MUHAMMED NECATULLAH SIDDIKI

islam iktisat Düşünce Tarihi Üzerine Yaptlan Çalişmaiann Bir Tahlili

GiRiŞ

Islam iktisat düşüncesi, islamın doğuşu ile birlikte or­

taya çıkar. 14 asırlık islam tarihinde, islam hukukunun ışığında iktisadi meselelerin tartışılmaya devam ede­geldiğini görürüz. Bu tartışmaların hepsi saklı olarak dur­

maktadır. Bu literatürün çoğunluğu Kur'anın te'vili (tefsir), hadis üzerine yorumlar, fıkıh usulü ve fıkıhla ilgilidir. Bu

bilgileri gün ışığına çıkarmak ve sistematik hale ge­tirmek için çaba gösterilmektedir. Diğer bir çalışma türü de, münhas:ran devlet idaresi ve sosyal organizas­

yonlarla ilgilidir. islam dünyasında üniversite müfredat­larına yeni ortaya çıkm ış sosyal bilimler girince, yukarıda

zikr edilen çalışmalar ve ahlak felsefesiyle ilgili ça­lışmalar ve tarih yazılımları önem kazanmaya başladı. ilim adamları bu konudaki islam mirasını araştırmaya

başladılar. Aynı zamanda bazı oryantalistler de ilk dö­nem Müslüman düşünürlerinin siyai ve ekonomik dü­şüncelerine ilgi göstermeye başladılar. Fakat bugüne ka­dar, Islam iktisat düşünce tarihi üzerine detaylı bir tek kitabımız yoktur. Bununla birlikte, genellikle, bu yüzyılın ikinci yarısında yazılmış, geçmişteki mümtaz islam alim­

lerinden bazılarının iktisat düşüncesini yansıtan bir kaç araştırmaya sahibiz. Bu özet çalışmada, bu yazılan dü­şünceleri aktarmayı amaçlamaktayız.

Yukarıda, zikredilen, çoğunluğu arapça ve Islamın di­ğer temel dilleri Türkçe, Orduca ve Farsça olan li­teratOrlerin araştırılması, detaylı Islam iktisat düşünce tarihi çalışması yapmak için ilim adamlarından bir ekibe

ihtiyaç vardır. Mevcut yazarlar sadece, dünyanın değişik bölgelerinde değişen ekonomik şartlara, Islam zih­

niyetinin nasıl ışık tuttuğunun önemini vurgulamakta­dırlar. Tarihin içinde istikametimızi planlamak için acilen

bir ışığa ihtiyacımız vardır. Gerçekçi olmak gerekirse, bu ışık olmaksızın bir şeyler yapmaya kalkışmamız, hali ha­zırdaki zorlu yolculuğumuzun engellerini artıracaktır. Ça­lışmanın çevresi oldukça sınırlandırılmıştır. Bu çalışma, iktisat düşüncesinin araştırılması değildir. Bu çalışma,

220

Muhammed Necatullah SIDDIKi*

Çev.: Ömer AÇIKGÖZ**

geçmişto~i bazı mümtaz Islam alimlerinin Arapça. in­

gilizce \ Orduca yazılmış yakın zamanlardaki iktisat düşüncesi yazılımlarını inceler. Bu çalışmalar popüler

olmayan gazete ve dergilerde yayınlandıkları için, ço­

ğunlukla ekonomistler tarafından göz ardı edilmişlerdir Mevcut çalışma umulur ki heyecanları yükseltir ve yuka­

rıda aniatınlan geniş alanlarda araştırma ve bazı tar­tışmaları tahrik eder.

Yakın zamanlarda Kur'an ve Sünnetin ekonomi

öğretileri ile ilgili bazı çalışmalar yapıldı 1 . Bu kaynakla­

rın içeriği ilahi olduğu için yapılanlar sadece insanın islamdaki ekonomi ile ilgili yorumlamaları ve algılamaları olarak anlaşılmalıdır. Kur'an ve Sünnetin ekonomı öğre­

tileri sosuz ve evrenseldir. Fakat insannın onlara yönelik

yorum ve uygulamaları, çıktıkları zaman, yörelerin zo­

runlu şartlarını yansıtır ve dolayısıyla evrensel ola­mazlar. Bu tür çalışmaları Islam iktisat düşüncesi kap­samına almaktayız. Fakat bu girişimde bulunan yazara

atıfta bulunulmuştur, bu itibar ile Kur'an ve Sünnetin

islam iktisat düşüncesinin kendisi değildir. Bu çalışma, islamdaki iktisat düşlınce tarihini, Kur'an ın ve Sünnetinin

ekonomiyle ilgili içeriğinin tartışılmasıyla başlama ge­rekliliğinin olmadığını açıklamaktadır. Iktisat düşünce ta­

rihi, peygamber (a.s.) sahabesinin ve takipçilerio iktisadi konulardaki fikirleriyle başlamalıdır. Çünki bunların ara­

sında yeterli sayıda mümtaz fakih vardır. Malesef, birinci

ve ikinci nesilden birilerinin Islam iktisat düşüncesi ile il­gili fikirlerini yansıtan yakın geçmişteki bazı çalışmaları

buraya alamayacağız.

Fakat dört halife ve Emeviler döneminde "Haraç"

Muslim Economic Thinking: A survey of Contemoorary Literature, Lel· cester (England): lslamlc Foundation. 1981

•• Dr., Kırıkkale Üniversitesi Meslek Yüksek Okulu

1 Sayyld Abul A'la Mawdudl, 'Economic and Polltical Teachings of the Quar'an', In Shanf, M. M. (editor), A History of Muslim Philosophy, Vol 1, Weısbaden: Otto Harassowitz, 1963, pp. 178 - 90. Also see Sheikh Muhammed 'Uthman, ' Quran Ka ma'ashl Rujhan' Fikr-o-Nazar (ls­lamabad) 3(9-10) Mar. - Apr. 1966, pp. 647-6690 (Urdu).

JOURNAL OF ISLAM lC RESEARCH VOL: 11 , NO 3-4, 1998

ISLAM IKTISAT DÜŞÜNCE TARIHI ÜZERINE YAPILAN ÇALIŞMALARlN BIR TAHLILI

arazilerinin idaresi zekatın toplanması ve dağıtımı, ge­

nel kamu malıyesi gibi konuları yönetici ve danışmalığı­

nı kendi dönemınin problemlerini çözmek içın nasıl yap­

maları ve davranmaları ile ilgili konuları kapsayan ik­tisadi örgütler üzerine bazı çalışmalar vardı~. lik dö­nemlerden beri, islam ıktisat düşüncesinin esinlendiği temel hedefler olan hürriyet, büyüme, verimlilik, adalet ve ihtiyaçların karşılanması gibi meseleleri açığa ka­

vuşturulabilir. Malesef bütün meselelerin delayına gir­mek şu an için mümkün değildir. Kendimizi özel bazı fa­

kihleri veya konumuzia ilgi li bazı özel metinleri incelemekle sınırlandırdık. Ekonomik düşünceleri de­ğerlendirilen, ayrı olarak ele alınacak, ilk dönem fakihi Ebu Yusuf'tur. Büyük islam fıkıh okulunun kurucularını ele almayı uygun gördük. Bunlarla ilgili, çağdaşlarının kendileriyle ilgili biyografik metinlerini bulmak müm­kündür. Aşağıdaki incelememiz kronoljik bir sıra takip et­mektedir ve son 50 yılla kendini sınırlamaktadır.

Zeyd Bin Ali (10- 80 H /699- 738 M)

Imam Hüseyin'in büyük oğlu olan Zeyd, Medine'nin en ünlü fakihidir. Ebu Hanife gibi diğer fakihler Zeyd'e

çok büyük hürmet duyarlar. Ebu Zehra, Zeyd'in bi­yografisini ifade ederken, onun ekonomik meselelerle il­glii bazı önemli yaklaşımlarını okuyucuya sunar3. Zeyd malların krediyle, peşin fiyatının üzerinde bir fiyatla sat­ışına izin verir. Ebu Zehra, bazı açılardan onun bu mü­

saadesinin rasyonalitesini yaptığı şu alıntıyla tartışır.

"0, erte lenmiş fiyatın peşin fiyattan daha yüksek ol­masına izin vermeyenleri fiyatlar arasındaki farkın "Riba" (zamanla paranın para kazanması) ve vadeye karşın

her artışın riba olduğunu düşünenleri tartışır. Şimdi

ödememiz veya vadeli ödememiz ve peşin fiyattan daha yüksek fiyata -vadeden dolayı- satılması arasında hiçbir fark yoktur esas itibariyle aynıdır ve ribad ır. "

Vadeyle satış, zorunluk hali dışında yapılıyorsa,

bunu yapan şahıslar isteyerek yapmaktadır anlamına gelmezler. Bu kişiler, Kur'an'ın "karşı lıklı rıza ile ara­

nızdaki pazarlık müstesna (4:29)" çerçevesinin içine gir­mezler.

Diğer bir açıdan bu zamanla para artışıdır. Fakat za­man nedeniyle artış herhangi bir malın dönüşümü ol-

2 Bu çalışmalardan bazıları Yazarın bibliyografyasında belırtllmıştir. Conremporary Ltterature on ls/amic Economics, Leicester; The Islam· ic Foundatıon , 1978, Chapter 2. Seetion (i) (The Ec:ınomic System of Islam: Sources and Precedenls).

3 Muhammed Abu Zahra, Al - Imam Zaid, Cairo: Dar al . Flkr al • 'Ara­by, n.d., p. 539.

maksızın, sadece ödemedeki artışıdır B d . · un an sonra rıba kavramı kapsamı içine girer ve ribanın yasak-lanması kapsamındadır.

Bu tür bir muameleye müsade edenler, böyle bir mu­amelenin 4. surenin 29. ayeti kapsamında olduğunu id­

dia ederler. Ticari faaliyetler satış ve vade üzerıne ku­rulmuşlard ı r. Tüccarların bu tür faaliyetlerden kazanç

elde etmeleri zorunludur ve bu gibi kazançlar ticaretin bır

parçasıdır ve riba değildi r . Tüccar malını vade ile satar­

ken işini ilerietmek amacıyla yapmakta ve karşılık l ı rıza

durumunda gerçekleşmektedir. Talebe karşı l ıktır, za­

ruret dışı bir muamele değildir. Kredi ile satış yapan sa­

tıcı , farklı iki zaman dilimi arasındaki farkı korumaktadır. Peşin para ödemeksizin kim bir şeyin tasarrufu ıu elinde

bulundurursa, fayda sağlayan üretken bir servete ya da

mala sahip demektir. Bu ise, ticaretin bir amacıdı r.

Vadeli fiyat ile peşin fiyat arasındaki fark, tüccarın bu

faydadan dolayı almış olduğu fiyattır. Böyle bir ticari mu­

amele, para borçlanmasından farklıdır. Kim ödünç al ı r ,

bu ödünçleservet edinirseve bu ödüncün fiyatı zamanla

para olarak değişrnezse, bu fiyatların istikrarındand ır.

Para, kendi kendine birşey üretmemektedir, ancak ticari

işlemlerde ve elden ele dolaşması, fiyatları yükselen ve

düşen mallardan dolayı artmaktadır. Üretici olan herşey

maldır ve ödünç verme nesnesi değildir. EI-Raut EI­

Nadir'in yazarı, riba ile vadeli satışlar arasındaki farkı

şöyle anlatır. "Fiyatlar {bazı mallar için) talep ve diğer nedenlerle mala duyulan ihtiyaca göre meydana gelen

genel yükseliş ve düşüşler nedeniyle sabit, istıkrarlı de­

ğildir. Bir karara varmada baş vurulacak bir standart yok­tur ... "4

Ebu Zehra vadeli satıştan dolayı yüksek fiyata izin verenlerle ilgili daha da ileri birtakım gözlemlerde bu­

lunarak, vade farkının zamana karşı meydana gelen faz­

lalık olduğunun ispatlanamayacağını ifade eder. Bazı

durumlarda da satıcı , malın fiyatının düşeceği bek­

lentisine karşılık peşin para elde etmek amacıyla, sto­

ğunu piyasa fiyatının altında bir fiyatla satar. Böylece yüksek fiyatı, zamanla ilişkilendirmek mümkün değlidir .

Doğrusu. iki fiyattaki fark çoğunlukla belirsizdir.

"Problemin nedeni, islam hukukunda, bağımsız her

sözleşmenin, kendi değeri ve şartları içerisinde de­

ğerlendirilmesidir. Vadeli satı ş lardaki akit, bağımsız bir

akittir. Kendine ait hususlarda ve şartlarda hakkaniyete

uygun olup olmadığı ve diğer akitlerle i l işkilendirilmeden

incelenmelidir. Böyle bir inceleme, söz konusu akdin

4 lbld., pp. 293 - 294 .

ISU\MI ARAŞTIRMALAR DERGISI, CIL T: 11, SAYI 3-4, 1998 221

caiz olduğunu ispatlar. Yapılan akitlerde bedel peşin ö­deniyorsa, fiyat da vadeli akitlere göre daha düşük olur.

Yukarıda anılan akitlerin doğruluğunu etkilemez, çünkü

iki ayrı bağımsız akittirler"5

Çağımızın meselesi olan bu konuyla ilgili olarak, ilk dönem fakihlerin yapmış olduğu çağdaş tahlil , islam hu­

kukunun dört temel okulunun yukarıda anılan akde ce­

vaz vermesi metedolojide yeni bazı anlayışları da be­

raberinde getirdi. Örneğin onlar hukuku, Kur'an ve

Sünnet metinlerinden çıkarmaya çalıştılar. Fakat, eko­nomik meselelerle ilgi meselelerio çözümünde adalet,

doğruluk, fayda faktörü ve gerekli olan çıkarı referans al­

dılar. Genel bir ifade ile fakihler, taraflardan birisi zarar

görmediği müddetce akitlerin serbest olmasını sağ­

lamaya çalıştılar.

Ebu Hanife (80 - 150 H/699 - 767 M)

Büyük fakih olmasına rağmen aynı zamanda, zengin

ve büyük bir ticaret merkezi olan kulede bir tüccar idi.

