• ISLAM VE YORUM

Temel Tartışmalar, İmkanlar ve Sorunlar

• il. CILT

Yayına Hazırlayan

Prof. Dr. Fikret KARAMAN

MALATYA İLAHİYAT VAKFI

MALATYA 2017

l ~.

Malatya İlahiyat Vakfı İlmi Araştırmalar Serisi No: 1

Yayına Hazırlayan

Prof. Dr. Fikret KARAMAN

Takım Numarası

978-605-68015-0-1 (Tk)

ISBN 978-605-68015-2-5 (2.C)

1. Baskı Aralık 2017 Ankara 500 Adet

Editörler Prof. Dr. Abdurrahman ATEŞ

Doç. Dr. Veysel ÖZDEMİR Yrd. Doç. Dr. Serkan DEMİR

Yrd. Doç. Dr. Harun BEKİROGLU Arş. Grv. Dr. Ahmet KARADAG

İsteme Adresi İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

44280 Kampüs / MALAlYA ·- ..... · . Telefon: (0422) 3774999

::'··:·~ ., ;i;:·:i: .·:,'.:-;; :·:· e-posta: ilahiyat@inonu.edu.tr

-· -·-~~ · ---· ~ . ı; ,'• . .. : . . ; ----- - -

Baskı

TDV!~ _..._."""'°""tit.tıu'TMDI

Serhat Mahallesi 1256 Sk. No: 11 Yenimahalle I Ankara

Tel.: 0312. 354 9131 (pbx) Faks: 0312. 354 91 32

e-posta: tdvyayin@diyanetvakfi.org.tr

Açıklama: Bu eserde" Kitaptan Bölüm" olarak yer alan metinlerin tüm sorumluluğu, yazarlanna aittir.

KIRAAT FARKLILIKLARININ YORUMA ETKİSİ

Öğr. Grv. Lokman Bedir

İnönü Üniversitesi İfahiyat Fakültesi lokman.bedir@nnonu.edu.tr

1. Kıraat ve ahrufu's-seb'a

Malumunuz Kur'an İlimlerinden biri de "kıraatler"dir. "Kur'an" kelimesinin,

kıssaları, emirleri, nehiyleri, va'd ve vaidleri, mucizeleri, sureleri vb. birçok şeyi

içermesi sebebiyle lügat olarak, toplayan, içeren anlamı vardır1 • "Kur'an"

kelimesi gibi "kıraat" kelimesi de içeriği geniş olan bir kavramdır. Bazen

"Kur'an" kelimesiyle eş anlamlı olarak da kullanılan ve mastar olan "kıraat"

kelimesi2 terim anlamı itibariyle üç ana hususu içerir: 1. Kur'an-ı Kerirı'in okunuş keyfiyeti, 2. Kıraat imamlarına nispet edilen okuyuşlar, 3. Bunlarla ilgili

ilim dah3•

Ebu Hayyan, Zerkeşi, İbn Cezert Suyı1ti, Şihabüddln Kasta!anl, Zerkanl,

Taşköprüzade4 vb. alimler kıraat hakkında çeşitli tarifler yapmışlardır. Onların yaptıkları tarifler meze edildiğinde kıraatin şu şekilde bir tanımı ortaya çıkacaktır: -

. -·---· _!\1_~-~-a-~ •. ~ ~~~'.'~~ir ~l_Il'._as~ '.'e ~~~i~!_rirıi~ _/ ~iy~~~t yollar~_rıın itti fa~ etmesiyle beraber, kıraat imamları arasında, Kur'an lafızlarının lügat, i'rab, hazf, isbat,

İbn Manzur, Muhammed İbn Mükerrem İbn Manzuri'l-Afrikiyyi'l-Mısriy}ri •. L(sanu'/-Arab, 1-V~. · Daru'l-Maarif. Kahire 1119, "kra"Md. 5/3563.

Muhammed b. Ömer b. Salim Bazemı11. el-Klriiatü ve Eseruhli Fi't-Tefsfr ve'/:Ahktim, 1-11,

(basılmamış doktora tezi), Camiatü Ommü'l-Kura, h.1413, 1/84.

Tahanevl, K~şfü lstıliihiiti'l-Fünün ve'l-Ulüm, 1-11, Mektebet-ü Lübnari, Iieyrut 1996, 2/1312;

Abdulhamit Birışık, TDV. İslam Ansiklopedisi, Ktraat Md. 25/426-433; İsmail Durmuş, Arap Dili ve Lehçeleri Açısından Kıraatler, Kur'an ve Tefsir Araşormalan-IV, Ensar Neşriyat, İstanbul 2002, 437-450. . . . . . . . .

Bu alimlerin tanımları için bkz. Muhammed b. Ömer b. ~alim· Bazeıriı1I. el-Kıriiatü ve Eseruhô

Fi't-Tefsfrve'l-Ahkiim, 1-11, (Basılmamış Doktora Tezi), Camiatü Ommü'l-Kura, h.1413, 1/79-82; · Mehmet Ünal. Kur'aİı'ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü, Ankara Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri (Tefsir) Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Tez Danışmanı: Mevlüt Güngör, Ankara 2002;2.

314 İSLAM VE YORUM

tahrik, iskan, fasl, ittisal vb. hususlardaki yazılış veya okunuş keyfıyetlerindeki

ihtilaflardır.

Kıraatler sıhhat bakımından sahih ve sahih olmayan şeklinde iki kısma;

senetleri açısından da genel itibariyle mütevatir, meşhur, ahad, şaz, mevzu ve

müdrec kısımlarına ayrılmaktadır. Sahih kıraatlerde· üç temel özellik aranır:

1. Muttasıl bir senetle Hz. Peygambere ulaşması.

2. Hz. Osman'ın istinsah ettirdiği mushaflara mutabakat göstermesi.

3. Arap dili gramerine uygunluk arz etmesi5• Bu üç temel şartı taşımayan kıraatler sahih kıraat olarak kabul edilmemiştir.

Sahih loraatler; mütevatir, meşhur ve ahad olmak üzere üçe ayrılır. Zayıf

kıraatler ise; ahad, şazz, müdrec ve mevzu loraatler olmak üzere dört kısma ayrılır6.

