن چــاپ ــاه فارســی»، اولی ــه «رسچشــمه ی داســتان کوت کتابنامــی ــاب در ۱۳۳۵ ش. معرف ــورت کت ــه ص ــر را ب ــن اث ــتقل ای مس

کــرده اســت.(۲۹)در حــدود ایــن تاریــخ کــه کودتــای ۱۲۹۹ ســید ضیاءالدیــن ــی ــوز تفاوت ــت، هن ــه اس ــورت گرفت ــان ص ــی و رضاخ طباطبای

٢٥. پروین، نارصالدین، یادداشت خصوصی به نگارنده.٢٦. هامن.

٢٧. از صبا تا نیام، ج ٢، ص ٢٥٨.٢٨. رسچشمه های داستان کوتاه فارسی، ص ٤٩.

٢٩. احرار، احمد، یادداشت خصوصی به نگارنده.

ــن ــه ای ــم ب ــی منی بینی ــان پاورق ــا رم ــی ی ــان و پاورق ــان رم میتاریخــی رمان هــای می رســد نظــر بــه کــه اســت جهــت اولیــه ی فارســی مثــل «شــمس و طغری»محمدباقــر میــرزای خــرسوی و یــا «عشــق و سلطنت»شــیخ موســی کبــودر آهنگــی ــت ــه عل ــه ب ــه و هم ــی هم ــرتان»صنعتی زاده کرمان و «دامگسعــدم وجــود یــک روزنامــه یومیــه ی مرتــب یــا یــک مجلــه ــار ــده و در اختی ــاپ ش ــاب چ ــورت کت ــه ص ــم ب ــی منظ هفتگخواننــدگان قــرار گرفته انــد.(۳۰) بــا ایــن همــه در ســال های پیــش از کودتــا و چهــار ســال اول بعــد از آن نشــانه هایی از حضــور پاورقــی فارســی در مطبوعــات دیــده می شــود. داســتان تاریخــی «شــهرناز» بــه قلــم حــاج میــرزا یحیــی دولت آبــادی در ــه چــاپ می رســد ــه ســال ۱۳۰۱ ش. ب ــه «ســتاره رشق» ب روزنامو عبــاس خلیلــی بــا تأســیس روزنامــه «اقــدام» بــه رسعــت و بــه شــیوه ی پاورقی نویســان اروپایــی رمان هــای «روزگار ســیاه» (۱۳۰۴) «انســان» ،(۱۳۰۴ (مــرداد «انتقــام» ،(۱۳۰۳ (مهــر و «ارسار شــب» (فروردیــن ۱۳۰۵) را نوشــت و در روزنامــه ی ــای ــور: «در رمان ه ــته ی آرین پ ــه نوش ــاخت. ب ــرش س خــود منتخلیلــی گذشــته از وضــع نامطلــوب زنــان مســائل دیگــری ماننــد ازدواج اجبــاری، فحشــاء و رواج فســاد در میــان جوانــان طبقــه ــه ایــن طریــق از ــان آمــده اســت».(۳۱) ب ــه می ثرومتنــد کشــور بــا یــک پاورقــی عبــاس خلیلــی برخــالف مشــفق کاظمــی کــه بدفــرت شــهرتش بســته شــد، بایــد بــه عنــوان اولیــن تولیدکننــده

٣٠. رسچشمه های داستان کوتاه فارسی، ص ٦٢.٣١. برای توضیح بیشرت نک به: از صبا ا نیام، ج ٢، فصل دوم، رمان نویسی.

کتاب تهران مخوف

RAHAVA

RD

Qua

rterly

Per

sian

& E

nglis

h Jo

urna

l of I

rani

an S

tudi

es Is

sue

127,

Spr

ing

1398

/ 20

19

پاورقــی در معیــار وســیع و فنــی ایــن کار یــاد کــرد.متأســفانه نگارنــده بــه اصــل روزنامه هــای اقــدام، شــفق رسخ، کوشــش و ایــران کــه بعــد از کودتــای ۱۲۹۹ و در زمــان ســلطنت از و نــدارد منتــرش می شــده اند دسرتســی پهلــوی رضاشــاه ایــن رو منی توانــد دربــاره ایــن کــه پاورقی هــای ایــن روزنامه هــا از مشــخصات تکنیکــی پاورقــی کــه در قســمت اول ایــن مقالــه ــه قضاوتــی ــا ن ــد ی ــه آن اشــاره شــده اســت برخــوردار بوده ان ب

داشــته باشــد.امــا اقبــال عمومــی خواننــدگان بــه آثــار اینــان کــه بعــد از چــاپ ــاب هــم منتــرش می شــده اند ــه شــکل کت ــه صــورت پاورقــی ب ب

نشــان دهنده ی توفیــق کار آنــان بــوده اســت.