"Selem" veya sözleşmeyle birlikte parası peşin ödenip,

malın kendisinin daha sonraki bir vadede alma işlemi,

gittikçe, rağbet görmeye başlayan ticari bir işlemdi. Ebu Zehraya göre,6 Ebu Hanife bu tür karışıklık ve tar­

tışmalara neden olan satış sözleşmesi ile ilgili çok sayı­

da muğlak noktalar gördü. Ebu Hanife malın miktarı , cin­

si, niteliği, niceliği, teslim yer ve zamanın açık bir şekilde

sözleşmede bulundurmak kaydıyla, bu muğlak noktaları bertaraf etmeye çalışır. Ebu Hanife bunlardan öte bir­

takım şartlar daha ileri sürer; sözleşme ile malın teslimi

arasındaki zaman diliminde, selem yapılan mal pazarda

bulunmalı ki, böylece her iki taraf alıcı ve satıcı, malı n

teslimatının mümkün olduğunu bilsinler. Ebu Hanifenin

deneyimi ve ticaret ile ilgili bu ilk elden verdiği bilgi, buna

benzer onun verdiği fikirler, bu tür problemierin çö­zümüne yardımcı olur. islam'ın hedeflerinden birisi de ti­

cari iş lem lerde karışıkl ıkları ortadan kaldırma ve onları

bertaraf etmektir. Ebu Hanifenin bunun üzerine yoğun­laşması onun bilgeliğindendir şeklinde Ebu Zehra göz­lernde bulunur.

Ebu Hanife, mudaraba7yı veya bedeli üzerindeki fiyat

üzerinde anlaşma yapılan satışı örnek olarak zikreder.

Ticari faaliyetlerle ilgi li Ebu Hanifenin direkt bilgisi bu ve

buna benzer ticari muamelelerde adalet ve eşitliği realize

s lbid., p. 295

6 Muhammed Abu Zahra, Abu Hanifa, Cairo: Dar al - Fikr al 'Araby, 1977, pp. 412 - 413.

7 lbid., pp. 432 - 442.

222

MUHAMMED NECATULLAH SIDDIKI

edici kuralları tavsiye etmesıne neden olmuştur . Ebu

Zehra, aynı zamanda islami normlar ışığında diğer ticarı

faaliyetlerle ilgili Ebu Hanife'nin yaklaşımlarını tart ışır8 .

Fıkıh metodunda insani değerleri vurgulayan Ebu

Hanife ile ilgili çalışmasında Muhammed Yusuf Musa,9

Ebu Hanife'nin yaklaşımının zayıf ve yetersiz olduğunu

vurgular. Böylece Yusuf Musa, mücevheri dahil sahip ol­

duğu tüm mal varlığına eşit borca sahip, borçluyu da

zekattan muaf tutmaz 10. Benzer şekilde muzaraya. karşı çıkması da, az kardan dolayı zayıf taraf olan çiftçileri koruma isteğinden ileri gelmektedir 11 .

El Avzai (88-157 H/707 -774 M)

Beyrut'lu olan daha sonra Suriye'de ikame! eden Ab­durrahman El Avzai, uzun yaşamamasına rağmen , Ebu

Hanife'nin çağdaşı olarak temel fıkıh okulların ı n ku­

rucularındandır. Onun öğretileri ve metodolojisi, Suphi

Mahmasani12 tarafından yakın zamanlarda yapılan bir

çalışmaya konu oldu. Avzai, sözleşmelerin karş ılıklı rıza

ile yapılmasını ve insanların ticari faaliyetinde kolaylık

sağladığı için destekler. Bazı fakihler, verilen ödünç'ün

nakdi olmasında ısrarlı olmaları na rağmen, O ödünç'ün ayni ve nakdi olabileceğini ve bundan dolayı karın pay­

laşılabileceğini (mudaraba), muzarayi, zorunluluğu açı­

sında caiz görür13. Ebu Hanifenin selerne yaklaşımı da

esnektir14.

Malik (93- 179 H /717- 796 M)

Islam mezheplerinden birinin kurucusu ve Pey­gamberimizin şehri Medine'nin gelenekleri üzerine otari­

te olan Malik Bin Enes'in 15 biyografisinde Ebu Zehra, onun ekonomik düşünceleri ile ilgili özel vurguda bu­

lunmaz. Malik Bin Enes'in üzerine yapılan tek ça­

lı şmadan aktarılabilecek yalnızca iki önemli nokta var­

dır. Malik idarecileri, insanların refahını sağlamada

sorumlu tutar. Malik yöneticilere, ikinci halife Ömer'in in­

sanların ihtiyaçlarını ka rşı ladığ ını hatırlatır ve yöne-

8 lbld., pp. 404- 41 o. 9 Muhammed Yusuf Musa, Abu Hanila wa'l Olyam al - lnsanlyyah li

Madhhabih. Cairo: Maklabah Nahdah Mlsr. 1957, p. 182.

10 lbid., p . 98 11 lbıd.,p. 151

12 Sobhi Mohmassani, Al - Awza'l wa Ta'alimuhu'l lnsamyyah wa'l Oan-unıyyah, Beirut: Dar al - 'lim li'l Ma la'ın , 1978, p. 447

13 lbid., pp. 314-318.

14 lbid., p. 426 and pp. 290 - 297.

15 Muhammad Abu Zahra, Malik, Cairo: Dar al - Fikr al - 'Araby, 1952, p. 432.

JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH VOL: 11 . NO 3-4. 1998

ISLAM IKTISAT DÜŞÜNCE TARIHI ÜZERINE YAPILAN ÇALIŞMALARlN BIR TAHLILI

ticilerin onun gibi olması gerektiğini ifade eder16. Malik'in

ekonomiyle ilgili metodu üzerinde yapılan diğer önemli

bir tart ışma masiahattır (ferdi veya toplumsal fayda) 17.

Maslahat, islam hukukunun kaynağına dayanır ve Malik

bütün problemierin çözümünde maslahatın etkisinde kal­

mış, direkt Kur'an ve Sünnetin naslarını referans al­mamıştır. Ebu Zehranın konu üzerindeki tartışması ,

daha sonraki fakihler olan Gazali, ibnu Kayyim, El Şatibi.

Tufi, Izeitin ibn Abdulselam ve Zurafi gibilerin aydınlatıcı

referanslarına sahiptir. Ebu Zehra aynı zamanda, Ma­

lik'in masiahat ile ilgili yaklaşımını , J. Bendham ve J.S.

Mil gibi batılı filozofların fayda analizi yaklaşımları ile

karşılaştırılır.

Malik'in metodundaki bu iki fikir göstermektedir ki , o

açıkça islamda Devlet gerektiğinde, yüksek vergi veya

daha fazla vergi toplama hakkını kabul etmektedir18.

Ebu Yusuf {113-182 H/731-798M)

Yöneticilerin ekonomik sorumlulukları ile ilgili vurgu,

islam'ın ilk günlerinden beri islam iktisat düşüncesinde tekrarlanan bir konudur. Bu konu, Harun Reşid'e uzunca bir mektup gönderen Ebu Yusuf'un ısrarla üzerinde dur­

duğu bir noktadır. Mektubun esas içeriği tarım ve ver·

gilendirme olduğundan , daha sonraları Kilab-ul Haraç

diye nitelendirilmiştir. Kitap, maharetli bir şekilde Ziya El Din El Rayyis 19 tarafından özet ve analiz edilmiştir. Onun

ekonomik bakış açısı Elias Tuma, Hurşid Ahmed Faruk Mevdudi, Sıddıki ve Ziya Ul Hak tarafından tart ışılmı şt ı r.

Ebu Yusuf devletin, çiftçinin ürettiği tarım ürün­lerinden belli bir oranda vergi almasını , zoraki sabit bir

vergi almasına tercih eder. Belli bir oranın alınması

daha adildir ve tarım arazilerini genişlemesini ko­

laylaştırarak, büyük gelirlerin oluşmasını teşvik eder. Ebu Yusuf vergilerle ilgili tartışmalarda belli başlı bazı

prensipler sıralar. Daha sonraki dönemlerde bazı mem­

leketlerde de uygulama alanı bulan bu prensipler, bazı ekonomistler tarafından "vergilendirmenin kanunları"

diye bilinir. Ödeme zamanı , zemini ve ödeme metodu,

vergi yönetiminde karar kılmanın merkeziyetçiliği gibi konular, Yusuf'un üzerinde durduğu konulardır. Ebu Yu­

suf şiddetle çiftçilik vergilendirilmesine karşıdır. Ücretli

16 lbıd. , pp. 73 -74.

17 lbld., pp. 335- 383.

18 lbid., p. 365.

19 Muhammad Diya al· Din al · Rayyis, Al· Kharaj wa'l Nuzum al· Ma· liyyah fi 'l Islam Hatta Muntasaf al -Oarn al • Thalith al · Hijri, (Kharaj and the Financlal System in Islam till the Middle of the Third Century After Hljrah), Kulllyat al · Abad, Jami'ah al · Qahira, 1959.

elemanların verg ,playıcılar olarak çalışmasını önerir.

Vergi tahsildarla: ıı11n rüşvet almamaları ve zalim uy­

gulamalarda bulunmamaları için sıkı bir denetim altında

bulunmalarını önerir. Faruk'un ifade ettiğine göre, Ebu

Yusuf kalben çok mütevazi bir insandı, içtenlikle zulmün

beriaraf edilmesi ve adaletin teminin ve insanların re­

fahının sağlanmasını tavsiye ederdi. Onun yöneticilerde

kökleştirmek istediği bu içtenlik ve samimiyettir.20 Ebu

Yusuf bu çerçevede yöneticilere, kamu işlerini üst­

lenmelerini, yol , köprü, sulama kanalları yapmalarını ve

denizciliği geliştirmelerini isteyerek, tarımın da ihtiyaç

duyduğu tüm destekleri sağlamalarını hararetle tavsiye

eder. Mevdudi, Ebu Yusuf'un yöneticilerin görevleri ,

kamu harcamaların ın durumu, vergilendirmenin pren­

sipleri ve islami ruhla telakki edilen sosyal sürece neden

olan tarımsal ilişkilerle ilgili düşünceleri üzerinde durur.21

Ziya Ülhak kendi persfektifleri çerçevesinde, Ebu Yu­

suf'un arazi kiralama ile ilgili düşüncelerini , islamın ilk

zamanlarındaki ortaklık ve tey, Ebu Yusuf'un döneminde

Irak'taki siyasi uygulamaları analiz ederek, yerleştirmeye

çalıştı . Ziya Ülhak'a göre bu öneriler, ilk dönemlerde uy­

gulanan tarımsal ilişkiler ve sosyal durumları et·

kilemişti. 22 Ebu Yusuf'un ekonomik tahlilinde ihtilaflı bir

konu; onun fiyatların denetimi (Tas'ir) ile ilgili dü­

şüncesidir. Yöneticilerin fiyat belirlemesine Ebu Yusuf

karşıdır. Onun argümanı , Peygamberi sünnet üzerine

inşaa olunur. Sıddıki, ibn'ni Teymiye'nin konuyu daha

fazla tartıştığını , fiyatların serbest bırakılması veya zo­

runluluğunu bile ve fiyatlara müdahale edilmesi durum

ve şartlarını bir birinden ayırdığı nı ifade eder.23 Ebu Yu­

suf'un "tahıl bolluğunun nedeni, tahıl fiyat düşüklüğü

veya yüksek fiyatların nedeni tahıldaki kıtlık değildir" dü­

şüncesine gelince, S ıddıki "bolluk ve yüksek fiyatın , kıt­

lık ve düşük fiyatın aynı anda varlık ihtimalini" kendisinin

bir gözlemi olarak alınmasını ifade eder. Ebu Yusuf4

Sabit toprak vergisi yerine orant ılı vergi konusuna de­

ğinirken , bir ara tahıl fiyatlarına da değinir. Ebu Yusuf

fiyat belirlenmasini bu safhada tartışmaz, böylece göz­

lemlediği fenomeni, nüfustaki değişim veya para ar-

20 Khurshid Ahmad Fariq, Oadi Abu Yusuf k1 Kitab al · Kharaj (Qadl Abu Yusuf's Kitab al· Kharaı). Burhan, Delh ı . May 1956. p. 24

21 Syed Abul A'la Mawdudi Khilafat aur Mulukiyat (Calıphate and Mon· archy), Delhi: Markazi Maktaba islami. 1967, pp. 290- 294.

22 Ziaul Haq, Land/ord and Peasani in Early Islam, ıstamabad. ısıamic Research Institute. 1977 ..

23 Muhammed Nejatullah Siddiqi. Islam ka Nazariya · e · Milkiyat, Vol. 2, Lahore: ısıamic Publications, 1968, pp. 189 - 203.

24 Yaqub lbn lbrahim Abu Yusuf, Ktab al· Kharaj. Cairo: 1346, p. 57.

ISLAMi ARAŞTIRMALAR DERGISI, ClLT : 11 , SAYI3-4, 1998 223

zındaki değişmenin neden olduğu talepteki değişmeyle

ilişkilendirmez, fakat fiyat belirlemede talep ve arzın da

etkisini ret etmez.25

* llyas Tuma'nın belirttiği gibi, bu dönemdeki yönetici-

ler genellikle fiyatların yükselmesi problemini, tahıllarının

arzını artırarak çözerler ve fiyatları kontrol etmekten ka­

ç ınırdı. Islam Iktisat düşüncesinde normal eğilim, stok­

çuluğu , tekelciliği, ve rüşvet gibi ahlaki bozukluğu yasak­lamak, ortadan kaldırmamaktadır ve fiyatların oluşumu­

nu arz ve talebin etkisine bırakmaktır. Ebu Yusuf bu eği­

limin istisnası değildir.26

Ebu Yusuf'un iddialı düşüncesi , kamu maliyesi ile il­gilidir. Vergilendirmenin prenspleri dahil, insanların re­

fahıyla ilgili Islam devletin sorumluluğu gibi gelişme har­

camaları , köprü. baraj, sulama kanalları olan yatırımları

karşılamak için ayrıntılı önerilerde bulunur. Sıddıki tar­

afından ifade adildiğine göre düşünürler, Ebu Yusuf'un

ferasetinden, basiretinden ve halkın iyiliğini isteme kon­usundaki arzusundan övgüyle bahsederler.27

Yukarıda anılan yazarların hiç birisi, Ebu Yusuf'un

öğrencileri ve çağdaşları tarafından aktarılan, ekonomik

meseleleri içeren Kilab-ul Haraç ötesine gidememişlerdir.