Kıraat hususu, "ahrufu's-seb'a" (yedi harf)den bağımsız olarak

düşünülemez. Kıraatlerin oluşmasında "ahrufu's-seb'a" gerçeğinin payı

büyüktür. "Ahrufu's-seb'a" hususu hadislerde yer almaktadır. Ahrufu's-seb'a ile

ilgili olarak rivayet edilen bir hadis-! şerif Hz. Ömer'den nakledilir. Onun

anlattığına göre, Hişam b. Hakim Hz. Ömer'in öğrendiği şekilden farklı olarak

Furkan suresir.i okur. Hz. Ömer yanlışını düzeltmek maksadıyla onu Efendimize götürür. Durumu anlatır. Efendimiz ikisine de okutur. İkisi de kendi öğrendiği

şekilde okur. Bunun üzerine Efendimiz "Bu Kur'an yedi harf üzere nazil olmuştur. Bunlardan hangisi kolayınıza gelirse onu okuyun" buyurdu.7 Bu hadiste Kur'an-ı Kerim'in ahrufu's-seb'a ile nazil olduğu bildirilmekle beraber, ahrufu's-seb'anın

ne olduğu hakkında bilgi verilmez.

Ahrufu's-seb'a hususunda kırka Y,akın görüş serdedilmiştir. Bunlardan bir kısmını kıraat ve ahrufu's-seb'a ile ilişkilendirmek güçtür. Bir kısmının ise kıraat

ve ahrufu's-seb'a ile alakası yoktur8. Bu durumu araştıran, alanın

Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Cezeri, en-Neşr ji'l-Kıriiati'l-Aşr, 1-11, thk. ve tsh. Ali

Muhammed ed-Dabbaıa, Daru'l-Kütübü'l-llmiyyi, Beyrut tsz, 1/9, (Muhammed b. Mahfuz b.

Muhammed Emin eş-Şankıti, bu eseri Yüksek Lisans Tezi olarak Camiatü Ommü'l-Kura'da tahkik etmiştir. Danışman, Abdulkayyüm Abdulğaffir es-Senedi, 2004); Abdulhamit Binşık, TDV. lslam Ansiklopedisi, KıraatMd. 25/426-433; Komisyon (Editör: Mehmet Akif Koç), Tefsir El Kitabı, Grafıker Yayınları. (3. Baskı), Ankara 2015, 75-76.

6 Sahih loraatler arasında yer alan Hahad kıraat" sahihlik şartlannı taşıdığı halde mütevatir ve

meşhur seviyesine ulaşmayan kıraatlere dendiği halde, zayıf kıraatler arasında yer alan "ahad kıraa~. sahih laraatlerin özelliklerinden birini taşımayan laraatlere denir.

Buhar!, Fedailü'l-Kur'an, 5/27; Tevhid, 53; Müslim, Salatü'l-Müsafirin, hd: 270. Benzer

rivayetl!!r için bkz. Ebu Daviid, Vitir, 22; Ahmed b. Han bel, Müsned, V /124. Mehmet Dağ. Tenzilden Tezyine Mushafı Şerif. Fecr Yayınlan. (1. Baslo), Ankara 2013, 53.

İSLAM VE YORUM 315

uzmanlarından Subhi Salih hadislerde yer alan "ahrufu's-seb'a" ifadesini şu yedi

maddede sınıflandırır:

ı. İ'rab vecihlerindeki farklılık.

2. Harflerdeki farklılık

3. İsimlerdeki müfred, tesniye, cemi, müzekkerlik ve müenneslik farkl1Iığı.

4. Bir keli.menin yerine başka bir kelimenin kullanılm~sıyla oluşan farklılık.

5. Takdim te'hir sebebiyle meydana gelen farklılık.

6. Harf-i cer veya atıf harfinin ziyade edilmesi veya hazfedilmesi şeklindeki

farklılık.

7. Lehçe farklılıkları. Bunlar da, fetha ve imalede, terkik ve tefhimde, hemze ve teshilde, muzaraat harfinin meksür olmasında, bazı harflerin

kalbedilmesinde ve müzekker miminin işba'ında olur9•

Kur'an-ı Kerim Hz. Ebubekir tarafından Mushaf haline getirilmiştir. ·Bu ilk

nüsha kullanılarak Hz. Osman tarafından çoğaltılmış ve diğer şahsi Mushaflar ya buna göre düzeltilmiş10 veya imha edilmiştir. Bu olay üzerine ahrufu's-seb'a

dönemi fiilen sona ermiştir. Ancak yazının o günkü şartlardaki durumu farklı

okuyuş şekillerine imkan vermiştir. Bu yüzden mevcut sahih kıraatler bu ' durumun devamıdır denilebilir11• İslam hukukçuları, kıraat alimleri ve

kelamcılardan bir grup, Hz. Osman'a nispet edilen ve günümüze kadar gelip de

elimizde bulunan Mushaflann ahrufu's-seb'ayı kapsadığı kanaatindedirler11.

Burada şunu belirtmek gerekir ki, Kur'an-ı Kerim Kureyş kabilesine mensup olan peygamberimize gönderilmiştir. Dolayısıyla ilk muhatabı odur.

Ancak o dönemde Arap Yarımadasında Kureyş Kabilesinin dışında Huzeyl,

Temim, Ezd, Rabla vb. kabileler de mevcuttu. Doğal olarak indirilen Kur'an

ayetlerine onlar da muhatap idiler. Onların Kur'an-ı Kerim'i okuma ve anlamada zorlanmamaları adına kendi ·dil ve lehçelerinde okumaları onlar için bir

ihtiyaçtı. Bu sebeple kıraat farklılıklarının ana kaynağı olarak Arap kabilelerinin

kullandığı lehçeler gqrünmektedir.

2. Kıraat imamları

Kıraat imamları hakkında kısaca bilgi vermek yeterli olacaktır:

9 Subhi Salih, Mebiihis Fi Ulumi'I- Kur'an, Daru'l- İlm Li'l- Melayln, Beyrut 2009, 109-112; Yedi

harf hususunda bk:z. Ahmed AliyYü'l-lmam, Tarih ve Dilbilimi Kaynakları Işığında Kur'an'ın 10 kıraati, trc. Süleyman Gündüz, İnlalap· Basım Yayın, İstanbul 2010, 33-45.