۳ . دوره ۱۶ ساله ی سلطنت رضاشاهاســتقرار رضاشــاه پهلــوی بــر تخــت ســلطنت، از جهــت تاریــخ ــی از آن اســت شــامل دو ــران و پاورقــی کــه جزئ مطبوعــات ایــالت ــا و مج ــت. روزنامه ه ــر اس ــزا از یکدیگ ــالً مج دوره ی کامــد از ــال بع ــش س ــی ش ــال ۱۳۱۰ یعن ــدود س ــا ح ــن دوره ت ایــوای آزادی ــال و ه ــوز در ح ــاه هن ــیدن رضاش ــلطنت رس ــه س بــا ــد، ام ــه می دادن ــود را ارائ ــاالت خ ــب و مق ــات مطال مطبوعــت از یک ســو و ــه بعــد قــدرت حکوم از حــدود ایــن ســال ها بســازمان یافــنت مطبوعــات از ســوی دیگــر پاورقــی را در وضــع ــی ــت عل ــه مدیری ــفق رسخ» ب ــه «ش ــرار داد. روزنام ــی ق خاصدشــتی نه تنهــا یادداشــت های او را بــه نــام «ایــام محبــس» چــاپ می کــرد بلکــه ناگهــان نویســنده ای جــوان بــه خلــق ــداد ــان در ع ــون همچن ــه تاکن ــان تاریخــی پرداخــت ک ــک رم یرمان هــای تاریخــی پُرخواننــده فارسی اســت. ایــن نویســنده زین العابدیــن مؤمتــن نویســنده ی «آشــیانه عقــاب» اســت. زین العابدیــن مؤمتــن در مصاحبــه ای بــا مجلــه «جهــان کتــاب» ــوان آن ــاید بت ــه ش ــد ک ــی می ده ــود توضیحات ــر خ ــاره اث دربرا جــزو اولیــن اشــارات رصیــح بــه موضــوع پاورقی نویســی دانســت. وی در برابــر ســؤال پرسشــگر کــه از او پرســیده اســت:

«آقــای مؤمتــن «آشــیانه عقــاب» را در چنــد ســالگی نوشــتید؟»

ــد: ــواب می ده جمــن نوشــنت ایــن داســتان را در ســال ۱۳۰۹ شمســی یعنــی زمانــی کــه شــانزده ســاله بــودم آغاز کــردم و در مؤخــره ای کــه بــر چــاپ پنجــم آن افــزوده ام بــه ایــن نکتــه اشــاره کــرده ام کــه چــون ایــن کتــاب را در دوران جوانــی و پیــش از بلــوغ فکــری نوشــته ام ممکــن اســت دور از موازیــن و معیارهای ســنجیده ــتان را ــن داس ــی ای ــد... وقت ــده باش ــناخته ش و شــه ــه روزنام ــه ب ــخصی دادم ک ــه ش ــتم آن را ب نوش«شــفق رسخ» (کــه از روزنامه هــای معتــرب آن زمــان ــی اصــالً ــا در آن جــا چــاپ شــود. ول ــربد ت ــود) ب بــاب در ــن کت ــه امــکان چــاپ ای تصــور منی کــردم کآن روزنامــه باشــد. آن زمــان ســال ۱۳۱۳ شمســی و همزمــان بــود بــا برگــزاری هــزاره ی فردوســی، و در «شــفق رسخ» زندگــی فردوســی بــه صــورت پاورقــی ــی را ــه آن پاورق ــدم ک ــک روز دی چــاپ می شــد، یبرداشــته اند و بــه جــای آن «آشــیانه عقــاب» را درج کرده انــد تــا ۷ ۸ ماهــی کــه انتشــار «شــفق ــکل ــه ش ــاب» ب ــیانه عق ــت «آش ــه داش رسخ» ادامپاورقــی در آن درج می شــد تــا ایــن کــه امتیــاز «شــفق رسخ» لغــو شــد و طبیعتــاً «آشــیانه عقــاب»