Islam iktisat düşüncesi Ebu Yusuf'un katkısının daha de­

taylı değerlendirilmesi ve bu materyalin tetkikini ve pro­

fosyenel ekonomislierin Kilab-ul Haraç üzerinde ça­

lışmalarını beklemektedir.

Muhammed Bin Hasan El Şeybani

(132-189 H/ 750 - 804 M)

Yukarıda anılanlar geniş bir açıdan Hanefi Okulunda

Ebu Yusuf'un meslaktaşı Şeybani'ye aıt edilir. Onun

esas çalışmaları ekonomik düşünceler için hala keşf

edilmemiştir. Fakat onun, aynı zamanda, ev halkının ka­zancı ve harcaması üzerine yazmış olduğu ilmi biresere

sahip olduğu sanılmakatadır. Ilginç olan, çağdaş Arap

toplumu en iyi mesleğin ticaret olduğunu düşünürken,

Şeybani ziraatın en iyi meslek olduğunu ifade etmekte ol-

25 Muhammed Nejatullah Siddiqı, Abu Yusuf ka Ma'astıi Akr' (Ec­onomıc Thought of Abu Yusuf) Fikr- o - Nazr. Afigarh. 5(1), Jan. 1964, p. 86. Also the preseni author's, Islam ka Nizame mahasil Tarjuma Kitab al - Kharaj: Qadl Abu Yusuf (tslam's Tax System. translation of Qadi Ab yusuf's Kitab al - Kharaj) Lahore: lslamic Publlcatlons, 1966, especially pp. 78 - 79.

26 Eli as H. Tu ma, ' Early Arab Economics Pollcies'. lslamic Studies, Karachi, 4 (1) March, 1965, p. 14.

27 Muhammad Nejatullah Siddiqi, ' Abu Yusu ka Ma'shl Fikr" op. cl t., pp. 91-95.

224

MUHAMMED NECATULLAH SIDDIKI

duğunu belirtmekteydi.28 Ayrı bir çalışmada Şeybani , Udovitch tarafından tahlil edilen ve anlatılan kar pay­

laşımı ve ortaklığını tartıştı.29 Konunun modern za­

manda Islam Bankacılığ ında büyük bir öneme sahip ol­

duğu tahmin edilmektedir.

Yahya ibn Adem El Garaşi (-203 H 1-818 M)

ilk Abbasi dönemi, bir çok yazarı kamu maliyesini

tartışmak için yönlendirdiği sanılmaktadır. Konu üze­

rindeki çalışmalardan bazıları , yakın geçmişte yazarla­

rın ilgisini çekmektedir. Yahya'nın Kilab-ul Haracı bun­

lardan birtanesidir. A. Ben Shemesh tarafından Ingi­

lizeeye tercüme edilmiştir. Shemesh, Yahya'nın eko­

nomik düşüncesine ve tahliline dikkat çekmede yetersiz

kalmaktadır.30 Benzer atıflar içeriğinin kısa tahlili Mu­

cubillah Nedvi31 tarafından yapılır.

Şafii {150 - 204 H 1 767 - 820 M)

Şafii kendi ekolünün kurucusu olarak ortaya çık­

madan önce, Maliki ve Hanefi ekolünün fıkhı ilkeleri üze­

rinde sağlam bir temel elde etmiştir. Şafii'nin ekonomik

düşüncesi ile ilgili elde çok kaynak olmamasına rağmen ,

Ebu Zehra'nın Şafii'nin biyografisı için yazmış olduğu tek

eser çalışmamızda referans olacaktır. Şafii Masiahat gö­

zetilirken nasların gözardı edilmesini reddeder Şafii Mas­

lahat veya şahsi fayda söz konusu olduğunda, Kur'an ve

Sünnetle ve icmaada sarih bir şekilde delil varsa, ancak

masiahat üzerine kurulu mevzuatın geçerli olab­

ileceğinde ısrar eder. Ebu Zehra bu görüşü eleştirisel ol­

arak Malik, Ebu Hanife ve Ahmed Hanbel'in görüşleri ile

ve belli ticari muamelelerle ilgi bazı sonuçların metinleri

ile karşılaştırarak inceler.33

28 Kifayatullah, ' Economic Thought in the Eighth Century The Muslım Contribution·. Volce of Islam, Karactıl. March 1976, pp. 301 -304.

29 Abraham L. Udovltch, Pannetship and Profil m Medieval Islam. Princeton, N.J. Princeton Unlversıty Press, 1970

30 A. Shemesh, Taxation in Islam, Vol. 1: Yahya Ben Adam's Kitaba/­Kharaj, Leiden: E. J. B rili 1958; revise d second edition, 1967.

Vol.2: Qudama B. Ja1ar's. Kitab al - Kharaj, Pan Seven, and Ex­cerpts from Abu Yusuf's Kıtabal -Kharaj, Leiden: E.J. Brill and Lon­don, Luzac, 1965; Vo/.3: Abu Yusuf' s Kitab al - Kharaj, Leıden: E.J. Brill and London, Luzac. 1969.

31 Mujibullah Nadwi.; 'Yahya lbn Adam aur unki Kitab al - Khara · (Yahya lbn Adam and his Kitab al - Kharaj). Ma'arif (Azamgarh). 64 (4), Oct. 1949, pp. 293- 300; 64 (5) Nov. 1949, pp. 367-375.

32 Muhammed Abu Zahra. Al - Shafi'l. Cairo: Dar ai-Fikr al - Araby, 1978, 480 p.

33 lbld. , pp. 309- 321.

JOURNAL OF ISLAM lC RESEARCH VOL: 11 , NO 3-4. 1998

ISLAM IKTISAT DÜŞÜNCE TARIHI ÜZERINE YAPILAN ÇALIŞMALARlN BIR TAHLILI

Ebu Ubeyd El Kasın ibn Selam

(-224 H /-838 M)

Ebu Yusuf'un Kilabul Haracı ile mukayese edi­

lebilecek nitelikte olan, kamu maliyesi üzerindeki özet ki­

tapçığın yazarı Ebu Ubeyd, ekonomislierin dikkatini çek­

mede çok başarılı değildir. Onun Kitab ül Envali tarihsel

olarak çok zengin olduğu gibi, fıkhi mevzular açısından

da zengindir. Kitab ul Envalden yakın geçmiş Islam

Ekonomisi üzerinde çalışan yazarlar, yaygın bir biçimde

alıntılar yaparlar. Yakın zamanlarda içeriğine doku­

nulmadan herhangi bir tahlil ve tanıtım yapılmadan or­

ducuya çevrilmiştir.34

Ahmed Bin Hanbel

(164- 241 H /780-855 M)

Dört büyük fıkıh ekolünden dördüneünün imamı olan

Ahmed Bin Hanbel üzerine Ebu Zehra'nın yazmış olduğu

biyografi35 masiahat üzerine yazılmış detaylı tartışmalar, Isiarn hukukun hedeflerine ve bu hedefleri ger­

çekleştirmek için gerekli özgürlüğünün yasaklanmadığı

gibi konuları içermektedir.36 Peygamber'den gelen gele­

neğe bağlılıklarına rağmen, iktisadi meselalerde mey­

dana gelen değişme uyum sağlamada, diğer ekollere

nazaran çok fazla esnek ve realist değildir. Bu önemli

noktada esnek olmamakla birlikte Ebu Zehra, Bin Han­

bel'in pazardaki hakkaniyetli rekabetin sağlanmas ı ile il­

gili islami yaklaşımını temsilcisi olan özeı 9örüşünü bize

aktarır ve altını çizer. Ahmed, müşteriyi komşusundan

alış veriş yapmaktan caydırmak için malının fiyatını dü­

şüren satıcının satışını kınar.37 Ebu Zehranın gözlemi,

eğer bu tür satıcılar desteklenir ve bu şekilde hareket et­

meleri te9vik edilirse, bu fiyat düşürücü satıcılar neti­

cede tekel haline gelebilirler. Diğer satıcılarla olan re­

kabet sınırlandırıldığı için, ileride istediği fiyatı alıcıya

dikte edecektir. Fakat onun bu hareketi pazarda fiyatla­

rın düşmesi ve insanların yararına olması ihtimali de göz

önünde bulundurularak yöneticilerin bu konuda karar al­

mada oldukça dikkatli davranmalarını ister.38 Ebu Zehra,

Ahmed'in bu bakış açısını başka meseleler içinde delil

34 'Abd al - Rahman, Kilab al - Amwa/ (Urdu translation). lslamabad: lslamıc Research Institute. 1968. 2 Vols.

35 Mu hammad Abu Zahra. lbn Hanbal, Cairo: Dar al - Fikr Al - 'Araby, n.d., 476 p.

36 lbid., pp. 344- 382.

37 lbld .. p. 372.

38 lbld . p. 372.

olarak gösterir. Ahmed hukukun tekelcilik ve diğer is­

tenmeyen faaliyetleri yasaklanmasını ister.

imam Ahmed'in hür girişimcilik ve serbest söi.­

leşmeye olan temayülü, diğer araştırmacı olan Ebu Ha­

lim el - Cundi39 tarafından ifade edilir. Aynı şekilde, Imam Ahmed diğer fıkhi okullar tarafından genellikle

onayianmayan sözleşmelerle ilgili şartlara müsaade

eder.40 ilgili meseleye dair nass yoksa masiahat göz­

etilerek serbest hareket edilmelidir. imam Ahmed'in me­

todu, yoksul ve fakirierin çıkarını çok daha fazla gö­

zetmektir. Böylece imam-ı Ahmed ev sahibi olan insana

kalacak yeri olmayan insanlara yardımcı olmasını em­reder.41

Kuzame bin Cafer (-337 H/- 948 M)

Kuzame bin Calerin Kilabul Haracı ingilizeeye Ben

Shemesh42 tarafından tercüme edilmiştir. Malesef She­

mesh onun zengin ekonomik düşüncelerinin tahlillerini

tam olarak ortaya koyamamıştır.

Ebu Cafer el Davudi (-402 H /1 012 M)

Davudi bir diğer kilabul Emval'in yazarıdır. Bu kitabın

içeriği, Şerafettin43 tarafından öz bir makale ile özet­

lenmiştir.

El Maverdi ( -450 H/ -1 058 M)

Çerçeve olarak aynı , fakat alan olarak haraç ve em­

va! üzerine yapılmış çalışmalarından daha fazla yönetim

ve idarenin esaslarıyl a igili çalışmalara sahibiz. Ebu Ha­

san el Maverdinin Ahkam-ı Sultaniyesi bu türün en ünlü

olanıdır. Onu takib eden, aynı adla anılan ve yaklaşık

aynı içeriğe sahip olan bir diğer çalışma, Ebu Ya'la nın

çalışmasıdır (-458/1066).

Maverdi ve Ebu Ya'la piyasanın denetimi, tarımsal

ilişkiler, vergilendirme, idarecilerin seçimi veya atanması

ve yöneticilerin görevleri gibi çok geniş bir alanı kap-

39 Abdul Halim Jundl. Ahmad bin Handal- Imam ah/ al- Sunnah. Ca•-ro: Matabi' ai-Ahram, 1970. 582 p.

40 lbid., pp. 289- 299.

41 lbld .. p. 176.

42 See note 30 above.

43 Abul Muhsin Muhammad Sharafuddln, ' Abu Ja'lar al- Oawudi's Kil­ab al- Amwal', lslamic Studies, (Rawalplndl) 4(4), Dec. 1965, pp. 441 - 448.

ISLAMI ARAŞTIRMALAR DERGISI, ClLT : 11 , SAYI3-4, 1998 225

sayan konuları tartışırlar. Bu tartışma ve düşünceler Yu­

sufuddin44 ve Khaf45 tarafından özet bir şekilde in­

celenmiştir. Habibul Hak Nedvi46 Maverdinin ırsi feodal

haklara muhalefetini nakleder ve Ameddroz47 onun His­

ba (piyasanın denetimi) üzerine olan tartışmasını nak­

leder.

ibn-i Hazm (-456 H /-1064 M)

Ebu Muhammed ibn-i Hazm analojik muhakeme ve

istihsanı red ederek, islam hukukuna benzersiz bir yak­

laşım kazandırmış, büyük bir fakih idi. ibn-i Hazm, bir

islam toplumunda kollektif sorumlulukla ilgili çok açık ve

net görüşlere sahip olduğu, yakın zamanlarda konu üze­

rinde çalışan yazarlar tarafından ifade edilmektedir. Ta­

havi, onun fakirl iğin kaldırılmasıyla ilgili tartışmasındaki

vizyonunun enginliğini ve sosyal adaleti ikame etme de­

rinliğini ve bu ilişkilerde islamda devletin sorumluluğunun

ne olması gerektiği ile ilgili düşünce ve tartışmalarını yo­

rumlar.48 ibrahim El Lebban49 ve Hifzur Rahman50, fa­

kirlerin, zenginlerin servetindaki haklarıyla ilgili ibn-i

Hazm' ın düşüncelerini takdirle karşılarlar.51

Ebu Zehra lbn-i Hazmın biografisinde, Hazm'ın bü­

yük fakihler arasında, tarım arazilerinin kiralanması nı ya­

saklayan tek fakih olduğunu ifade eder. Bu yasaklama

toprak sahiplerine iki seçenek bırakır; ya kendisi toprağı

işieyecek ya da toprağı işleyeceklerle ortaklığa gire­

cektir. Ebu Zehra, haklı olarak, tarım arazilerinin kiraya

veri lmesine müsaade eden temel düşünceleri onay-

MUHAMMED NECATULLAH SIDDIKI

layarak meseleyi tartışır. Fakat Ebu Zehra, sosyalizme

meyl eden lbn-i Hazmın bu şahsi düşüncesinin onay­

lanmadığın ı ifade etmektedir.