ıo Komisyon, Tefsir El Kita.bı, 75-76.

11 Mehmet Ünal, Kur'an'ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü, j}3.

12 İsmail Karaçam, Kıraat İlminin Kur'an Tefsirindeki Yeri ve Mütevôtir Kıraat/erin Yorum

Farklılıklarına Etkisi, IFAV, İstanbul 1996, 83.

316 İSLAM VE YORUM

ı. Abdullah b. Kesir el-Meklô ed-Dari, (v. 120/737).

2. Nafi' b. Abdirrahman b. Ebi Nuaym el-Medeni/ el-Leysi, (v. 169 /785).

3. Ebu Amr Zebban b. el-Ala' et-Temimi el-Mazini el-Basri (v. 154/770).

4. Abdullah b. Amir b. el--Yahsubi, (v. 118/736).

5. Asım b Behdele.Ebu Bekr el-Esedi, (v. 128/745).

6. Hamza b. Habib b. Ammare, Ebu Ammare el-Kufi et- Temimi ez-Zeyyat,

(v. 156/772).

7. Ali b. Hamza, Ebu'l-Hasan el-Kisai, (v.189/805).

8. Ebu Ca'ferYezid b. Ka'ka' el-Kari (v.130/747-48).

9. Ya'küb el-Hadrami (v. 205/821).

10. Halefb. Hişam el-Bezzar (v. 229/844).

Kıraat ilminde ehil olan bir kısım zatlar bu on imamın dışında dört imamın

daha olduğunu söylerler. Bunlar: Hasan-ı Basri (v. 110/728), İbn Muhaysın (v.

123/741), A'meş (v. 148/765), Yahya b. Mübarek el-Yezidi (v. 202/817)'dir13•

Kıraat imamlarını isimlendirmede bazı kısaltmalar da kullanılmaktadır. Bu

kısaltmalar şöyledir: ı:.ıl:,.-_,,.Jt (El-Haramiyyan); İbn Kesir ve Nafi' için kullanılır.

Mekke ve Medine'ye nispetleri sebebiyle böyle isimlendirilirler14• ı:.ı~~ı (El­İbnan); İbn Kesir ve İbn Amir için kullanılır. ı:.ı4y..:Jı (En-Nahviyyan); Ebu Amr ve

Kisal için kullanılır. ı:.ı t_:>-~t (El-Ehavan); Hamza ve Kisai için - genelde aynı

gö\fişü paylaşmaları sebebiyle- kullanılır. ,:.ı ~ _,sJı (El-Kufiyyı1n ); Asım, Hamza ve

Kisai için kullanılır. ıJIY-~ I (El-ebevan); Ebu Amr ve Asım'ın ravllerinden Ebu Bekir için kullanılır•5.

3. Kıraat farklılığının nedenleri

Kıraat farklılığının nedenleri üç ana unsurdan oluşur: 1. Kur'an-ı Kerim'in

ahrufu's-seb'a üzere nazil olması, yukarıda bununla ilgili yeterli derecede bilgi verildi. 2. Arap yazısının ilk dönemlerde elverişsiz ·durumda bulunması ki, Kur'an-ı Kerim vahiy katipleri tarafından yazıya geçirildiğinde Arap harflerinde

13 lbnü"t-Cezeri, en-Neşr, 1/54 ( en-Neşr sahibi on kıraat im~mının dışında kalan laraat alimlerinin

de bir kısmını burada zikreder); Abdulhamit Birışık, TDV. İslam Ansiklopedisi, Kıraat Md. 25/426-433; Halis Al bayrak, Kıraat Sorunu, Dini Araştırmalar, Eylül-Aralık 2001, C. 4, s. 11, ss. 19-34.

" Ebu Muhammed Mekki b. Ebi Talib b. Muhtar el-Kaysiyi, el-Keş/ an-Vücuhi'l-Kırüati's-Seba', 1-11,

thk. Muhyiddin Ramazan, Müessesetü'r-Risale (5. Basla), Beyrut 1997, 1/15. ıs Ebu Ta~ir lsmail b. Halef, El-İktifa Fi'l-Kırüati's-Sebi'l·MeşhUr, thk, Hatem Salih ed-Damin,

Daru'n-Ninava, (1. Baskı), Dımaşk 2006, 7-8.

İSLAM VE YORUM 317

nokta bulunmuyordu ve yazıda hareke yoktu. Bu durum kıraat farklılığının

oluşmasında önemli bir etkendi. 3. Hatt-ı Osmani'nin birden fazla olması16.

4. Kıraat ve ahrufu's-seb'ayla ilgili çalışmalar

Kıraat ilmiyle ilgili Hicri III. asırdan başlamak üzere, Kitabu'l- IÇıraat, Kıraatü's- Seb'a, Ahkamu'l-Vakf, Kitabu'ş-Şevaz vb. isimlerle birçok eser kaleme

alınmıştır17: t;bu Ubeyd el-Kasım b. es-Sellam (v. 224/838), dı_;.ıı '-:'l:S=

(Kit<ibu'l-Kırcicit). Bu alandaki ilk eser olarak bilinmektedir. Diğer eserler ise

şöyle; Ebu Ca'fer Muhammed b. Cerir et-Taberi (v. 310/922), ..:..Tı_;.ıı..} e~I=

{el-Cami' ft'I-Kırciat), Mekki b. Ebi Talib (v. 437 /1045), ö_ra.;.11 '-:'l:S= (Kitcibu't­Tabsire}, Ebu'izz Muhammed b. el-Hüseyn b. el-Ka!anisl (v. 521/1127), ~\AS 15?.JI = Kifciyetü'l-Kübrci, Ebu Muhammed el-Kasım eş-Şatıbi (v. 590/1193), j_r­

._;L.\rı= (Hırzü'l-Emanf), el-Ca'beri (v. 732/1331), .;l-.lı ;.s = (Kenzü'l-Mecinf), Celalü'd-Din es-Suyı1ti (v. 911/1505), ,:ıT_...o.ıı f _,L:. .} .Jl.Z~I = (e/-İtkcin fi Ulı1mi'l­Kur'cin). .. ıs. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yusuf el-Cezeri (v.

