EKEV AKADEMj DERGjsj c. 1 sy. 3 (Kas1m 1998)-------- 295

KLASiK ARAP(;A'DA KULLANILAN BAZI FARS(;A KELiMELER UZERiNE BiR ARA~TIRMA (*)

Do~;. Dr. M. Faruk TOPRAK (**)

Araplarla Farslar arasmda, kokulslam oncesi doneme uzanan ili;;kiler vard1. Ta­rihc;:iler, baz1 Arap kabilelerinin zor ya;;am ko;;ullanndan dolayt kendi topraklann­dan aynhp Fars illkesinin kendilerine yakm yerlerine goc;:tilklerinden soz ederlerl. 0 donemden itibaren bir arada ya da birbirine yakm ya;;ama sonucu c;:ok saytda Farsc;:a kelime Arapc;:a'ya girmi;;tir. Muallaka ;;airlerinden el-A';;a (o/629), Fars ulke­sini gezip dola;;mt;;, aynca Sasani hilkumdarlanna gonderilen heyetlere kahlmt;;h. $iirlerinde c;:ok saytda Farsc;:a kelimeye rastlamaktaytz. Kurey;; kabilesinden en-Nadr b. Haris de Hire'ye giderek Fars (Pers) hilkumdarlannm hikayelerini, Rilstem ve ls­fendiyar ktssasmt ogrenmi;;ti. Hz. Muhammed Mekke'de halkt toplaytp onlara Kur'an't anlatmaya ba;;laymca en-Nadr meclise gelir ve Ben onun anlattrgrndan daha iyisini anlatmm, 0 benden daha gilzel nasrl anlatabilir? derdi2. Irak'ta hil­kilm silren Hire Devleti, Sasanilerin denetiminde bir Arap devletiydi. Bu devletin memurlugunu yapan baz1 ki;;iler, mesela hukilmdarm katipligini ve tercilmanhgtm yapan ;;air Adiy b. Zeyd, (6.590?) Farsc;:a bilmekteydiler.

Cahiliye ;;iiri incelendiginde, Araplann Fars Kultilr ve geleneklerine a;;ina olduk­lan ve onlardan baz1 ;;eyleri aldtklan ac;:tkc;:a gorillilr. Faris! kelimesi o donem Arap toplumunda degi;;ik anlamlara gelebilmekteydi. Mesela Dureyd b. es-Simma'mn (o. 8/630) karde;;i ic;:in soyledigi mersiyesindeki bir · beyitinde, Fars il/kesinde imal edilen zrrh anlamma gelmektedir:

"--~~~-; ' :.it. I . ~t . i.J .... A

~· i...S'""~y-'· • .flb'

EbO Du'ad el-lyadi'nin bir ah tasvir ettigi ;;u beyitinde de Fars §ahini anlamma gelmektedir.

*) 7-12 Temmuz 1997 tarihleri arasmda Budape~te'de diizenlenen 35. U/uslararasz Asya ve Kuzey Afrjka Ara§tzrmalarz Kongresi (35th ICANAS)nde teblig olarak sunulmu~tur.

**) Ankara Oniversitesi Oil ve Tarih-Cografya Fakilltesi Arap Dili ve Ed. Ana Bilim Dab Ogretim Oyesi.

1) et-Taber!, Tdrihu'I-Umem ve'I-Muluk, Beyrut 1382/1962, c. II, s. 55

2) Ibn Hi~am, es-Sfre, Beyrut 1985, c.!, s. 300, 358

3) ei-Asma'iyydt, No. 28, s. 112

296 I Do<;. Dr. M. Faruk TOPRAK------ EKEV AKADEMj DERGjsj

4 i)l.UI :G:-i ~~ )~ 1j :_. (f) ~ J\AJI ~:b:-~lS' c_:,:. J

Malik b. Hureym ei-Hemdanl'nin bir $iirinde ise su katz/mz§ Fars §arabz anla­mmdad!r:

lslami donem Arap tarihc;:i ve cografyac!lannm eserlerindeki bilgiler gozden ge­c;:irildiginde, Araplann Farslar hakkmda hemen her konuda bilgi sahibi olduklan go­n1lur. Farslann kokeni, inanc;:lan, eski lran dinleri, Sasani hukumdarlannm isimleri ve bunlann saltanat sureleri vs. hakkmda aynnhh bilgi verilmi$tir6. Aynca Farslann kulland!gl alfabeler, konu$tuklan lehc;:eler (Deri, Pehlevl, Faris!, HOzi vs.) hakkmda kuc;:umsenmeyecek bilgilere de rastlamr7. Edebiyat ve sosyal konular hakkmda eser kaleme alan bazl yazarlar da, hikmet ve ibret dolu sozlere ornek verirken ya da ha­yat tecrubesinden soz ederken c;:ok say1da lranh efsanevi hukumdar, vezir ya da du­$Linurun sec;:me sozlerine yer vermi$tir8.

lslamm yayiimas1 ve fetihlerin ba$lamas1yla Araplarla Farslar arasmdaki ili$kiler daha da artml$ ve bunun dogal bir sonucu olarak her iki millet de birbirlerinin di­linden kelimeler alm$hr. Bu kelimeler, gunluk konu$ma dilinde kalmayarak bir kis­ml yaz1 diline de yerle$mi$ ve yuzy!llarca kitaplardaki yerini korumu$tur. On!u ya­zar ei-Cahiz (6. 255/868-9), Araplann baz1 $ehirlerde Farslarla bir arada ya$adik­lan ve gunluk ya$anhlannda onlardan ald!klan baz1 kelimeleri ald!klan konusunda guzel bir ornek verir:

Basrahlar dart yolun kesi$tigi yere ~-:,; , , KOfeliler ise · _,::.,j~t derler.

)'-")~I Farsc;:ad1r. "<;ar§z" ic;:in de })J kelimesini kullamrlar. ;lj!J da Farsc;:ad1r. "Salatalzk" ic;:in de Farsc;:a )L.;f kelimesini kullamrlar9.