El Serahsi (-438 H 1 -1 099 M)

Şemseddin el Serahsi Hanefi ekolünün en ünlü fa­

kihlerinden birisidir. Değerli çalışması El Mebsut, ana­

litik bakış açısıyla ayrı bır yere sahiptir. Sıddıki , 52 Se­

rahsinin bu konudaki düşüncesini , Sarahsinin kar pay­

laşımı ve karın mahiyetiyle ilgili tartışması nın ıçe­

riğinden alıntı yapar. Onun diğer düşüncelerinden sık

sık alıntılar yapılmasına rağmen . ekonomik düşünce ve

tah lilleri fazla keşf edilmemiştir.

Nizarn el Mülk el Tusi

(408- 485 H /1018-1093 M)

Tusı, ünlü Selçuklu Hükümranlığında 30 yıl süreyle

Başbakanlık yapmıştır. Bu görevinden dolayı, yönelimle

ilgili ilk elden bilgilere; özellikle toprakla ilgili bilgilere sa­

hiptir. Kendi döneminde, toprakla ilgili tartışmalar çok

rağbet görmekteydi ve kendısının önerdiğı reformlar Ha­

san53 ve Nedvi54 tarafından özetlenmiştir. Hasan, Tu­

sinin siyasetnamesinden tanımlanan toprak ilişkilerinın,

tamamen Avrupa'daki feodalizmden farklı olduğunu

ifade eder. Tusi'ye göre toprağın mülkiyeti işieyenin de­

ğil , devlet idarecesinindir. Hasan, haklı olarak, Islam i il­

keler çerçevesinde bu düşünceyi eleştırir, toprak mül­

kiyetinin devletin başındakine ait olmadığını, kamuya ait

44 Muhammad Sharafuddun, Islam ke Ma'ashi Nazariye, Economic olduğuna ifade eder. Tusi hükümdarlar söz konusu olun-Theones of ISlam, Hyderabad· Matba'a lbrahimiyyah, 1950, Vol. 2. ca, eski persteki feodal uygulamaları meşrulaştırıyor gibi pp. 408-412.

45 Monzer Kahf, ' The Economıc Views of lbn Talmeyah', The Um­versal Message, Karachı, Vol. 4, N os. 2& 3, July and August, 1982

46 Syed Habibul Haq Nadwi. "Al· lqta' · A Hlstoricaı Survey of Land Tenure and Land Revenue Adminıstraııon ın some Muslım Coun­tries wıth Specıal Reterence to Persia' ın Comtemporary Aspects of Economic Thinking in Islam, American Trust Publlcations, 1976. p. 9ô

47 H. F. Amedroz, 'The Hısbah Jurısdictıon in the AhkamSuıtanıyyah of Maward', Journal of the Royal Asiatıc Socıe ty of Great Brıtlaın and lreland, London, 1916, pp. 77 - 10t; 287-314.

48 lbrahim al · Tahawı, Al· lqtisad al · Islami Madhhaban wa Nizaman wa Dirasa h Muqaranah (lslamic Economıcs as a School of Thought ana Systme. a Comparaııve Study), Al · Qahırah . Maıma'a l Buhuth, 1974, Vol. 1, pp. 151 -154.

49 lbrahlm al · Laban, "Haqq al Fuqara'fi Amwaı al - Agh nıya'ind lbn Hazm• (Right of the Poor in the Wealth of the Rich According to lbn Hazm), Majallah al- Azhar (Caıro), 36 (3) Oct. 1964, pp. 302-308.

görünmektedir. Tusi, toprağının işlemeyen ve yüküm­

lülüğünü yerine getirmeyen toprak sahıbınden toprağı n

geri alınmasın ı önerir. Tusi 'n ın düşüncesine göre, toprak

sahipleri sadece vergi toplayıcısıdırlar, idarecinin yet­

kisinde olan, vergi miktarını belirleme yetkisine bile sa­

hip değildirler. Tusi , toprağın üzerinde toprak sahibinin

ve gücünü azaltmayı , idarecilerin yetki gücünü artırmayı

ist ıyordu.

52 Muhammad Nejatullah Sidd ı qı, Shl(kat aur Mudarabat ke Shar'i Usul. (lslamic Legal Princıples of Pannershıp and Profit Sharıng), Lahore: lslamıc Publicatıon, 1969, pp. 88- 90.

50 Muhammad Seoharwl Hifzur Rahman, lslamtc Ka tqt1Sad1 Nızam, 53 M. Ruknuddın Hasan: "Nizamuı Mulk Tusl" in Shaıif, M M., A Hıs-Economic System of Islam, Delhı Naawaı al Musannılın, 1942 tory of Muslim Philosophy, Wıesbaden: Otto Harrasowitz. 1963.

51 Muhammad Seoharwi Hifzur Rahman, lslamic Ka lqtisadi Nizam, Vol. 1, pp. 747-773. Economic System of Islam, Delh ı: Naawat al Musannifin, 1942. 54 Nadwi, Syed Habibul Haq. op. c lt pp. 97- 99.

226 JOURNAL OF ISLAMI C RESEARCH VOL: 11 . NO 3-4. 1998

ISLAM IKTISAT DÜŞÜNCE TARIHI ÜZERINE YAPILAN ÇALIŞMALARlN BIR TAHLILI

El Gazali (451 - 505 H 1 1055- 1111 M)

ihya-u Ulumuddin'in yazarı olan ebu Hamid ei-Gazali

nin ekonomik düşüncesi; Islami hayatı yeniden can­

landırma vizyonunun bir parçasıdır. Böylece, Şükür ile il­

gili bölümde para politikasına önemli bir katkı ortaya çı­

kar. Gazali nadir bulunan bir bakış açısı göstererek,

trampanın dezavantajlarını, paranın önemini ve fonk­

siyonunu tartışır. Refik el Mısri ,55 Gazalinin paranın iş­levini, açık bir şekilde, değerin standardı , mübadele ara­

cı, değerin korunması şeklinde ifade eder. Para bi­

riktirmek için değil, diğer talepleri karşılamak içindir. Para

biriktirme (Kenz), paranın yanlış kullanımını yerleştirir ve

toplumda ası l işlevini yerine getirmekten alıkoyar. Gaza­

li, ribayı içeren ticari muameleleri, parayı yanlış kullanma

ve paraya zarar veren diğer bir örnek olarak hatırlatır ve

Allah'a şükrün bir gereği, parayı Allah için kullanmaktır.

Gazali, ayn ı zamanda, ekonomik mürnesillik için islamın

ortaya koyduğu davranış kodlarını tartışır. Fertler, kişisel

kararlar alırken kamu yararını gözönünde bulundurmalı

ve temel ihtiyaç malzeme-lerinde vurgunculuk ve stok­

culuktan kaçınmalıdır. 56 Nedvi, Gazalinin ekonomik re­

fah için hükümetin gerekli şart olduğu konusundaki vur­

gusunu nakl eder. Ahlaki bozulma ve baskı, ekonomi

trendinin düşüşüne neden olur.57 Gazali, idarecinin,

islam hukukunun ortaya koyduğu verginin dışında, ver­

giyi zorla koyup koymayacağı meselesini tartışır, ancak

yöneticiyle bu hakkın, islamda devletin savunma ihtiyacı

ortaya ç ı ktığında verilebileceğini ifade eder.58

El- Kasani (-578/-1182 M)

Ebu Bekir bin Mes'ud ei-Kasani, benzer ekonomik

konuları Bedai'el Senai adlı eserinde tahlil eden Hanefi

okulunun ünlü fakihlerinden birisidir. Kar paylaşımı ve

mudarabada zarar etme ihtimali üzerindeki tart ı şması

net ve doğrudur. Sermaye karları , amortisman gi­

derlerine, belirsizlik ve risk faktörlerine karşılık bir gü·

vencedir. 59

Kasaniyi aynı zamanda kirayı, faydanın fiyatı olarak

55 Rafiq al · Misrı, al · Islam wa'l Nuqud. ınıemaıional Gentre for Re­search in ısıamic Economics, Jeddah, 1981, pp. 40- 46.

56 M. Umaruddin, The Ethical Philosophy ot al - Ghazzali. Aligarh: Al· ıgarh Muslım Univesity Press, 1962, pp. 200- 202.

57 Syed Habibul Haq Nadwi: op. cit. p. 99. 58 Muhammad Nejatullah Siddiqi, Islam Ka Nazanya - e · Milkiyat (ls­

lam's Theory of Property), Lehore: ı sıamıc Publications, 1968, Vol. 2, pp. 215-216.

59 lbid., Vol. 1, p. 176.

tanımladığı ve aşınmadan dolayı kullanma bedeli olarak

niteledeği konusunu da incelemektedir.60

El - Şazeri (-589 H 1- 1193 M)

Hicretten sonra 6. yüzyıldan 8. yüzyı la kadar, Hisbe

ile ılgili yazılmış bir çok çalışmaya sahibiz. Kelime in­

gilizceye dar anlamda piyasa denetimi olarak tercüme

edilmiştir. Halbuki, ticari faaliyet, esnaf, sanatkar ve iş­

çilerin piyasasının denetiminin ötesinde bir anlama sa­

hiptir. Kelime, aynı zamanda, bütün profesyonel mes­

lekleri; öğretmenler, Fizikçiler, Kimyacılar gibi meslekleri

kapsar. Kaht61 ve Hüseyni62, piyasa denetimeisinin (el­

muhtesib) sorumluluğuyla ilgili Abdurrahman bin Nasr ei­

Şazeri'nin tartışmasını aktarırlar . Kahf ve Hüseyni'nin

yanında, yakın zamanlardaki bazı yazarlar, Hisba üze­

rine yazılmış kaynakları inceleyerek, yukarıda ifade edi­

len dönemde yapılan katkıları ifade ederler. Nicola

Zeyde63 dahil bu yazarlar; Abdulvehab,64 Fehmi,65 Ame­

droz,67 Şahavi68 ve Ali el Hafif'dir.69 Bu yazarlar, de­

netleme yetkisinin geniş bir özetini yaparak, yelkilerin

kamu yararını sağlama ve koruma ve de belli kriterler or­

taya koymadaki kararlılığını gösterirler. Müslüman dü­

şünürler, devletin serbest işleyen piyasaya müdahale et­

mesine taraftar olmamalarına rağmen , tercihleri ve

istekleri; devletin görevi adaleti sağ lamak, ekonomik faa­

liyetlerin islami ahlak ve ilkeler doğrultusunda işlemesini

teşvik etmektir. Böylece devletin; stokculuğu, tekelciliği ,

spekülasyonu, kuman, ribayı, mala yabancı madde ka­

rışımını , hile karlı ğa ve belirsizliğe dayalı alışverişi ön-

60 lbid .. Vol. ı . pp. 178- 179. 61 Kahf, Monzer, op. cit 62 lshaq Musa Husaini, 'Al - Hisbah fi'l Islam" Al · Muslimoon (Ge­

neva) 9(2). Sept. 1964, pp. 17 - 26; 9 (4) Jan. 1965, pp. 37-44, and ' Hisbah In Islam' , Al · Azhar, Academy of Research, Cairo, First Conference, March 1964, pp. 255 - 277.

63 Nicola Ziadeh, Al - Hisbah and Al · Muhtasib in Islam, Old Texts Collected and Edited with an lntroduction, Beirut: Catholic Press, 1962.

64 Hasan Hasani. Abd al - Wahab. "Asi a/-Hisbah bil lfriqiyah: Tahlil Kitab Ahkam al - Suq li Yahya bin 'Umar' (Basis of Hisban in Af rica, an Analytical Study of Yahya b 'Umar's Book Rules of the Market), Hauliyat al- Jami'ah al· Tunısiyah, 4. 1967, pp. 5- 21

65 Alı Hasan Fahmi, 'Al - Hisbah fl'l Islam Muqaranah ma'al Nuzum al · Mushabiha fi 'l Tashri'al Wad'i' in Usbu'al - liqh al lslamiwa Ma­harjan lbn Taimiyyah Cairo: al - Majlis al · A'la Ri'ayat al · Funun wa'l abab wa'l 'Uium al- ljtima'iyah, 1963, pp. 597-637.

66 Husam al · Din al - Sammarral, Nıhayat al· Rutbah li - Ta/abi al· Hisbah li lbn Basam al- Muhtasib. Baghdad, Matba'a Ma'arif. 1968. p. 225.

67 Amedroz, H. F., ep. cit 68 Al · Shahawi, lbrahim Dasuqi, Al - Hisbah li'/ Islam. al • Oahira:

Maktabah Oaru'l Urubah, 1962 and al Hisbah Wazilah ijtima'iyah (Hisbah a Social Function) Al Qahirah, Majma'al Buhuth al · ls­lamiyah. 1973.

ISLAMI ARAŞTIRMALAR DERGISI, C IL T : 11 , SAYI 3-4, 1998 227

!emek, aynı zamanda ölçü ve tartının doğruluğunu kont­rol etmektir.

imamuddin, Müslüman Ispanya'da ortaya çıkan ve

halen yalnız çok azı mevcut olan Hisbah ile ilgili yazılmış geniş kaynakarı tartışır. Bu kaynaklar aşina olduğumuz

konuları içerirken, dikkat, Muhtesibin gerektiğinde fiyatı belirleyeceğine cevaz veren ilkelere çekilir?0

Fahruddin el Razi (-606 H /-1210M)

Razi felsefi izahatıyla ayrı bir yere sahip olan telsir yazarıdır. Bu telsir iktisateriarın dikkatini çekecek bazı i­

zahatları içermesine rağmen, Islamın ilk dönem dü­şünürlerinin birçoğu gibi, onun çalışması, ekonomi açı­

sından keşf edilmemiştir. Yusufuddin, bununla birlikte, ri­banın yasaklanmasıyla ilgili Razinin tefsirinden alıntılar yapar. Yusufuddin bu tartışmayı rasyonel ve analitik bu­lur?1

Nec muddin El-Razi (-654 H 1-1256 M)

Nedvi, hicretten sonra 7. yüzyılın baş düşünürü olan ei-Raziden tarımın önemine dair alıntı yapar. Razi, vergi

memurları ve toprak sahiplerinin baskı ve zulmünün kötü sonuçlarının tahlil eder. Tarım, Allah'la bir alışveriştir ve

bütün endüstrilerin en iyisidir ve iyi yapılırsa kazanç ge­

tirir. Daha sonra Razi farklı ekonomik alanların işleyiş ku­rallarını ifade eder; toprak sahipleri, toprağı işleyenler,

ücretli işçilerin sorumluluk ve haklarını ortaya koyar.72

Nasruddin Tu si (597-672 H/1 021·1274 M)

Tusinin kamu maliyesi üzerine ilmi eser ortaya koy­duğu Rıfat tarafından ifade edilmektedir. Tusi vergi yükü­nün azaltılmasını önerir ve O Islam hukuku tarafından tam tanımlanmayan vergilere karşıdır. Tusi tarımın ö­nemini vurgular, ticaret ve diğer faaliyetleri ikincil de­recede ehemmiyete sahip olduğunu ifade eder. Tusinin ilmi eseri, bireyin iktisadi davranışını da tartışır. Tusi ta­sarrufu vurgular ve mücevhere, ekilip biçilmeyen araziye para yalı nlmasına muhalif olmayı önerir.73 Refik Ah-

69 Shaikh Ali al· Khafif, 'Al- Hisbah' in Usbu'al Fiqh al-Islami wa Ma­harjan lbn Tatmtyyah, Cairo: Adab wa'l Ulum al- ljtima'lyah. 1963, pp 553 - 595.