833/1429), _r....JI ö·l_,.ill .j _,.:.:JI en-Neşr ft'l-Kırciati'l-Aşr.

Günümüzde de kıraatler konusunda makale19, kitap20 ve tez21 düzeyinde

çalışmalar mevcuttur. Elmalılı M. Hamdi Yazır, Süleyman Ateş ve İsmail

Cerrahoğlu gibi müfessirler de yazdıkları Türkçe tefsirlerde kıraatlere , yer vermişlerdir22.

ıG Mehmet Ünal, Kur'an'ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü, 78-109.

17 Bu mana~a eser oldukça fazladır. Ancak biz burada her asır için birer eser örnek vermekle

yetindik. 18 lsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (10. Basla) Ankara 1995, 113-

114; lsmail Karaçam, Kıraat İlminin Kur'an Tefsirindeki Yeri ve Müteviitir Kıraatlerin Yorum Farklılıklanna Etkisi, IFAV, İstanbul 1996, 99-104.

ı9 İsmail Durmuş, Arap Dili ve Lehçeleri Açısından Kıraatler, Kur'an ve Tefsir Araşnnnaları iV,

lstanbul 2002, 437-450; Rahim Tuğra!, Farklı Kıraat/erin Tefsirdeki Yeri, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları 0907-By-92-017-096 liah iyat Fakültesi Dergisi Vll, izmir 1992, 269-281; Halis Al bayrak, Kıraat Sorunu, Dini Araştırmalar, Eylül-Aralık 2001, C. 4, s. 11, ss. 19-34; Murat Akkuş, Kıraatlerin Tefsire Etkisi, Mütefekkir (Aksaray Üniversitesi İslami ilimler Fakültesi Dergisi), Cilt:2, Sayı:3, Haziran 2015, s. 151-176; Mehmet Dağ. Kıraat ilminin Akademik Serencamı -Araştırma Mantığı Ve Biçimi Üzerine- Ekev Akademi Dergisi Yıl: 17 Sayı: 56 (Yaz 2013), 311-324; Rahim Tuğra!, Türkçe Tefsir ve Meallerde Kıraat Farklarının İzleri, Tefsirin Dünü ve Bugünü Sempozyumu, Samsun 1992, 203-216.

20 lsmail Karaçam, Kıraat İlminin Kur'an Tefsirindeki Yeri ve Mütevdtir Kıraatlerin Yorum

Farklılıklarına Etkisi, IFAV, İstanbul 1996; Abdurrahman Çetin, Yedi Harf ve Kıraatler, Ensar Neşriyat; Hacı Önen, Kıraatlann Fıkhi Hükümlere Etkisi

21 Bkz. Mehmet Ona!, Kur'an'ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklannın Rolü, Tez Danışmanı: Mevlüt

Güngör, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel lslam Bilimleri (Tefsir) Ana bilim Dalı, Ankara 2002,

21 Rahim Tuğra!, TÜrkçe Tefsir ve Meallerde Kıraat Farklannın İzleri, Tefsirin Dünü ve Bugünü

Sempozyumu, Samsun 1992, 203-216.

318 İSLAM VE YORUM

Kıraatle alakalı çalışmalar incelendiğinde, kıraat imamlarının kıraatlerini

üç şekilde elde ettikleri anlaşılmaktadır:

ı. Sema. Buna işaret etmek için..,,. c::-' (semia min) veya ~ı........ (semaan) ifadeleri kullanılmıştır. Hocanın okuması ve öğrencinin dinlemesi şeklinde

gerçekleşir.

2. Arz. Buna işaret etmek için .)s-~ f' (arada ala) veya .)s- İ) (karee ala) veya t...; f' (ardan) ifadeleri kullanılmıştır. Öğrencinin okuması ve hocanın

dinlemesi şeklinde gerçekleşir.

3. Sema ve arz birlikte. Buna işaret etmek için ~ı........J t...; f' ifadeleri kullanılmıştır. Hocanın okumasının ardından öğrencinin tekrar etmesi şeklinde gerçekleşir23.

5. Kıraatlerin yoruma etkisi

Diğer nebi ve resullerin hususi kabilelere gönderilmesinin yanında Efendimiz (s.a.v.) bütün insanlar için görevlendirilmiştir. Bunun doğal sonucu

olarak ona verilen kitap, kendi kabilesinin de içinde bulunduğu Arap

kabilelerinin birbirinden farklı olan lügat ve lisanlarını kapsayacaktır. O kabilelerin tamamının, bir kabilenin yani Kureyş kabilesinin diliyle Kur'an-ı

Kerim'i okuma:arı zor olacağı muhakkaktır24• Bu itibarla kabilelerin, Kur'an-ı

Kerim'i anlam bütünlüğünü bozmamak ve peygamberimizin ta'lim ettiği şekilde

olmak şartıyla kendi lehçelerinde okumaları kaçınılmazdır.

Kıraat farklılığının, her halükarda ayetlerin farklı şekillerde

yorumlanmasına ve zıt anlamlar teşkil etmesine neden olduğu söylenemez.

Aşağıda vereceğimiz örneklerde de görüleceği üzere kıraatlerin sebep olduğu

farklılıklar çoğunlukla anlam açısından birbirini tamamlayıcı niteliktedirler. Bununla beraber kıraatlerin, haramı helal ve helali haram edecek bir şekilde

olmadan, farklı fıkhi hükümlere sebep olabildiği de görülecektir.

