Intertekstualność w filmie – Odmiany i Egzemplifikacje –

Katarzyna Majewskia

1 Adam Piotrowski

Intertekstualność

• Książka Julii Kristevy Semeiotike, w której autorka podjęła badania nad kryterium dialogiczności i posłużyła się terminem „intertekstualité”

• Badania intertekstualne wywodzą się z Bachtinowskiej teori wypowiedzi polifonicznych. Według Michała Bachtina każda wypowiedź charakteryzuje się dialogowością, gdyż stanowi reakcję na wypowiedzi wcześniejsze i sprzyja powstawaniu dalszych.

• Dialogowość u Kristevy to: interakcja tekstualna zachodząca wewnątrz jednego tekstu. [wstępna definicja intertekstualności]. – Każdy tekst jest zbudowanym z mozaiki cytatów wchłonięciem innego

tekstu. – Intertekstualność to transpozycja jednego lub wielu systemów

znakowych w inny

2

Kino i nierzeczywistość. O praktykach intertekstualnych we współczesnym filmie - Elżbieta Ostrowska

• Autorka zastosowała podział Gerarda Genette’a do uporządkowania, zaobserwowanych w konkretnych obrazach filmowych, przejawów zależności między tekstami.

• Genette wymienia pięć kategorii relacji „transtekstualnych”: – Intertekstualność – Paratekstualność – Metatekstualność – Architekstualność – Hipertekstualność

3

1. Intertekstualność (Genette’owska)

• Intertekstualność = Obecność jednego tekstu w drugim. Najpowszechniejszym i najbardziej wyraźnym przejawem intertekstualności jest cytat. Mniej typowe jej postaci to aluzja i plagiat.

• W filmie cytat to najczęściej wstawiany fragment innego utworu zaczerpniętego z klasyki filmowej (np. Męczeństwo Joanny d’Arc Dreyera w Żyć własnym życiem Godarda) [1]

• Owe cytaty mogą należeć do diegezy utworu. • Quasi-cytaty (np. fikcyjne kroniki filmowe jako istotny element struktury

narracyjnej w Obywatelu Kane’ie (1941) Orsona Wellesa oraz w Zeligu Woody’ego Allena) zabieg polegający na wprowadzaniu do filmu „dokumentalnych” fragmentów, montowanych zwykle z archiwalnych kronik filmowych, ukazujących ważne wydarzenia historyczne lub tych z udziałem historycznych postaci. [2]

• Światy przedstawione obu obrazów czasem całkowicie się zespalają.

4

Aluzja

• Mniej wyrazista forma intertekstualności. – Aby ją w pełni rozumieć, należy dostrzec związek

pomiędzy nią a tekstem, na który obligatoryjnie wskazuje.

– Stwarza ona konteksty semantyczne wymagające rozszyfrowania.

– Istotność kompetencji widza. Używanie tego typu zabiegów zakłada istnienie widza modelowego (który odkrywa wszystkie sensy). Nieodczytanie wszystkich aluzji, jednak w niczym nie narusza spójności płaszczyzny narracyjnej i fabularnej utworu

5

Aluzja

• Aluzja przybiera różne formy i funkcjonuje na różnych poziomach dzieła ekranowego: – Rozwiązania inscenizacyjne: (Brian de Palma składa hołd Alfredowi

Hitchcockowi i wpisuje się w konkretny obszar tradycji gatunkowej kina) [3] [4]

– Aluzje związane z aktorami: • Bela Lugosi w filmach Eda Wooda. Jego uczestnictwo przypominać miało o czasach

świetności tego modelu filmów grozy, który amerykański reżyser pragnął, z całą powagą przywrócić widzom.

• Gregory Peck, Robert Mitchum i Martin Balsam obecni w remake’u Przylądku strachu Martina Scorsese, grają postacie o całkiem innej charakterystyce, przez co reżyser nawiązuje polemikę z pierwowzorem filmu.