Degi$ik alanlarda eser kaleme alan c;:ok say1da bilim adam1 ve yazar, ya Farslar­la ic;:ic;:e ya$ad1klanndan ya da Fars kokenli olmalanndan dolay1 Farsc;:a'ya vak1fhrlar. Bunu, eserlerinde s1k s1k Farsc;:a bir kelimenin anlamm1 vermelerinden ya da bir cumle yahut ibareyi tercume etmelerinden rahatc;:a anlamaktay1z. Mesela lbn Halli-kan (o. 681/1282-3), kelimesinin anlamm1 $6yle ac;:Iklar:

10 • .l=$\J..1 :JI~ J ,~1 ~4 Oj.> J ,~! .l=$1;.-ow~~~~ J ..

4) A.e., No. 66, s. 220 5) A. e., No. 15, s. 58

6) Bkz. ei-Mes'udi, MurQcu'z-zeheb, 1/220-284; ei-Ya'kUbi, Tarfh, 1/159 vd.; Taheri, Tarfhu'/-umem, Il/37-235.

7) lbnu'n-nedim, ei-Fihrist, s. 24-27; ei-Mes'udi, a.g.e., 1/220-284. 8) Mesela bkz. el-Beyhaki, e/-Mehdsin ve'I-Mesavi', Beyrut 1408-1988, s. 217, 218, 327, 431. 9) ei-Cahiz, ei-Beyan ve't-Tebyin, Mtstr 1345-1926, c.l, s. 34 10) Ibn Hallikan, Vefeyatu'l-a'yan, Beyrut, c. VII, s. 142.

KLASjK ARAPC:ADA KULLANILAN BAZI FARSC:A _____ _ KEUMELER UZERjNE BjR ARA$TIRMA

Bu, yabancr (Farsr;;a) bir kelime o/up anlamr "Kale Muhafrd' demektir.

"j.) Farsr;;a'da "kale", .)I.) ise "sahip" demektir.

297

Tarih<;i et-Taber! (6. 310/922), Sasani hilkilmdarlanndan $ahpur (SabOr)'a bu ismin verilmesinden s6z ederken ;;6yle der:

Ona $ahpur adrnr verdi. Bunun Arapr;;adaki anlamr, "kralrn oglu"dur.

lbn Kuteybe (6.276/889-90), Bagdad ;;ehrinin anlammdan si:iz ederken ;;i:iyle

der: ~')LJI ~..!.4 :J~ J ~~ .:f' ~ J .)l..l.A! J~ "i ~"il u\S" J

12 .~I ~ ~iS' '~ }..il4 ~ .)I.) J ~ cl .:JI ~Jj-1 ~ ~ .u'i e/-Asma~ "Bagdad" demez ve bunu (telaffuz etmeyi) nehyederdi.

Kendisi, "Medinetu's-Se/am" derdi. (:unkil hadislerden i§itildigine

gore, ~ Farsr;;a'da "put", .)!.) ise "bagr§, ihsan" demektir. "Bagdad"

kelimesi adeta "putun bagr§l, ihsanr" demektir.

el-Beyhakl (i:i. 320/392) de, .:J~ kelimesinin anlammt bir vesileyle ;;i:iy-le anlattr:

.. Dedi ki: Biz misafire "mihman" deriz. Anlamr, "Evdeki en

buyilk ve bizim ilzerimizde en r;;ok hakkr alan ki§i" dir.

Bunun gibi daha birt;ok Fars<;a kelimenin anlamt ya da etimolojisi verilmi;;tir14. Onlil dilci lbnu's-Sikkit (6. 243/857-8) de aralannda Fars<;anm da bulundugu bazt yabanct dillerden Arap<;a'ya ge<;mi;; kelimelerin dogru yazth;; ve okunu;; ;;eklini ve­rir15

Fars~a Kelimelerin Kullamb!j Nedenleri

Arap<;a'ya <;ok saytda Fars<;a kelime girmesinin ilk nedeni, iki halkm bir<;ok yi:i­rede birarada ya;;amast ve dogal olarak birbirlerinin dilinden etkilenmeleridir. lkin­ci nedeni de, bizce, Araplann Fars killtilr ve uygarhgmdan, Sasani devlet sistemin-

11) et-Taberf, Tdrihu'/-umem, c.ll, s. 45.

12) Ibn Kuteybe, Edebu'/-Kdtib, Leiden 1900, s. 460

13) el-Belhakf, e/-Mehdsin ve'/-mesdvi', s. 218

14) y.::;, .J\A~ kelimesinin anlarm ic;:in bkz. el-Beyhakf, a.g.e., s. 156; .:.>I:.... y.1 kelimesinin etimolojisi

ic;:in bkz Ibn Kuteybe, Edebu'l-Kdtib, s. 459; J-4 ~~ sozUnUn tercUmesi ic;:in bkz. el-Mes'Gdf,

a.g.e., c. I, s. 264, 274.

15) Bkz. lbnu's-Sikkft, ls/dhu'l-Mantzk, Kahire ts., s. 163, 167, 308.

298 I Do9. Dr. M. Faruk TOPRAK·------EKEV AKADEMi DERGiSi

den etkilenmeleridir. Bunun sonucu olarak Farslara ait baz1 terimler Arapc;:a'ya gec;:mi~ ve uzun sUre varh~tm korumu~tur. Mesela Arapc;:a~da tedavi etmek (45jl;:; ,~~) ~ifa vermek (~), muayene etmek (~), hasta (J..# '~ 'JfJ-J,..;.o), hastalzk (~ ,~ <)~J..A) ka~ra~lanm ifade edecek zengin bir kelime hazine­si olmasma ragmen buglin ~ dedikleri hastahane'yi ifade edecek bir kelime tliretilememi~ ve bu kurumu daha once tesis etmi~ olan lranhlardan

,)\.::....,..., )~ · kelimesi ahnmt~hr. Bu kelime, ba~mdaki '--? harfinin harf-i cer

zannedilerek dli$lirlilmli~ ~ekliyle, yani W l::....u) \.4 olarak ylizyillarca Araplar tara­

fmdan kullamlmi$ ve klasik metinlerde yer almt~tir16.