Yukarıda; "Kıraat ve Ahrufu's-Seb'a" başlığında zikrettiğimiz hadis-i

şeriften de anlaşılmaktadır ki, kıraatler Rasfilüllah'ın onayından geçmiş

okuyuşlardır. Bununla beraber asLl onaylayan; b~şka ~ir deyişle bu okuyuşları .. ' , - • ~ ... ~ ... ,, ~ .. .. > . .. - , > .,

inzal buyuran Allah (cc)'tır: :ı • 'I · ' t; ~ı ' -ı .:ıı ·· . ~W; : ~.J.jl .:ıı ı .:ı x~ t; ı; ıf,'.. ı:s', ı..s> .)!. , c:t , c.s-;AJ '-" , .r. , . <..s'. Y'! c.r ~ iJ! -?l1s. .),.J ,! : e.c 0! J~I De ki: Onu kendiliğimden değiştirmem benim için

olacak şey değildir. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam. Çünkü Rabbime

isyan edersem elbette büyük günün azabından korkanm (Yunus: 10/15) ayeti buna işaret etmektedir.

2J Rahim Tuğral, Yedi Kıraat. a.y.

2' Muhammed Abdu'l-Azim Zerkani, Mendhilü'I- İrfôn Fi Ulümi'/- Kur'an, Dariı'l-Marifet, (3. Baskı), Beyrut 2005, 1/136.

İSLAM VE YORUM 319

Kur'an'da bulunduğu ifade edilen kıraat farklılıkları acaba bir ihtilaf mıdır?

Bu hususta şu ayetin bize ışık tutacağı kanaatindeyim: Hala Kur'an üzerinde

gereği gibi düşünmeyecek/er mi? Eğer o, Allah'tan başkası tarafından gelmiş olsaydı onda birçok ihtilaf bulurlardı. Bu ayet zahiri itibariyle lpraat

farklılıklarını, ihtilaf olarak kabul etmemektedir.

Şimdi bildirimizin bu kısmında laraat farklılıklarının pratiği üzerinde

durmak .istiyorum. Kıraat farklılıkları, kelimelerin müteradifiyle değiştirilmesi sonucu oluşabileceği gibi, imale, teshil, tahkik, idğam, ibdai ve med gibi

kelimelerin sadece telaffuzuna yönelik bazı farklılıklar sebebiyle de oluşabilir.

Bunun yanında harf ve hareke farklılığı olanları da vardır.

Kaynağına göre laraat farklılıklarını şu şekilde sınıflandırabiliriz:

a. Ayetlerdeki bazı kelimelerin eşanlamlılarıyla ezberlenmesine müsaade

edilmesi: ıy..:.li yerine ı_,.j,;li, ı_,j..e yerine ıj.!.; veya ı_;....;., ~ yerine ~~. ~IS yerine ~_,..;.hs, t:Aj, jj yerine di;.. j, rJ;. yerine Jı...; veya ~I, ~'lı f W. yerine ~lliı f W. gibi23. Müfessirlerden bir kısmı bu tür kıraat farklılıklarını ilgili ayet veya

kelimelerin tefsiri olarak görürler16• Bu düşünceye göre önemli olan Kur'an-ı Kerim'in anlaşılmasıdır.

Yukarıdaki kelimelerden birini kıraatler açısından örnek vermekle

yetineceğiz. Razi (ö. 544-606), bu kelimelerden ıy..;.u yerine ı_,j.;u kelimesinin

kullanımıyla ilgili olarak Hasan el-Basrl'nin şöyle dediğini nakleder: "Allah'a

yemin olsun ki bu, ayaklar üzerinde yapılan koşma değildir. Ne var ki bu, kalb ile, niyet ile, arzu ile vb. şeylerle sa'yetmektir, yönelmektir ... "27• Razi'ye göre

fukaha, RasUJüllah (s.a.v.)'ın Cuma'ya her geldiğinde, ağır ağır, vakar içinde

geldiği hususunda ittifak etmiştir1s. Buradan, ayette geçen ı_;....;.li kelimesinin

telaşla koşmak yerine, namazı her işin önüne alarak hutbeye yetişmeye çalışmaktır29. Başka bir değişle namazı her türlü işe tercih etmektir. ıy..:.ıi

kelimesiyle ilgili yapılan yorumlardan, bu kelimenin yerine ı_,j.;u kelimesinin

okunmasının tefsir niteliğinde olduğu anlaşılmaktadır.

25 Rahim Tuğra), Türkçe Tefsir ve Meallerde Kıraat Farklarının İzleri, Tefsirin Dünü ve Bugünü

Sempozyumu, Samsun 1992, 203-216. 26 Halis Albayrak, Kıraat Sorunu, Dini Araşbrmalar, Eylül-Aralık 2001, C. 4, s. 11, ss. 19-34;

Abdülhamit Binşık, TDV. İslam Ansiklopedisi, Kıraat Md. 25/426-433; Ömer Özbek, Kıraat Farklılıklannın Anlama Etkisi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı:39 Yıl: 2015/2. 163-181.

n Fahruddin er-Razi, Tefsir-i Kebir (Mefôtihu'/-Gayb), 1-XXlll, Huzur Yayınevl, İstanbul 2013,

21/486. 28 Razi, Tefsir-i Kebir, 486.

29 Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, 1-X, Eser Neşriyat ve Oağıbm, İstanbul

1979,

320 İSLAM VE YORUM

b. Ayetlerde, "kalıp" aynı olmak şartıyla, bazı kelimelerin harf, nokta,

hareke, sük:Un ve ses tonu itibariyle farklı telaffuzuna müsaade edilmesi: · ..!lLo

kelimesinin ~ ve 4JL.o, 1ı~ı kelimesinin 1ı~ı ve 30 11.r;..ıı, Z,_;J;.~ l.4j

kelimesinin l.4j 0):-~ ve 0_;:>~ l.4j şeklinde okunması gibi.

Bu ikinci maddeye .baktığımızda ya telaffuz farklılığı ya da i'rab farklılığı görürüz. Telaffuz farklılığının manaya etki etmeyeceği harf ve hareke

farklılığının ise manaya etki edebileceği açıktır. Ancak aşağıda vereceğimiz

örneklerde de görüleceği üzere manayı etkileyen harf ve hareke farklılıkları

tezat değil zenginlik oluşturmaktadır. Başka bir deyişle; harf ve hareke farklılığı bulunan kıraatler, kelimelerin yeni ve farklı bir anlam kazanmasına sebep olsa

da, ayetin genel manasına zıtlık teşkil etmeyip, yani helali haram, haramı da

helal yapmayıp ayetlerin mana zenginliği kazanmasına sebep olmaktadır31 .