70 S.M. lmmamuddin. 'Al- Hisbah in Muslim Spain', lslamic Cu/ture. Hyderabad. 37 (1) Jan ı 963, pp 25 - 29.

71 Muhammad Yusufuddin, op. cit. 72 Syed Habibul Haq Nadwl, op. ert. pp. 99 -100. 73 Sayyid Mubarizuddın Rif'at, 'Nasiruddın Tusl ka Rısale - e Malıyat'

(Treatise on Economlcs by Nasiruddın Tusl) Majallah Uthmaniyah, Hyderabad, 7 {2,3) pp. 1 -14.

228

MUHAMMED NECATULLAH SIDDIKI

met.74 Tusinin katkısını bazı açılardan tartışarak, eme­

ğin ve kamu refahının paylaşımı üzerindeki vurgusunu

aktarır. Bahtiyar Hüseyin Sıddik,15 aşırı tüketime şid­detle karşı olduğunu ve tasarrufun önemini vur­

guladığını ifade eder. Bu çalışmalardan, Nedvi. Tusınin ,

Moğol yöneticilerinden, ekonominin temelinin tarım ol­

duğunu, refahın sağlaması kurallarının farkına var­

malarını istediğini nakl eder. 76

ibn-i Teymiyye (661 - 728 H /1263- 1328 M)

Takyuddin Ebul Abbas Ahmet ibn-i Teymıyye esas

olarak peygamberi sünnet üzerine otoriteydr, ancak telsir

ve frkha olan katkısı da çok önemlidir. ibn-i Teymıye

yaygır olarak mantık, felsefe, mistisizm, dinlerin mu­

kayesi üzerinde yazılar yazmıştır. Yakın zaman yazar­

ları tarafından ortaya konulan Teymiyenin ekonomıyle il­

gili düşünceleri, "El Hisbe Fil islam" ve "Yöneten ve

Yönetilenlerin ilişkilerinin Yeniden Düzenlenmesi Üze­

rine Islam Hukuku Siyasetleri" adlı eserlerinde bu­

lunmaktadır. Bu çerçevede değerlendirildiği zaman, fet­

va ve risalelerinde de çok kıymetli fikirler vardır.

Yakın zamanlarda Teymiye'nin ekonomi bakış­

açısıyla ilgili çalışan yazarlar Henry Loust, ilyas Ahmed,

Monzer Khaf, Mubarek, Şervani, Sıddıki , Tahavi ve is­

lahi gibi yazarlardır. Teymiyyenin önemli katkısı , onun

"Muadillerin Fiyatı " adlı kavramıdır. Bu kavram "makul

karların" temelini oluşturur. Khaf bu kavramı tahlil ede­

rek, çarpık piyasada oluşan fiyata varmak istediği sonu­

cunu çıkarır. Orta çağda geçerli olan "doğru fiyat" kav­

ramından farklıdır. "Muadillerin Fiyatı" veya "Muadil Fi­

yat" kavramı piyasa şartları incelenerek karar­

laştırılabilecek pragmatik bir kavramdır. Bu fiyat bas­

kın ı n , stokculuğun, tekelciliğin, hilekarlrğın, ve her iki ti­

cari partnerin üzerinde anlaştıkları ahlaki bozukluğun ol­

madığı piyasada malın oluşan fiyatıdır?7 Khaf diğer malların fiyatının belidendiği tarzda, işçi ücretlerinin de

belirlenebilcccği konusunda, Teymiye'nin bu konuya da

hakim olduğu gözleminde bulunur?8 Sıddıki tarafından anlatıldığı gibi, piyasada fiyatların nasıl oluştuğuyla ilgili

74 Raliq Ahmad. 'The Origln of Economics and the Muslims - A Pre· hmınary Survey' , Pakistan Economic and Social Revtew (Formerly the Punıab Unıversity Economlsts), 7 11) June, 1969. pp. 17- 49; see pp. 35- 38 on Tusı

75 Bakhtiar Hussain Siddiqi, ' Naslruddın Tusl' in M.M. Sharil, A His-tory of Muslim Philosophy, op. cıt. pp.564 - 580

76 Syed H abibul Haq N ad wl, op. cit. pp. 1 01 - 1 02 77 Menzer Kahf, "The Economic Views ollbn Taımıyyah', op. ert

78 lbid.

JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH VOL: 11 , NO 3-4. 1998

ISLAM IKTISAT DÜŞÜNCE TARIHI ÜZERINE YAPILAN ÇALIŞMALARlN BIR TAHLILI

analitik kavrayışı, fiyatların kontrolüyle ilglı detaylı tar­

tışmasında kendini yansıtır?9 Fiyatlar arz ve taleple be­

lirlenir ve fiyatların yükselmesi "piyasada malın da­

ralması ya da insanların taleplerinın aşırı yükselmesi

nedeniyledir.''80 Teymiyye tekelciliği tartışır ve arz kay­

naklarının sınırlandırılmasıyla tekelciliğe nasıl neden

olunduğu ilader eder"81 Fakir düşük gelirli insan için adil

fiyatı koruma korkusu taşımayan bayağı tüccarların te­

kelcilik ve stokculuk uygulamalarını kınar.

Muhammed el Mübarek, Teymiyyenin devletin eko­

nomik hayata müdahalesi konusundaki görüşünün de­

taylı incelemesini yapmıştır.82 Devlet, Islami davranış kodlarını uygulamalı ki , üreticiler, tüccarlar ve diğer eko­

nomik faaliyet gösteren kişi ve kuruluşlar dürüst ve fi­

yatta adil olsunlar. Devlet ihtiyaç sahibi ve zayıf kimseler

üzerinde piyasanın baskı kurmasını ve sömürü yap­

masını engellameli ve gerekli önlemleri almalıdır. Par­

anın işlevi, eşit şartlarda, fazilette yarışın üzerine inşa

olunmalıdır. Mübarek, islamda devlet lerllerin temel ih­

tiyaçlarını karşılamak dahil, devletin belli ekonomik so­

rumluluklarının olduğuna dair Teymiye'nin düşüncesini

aktarır ve vurgu yapar.

Şervani, Teymiyenin islamda önemlı olan mülkiyet

kavramının üzerindeki düşüncelerine vurgu yapar.83

Devlet, lerdin mülkiyet hakkını sınırlandırma hakkına sa­

hiptir. Devlet islam ışığında, şumullu Islami hedeflerin

anlaşılması bakış açısıyla fertler arasında ekonomik faa­

liyetleri koordine etmelidir. Teymiye azami ehemmiyeti,

sosyal fayda ile ilişkilendirir fakat, tersine Kapitalizm ve

Sosyalizm tarafından modern zamanlarda alınan uç nok­

talarla bir orta yol tablosu çizer. Şervaniye göre, Tey­

miyyenin yaklaşımını devlet denetiminde bireycilik, kar­

şılıklı sorumluluk bilinci ve dayanışma olarak

niteleyebiliriz.84 ilyas Ahmed'in işaret ettiği gibi, Tey­

miyye'nın islam devletinin ekonomik sorumluluğu dü­

şüncesinin kaynağı ; hükümet kavramın ı "güven" veya

79 Muhammed Neıatullah siddıql, Islam Ka Naznya - e - Mlikiyat {ls­lam's Tlıeory of Propeny), (Lahore: lstamıc Puttıcations, 1968, Vol. 2. pp 189-203.

80 l bıd. p. 191 .

81 lbid.

82 Muhammad. at - Mubarak, Nizam al - Islam al · lqtisad, Mabadl wa Oawa'id 'Amma. { lstamıc System: The Ecor.omy, Elements and General Principles). Beirut· Dar at - Rkr, 1972, p. 160. Also by the same author: Al - Oaw/ad wa N!zam al - HISbah '/nda lbn Tai­mlyyah, Dimashq: Dar at - Fikr. 1960. p. 160.

83 H.K Sherwanı, ' lbn- e· Taimıyah's Economıc Thought", lslamic Ut­erature. Lahore 8{1) Jan. 1956, pp. 9 - 23.

84 lbld., p. 20.

"teminat" şeklinde değerlendirmesidir. "Yöneticilerin en öncelikli görevi; yönetilenin detaylı refahını sağlamaktır" düşüncesindedir.85 Tahavi, Teymiyye'nin, "devlet bireyin temel ihtiyaçlarını karşılamaktan sorumludur" ısrarını,

iktisadi düşüneeye Teymiyye'nin önemli bir katkısı ola­

rak değerlendirir 86 Mübarek'ın ifade ettiği gibi. devlet üretim. dağıtım örgütlerini kontrol etmeli ve bunları te­minat altına almalıdır.87

Teymiyye'nın bu özel düşüncesi , Fıkhı dü­

şüncesinden kaynaklanır ve herhangi bir toplumda, çe­

şitli endüstrıyel , tarımsal ve ticarı faaliyetler, insanların

temel i htiyaçlarıın karşılanması , farz-ı kifaye olarak de­

ğerlendirir. Teymiyye bu düşünceyı, Islamın ilk dönem fakihlerinden alıntılar yaparak doğrular. Islam fıkhının

bu önemli kavramı bir çok fakih tarafından tartışıldı . Fa­kat en iyi anlatımla Şatıbi ,88 islam devletinin ekonomik ro­

lüyle ilgili farz-ı kifaye kavramının Teymiyye düşüncesinin

temelini oluşturduğunu söyler. islam hukukuna göre, ı k­

tisadi siyaset yapmak, lslamda iktısadi düşüncenin ayırt

edici bir özelliğidir. Bu özellik, ekonomik sıyasi hedefler

ile Islam hukukunun hedeflerinin entegrasyonunu yapa­rak islamın geniş hedeflerınin reel hale getırmeıni sag­

lar. Teymiyyenin iktisadi bakış açısı tamamiyle

islamdaki iktisat düşüncesinni bu karakteristik niteliğinı temsil eder. Netice itibariyle, Henry Laoust89 tarafından ifade edildiği gibi, "Teymiyyenin doktrinleri, aktif eko­

nomik toplum örgütlerinin lehinedir." ıslahı , "Teymiyyenin

ekonomık düşüncesi" ile ilgili doktora çalışması ; mülkiyet hakları, piyasa fiyatlarını düzenleme, para ve faiz, or­

taklık, ışletme örgüt türleri, kamu maliyası ve isıam dev­letinin sorumluluğu gibi çok geniş bir alanı kapsar. Yu­

karıda anılan iki çalışmanın yanında, Teymiyye'nun

Fetva adlı eseri ve diğer çalışmaları üzerınde de du­

şünceler ortaya koyar. Laoust, Teymiyye'nin bakış açı­

sını kendi döneminin sosyo ekonomik şa rtlarıyla iliş­

kilendirir ve düşünce!erini seletleri ve bilhassa ibn-i Hal­

dunun düşünce!eriyle karşılaştırır. ıslahı'ye göre Tey­miyye, serbest pi• -ısada açık bir fiyat nosyonuna; fiyat ın

arz ve talepte belirleneceği düşüncesine sahipti. Tey­

miyye, arz ve talep kemiyetinde, fiyatta değişim etkısın ı

incelemedi. Islahi, Teymiyeyi, Gresham'ın 'kötü para ıyı

parayı kovar" prensibinin öngörüsünde bulunduğu sa-

85 llyas Ahmad, "lbn Taımıyah on ı slamıc Economıcs', Voıce of Islam. Karachl. 9{11 ). Aug. 1961 , pp. 557- 569

86 tbrahım al - Tahawi, op. cıt. Vol. 1 p. 455

87 Muhammad al - Mubarak, op. cıt.

88 M.N. Sıddiqi . Some Aspects of the lstamic Economy. Delhl. Markazı Maktaba. Islami. 1972. pp. 85-88

89 Henry Laoust. Essaı sur tes Doctnnes Socia/es de Politique de Ta· kuddin 8 . Taimiyah, Cairo: 1939, p. 441

ISLAMi ARAŞTIRMALAR DERGISI. CIL T : 11 , SAYI 3-4. 1998 229

nar. Islahi, Teymiyyenin para ile ilgili bakış açısıyla, para

üzerine tamamıyle ilmi bir eser yazan Nicole Oreseme

(1320 - 1382M), Parayla ilgili düşüncesi arasında büyük

bir benzerlik bulur. Teymiyyenin fiyatların oluşması ile il­

gili tartışması, piyasa denetimi, işletmelerin kuruluşu,

adalet ve doğruluğa karşı olan büyük ilgisinden esinlenir.