Aym $ekilde Arapc;:a'da atlz, binici, okr;u, ba~kan, komutan vs. kelimeler olma­sma ragmen, gec;:mi$te liniter olmayan ve birbirinden bagtmstz kabileler halinde ya­~ayan Araplar, bazt askeri ve blirokratik terimleri, bu alanlarda kendilerinden daha eski ve koklli bir gelenege sahip olan Farslardan almi$lardtr. Bu terimler arasmda

Jt.J:.! (Jt.J:-1 olarak da okunur). kelimesi dikkat c;:eker. Farsc;:a'da suvari, atlz an­

lamma gelen bu kelime, Arapc;:a'da okr;u anlammda kullamlmt~tir17. Tarihi metinler­

de stkc;:a kullamlan bu kelime, Arapc;:a'da kahplara uydurularak o)JL:..l $eklinde de

c;:ogul yaptlmi$tirl8. et-Taberl'nin ~~I J.;. 4....1\.t)l y. J (Ordu ko'mutanl@, gene­

rallik) diye tammladtgt oJ~; o<>! kelimesinin de bir mliddet klasik Arapc;:a'da

kullamldtgim gormekteyiz 19.

Stkc;:a kullamlan askeri-idari kelimelerden birisi de 4J4)~ olup Farsc;:a'da sznzr muhafzzz, ba~kan, onde gelen ki~i gibi anlamlar ifade etmektedir20. Arapc;:a'da da a$ag1 yukan bu anlamlarda kullamlan bu kelimeye cesur binici, hukumdardan sonra gelen yonetici anlamlan da verilmi~tir21. Arapc;:a kahplara uydurularak ai)l)-4 $eklinde c;:ogul yaptlmi$tir22.

, Farsc;:a'da c;:iftc;:i anlamma gelen w~~ kelimesi, Arapc;:a'da da r;ijtr;i, kay agasz gibi anlamlar ifade etmenin yamstra sozlin geli~ine gore ba$ka anlamlar da yliklen­mektedir. Mesela Abbasi donemi ~airlerinden Ebu Nuvas'm $U beyitinde tacir anla­mmda kullamlmt~tir.

16) Ornekler i<;:in bkz. lbnu'l-Cevzi, Mir'atu'z-zeman, s. 243; es-Suyuti, Buyetu'l-vu'at, c. l,s. 598. 17) el-Cevaliki, e/-Mu'arreb, Dima~k 1410-1990, s. 117 18) brnekler i<;:in bkz. ei-Belazuri, Futahu/-buldan, Beyrut 1412-1991, s. 368; e/-lsjehdni, e/-Egani

c.II, s. 93; et,Taberi, Tarihu'l-umem, c.ll, s. 79, 91, 144, 170, 173 ... 19) et;Taberi, a.g.e., c.ll, s.99 20) Bkz. el-Cevaliki, a.g.e., s. 588; Muhammed H. Tebrizi, Burhan-1 Kat!', Tahran, H$.1341, s.

1087. 21) Ibn Manzur, Lisanu'l-'arab, Beyrut 1416-1996, c. XIII, s. 77. 22) brnekler i<;:in bkz. Ibn Hi~am, es-Sire en-nebeviyye, c. I, s. 63.

KLASjK ARAP\='A/DA KULLANILAN BAZI FARS<;A ______ 299

KEUMELER UZERjNE sjR ARA$TIRMA

Oyle bir kadrn tUccar ki, terazisi gozunun onundedir. Bu terazi

mil§terilere adil bir tartr yapmamaktadrr.

Edebiyat ele$tirmeni ve vazar lbn Resik'in (6. 462/1069-70) $air-yazarlardan s6z ederken s6yledigi 24 ~SLSdt ~LA~ y~!(Yazarlar, s6zlin 6nclileridir) climle­sinde de oncu, ustat, ba§u;eken vs. anlam ifade etmektedir.

Araplarm Fars devlet sisteminden ve terimlerinden etkilendiklerinin bir ba$ka '# ... , (J,

g6stergesi de, dillerinde .)~ '~ ,~LS' gibi kelimeler olmasma ragmen ka-lem muduru, yazr i§leri muduru, sekreter VS. g6revini ytirliten ki$ilere Farsc;a k6-

kenli .JtA_Aj denilmesidir25. Bu kelimeden aynca fiil ttiretilmi$ ve sek­

reterlik yaptr, kalem mudur/Ugu yaptr anlamlanna gelen ~.AJi · keli­mesi de Arapc;a'ya kazandmlmi$hr.

Vilayet, eyalet gibi idari-cografi terimler konusunda da eski Sasfmi tecrlibesin­

den yararlamld1. Yakut er-Rumi (6. 626/1228-9), rustak ( Jl::....t J), Kure (o J§), ~

tassuc (t._;...b) gibi y6netim birimlerinin ai?-_lami, k6keni ve hangisinin digerlerini ic;:erdigi konulannda aynntJh bilgler verir26. Ozellikle tarih ve cografya konulannda kaleme ahnan eserlerde bu kelimelere s1k s1k rastlamr27.

Dikkati c;:eken bir kelime de hUkumdar makamr, hUnkar meclisi anlamma ge­

len ~~ kelimesidir. Arapc;a'da ~ .J-0 '~ ,~UA gibi kelimeler bulun­masma ragmen bu kelime 6zellikle hliklimdar ve diger yliksek mevki sahiplerinden

s6z ederken kullamlmi$ ve Arapc;:a kahplara uydurularak ..:;.J _,...:,;; $eklinde c;ogul ya­pilmi$hr. XIV. ylizy1hn linlli $airlerinden Safiyyuddin el-Hilli (6. 752/1339), bir $i­irinde $6yle der:

28 ~~ J ~~~ J ~ _,ll! . .:...:..,~ J.;ij J ~I J Jll! J JA~I t.:JpA ~.# Senin ugruna, ailemi, servetimi ve zenginligi terkettim. Hukumdarlar nezdindeki rutbeden, mevkiden ve yonetimden vazgec;:tim.