Sayıları az da olsa ahkama dair bazı ayetlerdeki kıraat farklılığı ise farklı fıkhi hükümlerin çıkmasına sebep olabilmektedir. Dolayısıyla bu bölümdeki ayetleri;

kıraat farklılığı sebebiyle fıkhi sonuç doğuran ve fıkhi sonuç doğurmayan şeklinde iki grupta ele alacağız.

5.1. Kıraat farklılıklarının fıkhi sonuçlarla ilgili olmayan kısmına örnekler

1. 0.:µı ~Y- ~ı..Ceza gününün Malikidir (Fatiha: 1/4). Kıraat farklılıklarını ele alan hemen hemen her ilim adamının başvurduğu ilk ayettir. Bu ayetin ilk

kelir:ıesini kıraat imamları 4)Lo ve 4).0 (malik ve melik) olmak üzere iki ayrı

kıraatle okumuşlardır. Mekki b. Ebl Talib (ö. 437)'e göre kıraat imamlarından

Asım ve Kisfü medli, yani sıJl.4 (malik), diğerleri ise medsiz, yani 4).0 (meli~) şeklinde o~muşlardır32• İ.bn Cezeri ve İbn Manz)lr'ô: göre, Asım, Kisfü, Ya'kCıb ye Hale.f . sıJl.4 (ll!aHk), diğ~rleri ise ~ (melik) ş~hli11de oJ~ınnı..ışla_rçl.ı_r33. ~l1. iJ<i okuyuştan 4)Lo; cumhura göre, emretme ve nehy etme hususunda mutasarrıf34,

sahip35, 4).0 ise; sultan ve hükümdar anlamındadır36, Elmalılı'ya göre, ~

şeklindeki kıraat, velayet-i umumi ile muameleyi yani genel mülkiyeti; sıJl,A

30 Meklô b. Ebi Talib._,,, ile yani 1ı~ı şeklinde okunmasını tercih etmektedir. Bkz. Meklô, e/-Keşf,

1/35. 31 Rahim Tuğra!, Türkçe Tefsir ve Meallerde Kıraat Farklarının İzleri, Tefsirin Dünü ve Bugünü

Sempozyumu, Samsun 1992, 203-216. 32 Meklô, el-Keşf, 1/25; M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, 1/91. 33 İbnü'l-Cezeri, en-Neşr, 1/271; Lisanu'l-Arab, m / k Md. 6/4266. 34 Ebu'l-Kasım Hüseyin bin Muhammed bin Mufaddal er- Rağıb el- İsfehani, El- Müfredat fi Garib­

i/ Kur'an, 1-11, Nezar Mustafa el-Baz, Tsz. 2/611. 35 Maverdi, Ebu'!- Hasan Ali b. Muhammed b. J:labib el- Maverdi el- Basri, en-Nü ket ve'l-Uyün, 1-VI,

Daru'l-Kutübi'l-İlmiyyi, Beyrut Tsz, 1/383. 36 Lisanu'l-Arab, m Ik Md. 6/4266.

İSLAM VE YORUM 321

şeklindeki kıraat ise velayet-i hususi ile muameleyi, yani hususi mülkiyeti ifade

etmektedir37• Bahsi geçen kelimeyi .;4L4 şeklinde okuyan kıraat imamları A.l-i İmran suresi 26. ayeti delil gösterirler ki; o ayette ı.Wt.A kelimesi "yetki ve tasarruf sahibi" anlamında kullanılmıştır. Ayetin devamından bu anlaşılmaktadır. Zira

ayetin d-evamı .;4L4 k;limesini~ ~fsiri !°1iteli~ndedir: ... I~ iı ._;,j; <ıj dı .il!L< ~I ı)i ·.ti •. ~ ı::- i; J,ı.;ı ,.l_iı iLı:.. ~G: - j.;J - ~G: - ~ ! . ~8 : • .•ıidı ~::~ - ~G: -J.. • ,,j-' ı..r ~ - r."-' - -; ı:.r - J ı:.r f}' J ~ ı..Z" J ı:.r

(Resulüm!) De ki: Mülkün gerçek sahibi olan Allah'ım! Sen mülkü dilediğine

verirsin ve mülkü dilediğinden geri alirsın. Dilediğini yüceltir, dilediğini de

alçaltırsın. Her türlü iyilik senin elindedir. Gerçekten sen her şeye kadirsin.

Bu kelimeyi ~şeklinde okuyan kıraat imamları ise J;jı . tıı•iı ~ı JlA:i (Taha: 20/114), .;_,.iliı )11.ii (Haşr: 59/23) ve ..r-81 ~ (Nas: 114/2) vb. ayetlerde yer alan ~ kelimesini delil getirmişlerdir38• Mekki b. Ebi Talib

medsiz yani ~ şeklinde okunmasından yanadır39•

Sonuç itibariyle .:r.~I r-Y- .;41..0 ayetinin iki türlü kıraati Allah'ın ( cc) iki farklı sıfatını belirtmektedir. Bu da mananın bozulması değil, bilakis Allah'ı (cc) daha

fazla sıfatıyla anlatmak demektir. Yani Allah ( cc) hem Malik' tir, hem de Melik'tir.

2 t 1.Gl..4 · ·' • ~:ı ~ı :. '~ı..o - 1 ~ ·i : .ilı - .11 ı.ı' '.)~ Onlar (kendi akıllarınca) J_, • J ~ • vy . J r' .J- , .J y , • güya Allah'ı ve müminleri aldatırlar. Halbuki onlar ancak kendilerini aldatırlar ve bunun farkında değillerdir (Bakara: 2/9). Nafi', İbn Kesir ve Ebu Amr bu

ayetteki .:,_;~kelimesini .:ı ... .ı~~ şeklinde diğer kıraat imamları ise .:,_;~

şeklinde okumuşlardır!O,

Bu ayetle ilgili olarak Mekki: "Eğer ayetteki 0_;~ kelimesi bu haliyle okunursa aldatmanın mutlaka gerçekleşeceği, .:,_;~~ şeklinde okunursa

aldatmanın gerçekleşmeme ihtimaİinin de bulunabileceği, bu sebeple 0_;~ şeklinde okunmasının gerekliliğine yönelik bir görüş nakleder11• Bahse konu olan kelime, .:,_;~ olarak okunursa, ayetin manası yukarıda verdiğimiz

mealdeki gibi " ... kendilerini aldatırlar" şeklinde; eğer.:,_;~~ olarak okunursa,

37 M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, 1/92-94.

Js Meklô, el-Keşf, 1/25-26.

l 9 Meklô, el-Keş/, 1/29.