Devletin ekonomik hayat üzerindeki rolünde ıslahi, Onun

yaklaşımını , refah devletinin modern kavramlarıyla kar­

şılaştırır. Teymıyye, devlet her lerde asgari yaşam dü­

zeyini garanti etmelidir ki, fert Kadiri Mutlak'a ve ih­

vanlarına karşı olan görevlerini yerini getirsin, fikrini

ısrarla vurgular. Islahi, Teymiyye ve lbn-i Haldun'un yak­

laşımlarını karşılaştırarak, Haldun'un yaklaşımını Tey­

miye'nin görüşünden farklı olduğu sonucuna varır. Tey­miyye'nin yaklaşımı; islami siyasal ekonomi olarak

değerlendirilebilinirken , Haldun'un yaklaşımını iktisadi­

sosyoloji olarak tanımlamak mümkündür. Haldunun

ekonomi anlayışı pozitif ve ampiriktir, Teymiyyenin ise,

salt devletin iktisadi siyaseti ve bireysel girişimciliğe vur­

gudur. Teymiyye 19. ve 20. yüzyıl dahi, başarılı Islam düşünürleri üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Araş­

tırmamızda O'nun ekonomik ve siyasi düşüncelerine

önem vermemizinnedeni budur.90

ibn el Ukva (·729 H 1-1329 M)

Yukarıda ifade edildiği gibi, son zamanlarda "hisba"

üzerine yapılmış bir kaç inceleme ve araştırma vardır.

Bunlar arasında özel bir yere sahip olan Reuben Levy91

tarafından ingilizce olarak özetlenan ve yayınlanan

Ukva'nın "Maalim el Kurba" adlı eseridir. Kitap, sosyal bi­limciler tarafından hissedilen, kamu yararını gözeterek

gelişen ticari faaliyetleri düzenleme ihtiyacı gösterir.

ibn el Kayyım (691 • 751 H/ 1292 -1350)

Teymiyye'nin aktarılan düşüncelerinde Kayyım , kendi yolunda ünlü bir fakih ve sosyal bilimci olarak kendi ho­calarından bazılarının bakış açısı üzerinde özenle ça­

lışarak iktisadi ilişkilerle ilgili tartışmasında analitik bir

bakış açısı ortaya koyar. Refik el Misri Kayyım'ın, Pa­

ranın iki temel işlevinin olduğu düşüncesini aktarır. Bun­lar; mubadele arac ı ve değer standardı olmasıdır. Ay-

90 Abdul Azım lslahı , Economi Views of /ha lbn Taimtyah, 1980. Al­igarh Muslim Unıversıly, Alıgarh, Ph O. Thesis, 279 p. (un­published).

91 lbn al- Ukhuwah· Ma'alim al- Quarbah fi Ahkam al- Hisbah. edited and translated by Reuben Levy, London: Cambridge University Press. 1938

230

MUHAMMED NECATULLAH SIDDIKI

rıca Mısri, Kayyım'ın, paranın bu işlevinin bozulmasını ,

insanlar parayı biriktirmeye başlamalarından dolayı

meydana gelir, önemli düşüncesini bizlere aktarır.

Ebu ishak el Şatibi (-790 H 1 -1388)

Şatibinin islam Hukukunun esasları 'El Muvafakat fi

Usul el Şeriah' adlı tarihi çalışması , ekonomi üzerini ya­

zılmış bir eser değildir. Fakat Onun. insan isteklerinin

üçlü sınıflandırması; zaruri istekler (dariyyah), ihtiyaçlar (hajiyyah) ve psikolojik (tahsiniyyah) ihtiyaçlardır. Diğer

insaniarn çıkarlarını zedeleyecek kişi hürriyetine izin ve­

rilmez prensibi üzerine ihtimamlı çalışması, Islam hu­kukunun bir hedefi olarak, sosyal faydayı teşvik etme ve koruma islam iktisadı için önemli niteliklerdir. Halid

Mesu'ud, O'nun hukuk felsefesini tartışır ve bu an­layışların bazı ifadelerini bulur.93 Sıddıki, Şatibinin "zarar

vermeme" prensibi üzerindeki tartışmasını özetler ve gi­rişimsel davarışlar üzerindeki etkilerinin izlerini takip

eder.94 Şatibi, islamda devletin gerektiğinde, Islam hu­

kukun belirlediğinden başka zorla vergi toplama yetkisi

üzerindeki gerçekçi ısrarını ifade eder.95

ibn Haldun (732 - 802 H 1 1332 - 1404 M)

Son dönemlerde Haldun'u inceleyen yazarlar;96 Mu­kaddimenin ingilizce mütercimi olan Franz Rozenthol ve Abdülkadir dahil, Abdu Settar, Alfi, Boulakia, De So­

mogyi, lbn el Sabil, INing, lssawi, Murad, Nash'at, Rabi,

Refik el Mısri, Rifat, ŞeNani, Spengler, Svetlana, Tahavi,

Yusri, Abidin Salama ve Hüseyin Necmuddindir.

Bütün bu yazarlar yorumlarını, Haldun'un dünya tarihi üzerinde detaylı çalışması olan mukaddime üzerine yap­

mışlardır. Bu yazarlar Haldunun, değer teorisi, fiat sis­

temi, arz ve talep kanunu, emek bölüşümü , üretim, bö-

92 Rafıq al- Misri, op. clt. p. 47

93 M;hammad Khalid Mas'ud, Shatibi's Philosophy of lslamtc Law. An Analytıcal Study to Shatıbı's Concept of Masiaha ın Relatıon to His Doctrıne of Maqasid at - Shariah, wıth Partıcuıar Reterence to the Problem of the Adaptabılıty of lslamıc Legal Theory to Socıal Change, lslamabed: Institute of lslamic Research, 1973.

94 M;hammad Newatullah, Sldiqi, Economic Enterprise m Islam. Del­hi Markazi Maktabah I slamı . 1972. pp. 44-47.

95 Ib d., Islam ka Nazariya ·e Milklyat, op. cit. Vol. 2, pp. 210-212.

96 lb~ Khaldun's economlc thlnklng has been the subject of a number of Ph. O. theses ın the United States, Egypt and possibty some oth­er countries ın the recent pası, bul these were not available to the presant writer. Two of these deserve special mention: (i) Ezzat S el - Alfi, Production, Distribution and Exchange in Khaldun's Wntmgs Ph. D. Thesis. Unlverstty of Minnesota, 1968; and (il) Muhammad All Nash'at., Al - Fikr al - lqtisadi ft Muqaddimat - t - lbn Khaldun (Economic Thinking in lbn Khaldun's Muqaddimah), Calro: Matba'a Dar al Kutub al - Misriyah, 1944.

JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH VOL: 11 , NO 3-4, 1998

ISLAM IKTISAT DÜŞÜNCE TARIHI ÜZERINE YAPILAN ÇALIŞMALARlN BIR TAHLILI

ıüşüm, refahın tüketimi, para ve sermaye oluşumu, ekono­

mik büyüme, uluslararası ticaret, nüfus, kamu maaliyesi

vergilendirme, tarımın gelişimi için şartlar, endüstri ve ti­

caret, durgunluklar, ticaret sirkülasyonu ve idarecilerin

ekonomik sorumlulukları gibi konuları içeren mu­

kaddimesinde yer alan ekonomik düşüncesiyle ilgili ge­

niş bilgileri kapsayan açıklamalar yaparlar. Haldun, bu

konuların her biri için görüş belirtmiştir. Fakat o siyasi bir

öneri yapmadan önce, ne olup bittiğini tahlil eder. Böyle

yapması neticesinde, sosyal ve ekonomik olayların belli

yasaları takip ettiğini kaşfeder. Haldun, emeğin bölü­

şümü, büyüme ve nufus azalması , fiatların düşmesi ve

yükselmesi gibi sosyo - ekonomik fenomenleri bu yasa­

lar idare eder, düşüncesindediL Bu düşünce Haldu'nu di­

ğer sosyal bilimcilerden ayırt eder. Haldun düşüncesinin

temel odağı; büyümenin çeşitli safhaları olduğu gibi, çö­

küşünde safhaları va rdır. Haldun'a göre her toplum bu

safhalardan geçmek zorundadır. Abdulseddar97 ekono­

mik büyüme süreci farklı "Safhalar" düşüncesini Hal­

dun'a atfederken, Spengler98 bu teoriyi Hicks'in ticari sır­külasyon teorisiyle karşılaştırır. Abdulseddar, Haldunun

"Her bir şehirdeki gelir ve gider dengede ... ve eğer hem

gelir ve hemde gider yüksekse Şehir gelişmiştir .. .''99 şek­lindeki ifadesi makro ekonomik gerçeğin başında ol­

dugunu ıfade eder. Abdulseddar100, Keynesin talep ke­

simınin önemliliğine, özellikle iş daralmasını önlemek için

hükümet harcamalarından kaçınma ve ekonomik ge­

lişmeyi planlama noktalarına dikkat çeker. lrving'e göre

Haldun, belli bir noktanın ötesindeki vergilendirme, üre­

timi engeller ve "Büyümeyi teşvik etmen n, işin pürüzsüz

bir şekilde devam edip gelişmesini sağlamak için önem­

li"1 01 olduğunu göstermektedir.

Abidin Salama'da, 102 Haldun tarafından tartışıldığı gibi, vergilerle büyüme arasındaki ilişkiyi ifade eder. Ver­

gilendirme Islam Hukukunun belirlediğı limitler dahilinde

olduğu zaman, bu durum ekonomik büyürneyi tahrik

eder. Fakat hükümetin tüketim harcamaları arttığı zaman

ve daha fazla vergi konulduğu zaman, ters bir şekilde

97 J.J. Spenglf?r. " Er.onomıc Thoughı of Islam. !tn Khaldun", Compar­ative Studıes m Society and History (the Hague) VI, pp. 268 - 306.

98 M. Abdus Satlar "lbn Khaldun's Contnbutıon to Economic Thought" in Contemporary Aspecıs of Economıc Thinki.ıg m Islam, American Trust Publıcations, 1976, pp. 121- 129.

99 Jbıd., p. 124, a quoıation lrom lbn Khaldun, vıde Franz Rosenthal The Muqaddimah, 3 Vols. 2nd. ed .. New York; Pathean Press, 1967. voııı p 275.

100 lbid.,p.124. 101 T.B. lrving, "fbn Khaldun on Agrıcufture", lslamıc Ltterature, Lahore.

7 (8) Augusı 1955, pp. 31 - 32 102 Abedın Ahmad, Salama. " Fıscal Analysis of bn Khatdun", Riyadh

K ıng Saud Universıty,• Journal of Admmıstratıve Sciences College. Number 7

ekonomik büyürneyi etkiler. Sonuçta, ekonomik büyüme hızının düşüşüne neden olur.

Hüseyin Necmeddin,103 Haldun'un ululararası ticaret

ve fiyat ilişkilerı teorilerine katkısını araştırmıştır. Haldun,

ülke mallarının fiatlarındaki farlılığı, ülkedeki üretim fak­

törlerinin, zenginliği ve bulunabılirliği ile ilişkilendirmiştir.

Bu teori, uluslararası ticaretin modern teorisinin özüdür.

Hüseyin, Haldunun bu teorisiyle daha gelişmiş haliyle

Sertil Ohli'nin teorisi arasında benzerlik bulur.

Yusri, Haldun'un belirttiği pazarın genişlemesinin bu

açıdan çok önemli olduğunu göz önünde bulundurduğu

için,104 Haldunun yeni düşüncelerin sanat ve endüstri a­

lanında uygulamaya konulması ile ilgili tartışmosını ,

Schumpeter'in icat ve yenilik arasındakı fark adlı dü­

şüncesi arasında bir karşılaştırma yapar. Yus ri, Hal­

dunun zamanda ve mekanda tüccarın arbıtrajına bağım­

lı olan ticaret karının analizine dikkatimizi çeker. 105

Abdulkadir, 106 Haldun'un kendi deger teorisinde.

emeğe merkezi bir yer verdiğini ifade eder. Abdüssettar

Haldun'un emek - değer teorisini izah etmek için daha

detaylı araştırmalarda bulunur.107 Fakat Rıfat , lbn-i Hal­

dunun fayda ile ilgili düşüncesine referansta bulunur­

ken daha sonra ekonomide ortaya çıkabilecek ekonomik

faydanın analizınin oluşabileceği sonucunu çıkarır 108

Rafi'de Haldunun emek üzerine temellenmiş değer te­

orisine atıfta bulunur.109 Rabi, kırsal alandan şehir uy­

garlığına intikal ederken, insan hayatındaki çok boyutlu

değişmelerle ilgıli haldunun bakış açısını takdirle kar­

şılar. Bu anlamda Haldun, kültürün gelişmesiyle faaliyet

alanı genişleyen emek bölüşümü uzerine vurgu ya­par.110

103 Husain Mustafa, Najmuddln, "Musahamatu lbn Khaldun al · Rai'd lı Nazariyatai al- 1/agat al- Duvalıyah li'l Atlıman wa 'l Tijarah at- Du waliyalı ' 1400 A.H.. Rıyadh . Majaltah Adwa'at Slıari'alı. No 11 pp 275-281

104 Abdur Rahman, Yusn Musanamalu lbn Khaldun 11'1 Fıkr al - lq­tisadi, 'Ard wa Taqum (lbn Khaldun's Contrlbutıons to Economic Thought Survey and Evaluatıon ) Maıallah Kuliyatı al - Tijarah, 15. 1978. pp. 37 - ı 12. Ma1ba'a Jamı 'ah al- Askandarıah , 1979. pp 62-63.

10b lbıd . , pp. 66-67.

106 Muhammad 'Abdul Oadir, "lbn Khaldun ke Ma'ashi Khayalat (Ec­onomic ldeas of lbn Khaldun) Ma'arıf (Azamgarh) 50 (6) Dec 1942 pp. 433- 441 . Also "The Socıal and Polıtıcal ldeas of lbn Kraldun' lndıan Journal of Polıtlcal Scıence (Delhı) 3(2) July - Sep1ember 1941.

107 M 'Abdus Sattar. op. clt., p. 123 108 Syyıd Mubarizuddln Rlf'at, 'Ma'ashıyat per lbn Khaldun ke Khayalal'

(Economıc ldeas of lbn Khaldun), Ma'anl (Azanıgarh) 40 (1) July 1937, pp. 16 - 28; August 1937 pp. 85-95.