نیــز متوقــف گردیــد.(۳۲)ــاه ــلطنت رضاش ــای دوران اول س ــای روزنامه ه ــر پاورقی ه دیگکــه در روزنامه هــای ســامان یافته و بــر جــا مانــده انتشــار می یافتنــد ماننــد «پهلــوان زنــد» از شــین پرتــو در روزنامــه «ایــران» و «دلیــران تنگســتانی» از رکــن زاده آدمیــت در روزنامه «کوشــش» بــا اقبــال مــردم مواجــه شــدند. امــا نبایــد از یــاد بــرد کــه انتشــار جــزوه ای کوچــک بــه نــام «افســانه» کــه ابتــدا بــه صــورت هفتگــی و ســپس بــه شــکل روزانــه منتــرش می گردیــد، نقطــه ی عطفــی در تاریــخ داســتان کوتــاه و نیــز پاورقی نویســی ایــران محســوب می شــود. ایــن جــزوه کــه جلــد اول آن در تاریــخ ۱۳ آبــان مــاه ۱۳۰۶(۳۳) یعنــی تقریبــاً دو ســال بعــد از بــه ســلطنت رســیدن رضاشــاه چــاپ شــده، از ایــن جهــت در خــور تأمــل اســت کــه توجــه و عالقــه مــردم را بــه خوانــدن داســتان آن هــم ابتــدا بــه صــورت هفتگــی و ســپس بــه شــکل روزانــه نشــان ــن، ســّنت انتشــار داســتان ها می دهــد. در ســال های بعــد از ایبــه صــورت جــزوات و یــا کتــب کم حجــم ادامــه پیــدا می کنــد. ــی ــون پاورقی نویس ــه پیرام ــه ای ک ــزادی در مقال ــی به ــرت عل دکدر مجلــه «گــردون» نوشــته بــه نکتــه ی بدیعــی اشــاره دارد کــه ــرت ــود. دک ــه از آن آگاه نب ــن مقال ــش از ای ــا پی ــده ت ــی نگارن حت

ــد: ــزادی می نویس به

۳۲. هامن، ص ۲۶۵.٣٣. مؤمتن، زین العابدین، جهان کتاب، شامره ٢، نیمه اول آبامناه ١٣٧٤.

باید قول عموم را در این که داستان «تهراِن مخوف» نوشته ی مرتضی مشفق کاظمی اولین پاورقی ایرانی است که به زبان فارسی در روزنامه منترش شده است پذیرفت.

«»

از آن جــا کــه کتــاب گــران و تعــداد کتابخــوان کــم بــود، روزنامه نویس هــا ــــ کــه عــده ای از آن هــا ــی ــه کار جالب ــت ب ــد دس ــم بودن ــاب ه ــارش کت نــاب ــی انتخ ــوان پاورق ــه عن ــه ب ــی را ک ــد. کتاب زدنــات ــورت صفح ــه ص ــاز کار ب ــامن آغ ــد از ه می شــا ۶ ــامره ۴ ی ــر ش ــرده، در ه ــی ک ــاب حروفچین کتو یــا ۸ صفحــه از آن را در پاییــن صفحــه چــاپ قطــع در و کوچــک کتاب هــا ایــن می کردنــد. چــاپ از پــس می شــد. صفحه بنــدی خشــتی روزنامــه حــروف ایــن قســمت را پخــش منی کردنــد ــا بــه انــدازه یــک فــرم کتــاب و نگــه می داشــتند ت۱۶ یــا ۳۲ صفحــه ای درآیــد آن گاه آن را بــه صــورت

کتــاب چــاپ می کردنــد.اصطــالح ایــران هــم هــامن در کــه ایــن روش فرانســه یعنــی part a tirage را بــرای آن بــه کار می بردنــد در ارزانــی کتــاب مؤثــر بــود و در آن ایــام ــه و ــل مطالع ــه اه ــانی ک ــه و کس ــران چاپخان کارگــتند.(۳۴) ــنایی داش ــالح آش ــن اصط ــا ای ــد ب ــاب بودن کت