• Kwestia gwiazdorstwa: – Pierwotnie stałe utożsamianie postaci filmowej z aktorem, pod warunkiem że

był to aktor wielkiego formatu (Marylin Monroe w każdym filmie była przede wszystkim sobą)

– Współcześnie niejednokrotnie, to aktor utożsamiany jest z fikcyjną postacią (Sylvester Stallone w każdym filmie jest przede wszystkim Rambo)

6

Aluzja

• Pojawianie się na ekranie reżysera

• Wkroczenie w fikcyjną przestrzeń filmową autentycznej postaci-symbolu [5]

• Cytaty i aluzje malarskie – Szczególna rola odniesień do malarstwa w twórczości Petera Greenewaya

• Cytaty i aluzje literackie – Różna funkcja literackich odniesień np.:

» Niebieski Krzysztofa Kieślowskiego kończy się sekwencją scen, którym wtórują słowa Listu świętego Pawła do Koryntian – stanowiące podsumowanie całego filmu, poruszającą pointę

» W Siedem Davida Finchera wskazówkami, które otrzymują policjanci od psychopatycznego mordercy są cytaty z Boskiej komedii Dantego, Raju utraconego Miltona i Opowieści kanterberyjskich. – uzasadnienie fabularne jak również dodatkowy kontekst.

7

8

2. Paratekstualność

• Relacja między tekstem właściwym a „paratekstem”. W literaturze: tytuł podtytuł, śródtytuł, przedmowy, posłowia, wstępy, uwagi od wydawcy, noty na marginesie, ilustracje, notatki na obwolucie itp.

• Według Ostrowskiej funkcję filmowego paratekstu pełnią: – Pierwotne wersje filmów – Słowny komentarz dotyczący realizacji (Pasażerka Munka) – Motta, dedykacje mieszczące się w czołówce filmu – Informacje podawane w czołówce filmu (np. wytwórnia,

producent, który zazwyczaj firmuje filmy danego gatunku filmowego)

– Informacje dotyczące realizacji – ujawniony budżet, często staje się źródłem krytyki

9

3. Metatekstualność

• Metatekstualność tworzy „relacja zwana »komentarzem«, łącząca dany tekst z innym, o którym mówi, niekoniecznie go cytując (przywołując), a w skrajnych wypadkach nawet go nie nazywając”.

• Według Ostrowskiej: kino strukturalne, jako swoisty komentarz wobec klasycznego, hollywooodzkiego kina. – Wavelength (1963) Michaela Snowa

• „Struktura filmu jest wielką metaforą filmowego opowiadania, jego fabułę stanowi penetracja czasoprzestrzennych właściwości świata, akcję 0 ruch kamery jako ruch świadomości”.

• Według Majewskiej: – Metatekstualność - polega na zawartym w dziele komentarzu innego

dzieła. • Wszelkie dialogi bohaterów na temat innych filmów [6] [7] • Filmy w całości będące komentarzem, odpowiedzią, ripostą na wcześniejsze

utwory

10

4. Architekstualność • Kategoria najbardziej abstrakcyjna. Wskazówka dotycząca gatunku lub

rodzaju, jaki reprezentuje utwór, towarzysząca tytułowi np. powieść, opowiadanie poemat.

• Tytuły filmów: – Dokumentalnych: Kronika jednego lata (Jean Rouch, Edgar Morin 1961),

Szanghajski dokument (J.Blioch 1928), Kronika Indian z północnowschodniej dzielnicy Quebec (A. Lamota 1974)

– Fikcjonalnych: Ballada o żołnierzu Grigorija Czuchraja (1959), Pamiętnik szalonej gospodyni Franka Perry’ego (1970), Prawdziwa historia Jessi Jamesa Nickolasa Raya (1957), Prawdziwe historie Davida Byrne’a, Opowieści moralne Erica Rohmera i Opowieści niemoralne Waleriana Borowczyka.

– Tytuły sugerujące autotematyczny charakter utworu: Ostatni film Denisa Hoopera (1971), Nieme kino Mela Brooksa (1976), Krótki film o zabijaniu i Krótki film o miłości Krzysztofa Kieślowskiego

– Tytuły filmów Wielkiej Awangardy: Balet mechaniczny (Fernand Leger, 1924), Pięć minut czystego kina (Henri Chomette, 1925), Rytmy świetlne (O. Blakeston, F. Bruquiere, 1930), Symfonia diagonalna (Viking Eggeling, 1924).

• Według Michała Głowińskiego i Henryka Markiewicza: Wszystkie dzieła filmowe, które w jakikolwiek sposób ujawniają swą przynależność gatunkową bądź przez powielanie charakterystycznych schematów, bądź przez ich negację.

11

5. Hipertekstualność

• Każda relacja łącząca tekst B, zwany hipertekstem, z tekstem wcześniejszym A – hipotekstem.

• Wszystkie utwory są hipertekstami. Hipertekstualność może przybierać formę parodii, trawestacji transpozycji, pastiszu, falsyfikatu.

• Gra między konkretnymi tekstami lub schemat gatunkowy jako hipotekst

12