109 Muhammad Mahnıoud Rabı, Tlıe Polı/lcal Theory ol lbn Knaldun. Leiden E. J Brill. 1967. p. 36

11 o lbıd ., pp. 33- 735

ISLAMI ARAŞTIRMALAR DERGISI, CIL T : 11 , SAYI 3-4. 1998 231

Abdulkadir, Haldunun tarihi yorumlamada ekonomik faktörlere vurgusuna büyük dikkat çeker. Gerçekte Hal­dun, ekonomik ilerleme ile siyasi istikrar arasında ilişki

kurar. 111 Abdulkadir Haldun'u, altın ve gümüşe yaptığı

atıftan dolayı Merkantalizmin habercisi olarak değerlen­

dirir.112 Somogyi ve Haldun'un Adam Simit'i bir kaç nok­

tadan beklediğini işaret etmede haklıdır. 1 1 3 lbn-el Sebil

onun fakirlik ve sebepleri114 ile ilgili düşüncesinden yola

çıka-rak Proudlon ve Engels'in ortaya çıkışını tahmin et­

mek zor değildir, düşüncesindedir. lbn-i Haldunun Mark­sist değerlendırmesinde Svetlena, Haldunun geçmişte

değerin sırlarını direkt olar'lk ifade eden ilk ekonomist ol­

duğunu tahmin etmektedir. Bu keşfin özü ise emek idi.

Fakat Haldun, fiyat ile değeri açıkça birbirinden ayrımayı

başaramadı. 11 5 Svetlena, Haldunu üretim tarzında de­

ğişim terimleriyle, sosyal hayatın formlarındaki de­

ğişimleri yorumlayan ilk yazar olduğunu ifade eder.116

Rıfat, koruyucu engelleri zikretmemesine rağmen Hal­

dun'un nüfus teorisiyle, Malthus'un nüfus teorisini kar­

şı laştırır ve müşterek noktaların altını çizer. 117 Tahavi.

Haldun modelinde nüfus ve ekonomik gelişme ara­

sındaki ilişkiyi araştırır. 118 Tahavi Haldunun arz ve talep

baskısında fiyat oluşumu, para, paranın değeri ve işlevi ,

vergilendirme prensipleri, kamu harcamaları gibi ko­

nulardaki fikirlerini ve düşüncelerini özetler. Tahavi'ye

göre Haldun, devletin ekonomiye müdahale etmesine

karş ı ve serbest piyasanın etkinliğine inanmaktaydı. 119

Haldun'un analitik bakış açısının derinliğini teyit eden il­

ginç bir iştirak, belli bir noktanın ötesinde ücretlerdeki bir

yükselme emek arzının düşüşüne neden olur gözlemidir.

Emek - arz daralma eğrisinin geriye doğru çekilme bek­

lentisi120 aynı şekilde Haldun'un parayı Mübadelenin ve

tasarrufun bir aracı olarak değerlendirmesi, bir çok Bilim

Adamı tarafından takdir edilmektedir. 121 Haldunun Ekon­

omik problemlere yaklaşımının ayırd edici bir niteliği, bir

çok yazar tarafından ifade edilen, farklı coğrafik, etnik,

11 1 Muhammad 'Abduı Oadır, op. cil., pp. 434: 444. 112 ıbid., op. cil. p. 439. 113 Joseph De Somogyi, "Economic Theory in the cıasslca ı Arabic Lit·

erature", Studies in Islam, Delhi, 2 (1), Jan. 196S, pp. 1 -6. ıı.ı: Waıt lif Khalıd ıbn al · Sabll, 'Islamı ıShtirakiyat ke Chand Pahlu',

(Same Aspecls otısıamıc Socıalism), Rkr ·o · Nazar. Karachi, 7 (7) Jan. 1970, pp. 513- S26, p. 154

115 Svetıana Batsıva. Al· 'Umran al · Bashari fi Muqaddlmati lbn Khal­dun (The Human Society in ıbn Khaldun's Muqaddomah) Trans­ıated from Russıan by Ridwan ı brahım, Libya & Tunıs: Al - Oaruı 'Ar· abiyyah li't Kitab, 1978, pp. 231 - 232.

116 lbid . p. 242 117 Sayyid Mubanzuddion Rita'!, op. cit., p. 26. 118 lbrahlm al- Tahawı, op. cit .. p. S06. 119 ıbid ., p. 600. 120 J.J. Spengler. op. cit., p. 303. 121 M. Abdus Sattar, op. cil., p. 126; and Rafiz al - Mlsri, al- /sam wal

Nuqud, op. cıı., p. 94.

232

MUHAMMED NECATULLAH SIDDIKI

politik faktörlerin etkenliğini nazarı dikkate almadaki duy­

arlılığıdır. O değerlendirmelerinde kendini sadece Ekon­

omik faktörlerle sınırlandırmaz. O çalıştığı konuyla ilişkili

ve etkileyici her ne faktör bulursa onu inceler. Bu an­

lamda, Insanların ekonomik faaliyetlerini ve sosyal ku­

rumlarını tartışırken onların dini inançlarını ve gel­

eneklerini hesaba katması herkes tarafından takdirle

karşılanır. Şervani'nin işaret ettiği gibi Haldun, ser­

mayenin oluşumu sadece bireysel emek ve teşebbüsün

etkin olmadığının tamamen farkındadır. Sermaye, sos­

yal kurumlara ve özellikle devlet ve yönetime bor­çludur.122

Çok yakınlarda, Berri Gordon 123 da Haldunun ik­

tisadı tahlilinin önemini hatırlatır. 124 Haldunun ekon­

omiye katkısının detaylı bir değerlendirmesiyle, Boula­

kia 125 tarafından çalışıldı. Haldun üretim sosyal orga­

nizasyonunun nihai öneminin farkında ve emeği onun

anahtar faktörü olarak değerlendirir. Diğer önemli nokta,

yetenek farklılıklarına ve farklı bölge insanlarının uz­

manlığına ve az da olsa bu bölgelerin doğal yete­

neklerine bağlı olan uluslararası emek bölüşümüdür. 126

"O'nun teorisi , fakir ülkelerle zengin ülkele arasındaki

mübadele, ithalat ve ihracattaki doğal eğilim, ekonomik

yapının gelişme üzerindeki etkisi ve büyüme üzerindeki

entellektüel sermayenin önemi ile ilgili uluslararası ti­

caret teorisinin çekirdeğini oluşturur. 127 Boulakia, Hal­

dunun değer, para, fiyat, servetin dağılımı , Kamu Ma­

liyesi ticari sirkülasyon ve nufusla ilgili düşüncelerini ve

onları daha sonraki teorilerle karılaştırdıktan sonra şu

sonucu çıkarır; Haldun, Resmi kurumları doğmadan

önce ekonomk ulusların esas çoğunluğunu keşfetti. Hal­

dun, Adam Sirnit'ten önce emeğin bölüşümünün ge­

rekliliği ve faziletine, Ricardo'dan öncede emek değer

prensibini keşfetti. O, Maltus'tan öncede nüfus teorisini

özenle ortaya koydu ve Keynes'ten önce ekonomide

devletin rolünde ısrar etti." Haldunun bulduğu mek­

anizmaları keşfeden Ekonomistler çoktur. Fakat daha

önemlisi, Haldun, uzun süreli dalgalanmalara neden

olan acımasız iktisadi faaliyetlerin yer aldığı iktisadi

mekanizmalarda tutarlı dinamik ikisadi bir düzen oluş-

122 H.K. Sherwani, ' ıbn - e - Khaldun and Hıs Poııtico · Economıc T'ıought', lslamic Culture. Hyderabad, 44 (2), Apriı1970, pp. 71-80

123 J.A. Schumpeter, History of Economic Analysis, London: Oxford Universıtiy Press, 19S9, p 136; 788.

124 Barry Gordon. Econom1c Analysis Before Adam Smllh · Hes10d ro Lessius, London: Macmillan, 1975, p. 121 f.n.

12S Jean Davıd C. Boulakıa, 'ıbn Khaldun: A Fourteenth Century Econ­omist', Journal Palilical Economy, 79 SS) Sept.- Ocı 1971, pp. 110S-1118.

126 ıbid., pp. 1107 - 1108. 127 lbid., p. 1109.

JOURNAL OF ISLAM lC RESEARCH VOL: 11 , NO 3-4. 1998

ISLAM IKTISAT DÜŞÜNCE TARIHI ÜZERINE YAPILAN ÇALIŞMALARlN BIR TAHLILI

turmak için tutarlı dinamik kavramını kullandı." O'nun ge­

liştirdiği sistemin tutarlılığı nedeniyle aynı nosyonu kul­

lanan ekonomik yapıların çoğuna karşı açık ve kesin bir

şekilde ifade edilebilecek eleştiriler burada cevap bul­

maz.128 Boulakia haklı olarak bu orjinal yaklaşımından

dolayı "Onun adı Iktisat Bilimi kurucuları arasında zik­

redilmeli" önerisinde bulunur.129 Çalışmamızı veya Hal­

dun üzerine yazılmış yakın geçmişteki yazıları Boulak­

ia'nın değerlendirmesiyle sonuçlandırabiliriz. Geçmişte

Müslüman Ekonomistler arasında en iyi araştırılan kişi

olmasına rağmen onun dahiliğini daha fazla araştırmak

için özellikle iki yönde zengin bir alan ortaya koyar; Bi­

rincisi; 14. Asırdaki Kuzey Afrika Iktisat tarihini bütün de­

taylarıyla bilmeye ihtiyacımız vardır ki lbn-i Haldunun

Ekonomisini perspektif olarak ortaya koyabilelim. Ikincisi,

serbest piyasa taraftan olarak Haldun'un meşhur fikri

(Serbest Piyasa) Islam hukukundan çıkarılan çok sayı­

daki siyasi önermalerin ışığında eleştirisel olarak yeni­

den incelemeye gerek vardır. 130

El Makrizi (766 - 845 h /1364 - 1441 M}

Para, kıtlık ve kuraklık dönemlerinde sürekli ortaya

çıkan fiyat yükselmeleri ile ilgili özel bir çalışma yapan

Makrizi, Haldunun önemli öğrencilerinden birisidir. Refik

El Mısri, yağmurun yağmamasıyla birlikte meydana ge­

len doğal daralmanın yanında, Makrizi bu fenomeninin

üç ekleme yaptığını ifade eder. Bunlar: Rüşvet ve kötü

yönetim, üretici çiftçi ler üzerindeki ağır vergiler, altın ve

gümüş paralardan başka para arzandaki artış, Makrizi,

Üçüncüyü tartışarak altın ve gümüşün değerin standardı olabilecek tek para olabileceğini ifade eder, "eşyanın

tabiatı ve Islam Hukukuna görede bu böyledir." Fiyatlar

nadiren milyonla ifade edilecek düzeye çıkar, fulus te­

rimlerindeki fırlarnalara rağmen. Makrizi ye göre apaçık

çözüm, küçük ticari işlemlerin minimum gereksinimleri

dışında fulus a rzını sınırlandırmaktır. 131

ı28 lbıd .. p. ı ın

ı 29 lbid., p. ı 118 130 lbn-1 Haldun ile ilgili alınıının olmadığı bazı eser1er· Same olher

writıngs on lbn Khaldun not quoted In the text are: Muhammad Hil­mi Murad, 'Abu'l lqtisad, lbn Khaldun' In A'mal Mahra1an lbn Khal­dun (Al - Oahlra: Mahshurat al - Markaz al - Oawmlli'l Buhuth al -lwtimaiyah, 1962) pp. 305- 3ı7, Jalal Ahmad Amin, "Ba'd Naz­anyat lbn Khaldun al tqtısadiyah'. Mlsr al - Muasırah , (Cairo, Jan­uary 1967); Muhammad Salih, 'Dirasah ai-Fir al· ıqtısadi al· Arabi fi'l Qarn al · Khamis As har' Majallah al Qanun wa 'llqllsad, (al - Oa· hirah: Kuliyat al Huquq, Jaminat al Oahiar), March - October, ı933 ;

Seyd Ah ma d Ali, 'Economıcs of lbn Khaldun- A Selection', Af nca Quarterly(New Delhi) 10 (3) Oct. - Dec. ı970, pp. 25ı- 259.

131 Rafıq al · Mlsri, op. cil .. pp 63 - 80.

ŞAH VELiYULLAH (1114- 1176 H /1703- 1762)

Islam tarihinin son dönemlerinde, Şah Veliyullah'ın çalışmalarından Islam Iktisat düşüncesini çok açık bir

izahatını alırız. Veliyullah detaylarda uzun uzun tar­

tışılmasına rağmen , Onun Iktisat Felsefesini araştırmak

için henüz bir çalışma başlatılmamaştır. Tufail Ahmet

Guraishi, Veliyullahın iyi hayat için ekonomik gelişmişliği

zorunlu olarak değerlendirdiğini ifade eder. Bu anlamda,

O insan ihtiyaçlarını, mülkiyeti, üretim araçlarını, üretim

sürecinde ortaklık ihtiyacını ve farklı türlerini ve servetin

bölüşümü ve tüketimi tartışmıştır. Veliyullah, toplumun

basit ilkel yapıdan, kedi döneminde (Mukhal Yöne­

timinin son günlerinde Delhi ve civarı), karmaşık zengin

kültürel tekamülünü de özetler ve lükse düşkünlük ve

aşırı harcama, israfın uygarlığın çöküşüne nasıl neden

olduğunu vurgular. Üretici kaynaklar üzerindeki tar­

tışmasında, Islam Hukukunun ilan ettiği sosyal servet o­

labilecek, bazı tabi kaynaklara büyük ışık tutar. O, te­

kelciliği, stokculuğu ve ekonomik alanlarda vurgunculu­

ğu kınar, dürüstlük ve adaleti zenginliğin ve gelişmenin

ön şartları olarak değerlendirir. 132

Beşir Ahmet133 Veliyullah'ın esas çal ışması olan Hü­

cetullah el Beliga adlı eseri üzerinde yoğunlaşarak, Ve­

liyullah'ın sosyal ve ekonomik felsefesini bazı açılardan

tartışır. Velıyullah, emeğin bölüşümünün zorun luluğunu,

uzmanlığı, takasan dezavantajlarını ve toplumun ilkel

durumundan uygar duruma tekamülü bağlamında para­

nın avantajları gibi konuları tartışı r. Ona göre, sadece

dayanışma bütün ekonomik ilişkilerin Islami ve insani

temelini oluşturur . Spekülasyon ve kumar yasak­

lanmıştır. Çünkü "Mübadeleyi içermelerine rağmen, mü­

badele nesnesi ne eşit ne de faydalıdır. .... Dolayısıyla

dayanışma açısından hiç bir anlam ifade etmez."134

Benzer bir şekilde , "Riba içeren ticari faal iyetler da­

yanışma ruhuna zarar verir". Bu nedenle riba, insanlık

ve uygarlığa engeldir. 135 Faiz içeren ticari faaliyetler ah­

laki çöküş etkisine sahiptirler. Bu tür bir ticaret kültürün

ruhunu öldüren paraya aşırı saygı ve sevgi eğilimini

olu~turur. Paraya aşırı bağ ı mlılık lüks bolluğuna ve düş­

künlüğüne ve mal üzerinde yoğunlaşmaya neden olur.