ــن ــای زین العابدی ــد آق ــزادی، تأکی ــرت به ــته ی دک ــن نوش ــر ای بــزود: ــد اف ــن را بای مؤمت

ــاب» ــیانه عق ــی «آش ــار پاورق ــف انتش ــس از توق پــاری آن را در ۱۰ ــارات افش ــفق رسخ»، انتش در «شجلــد منتــرش کــرد. ایــن کتــاب چهــار بــار بــه همیــن صــورت چــاپ شــد تــا رسانجــام چــاپ پنجــم آن در ــد منتــرش ــک مجل ــارش در ی ــن ن ۱۳۴۸ توســط همی

ــد.(۳۵) گردیاز کم حجـم و متعـدد مجلـدات در کتـاب چـاپ پدیـده ی مختصـات پاورقی در دوران رضاشـاهی اسـت کـه در آن ابتدا دو نـارش معـروف یعنـی کالله خاور و انتشـارات افشـاری دسـت به چـاپ داسـتان های ایرانـی و فرنگـی در مجلـدات متعـدد زدنـد. از جملـه «افسـانه گت هـا» کـه در حقیقـت یـک رمـان تاریخـی آملانی اسـت که توسـط فلیکس واهن نوشـته شـده، تا سال ۱۳۰۹ ده جلـد از آن بـه فارسـی ترجمـه گردیـده و خـود نـارش مـژده ی انتشـار جلـد یازدهـم و دوازدهـم آن را هـم داده اسـت.(۳۶) در ایـن دوره کلیـه ی آثار پاورقی نویسـان آغاز قرن بیسـتم و در رأس همـه میشـل زواگـو به فارسـی به همیـن صورت ترجمـه و چاپ

۳۴. افســانه، جلــد اول، دوره اول شــامل دو داســتان «معشــوقه مومیایــی» از کونــان دویــل و «رسگذشــت ممنــن» از ولــرت اســت. نــارش مؤسســه انتشــاراتی خــاور بــود. اگــر عمــری باشــد بــه اشــاره اســتاد ارجمنــد جــالل متینــی مقالــه ای دربــاره دوره آن کــه در اختیــار ایــن بنــده اســت خواهــم

نوشــت.۳۵. بهــزادی، علــی، «ســیری در پاورقی نویســی ایــران»، مجلــه گــردن،

تهــران، شــامره ۲۵ ۲۶، خــرداد و تیــر ۱۳۷۲، ص ۴۴.۳۶. مؤمتن، زین العابدین، زیرنویس ۹۴.

شـده اسـت. حسـینقلی مسـتعان پاورقی نویـس بزرگ ایـران تنها در ایـن ایـام دوازده جلـد رمان هـای میشـل زواگـو را بـه فارسـی برگردانـده اسـت.(۳۷) در ایـن زمـان اسـت کـه ایـن داسـتان ها بـه جـای آن کـه در مطبوعـات منتـرش شـود بـه صـورت جـزوات و یـا کتـب کم حجـم بـه دسـت مـردم می رسـیده و هنـوز خاطره ی لوکـرس پاردایان هـا، پـرس پاردایان هـا، چـون داسـتان هایی بورژیـا، روکامبـول، مـادر روکامبـول، راسـپوتین، گاریبالـدی و... در یادهـا باقـی اسـت. بـر ایـن نکتـه بایـد تنـوع داسـتانی را نیز افـزود زیـرا کـه اولیـن داسـتان های پلیسـی و جنایی کـه در آغاز سـلطنت رضاشـاه و در حـدود سـال های ۱۳۰۰ ۱۳۱۰ بـا ترجمـه

مرتجامنـی رسشـناس چـاپ می شـد رونقـی بسـزا یافـت.نرصاللــه فلســفی بــا ترجمــه «آرســن لوپــن» در پلیــس «عملیــات و ،۱۳۰۱ ســال روزنامه هــای ترجمــه بــه نات پنکرتــون امریــکا»، مشــهور ــز ــد ۱۳۰۸، و نی ــه امی ــی در مجل ــه دیهیم عطاءاللــام ــه ن ــو ب ــل زواگ ــر میش ــک اث ــه ی ــن ترجم اولی«پاردایان هــا» یــا «دخــرت عشــق» بــه ســعی حســن نــارص در روزنامــه «ایــران» ۱۳۰۰ جلوه هایــی از تنــوع داســتان های ترجمــه شــده را کــه جاذبــه