Yukanda sJraladiklanmizm di$mda, baz1 arac;-gerec;, bitki, hayvan, sava$ aleti vs. 0 .,.. ..; 0..1 _.,tJ

admm Farsc;a'dan Arapc;:a'ya ger;:tigini g6rmekteyiz. ~jli '~)! '.)~ (mandali-na, turunr;:, narr;:ir;:egi) gibi bitki ya da meyva adlannm halk arasmda kullamlan Arap-

23) EbG Nuvas, Divan, Beyrut, 1404-1984, s. 131. 24) Ibn Re~ik, el-'Umde, c. II, s. 84-85. 25) • Ornekler i<;:in bkz. el-lsfehanf, e/-Egani, c.I, s. 101; Ibn Re~fk, a. g. e., c.I, s. 6 26) YakGt, Mu'cemu'l-Buldan, Beyrut 1979, c.I, s. 36-38 27) Ornekler i<;:in bkz. lbnu'l-'Adim, Bugyetu't-taleb, Ankara 1976, s. 8; et-Taberi, Tarihu'/-umem, c.

II, s. 41, SO; el-Belazurf, Futahu'/-Buldan, s. 385. 28) Safiyyuddin el-Hilli, Divan, Beyrut ts., s. 18

300 I Doc;. Dr. M. Faruk TOPRAK------EKEV AKADEMi DERGiSi

<;:a kar!?1hklan oldugu i<;:in bu kelimeler genellikle !?iirde ve diger edebi tilrlerde te!?­bih amaCJyla kullamlm!?hr. el-Mutenebbi (6. 354/965), bir ?iirinde ?6yle der:

29 .,,_~ ... ~,.~'~'WI'~~ ·l4JI ~--~~~ "'/.q te // ~- J '-:? ~) .u 1.5!- cr:·- ~)y ~ t.>_j':' J

Yapragzn iizerinden kzpkzrmzzz kan aktz.

Tzpkz dallardaki kzrmzzz mandalina gibi.

Arap<;:a'sfa mzzrak anla~ma gelen LJ ,~) gibi kelimeler varken Fars<;:a'dan ge<;:en .!Jj;; (Fars<;:a ash o~) halk arasmda fazla yer edinmemi!?.ve genellikle !?i- . irde kullamlml!?tlr. Endillilslil lbn Hani (6. 361/971-2), Fatimi halifelerinden ei­Mu'iz i<;:in s6yledigi bir methiyesinde !?6yle der:

ill 0 .? ill.?.? I

30 !lJY-1' 4;.;. ~~~ Jt'~ ~~ ~ts' (jJr~ ~ ~ 1;-!"_;.:p J ,. ,.. .... / / ,;< ,

Aym !?ekilde, Arap<;:a kar!?1hklan oldugu halde 4~ 31(kaglt), ~~ 32 (anahtar), o ... 0 ,...... ... ... Iii~ .... -' .J

~J.J;b· 33 (ucu <;:engelli mmak), ~ ~ 34 (yemek kab1, sahan), jfi' 35 (testi),

~ .:?6 (elbise dolab1 veya sand1g1), .)~J4 37 (!?ahin ve dogan ku!?lannm ba­k1c1s1), , ~ f 38 (ayin, dini toren) Jaf) 39 (ud) gibi kelimelere de nadiren de olsa rastlanmaktad1r. Giyim ve yemek konusunda da az1msanmayacak miktarda Fars<;:a kelimenin mevcut oldugunu g6rilyoruz. Ozellikle Farslara yakm b6lgelerde ya da onlarla i<;:i<;:e ya!?aya_n J\raplann, ~ ~ 40 (ceviz ve et kan!?tlnlarak yapllan yag­h bir yemek), ~jji 41 (bademyag1yla yapllan bir tilr tath), YUJ~ 42 (bir i<;:ki tilril)A~))43 (satnin renginde bir i<;:ki) gibiyiyecek ve i<;:ecekler ile ~L;£ 44, 45 ~:,i 46, ;I~~ , (j~ 47 gibi giysi adlanm; aynca kam1!?tan

29) ei-Y8.zid, Nasif, el-'Arfu't-tayyib /f §erh dfvOn, s. 112; el-mes'Udl, et-Tenbih ue'l-l§rdj, s. 21. 30) Ibn H3nl, Divan, M1s1r H 1274, s. 92

31) Yakut, Mu'cemu'/-bulddn, c. UI, s. 309: , .4-J .y',-1 jjo\SJ\ ~ J··

32) Ibn Hflni, Divdn, s. 31: _y.;1 jS"' ~I ~t; .fo ~ _.- ~4 :Jy.JJ u\5' Ul

33) lb Hi~am, es-Sire, c. I, s. 52: . -u:'~ t _,.QJ .:tj_r..l:>.:- ._.IJ r:) ly._r<> J-.

34) e!-Beyhaki, e/-MehOsin ue'/-Mes6uf, 5. 205: .. .:--l5:.!1 4J r_s=ll ..,.,_ ,.,(...Ji J JU )l ~:,. ,YI ~_,\_i,.

35) Aym eser, 5. 405:-*J J 11-\... U-' ij§" rS-4 .Y.:! ~--36) e!-Beyhaki, a.g.e., 5. 373: •. ....,....~.; Qji 0~ ..._r- ...;..J J--

37} Asarlbni'/-Mukaffa', 5. 164: .. }:j~l .... , .. >L."'Il.o 0\.!1...,.::.1 ..