ı32 Ouraishi, Tufail Ahmad, 'Shah Waliullah kinazar men Musel · man­on ke ma'shi masail kehal' Fikr·o· Nazar, Islamabad 7(3) Sept. 1969. pp. 218- 226;

133 Sheik Bahslr Ahmad. Imam Waliullah Dehlawl aur Unka Fa/safah­e · 'Umraniyat wa Ma'ashiyar. Imam Wallullah of Delhi and hıs so· cial and economic philosophy Lahare Matabah Bait al - Hlkmat, 1945.

134 lbid., p. 108. 135 lbid., pp. 109- 11 ı .

ISLi-.Mi ARAŞTIRMALAR DERGISI , CIL T: 11 , SAYI 3-4, 1998 233

Tam tersına kar paylaşımı , ortaklık, dayanışmanın oluş­

turucusudurlar.1 36 Beşir Ahmed haklı olarak "Veliyul­

lah' ın iktisadi Felsefesindeki en önemli nokta; Toplumsal

ahlak üzerinde derin bir etkiye sahip olan sosyal eko­

nomidir." Bu nedenle, Ahlaki dürüstlük için adil ekonomik

kural gereklidir.137 sonucunu çıkarır .

Muhsini, Veliyullahın ekonomik gelişmeyle siyasi ya­

pılanma arasında doğrusal bir illişki kurmasına dik­

katimizi çeker. Emeğin bölüşümü ve uzmaniaşma güçlü

bir siyasi yapılanmaya ihtiyaç duyar.138 Muhsini Ve­

liyullah ın çöküşün nedenleri ve mala aşırı değer verme,

zenginlerin aşırı tüketime, hiç bir şeye sahip olmayan sı­

nıfların durumlarının aciliyeti, esas faktör olarak sıradan

insan üzerindeki vergi yükünün arttırılması ile ilgili tah­

lilini tartışır. 139 El Sabil, Veliyullahın Mukhal Im­

paratorluğunun çöküş nedenlerinin tahlili de Marx'ın Kaa­

pitalizmin çöküşü tahlilini karşılaştırır. 140

Ubeydullah Sındhı. sosyal adaleti sağlamakta fel­

sefesinin özel katkısının bir yorumunu yapar. 141 Ube­

dullahın iktısadi felsefesini tartı şan diğer yazarlar, Hıfzıur

Rahman 142 ve Jarrallah'tır. 143

Geçmişteki diğer ünlü müslüman düşünürler gibi şah

Veliullah'ı n iktisadi görüşleri de profosyonel ekono­

mistleri beklemektedir. Teymiye ile karşılaştırıldığında

Veliullah 'ın tahlilleri yakın zamanı temsil etmesi nedeni

ile modern müslüman iktisatçılar için daha fazla öneriye

sahip olabilir.

Cemalettin Afgani (-1315 H /-1897 M.)

Son asır boyunca Afgani'nin öncülügü Islam dünya­

sında birçok insanın batı emperyalizmine karşı cephe al­

mayı sağladı. Müslüman halkların siyasi, politik, ekono-

136 lbid ,pp. 114-115. 137 lbid., p 190. 138 Mutısını, Shams al - Rahrnan, Silah Walıullah ke Umranı Nazarıye

(Sociologıcal Theories of Shah Waliullah) (Lahore: Sınd Sagar Academy, 1946), pp. 89-94.

139 lbid., pp. 127- 136. 140 Wait lif Khalld lbn al · Sabıl, 'Islami lstırakıyat ke Ciland Pahlu'

(Same Aspects of lslamic Sociallsm) Fikr - o - Nazar (Karachi) 7 (7) Jan. 1970, pp. 513-526, see p. 515.

141 'Ubaidullah Sindhl, Shah Wallu/lah aur Unka Fatsafalı Ya'ni Imam Waliul/alı ki Hikmat ka /}malı Ta'aruf (Shah Waliullah and his Phı­losophy, that ıs, A Bnef lntroductıon to the Wisdom of Imam Wa­liullah) (Lahore. Sind Sagar Academy, 1944).

142 Muhammad Seoharwi Hifzur Rahman, op. cit. pp. 25- 30; 56 -60.

143 Ilahi Bakhsh Jarallah, 'Shah Waliullah ke Ma'ashl Alkar" Fikr- o­Nazar(lslamabad) 13 (10) April1976. pp. 860-873.

234

MUHAMMED NECATULLAH SIDDIKI

mik, entellektüel bağımsızlıkların ı elde etmek için güçlü

bir baskı oluşturdu. Fakat o "is lam sosyalizminın ku­

rucusu"144 olarak anıldı. Aşağıda ifade edildiği gıbi ikbal

ile birlikte değerlendirildiklerinde bu bazı noktaları çok

daraltmak gibi görülmektedır. Yabancı bir ideolojiye sathi

benzerliği vurgulamaktan ziyade bu düşünürlerin kendi

Islami perspektifleri içerisinde, müslümanların o dö­

nemde içinde bulundukları ekonomik, sosyal şartlar ile

onların düşünceleri arasında i lişki kurarak çalışmak

daha akılc ı olur.

Mumammed ikbal (1289 - 1357 H /1873 - 1938 M)

"Doğunun Şiiri" batı kapatilizmine ve onun uç re­

aksiyonu olan Rus kominizmine Islami cevabı temsil

eden yegane ayrıcalığa sahiptir. lkbal her iki sistemin

zayıf taraflarının altını çizer ve islamın gelişti rdiği orta

yolun faziletlerini anlatır ve insan tecrübesinin iyi mav­

yelerinin asimile edilmesinde terettüd edilmezkan o, üm­

meti bu fazilet ve tecrübeleri korumaya davet eder. ikbal

üzerine çalışan bir çok yazar ikbal'in ekonomik me­

selelere yaklaşımını anlatırlar. Osman 145 sosyalizmi

reddeden bir müslüman düşünür olarak onu değerlen­

dirirve Jeagan Nath Azadda aynı noktayı tartışır . 1 46 Ik­

bai'in ekonomik düşünceleri El Masdusi, 147 Şahin, 148 Fa­

ruk-i149 gibi bütün yazarlar, ikbal'in toplumun zayıf ke­

simleri, köylüler, işçiler ile gönülden ilgi lendiği konusun­

da hemfikirdirler. lkbal, kapitalist ruhu sömürüye dayalı

olduğundan islama yabancılaşma olarak değerlendirir.

Bununla birlikte o, kominizmin durumu islah etmek için

zorlayıcı politikalarını onaylamaz ve onları gereksiz ve

zararsız olarak değerlendirir. Gerçek çare islamın ta­

savur ettiği yeni insan ı oluşturmada yatmaktadır. ikbal,

sosyal adaleti tesis etmenin islam devletinin en öncelikli

görevi olduğunu ifade eder ve zekalla ilgili ilkeleri islam

iktisat siyasetinin köşe taşları olarak değerlendirir. Ik­

bai'in bu eğilimini sosyalizim olarak değerlendiren bazı

144 S. A. Hanna 'Al Afghani· A Pıoneer of lslamic Socıalism•, Muslim World 57 (1) Jan. 1967, pp. 24-32.

145 Muhammad 'Uthman, ' lqbal aur Ma'shl Masal!', lqbal 5(4) (apnl 1957): pp. 49 - 67, alsa ' Islami Solalism• Fikr-o-Nazar 4(6) pp 357-366.

146 Jagan Nath Azad. 'lqbal, Islam aur lshtirakiyat', Ma'aril (Azamgarh} 117 (2) Feb. 1976, pp. 85- 106; 117 (3) March 1976. pp. 165 -186.

147 Abdullah al - Masdusi, 'lqbal ka Maliyati aur Ma'ashi Nazariyah'. fq· bal Revıew, (Karachi) 1 (17) Jan. 1961.

148 Rahlm Bakhsh Shahln, lqbal ka Maaslı/ Nazariyat, All Pakıstan ls· lamic Educallan Congress (n.d.)

149 Abdullah Fadooqi. 'ıslamic Soclalism and lqbal', tqbal Revıew, Kar­achi, 15(1) 1974, pp. 1 -7.

JOURNAL OF ISLAMI C RESEARCH VOL: 11, NO 3-4. 1998

ISLAM IKTISAT DÜŞÜNCE TARIHI ÜZERINE YAPILAN ÇALIŞMALARlN BIR TAHLILI

yazarlar vardır. Halife Abdulhakim'e 150 göre ikbal top-

H .1 R 151 rakların kamulaştırılmasını savunur ve anı arney, ikbalin sosyalist politikalardan birçok açılardan yardım

_ . 152 R h 153 B h·154 umdugunu ıfade eder. Merak, a man. ro ı

ve Osman 155 tarafından şiddetli bir şekilde yaniışianan bu düşüncelere katılma eğilimindedir.

Sonuç

Geçmiş dönemler boyunca bazı müslüman alimierin

iktisadi düşünceleri üzerine kısa geçmişte yaz ılanlar

üzerinde yapılmış bu özet araştırma onların bazı hu­susiyetleri ile sonuçlandırılabilir. Bu yazarlar arasında çok az profesyonel ekonomist vardır ve konuyu ele alan yazarlar arasında çok azı konuyu hakkıyla detaylı olarak

araştırmıştır. Fakat bu yazarlar bile Islam iktisat dü­şüncesinin kendine has bazı özellikleri ile sürekliliğinin olduğunu ortaya koymuşlardır. Islam iktisat düşüncesi

kesin olarak islam dünya görüşünden kaynaklanmak­tadır . islam dünya görüşü gerçeği Islam iktisat dü­şüncesinin ifrat ve tefrite yönelmesini engellemiş, ve onu

toplumsal, siyasi ve manevi alanlardaki islam düşüncesi

ile entegrasyonunu sağlamıştır.

Yazarlarımızın her biri tarafından ayrı ayrı ifade edi­

len Islam iktisat düşüncesinin ikinci bir niteliği ; sosyal adalet için olan çabasıdır. islam adaletin üstündeki mal üretimini asla meth etmez. Bu, müslümanların dü­

şüncesinde ekonomik gelişme ve zenginl iğin olmadığı

anlamına gelmez. Insanların ihtiyaçlarını karşılamayla il-

150 Khallfa Abdul Hakım, /sla and Communism. Lahore: lnstituıe of ls­lamıc Culıure. 1969, p. 213.

151 Muhammad Hanıf Ramey, lqba/ aur Soclalism, Lahore: Al · Bayan. 1970.

152 J. Marek, ·socialisı ldeals ın the Poetry of Muhammad lqbaı ·. Stud· tes in Islam, Del hi, 5 (1 - 3) April - July, 1968, pp. 167- 179.

153 S. A. Rahman, /qbal and Social/sm. Karachi: Hambard Academy, 1974.

154 ıbid.

155 Muhammad 'Uthman, Hiyar· e /qbal ka ek Wadnbatt Daur, Lahore· Maktab ·e· Jadeed, 1975.

gıli vurgusu, devletin üretimi geliştirme çabası anlamına

gelir. Fakat üretimin paylaşım yöntemi her zaman mik­

tardan önce düşünülür ve birçok alim refah için gerekli

şart olarak sosyal adaletı vurgular. Diğer bir nitelik, Islam

düşünürlerince ifade edilen, insanın temel çıkarlarında

çatışmanın olmadığıdır. Genel bir ifade ile onlar yok­

sulluk ve toplumun zayıf kesimleri ile çok ilgilenmişlerdir. Onlar sürekli "toplumsal otoriteye" yaniışı düzelimesi için çağrıda bulunurlar, ancak onlar islam sosyal düzeninde

zenginler ile fakirler arasında telafi edilmez bir çıkar ça­

tı şmas ı tehayyül etmemişlerdir.

Geçmişteki islam iktısat düşüncesi siyası çalışmalar

kapsamında ele alınmıştır. Son iki asırda geliştirilen ik­sitadi analizler günümüzde pek rağbet görmemiştır.

Islam düşünüderi değerlendirmelerinde meseleleri kar­

ş ılaştırılmalı bir bakış açısıyla ele aldılar, bu meseleleri

mantıki nedenlerini bulmaya çalıştılar, fayda, kamu ya­

rarı , sosyal adalet ve hürriyet konularında geniş pers­

teklife sahip islam hukuku ışığında bu meseleleri man­

Iıki nedenlerini bulmaya çalıştılar, fayda, kamu yararı,

sosyal adalet ve hürriyet konularında geniş persteklife

sahip islam hukuku ışığında bu meselelere çözüm bul­

maya çalıştılar. Böyle yapmakla ekonomik tahliliere ne­

den olan mevcut şartların tanımlanmasına atıfta bu­

lundular. Yakın geçmişteki bu yazarların çalışmalarında

uluslararası ticaret, vergilendirme, büyüme, gelişme,

para ve fiyatlar birçok konuyla ilgili değe rierli düşünceleri

ve bakış açılarına rastlamak mümkündür. Bunlar yuka­

rıda anlatıldı. ilk dönem çalı şmaları nın çoğu hala keş­

fedilmediği için bu kaynaklardan daha fazlasını haklı o­

larak beklemek mümkündür. Ünlü islam düşünürlerinin

orjinal çalışmalarını daha analitik çalışmaları ortaya çı­

karak profosyonel ekonomistlerden ümit etmekteyiz.

islamda iktisadi düşünce, meteodolijisinin ve alanının

karşılaştırılmalı bir ifadesi düşüncenin sahip olduğu fark­

lı nitelikler dolayısıyla daha fazla araştırmayı bek· lemektedir.

ISLAMI ARAŞTIRMALAR DERGISI , CIL T: 11 , SAYI 3-4, 1998 235