~0 Meklô, el-Keşf, 1/224-225; İbnü'l-Cezeri, en-Neşr, 2/207; Ebu ~r Osman b. Saidü'd-Dani, et·

Teysir ft'l-Kırôôti's-Seb', tsh. Otto Pretzl, Daru'l-Kütübü'l-İlmiyyi, (1. Baslo), Beyrut 1996, 62. 41 Meklô, el-Keşf, 1/225-226. Ayetin baş tarafında yer alan ı3ıı .:,_;.~~ ıpi .:,.ı.ıiı_;"Onlar Allah'ı ve

müminleri aldabrlar" kısmı bazı müfessirler tarafından; r-+'1 .ıı4 ~_r.11 .:ı_,..,~şeklinde,

(müminleri, Allah'a (cc) inandıklarını söyleyer,ek aldatıyorlar) tefsir edilirken, genel qlarak; "Onlar zanlarınca Allah'ı ve müminleri aldatırlar" şeklinde tefsir edilmiştir. Bkz. EbQ Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe, Tefsir-u Garibu'I· Kur'an, Daru'l- Kütübi'I- ilmiyyi, Beyrut 1978. 40; Kurtubi. Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebi Bekr el- Kurtubi, El· Cami' Li Ahkômi'I- Kur'an, 1-XXIV Thk: Abdullah b. Abdu'l- Hasani't- Türki, Müessesetü'r- Risale, (1. Baskı), Beyrut 2006,

322 İSLAM .VE YORUM

ayetin manası: " ... birbirlerini aldatmaya kalkışırlar" şeklinde olur. Her iki

okuyuşa göre de, aldatmaya çalışan da aldatılan da münafıkların kendileridir. Yani iki kıraate göre de ayetin manası sonuç itibariyle aynı yönde olmaktadır2•

,. • > .,. ,t. ~ "' T ,!. ~ -' • ~ " 't " • " • -L' 1 "' _,.

3. u1.i;JI ..L..l..!:. 41l1 01' L:......>. ~ ö • :11 01 .;..l.i;JI 0 • -- ~11 "t:. : .ili . .-,, • t • Kec:ke zalimler ' - . .J - . .. r . .JJ'- , ,,.,..,,- .:.r. ~y.J Y

azabı gördükleri zaman (anlayacak/an gibi) bütün kuvvetin Allah 'a ait olduğunu

ve Allah'm azabının çok şiddetli olduğunu önceden anlayabilselerdi (Bakara:

2/165). Bu ayetteki c..sJ- fiilini Nafi' ve İbn Amir c..s) şeklinde okumuşlardır ki, bu

durumçla bu fiilin faili Allah Rası1lüdür. Mekki b. Ehi Talib'e göre şu ayetler bu

şekilde okuyan kıraat imamlarını destekler niteliktedir: JÔ1 J;- 1),u 1! c..sJ Jlj (En'am: 6/27), J A 11 c.SJ Jlj (Enffil: 8/50), ~' J;- 1}.JS .:r..ili c.S) ~ ~' r jJ_j (Zümer: 39 /60), ı_;. j 1! c.S~ Jlj (Sebe: 34/51)43.

Bu durumda ayetin manası şöyle olur: "Ey Muhammed, eğer sen ahiret

azabını gördükleri ve bütün kuwetin Allah'a (cc) ait olduğunu anladıkları

anda o zalimleri (müşrikleri) görmüş olsaydın!" Yani onların halini

şimdiden takdir etmek mümkün değil. Neler gelecek onların başına neler!44

• • .·,, ' , " > " ... .... .. •> • ""

4. ~~1 ~-' ~ .)! 0.J;-=.;.;.J 0.,µ.;. ı_,;ıo .;r-i.4 Ji(Resalüm!) inkar edenlere de ki: Yakında fr!ağlup olacaksınız ve cehenneme sürüleceksiniz. Orası kalmacak

ne kötü bir yerdir! (Al-i İmran: 3/12). Bu ayette yer alan .'.ı_,F.J .'.ıji:~ -. fiillerini

kıraat imamlarından Hamza, Kisai ve Halef .'.ı.J~.J .'.ı,,~i;~ ·. şeklinde, yani gfüb

sigasıyla diğerleri 0_,F_; 0_,.:i:~: şeklinde muhatap sigasıyla okumuşlardır .

.'.ı.JFJ 0;.i;~:. şeklinde muhatap sigasıyla okuyanlar ji emir fiilinin RasQlüllaha

hitap etmesini deli~ getirirler . .)_,~_, 0F şeklinde gfüb sigasıyla okuyanlar ise Allah'ın, Rasulüne bu hususu emrettiğinde Yahudilerin ve müşriklerin o a.nda

hazırda o.lmama~ı:ıı de.!il ge?rirlers.

Meklô b. Ehi Talib'e göre .)_,~_, 0jl:~_.. şeklinde gfüb sigasıyla okuyan

kıraat imamlarını şu ayetler destekler mahiyettedir: ~ ~ I~ .'.ı! ı_,~ .;r-.ilJ ji (Enfal: 8/38), 1_, ~! ~j.JJ ji (Nur: 24/30) 1_,~ ıpi .:r..JJ j (Casiye: 45/14),46.

Yani bu ayetlerde de muhatap Rasfilüllahtır. Ancak ondan söylemesi istenilen şey, gaib sigasıyla ı~ 1_, t.~ ı_,~ şeklinde gelmiştir.

• 1 M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, 1/223.

• 3 Meklô, el-Keş/, 1/271.

" lsmail Karaçam, Kıraat İlminin Kur'an Tefsirindeki Yeri ve Mütevlitir Kıraat/erin Yorum

Farklılıklanna Etkisi, 157.