88) Ebil Nuv&5, Diudn, 5. 83. ~~ ~1.1.:.:-t> J <1.! ~ J ~ Jy ~

39) ei-Beyhaki, a.g.e., 5. 97: .• ~f. L....AI..~>-1 -4 rj U~Jb.-

40} el-lsfeh&ni, ei·E~dnf, c. I, 5. 92: .. Jill tJ t..-_,...;.... ~ y.:- }-.

41) Aym eser, c.I, s. 93: .. ~\; ai-__,.;. h...:..!j} ..

42) lbnu'r-RO.mf, Diudn, s. 478: .,...,....L!. yJI ~

43} Ebil Nuv&5, Divan, 5. 47: Uy JJI J¥ if i~ J _..6.11 C::" J

44} el-lsfeh&ni, a. g. e., c.JI, 5. 160: .. J:;~I ;,.._..s''jl J lJ"':!I}JI J.l ts'" Y- 1 ..

45) Ebil Nuvas, Dfudn, s. 85: U~ J ..l$-1._.. ._p:..J .1~ Jkl} 1:. 4..; ~\.- Jl.:. _a J

46) el·l5fehanr, a. g. e., c.U, 5. 103: ~ )....1>-.:. ~ ft J oiJ.) ~ 4 _r..ll ("__,t 47} ei-Bey~aki, a. g. e., 5. 2: --~ _,k.i.. .J-:"1.k;. j1 U~ ..:if.J"l J _,- lj.IJ ..

KLASjK ARAP(:A/DA KULLANILAN BAZI FARS(:A _____ _ KEUMELER UZERjNE BjR ARA$TIRMA

301

dokunmu~ has1r anlammda 48 kelimesini de kullanm1~ olduklanm gorO-

yoruz. DOnya, ay, gOne~ ve gezegen isimlerinin Arap<;a a:s!llanm ya da Arapc;:ala~tml­

ml$ olanlanm kullanan yazadar, bu isimlerin Farsc;:alanna da vak1fhrlar. el-Mes'Odl (o. 345/956-7), ya~ad1g1 doneme kadar bilinen gezegenlerin Fars<;a kar$lhklanm vermektedir49.

$iirde Fars~a Kelimeler

Farslarla gec;:mi$e uzanan birliktelikleri olan Araplar, Cahiliye Devrinden beri ~i­irlerinde Fars<;a kelimeler kullanmaya ba~lam1~lard1r. Muallaka $airlerinden Antara b. $eddad (o. 600 ?), Sasani hOkOmdarlanndan Anu~irvan'1 ovdOgO bir ~iirinde, onun Medanin'deki dillere destan saraym1 (eyuan) da zikrederek $6yle der:

~!):{ ~ ~~ lh )~ ~ ~~ tt1 ~l~il J4 ~ 50 ~'Y-1 ~ ~ ~ ~-: ~.}~Mil ~) i.Sy ~!4

Ey yola r;zkanlann kzblesi ue yilceligin tacz

Ey Venilsilnde bu r;agzn dolunayz gibi olan ki§i!

Oy/e bir hilkilndardzrki o, eyuanzna (sarayzna) inen $erefin yilceligiyle yilksek mertebeleri elde etmi§tir.

Dikkati <;eken bir husus, Farslann sadece kelimeleriyle degil sahip olduklan uy­garhk ve yeti$tirdikleri efsanevi hOkOmdarlarla da Araplan etkilemi~ olmaland1r. Hz. Orner, -bir rivayete gore de Varaka b. Nevfel- dOnyanm kirrlseye kalmayacagm1 ve herkesin fani oldugunu vurgulamak istedigi bir ~iirinde $6yle demi$tir:

Hazineleri, Hurmilz'e bir gun bile yararlz olmamz§tzr. Ad kabilesi ebediyen ya§amak ir;in r;abalamz§, ancak baki kalmamz§tzr.

Umeyye b. Ebi's-Salt (o. 5/626) da, Sasanileri ve onlann Yemen Valisi Vahriz'i ovdOgO bir $iirinde ~oyle der:

48) A. e. s. 317:

49) Bkz. et-Tenbih ue'l-i~rf/, s. 33-34: k ......_. JLil4 _y> J tS.J-.!--ll.j\!.11 ~;/1 .. ~ )..A.!4 01~ ~ J j>-) JJ'YI ~'J\J,.

U""\J..I ~~~1 .. yt;l 4JI.o"l ir J ol.> _,- .,._ ;l.il< o$' J _,....:.JJ C:!l)l ~~~ . ·i'fl-' .,._ JW< J" J t-riJ c:.JUII ~~1. ·' j.j\ ~~~ r-1 J .. ol..o .,._}AI< J" J ~ C:'L..II ~~~ .. _.; .,._ JW< J" J , }.lw v"'L..II ~':il .. .y.ul .,._ }.il4 o;" J ; J" )l

•.. UIJ.~.\.:.. 4--1UJ1 ~~. J J J '.II '4-- JUJU. ,!JJ.:O J ~I ~~ ("'"'""I J J_r.S ~ }ll4

50) 'Antara b. $eddad, Dfudn, s. 106.

51) lbn Re?ik, e/-'Umde, c. I, s. 13

302 I Doc;. Dr. M. Faruk TOPRAK------ EKEV AKADEMj DERGjsj " 0 Jl 0 0 C)

~tp ~~ ~·::...11 ''' ~ '' 't~. 1 <1,) ~ .1'.11 0 (~ ·{':• ' ' <' 't,.'' / ~ ~~ JtJ bJ J '_,........ ' ..S.r-; .r: ~

Hukumdarlann §ahr Kisraya kim denk o/abilir, ya da ordusuyla saldrran Vahriz'e kim benzeyebilir?

Onlar, saygrn ve buyuk insanlardrr, kavmin efendisidirler. Onlar, inlerinde {kendileri gibi cesur) yavrulannr yeti§tiren arslanlardrr.