می دهــد.(۳۸) نشــان دارد پاورقــی ــارش ــده ن ــد، نگارن ــان آم ــه نامش ــربی ک ــارش معت ــز دو ن ــه ج بــارات ــوان «انتش ــت عن ــه تح ــی آورد ک ــر م ــه خاط ــری را ب دیگــات ــش از عملی ــر کش ــزوات پ ــاپ ج ــه چ ــرتی» ب ــی شبس بریاننــات پنکرتــون کارآگاه خصوصــی امریکایــی و نیــز جزواتــی بــه ــه ــه رشح داســتان های ماجراجویان ــره» ک ــام «ســیاحت دور ک ن دو موتورســوار تُرکــی کــه نــام او را بــه خاطــر نــدارم بــا نوشــنت جزواتــی بــه نــام «جینگــوز رجایــی» در ایــران شــهرت یافــت امــا نــام مرتجــم آثــاری کــه نرشیــات بریانــی بــه او بیشــرتین ســهم را مــی داد، ابوتــراب شــایگان بــود، و ایــن نــارش یعنــی بریانــی

٣٧. افســانه، جــزوه شــصت و هفتــم، دوره دوم، یکشــنبه بیســت و ششــم بهمــن مــاه ١٣٠٩.

ــامره ــد»، ره آورد، ش ــه رفتن ــاهیری ک ــا مش ــدرود ب ــن، «ب ــهباز، حس ٣٨. شســوم، پاییــز ١٣٦٢، ص ٩٤.

RAHAVA

RD

Qua

rterly

Per

sian

& E

nglis

h Jo

urna

l of I

rani

an S

tudi

es Is

sue

127,

Spr

ing

1398

/ 20

19

ــه ی ــام در زیرپل ــرست مت ــه ع ــود ب ــر خ ــال های آخــر عم در سســاختامنی در خیابــان فردوســی، باالتــر از روزنامــه کیهــان، همچنــان جــزوات آن ســال ها و ایــن گونــه رمان هــای پاورقــی را

ــرد. ــاش می ک ــرار مع ــت ام ــه زحم ــت و ب میفروخپاورقــی دوره ی رضاشــاهی در حقیقــت همیــن پاورقی هــای جــزوه ای بــود. حســینقلی مســتعان شــهرت پاورقی نویســی خــود را در ایــن ایــام بــا نــگارش جــزوات ماهانــه ای آغــاز کــرد ــد» هــر ماهــه یــک داســتان ــام مســتعار «ح. م. حمی ــا ن کــه بمســتقل بــا نام هــای مــورد پســند زنــان تــازه متجــدد شــده چاپ می شــد. در خالصــه ای از زندگینامــه ی مســتعان کــه بــه همــت ــه «ره آورد» چــاپ شــده اســت وی ایــن حســن شــهباز در مجلــای کوچــک ــوان رمان ه ــر عن ــای مســتعان را زی ــته از کاره دســرده و برشــمرده ــدی ک ــان طبقه بن ــان و جوان مخصــوص نوجواناســت.(۳۹) برخــی از آن نام هــا از ایــن قــرار اســت: نــوری، شــیده، آفریــن، غــزال، دالرام، آزیتــا و شهرآشــوب کــه می بینیــم در دهه هــای بعــد بــه صــورت نــام اول بــرای نامیــدن دخرتانــی کــه ــد ــد» بوده ان ــتان های «ح. م. حمی ــده ی داس ــان خوانن مادرانش

مــورد اســتفاده قــرار گرفتــه اســت.عالوه بر این در آخر این دوره، مستعان مجله «راهنامی زندگی» را به همراه خانم ماه طلعت پسیان در تهران منترش می ساخت که باید از آن به عنوان نخستین مجله مصور خانوادگی یاد کرد. متأسفانه بنده به دوره ی این مجله دسرتسی ندارم تا بدانم که آیا مستعان کار پاورقی نویسی را به آن صورت که در روزنامه «ایران» در سال های ۱۳۴۰ -۱۳۱۵ می کرده و سپس در بعد از شهریور ۲۰ در مجالت هفتگی ادامه داده، در مجله «راهنامی زندگی» هم

متکفل بوده است یا نه؟

٣٩. پروین، نارصالدین، یادداشت خصوصی به نگارنده.