Fars<;:a kelimelere, sonraki di'Jnemlerde de s1k<;:a rastlamaktay1z. es-Se'alibi'nin (6. 429/1037-8) de i~aret ettigi gibi, Irak'ta ya~ayan Araplann, Farslar ve Nabati­lerle bir arada ya~amalanndan dolay1 dillerine yabanc1 unsurlar girmi~; beri taraftan Hicaz'da ya~ayan Araplann dili saf!Ig!m korumu~tur53. Irak'ta yeti~en ve aym za­manda Iran k6kenli alan Be~~ar b. Burd (6. 167 /783-4) ve EbO Nuvas (6. 195/810-1)'m ~iirlerinde Farsr;akelimelere rastlamaktay1z. Ozellikle EbO Nuvas'm ;iiirleri incelendiginde, kendisinin Fars ki.lltliri.lnden etkilendigi ve onlann lafizlann Sik kullandigi ve bu arada Araplann adet ve gelenekleriyle alay ettigi g6ri.lli.lr. Bir ~i­irinde ~6yle der:

Oy/e bir yer ki, Kisra oraya otagrnr kurmu§tur.

Orada, aptallardan (Araplardan) hie; kimse yok.

Beyitte ger;en Farsr;a k6kenli .£G~, (tekilio~~.) saray, manastrr aynca bar, meyhane, eglence yeri anlamma gelmektedir. Bu son anlamiyla EbO Nuvas'm ~iir­lerinde r;ok kullamlmi~tJr55. .

Bir ba~ka ~iirinde de §ans, talih anlamma gelen Farsr;a ~ kelimesinin ism-i mefG!i.lni.l $6yle kullamr:

~ ~ 0/ 0/ .. • o,., o. o,....:. ~ 0 *1

56~~ r-~ / ~r:.: Sonunda ya§lrlrk ansrzrn c;rkrp geliverdi. Ne de c;irkindi bu talihsiz geli§!

EbO Nuvas'm $iirlerinde s1k s1k kullandigi Farsr;a kelimelerden birisi de §arap ka-

dehi anlamma gelen ~~ kelimesidir. Arkada$Inl i<;:ki ir;meye girdigi bir ~iiri-1 b I / "' &

ne $6Y e a$ ar: f'~ \A..i;>. J ~ (~) ~I ['J ~/'a:,, :P)i 57 ~lj;il .J ~~l:pl qj (f') ~' ~ :~ :-J-~

------------------------~----

52) et-Taberi, Tarihu'l-umem, c. II, s. 147 53) es-Se'a.Jibi. Ebu Mansur Abdulmelik, Yetimetu'd-Dehr fi mehdsin ehli'd-dehr, c.I, s. 21 54) Ebu Nuvas, Divan, s. 127. 55) A.e., s. 62 , 67, 79, 169, 208 ... 56) A.e., s. 40 57) A.e., s. 181; diger ornekler i<;:in bkz. 108, 131, ...

KLASjK ARAP(ADA KULLANILAN BAZI FARS(A ______ 303

KEUMELER UZERjNE BjR ARA$TIRMA

kmede kusur etme ve onu (§arabz) keyifle a/!

Kadehlerde §im§egin l§Igl gibi parlayan ic;;kiden a/!

Bu kelimenin sonraki yuzy!llarda da kullamld!gml, Sel<;:uklu Donemi ;;airlerinden Safiyyuddin el-Hilli'nin ;;u beyitinden anhyoruz:

I) ,.. .-' _!,I) tli

58 ~lj:;ll J ~~ ~~~~ :f(i jt ~J~4 .# J Be;;;;ar da bir i<;:ki tOrO olan J\0~ ile panzehir anlam1r{a gelen' Jtr;: ke­

limelerini kullanan ;;airlerdendir:

59~,:·-~ ~,I".' ..• Jl.}':';f."J

Yine Irakh bir ;;air olan lbnu'r-Rumi (i:i. 283/896)'nin ;;u beyitinden, halk arasm­da Fars<;:a'da kulak anlamma gelen ~ j kelimesinin kullamld!gml anlamaktay1z.

62 ~tj$'1 ~ J ~;1 t~ ~~ ~~ ~}:!1 ~~ ~ / } }

Fars<;:a'da kayzk, sandal anlamma gelen ve ash 4SjY. olan l5:f' Y. kelime-si de zaman zaman kullamlagelmi;;tir. el-Hutay'a (i:i. 30/650-1), bir methiyesinde ;;i:iyle der:

:_j""'"'-''}J .. -'iy-'':IJ-:...c 63 ~ .)J ~J.fU l5:f' r. . ~

/ }

~l~ J~ ~J~ ~ I~J Be;;;;ar da bir ;;iirinde bu kelimeyi kullamr:

64 ~JI~_,;lt~~ Irakh lshak el-Mevsili'nin bir beytinde, bir dostunun kendisine "$arap i<;:sene be

adam!" deyi;;inden si:iz etmesi, Fars<;:a'nm bi:ilgede konu;;ulan dillerden biri oldugu­na gOzel bir i:irnektir:

65 ~~J~-~ ~ly ~l5 J ~ ~"}' J (-;. ~ ~-; ~) :J Jli 1~1

58) Safiyyuddin el-Hillf, Divan, s. 53.