ــی ــن دوره از پاورقی نویس ــه ای ــوط ب ــات مرب ــان توضیح در پایذکــر ایــن دونکتــه خالــی از فایــده نیســت.

ــاب ــه صــورت کت ــه در فعــل ب ــی ک ــف – پاورقی های الچــاپ می شــدند و بالقــوه چیــزی جــز پاورقــی بــه ــا ــاب، پاردایان ه ــیانه عق ــد آش ــد مانن ــاب منی آین حسو... شــیوه ی توزیــع و انتشــار خاصــی پیــدا کــرده بودنــد کــه بــه آن وســیله خواننــدگان را بــه خــود جلــب ــای ــه دادن کتاب ه ــا کرای ــیوه هامن ــن ش ــد. ای می کردنداســتانی در مغازه هــای خــرازی و یــا لوازم التحریــر

ــود. فروشــی محــل بشیشـه پشـت کـه خرازی فروشـی هایی بودنـد بسـیار موجـود «لوازم التحریـر می نوشـتند خـود مغـازه ی اسـت. تکمـه منگنـه می شـود. ُرّمـان (بـه تشـدید میم) بـه توجـه بـا مغازه هـا ایـن می شـود». داده کرایـه نـرخ تـورم، کتاب هـا را از شـبی ده شـاهی تـا دو ریـال کرایـه می دادنـد و کرایه کننـدگان بـرای آن کـه حداکـرث اسـتفاده را کـرده باشـند مجبـور بودنـد کـه داسـتان ها را بـه رسعـت بخواننـد و پـس بربنـد. کار کرایـه رُمـان تـا حـدود دهـه ی ۳۰ در ایـران رونـق فـراوان داشـت و و سـهل الهضم کـه کتاب هـا این گونـه توسـعه ی بـه قابـل بـه رسعـت خوانـدن بـود کمـک بسـیاری می کرد. البتـه از شـهریور ۱۳۲۰ بـه ایـن طـرف هـامن طـور کـه خواهـد آمـد بـا پیدایـش مجـالت هفتگـی کـه پاورقـی را بـه صـورت منظـم و حرفـه ای عرضـه می کردنـد رُمان

کرایـه ای کم کـم از رونـق افتـاد.روزنامه نـگاران پاورقـی، تاریـخ از دوره ایـن در – ب برجسـته ی دوره بعـد هر کدام به شـکلی چه به صورت جـزوه چـه بـه صـورت کتـاب ارزان و چـه بـه صـورت پاورقـی روزنام هـای در ایـن کار طبع آزمایـی کردنـد. نام بسـیاری از ایـن پاورقی نویسـان به عنوان مدیـر روزنامه در دوره ی بعـد بـه خاطرهـا مانـده اسـت و کمرت کسـی نـام و نشـان پاورقـی و داسـتانی را کـه آن هـا نوشـته اند بـه خاطـر مـی آورد. فرضـاً لطف اللـه ترقی، مدیـر مجله در «جـن کمـدی فانتـزی داسـتان ۱۳۰۷ در «ترقـی» حـامم سـنگلج» را نوشـت و همشـهری قمـی او محمـد مسـعود بـا نـام مسـتعار م. دهاتـی اولیـن تجربه خـود «قاتـل نـام بـا «افسـانه» را در دوره دوم مجموعـه ی زین العابدیـن کـه داد.(۴۰) همچنـان انتشـار کیسـت؟» رهنـام رمـان مذهبی تاریخـی معروف خـود «پیامرب» را در ۱۳۱۶ منترش سـاخت و بعدها ـ در حدود سـال های ۱۳۴۰ براسـاس توفیق آن پاورقی «زندگی امام حسـین»

را در مجلـه «سـپید و سـیاه» بـه چـاپ رسـاند.ادامه دارد

٤٠. شهباز، حسن، زیرنویس شامره ٩٩.