59) Be~~ar b. Rurd, Divan, s. 43

60) A. e., s. 48 61) A.e., s. 84. 62) lbnu'r-RCuni, Divan, s. 205

63) el-Hutay'a, Divan, s. 19

64) Be~~ar b. Burd, Divan, s. 49 65) el-lsfehani, e/-Egani, c. V, s. 348

304 I Do9. Dr. M. Faruk TOPRAK------ EKEV AKADEMj DERGjsj

lran'a yakm olmasi hasebiyle Irak'm degi~ik bolgelerinde Farsc;:a konu~ulmaya d t · t· XIII ·· I T k · · · • / (b t b . . · t 1"\ '•' I rl t evam eLm1~ 1r. . yuzy1 .ra. ~un, ~ ana ye er, emm 1c;:m ye er.1,, • )- \~er.,

aCI) ~~ (ru~vet) ~ (~ans, talih)J.:t_h(guzel sakalh) vs. Farsc;:a kelimelerle do-ludur66. /

Fars-;a Kelimelerde Harf Degi~iklikleri

Arapc;:a'ya gec;:en baz1 Farsc;:a kelimelerin baz1 ses ve harf degi~ikliklerine ugradigi goru!Or. Sesli harflerdeki (harekelerdeki) degi~iklik, konu~ulan ~ivenin farkhhgmdan ya da telaffuz ~eklinden kaynaklanabilir. Mesela, Kisra'nm ur;lu saray1 ~lj.tl , , Arapc;:a'ya .Jl'~! ~eklinde gec;:mi~tir. k, ye! anlammdaki j_r emir fiili "_p-olmu~; .:>tijj kelimesi .:>~j:,.O ~eklinde okunmu~tur. As1l onemli degi~iklikler, ses­siz harflerde meydana gelmi~tir. Bunu da kurallr ve kuralsrz diye iki k1sma ayira-

biliriz. Kurallr diyebilecegimiz degi~iklikler, genellikle sonu <1.- ya da J ile

biten kelimelerde meydana gelmi~tir. Bugunku Arapc;:a'da kullamlmakta

alan ~w:;. (program), t.)tb (taze) t1~ (sade) gibi Farsc;:a kokenli kelimelerin

ash, sJrasiyla .UI.l_j. ,ojl.J ,oJI...I' 'dir. Bu degi~iklik, Araplann Farslarla tam~Ip on­

lardan baz1 kelimeler aldiklan ilk gunlerden itibaren meydana gelmi~ olmahdir. ~On­ku, klasik ve tarihi metinler incelendiginde, sonu <1.- ile biten Farsc;:a kelimelere

Araplar tarafmdan t' J ya da ,!J harflerinin eklendigini go~mekteyiz. Yukanda, Farsc;:a'da mrzrak, kargr anlamma gelen o]:t kelimesinin Arapc;:a'da ses­

li harf degi~ikligi ve sessiz harf ilavesiyle .!J jQ (tekili: £);) ) ~ekline donO~­tugunO belirtmi~tik. Aym ~ekilde, Farsc;:a'da ktSzu anlamma gelen ~~~ kelimesi de, ~eddenin hazfedilmesi ve sonuna bir harf ilavesiyle J.)..i' ~eklini almi~hr67. Suri­ye'deki Menbic ~ehriniri Kisra tarafmdan kuruldugu ve bunun Farsc;:a'da <4 ~ (Ben Ostunu~) anlamma geldigi, daha sonra telaffuz bak1mmdan Arapc;:ah~hnlarak

~ ~ekline donO~tOgO belirtilir68.

Farsc;:a'da IX./XV. ylizyila kadar, uzun veya k1sa bir sesliden sonra gelen ve bu­gun dal olarC~k telaffuz edilen harf, zal olarak telaffuz edjlirdi. $u rubaide de belir-

tildigi gibi: ..W\..!..:.j Jl~ J!~ ~ f40 1~ J.:.JI~ ~ ~ 1~ <I.SJuT

69J.1.ily ~ J!~ A:J~ J c.....JI~ ~"J. "'-.>IJ" ?' J ~1.....1 .)1 I.SJ ~ Lo

66) Daha fazla bilgi ve ornekler i<;:in bkz. Muzhir Abdussud1m, e~-Si'ru'l-'irdkf fi'/-karni's-Sddisi'I,Hicrf, Beyrut 1980, s. 296-97.

67) lbn Dureyd, el-li;tikdk, Kahire ts., s. 446.

68) lbnu'l-'Adfm, Zubdetu'l-Haleb, Beyrut 1417-1996, s. 12

69) Ate$, Ahmet-Tarzf, Abdulvehhab, Farsc;a Gramer, 1stanbu11982, s. 8

KLASjK ARAP<:;ADA KULLANILAN BAZI FARS<:;A ______ JOS KEUMELER UZERjNE sjR ARA$TIRMA

Farsr;a konu~an/ar, dal'rn yerine zal koymazlar.

Dal'rn evveli sessiz ve I.S'J' l harflerinden ba~ka bir harf ise dal olur. Degi/­se zal okunur.

Bu nedenle, baz1 kelimelerin Arapc;:a'ya Deri Farsc;:asmdaki okunu;; ;;ekliyle gec;:­tigi gori.lli.lr. Bu kelimelerin ba;;mda, Mecusi din adam1 ~nlamma gelen .1.1; ke­limesi vard1r. Bu kelime, Arapc;:a kahplara uydurularak o-4r~ ;;eklinde c;:ogul yap!l-m~~o. ,

Farsc;:a kokenli baz1 kelimelerin de, kafiyeye uysun diye sonundaki dd/'m zdl okundugu dikkati c;:eker. Bu isimlerin ba;;mda da Bagdad gelir. lbnu'r-Rumi'nin di­vanmda buna s1kc;:a rastlamaktayJz:

71 ~~~ ~l5l Le-I ~ .J ~ Le-I 9~1_,!1 ~~I ..::...}. 6 j /

Ebu Nuvas da bir ;;iirinde ;;oyle der:

Kurald!;>l diyebilecegimiz sessiz harf degi;;iklikleri ise, herhangi bir sebeple ya da yanh;;hkla Arapc;:a'ya yanh;; gec;:mi;; baz1 kelimelerde gori.llmektedir. Mesela el-A';;a, bir beyitinde, Farsc;:a'da r;ol anlamma gelen ~:; kelimesini ..::...:...~ olarak kullanml;>hr:

70) Bkz. el-Mes'Gdi, Murucu'z-zeheb,

c.I, s. 230: . ·~ 1.£$" 0)1.,:..4 ~-41_,...) t"')L.lY JL.,a.; .. ; c.I, s.245: (>""'· •

.. o\..,aAJI ~1.> _r J 'li-...UI JY~ ~WI _r J 01-4}1

71) lbnu'r-RGm1, Divan, s. 438

72) A. e., s. 241

73) EbG Nuvas, Divan, s. 26

74) Ibn Kuteybe, Edebu'/-Katib, s. 527.

306 I Doc;. Dr. M. Faruk TOPRAK------ EKEV AKADEMj DERGjsj

BiBLiYOGRAFYA-

'Antara b. $eddad, Dfvan, yay. Emln el-HOri, Beyrut ts.

Asar lbn el-Mukaffa', Beyrut ts.

el-Asma'i, EbO Sa'id Abdulmelik, e/-Asma'iyyat, M1s1r 1375/1955

Ate~, Ahmet- Tarzi, Abdulvehab, Farsr;a Gramer, 1stanbul1982

el-Belazuri, Ebu'l-Hasan Ahmed b. Yahya, FutUhu'l-Buldan, Yay. R1dvan Mu­hammed R1dvan, Beyrut 1412-1991

Be~~ar b. Burd, Divan, yay. Mehdi Muhammed Nas1ruddin, Beyrut 1413-1993

el-Beyhaki, lbrahim b. Muhammed, el-Mehasin ve'l-Mesavi', yay. Muh. Sevid, Beyrut 1408-1988

el-Cahiz, Ebu Usman Amr b. Bahr, el-Beyan ve't-Tebyfn, yay. Hasan es-Sen­dubi, I-III, M1s1r 1345-1926

el-Cevaliki, Ebu Mansur MevhOb b. Ahmed, e/-Muarreb mine'/-Kelami'l-a'cemi ala hurufi'l-Mu'cem, yay. F. Abdurrahim, Dima~k 1310-1990

Ebu Nuvas, el-Hasan b. Hani', Dfvan, yay. Ahmed Abdulmecid el-Gazali, Bey­rut, 1404-1984

el-Hutay'a, Cervel b. Evs, Divan, yay. Ahmed b. el-Emin e~-$andti, M1s1r ts.

lbnu'l-Adim, Kemaluddin Ebu'l-Kas1m, Bugyetu't-Taleb, yay. Ali Sevim, Anka­ra 1976 TTK Zubdetu'/-Ha/eb min tarih Haleb, Beyrut 1417-1996.

lbnu'l-Cevzi, $emsuddin Ebu'l-Muzaffer, Mir'aatu'z-Zeman fi tarfh e/-a'yan, yay. Ali Sevim, Ankara 1968.

lbn Dureyd, EbO Bekr Muhammed b. el-Huseyn, el-i§ti-kak, Kahire ts.

lbn Hallikan, Ebu'l-Abbas $emsuddin Ahmed, Vefeyatu'l-A'yan, II, Dar Sad1r Beyrut,

lbn Hani, Dfvan, el-Matba'atu'l-miriyye, M1s1r H. 1274

lbn Hi~am, Ebu Muhammed Abdulmelik, es-Sfre en-Nebeviyye, yay. Mustafa es-Sekka'-lbrahim el-Ebyari-Abdulhaflz $ilbi, Beyrut 1985

lbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah, Edebu'l-Katib, yay. Max Grunert, Le­iden 1900

___ , e§-§i'r ve'§-$u'ara', Dar ihya el-ulum, Beyrut 1412-1991

lbn ManzOr, Muhammed b. Mukerrem, Lisanu'l-arab, yay. Emin Muh. Abdul­vehhab- Muh. es-Sad1k, Beyrut 1416-1996

lbnu'n-Nedim, el-Fihrist, yay. lbrahim Ramadan, Beyrut 1415-1994

lbn Re~ik, EbO Ali el-Hasan el-Kayravani, e/-'Umde, M1s1r 1325-1907, I-II.

KLASiK ARAPC:A'DA KULLANILAN BAZI FARSC:A ______ 307 KELiMELER UZERiNE BiR ARA$TIRMA

lbnu'r-ROmi, Divan, yay. Kamil Kiani, M1s1r 1342/1924

lbnu's-Sikkit, EbO YOsuf YakOb b. lshak, Islahu'l-Mantrk, yay. Ahmed Muh. $a­kir-Abdusselam Muh. Harun, Kahire ts.

el-lsfehani, Ebu'l-Ferec Ali b. el-Huseyn, el-Egani, I, fi, V, yay. Semir Cabir­A.Ali Muhenna, Beyrut, 1407-1986

el-Mes'Odi, Ebu'l-Hasan Ali b. el-Huseyn, Murucu'z-Zeheb ve Me'adinu'l-cev­her, yay. Muh. Muhyiddin Abdulhamid, Beyrut 1408-1988, c.I

et-Tenbih ve'l-l§raf, yay. M. J. De Goeje, Leiden 1893 Muhammed Huseyn b. Halef Tebrizi, Burhan-r Katr', TAhran 1341 Muzhir, AbdussOdani, e§-$i'ru'l-'iraki fi'l-Karni's-sadisi'l-hicrf, Beyrut 1980, Safiyyuddin el-Hilli, Divan, Beyrut ts.

es-Se'alibi, ebu Mansur Abdulmelik b. Muh., Yetfmetu'd-dehr fi Mehasin eh­li'l-'asr, c.I, 1399-1979

es-SuyOti, Celaleddin Abdurrahman, Bugyetu'l-Vu'at, I, Beyrut ts.

et-Taberi, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Tarihu'/-umem ve'l-Muluk, c. II, Beyrut, 1382/1962 ·

el-Ya'kObi, Ahmed b. Ebi Ya'kOb, Tarihu/'1-Ya'kubi, I, Bayrut ts.

YakOt, Mu'cemu'/-buldan, Dar Sad1r Bayrut, III, 1979 el-Yazici, Nasif, el-'Arfu't-Tayyib fi §erh Divan Ebi't-Tayyib, Beyrut t..,