• 5 Meklô, el-Keş/, 1/335; Dan!, et-Teysfr, 72; ibnü'l-Cezeri, en-Neşr, 2/238; Ahmed b. Muhammed

b. Ahmed b. ed-Dimyati el-Benna, İthlifu Fuda/lii'/-Beşer Bi'l-Kırliati'l-Erbaate Aşer, thk Şaban Muhamm·ed İs~ail, Aıemü'l-Kütüb (1. Basla), Beyrut 1987, 1/469. · · •

•6 Meklô, el-Keş/, 1/336.

İSLAM VE YORUM 323

Her iki okuyuşta da fiil meçhul olduğu için fail belli değildir. Ancak her iki

okuyuşta da kafirlerin mağlubiyeti söz konusudur.

5. İiı;. J~I ~-'.) j\ıİ jl;;_ı ~ 0 ~ ..:..ı_µ..:ıı ~\5:; Neredeyse gökler çatlaydcak,

yer yanlacak; dağlar yıkılıp düşecektir! (Meryem: 19/90). ~ .)~ .:...ı~ı ~~ ~j.lıj);jıjA~I ~!~l~j~i ..}. .).4.10J~~: :J_j f-tjp .)~ ~lj 0t!f,Neredeyse yukarılarında'.! gökler çatlayacak! Melekler de Rab/erini hamd ile tesbih ediyorlar

ve yerdekiler için mağfiret diliyorlar. İyi bilin ki Allah çok bağışlayan, çok

esirgeyendir (Şura: 42/5)

Mekkl'nin ifadesine göre Nafi' ve Kisfü bu iki ayette yer alan.)~ fiilini bu

şekliyle yani gfüb sigasıyla, diğer kıraat imamları ise 0 ;b:; şeklinde, yani

muhatap sigasıyla okumuşlardır. Hatta Ebu Amr, Hamza ve İbn Amir .) ~cemi müennes gfüb sigasıyla okumuşlardır . .)~şeklinde cemi müennes sigasıyla

okuyan imamlar, En'am suresi 14. ayette yer alan .;,.ı.;, Enbiya suresi 56. ayette

yer alan .)A)J, Müzzemmil suresi 18. ayette yer alan ~~:! ve İnfitar suresi 1.

ayette yer alan ..:.,~ı kelimelerini delil gösterirler7•

5.2. Kıraat farklılıklannın etki ettiği fıkhi sonuçlarla ilgili olan kısmına örnekler 1. ı_,n -:; ~il" ı .W 'H <.l231 ( -. hi .willı ~ · <::. 1;..\ ;.ı;: · ~j i_;, k ~i ;-:- · ·. ! ~'.~ .)ı · - ,, : r - ,, -· ~ r-; · ,, -f-- ıs- ,, ..sP Y' r- !J

~ ı0 Eğer hasta olur veya bir yolculuk üzerinde bulunursanız yahut sizden

biriniz ayak yalımdan gelirse yahııt kadınlara dokıınııp da {bıı durumlarda) sıı

bulamamışsanız o zaman temiz bir toprakla teyemmüm edin ... (Nisa: 4/43).

Hamza ve Kisa! Nisa suresi 43. ve Maide suresi 5. ayette yer alan ( · .i kelimesini -

1:! · •l şeklinde, yani medsiz (med harflerinden elif olmadan), diğer

kıraat imamları ise 1: ! • • i şeklinde, yani medli okumuşlardır. Bu durumda fiil ve

hitap sadece erkeklere yönelik olmaktadır.-Bu iki imamın kıraatine göre, erkeğin bedeninin herhangi bir parçasının kadının bedeninden herhangi bir parçasına

dokunması ile erkeğin eliyle kadına dokunması arasında fark yoktur. Zira fiil

birdir. Fiili sadece erkeğe atfeden imamları şu ayetler destekler mahiyettedir: ~ ~ - · · ,., !1- (AH İmran: 3/47) l,;ı;: ~ - r 5H . :10&:.i.ı !l (Rahman: 55/56). Yani ..r-!~ı"' ' · -' · tf'. - -r · 1: ! • • i kelimesini. 1: ! • , ı şeklinde okuyan imamlara -İmam Şafii' de bu görüştedir-göre ayetin manası: "kadınlara dokunduğunuzda, .. ': r ! • • i şeklinde okuyanlara

göre -Ebu Hanife d_7 bu görüşü benimser- ise: "kadınlarla cima yaptığınızda ... "

olur8•

47 Meklô, el-Keş[, 2/93; Dani, et-Teysfr, 122; İbnü'l-Cezeri, en-Neşr, 2/319; Diinyati, İthaf, 2/240-

241; Ebu Züra' Abdurrahman b. Muhammed b. Zencele, Hüccetü'I-Kırôat, thk. Said el-Afgani, Müessesetü'r-Risale, (5. Baskı), Beyrut 1997, 448-449.

4s Meklô, el-Keş[, 1/392-393; Dani, et-Teysfr, 80; Dan!, Cômiü'l-Beyôn Fi'l-Kırôati's-Seb'i'l-Meşhı1r,

thk. Muhammed Sadfık Cezfüi, Daru'l-Kütübü'l-İlmiyyi, (1. Baskı). Beyrut 2005, 476; Efı Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. el-Mevsıli el-Hanbeli, Kenzü'l-Meiinf

324 İSLAM VE YORUM

> 4, • ,. > .. ' ' ,. .. • .. ' .. T' • "' 2. !<'.-·, ' , - ., . -·ı-<11 ıı !<'.~...uı - !<'.;. , , ' 1 ;.1,; ö .1 ~ ıı ıı ~ '~'' .-, : .ill l ~ ~ıe­~ r-:-'..t, Y"-°-'<.f..r-' <..S'-r-:: ---' r-Y.-' Y-:- _ _,,......., ı.s'- r - _,.... d-. 't'! -

~ı Jı ~ jijEy iman edenleri Namaz kılmaya kalktığınız zaman yüzlerinizi,

dirseklerinize kadar ellerinizi J'.ıkayın; başlarınızı mesh edip, topukl9ra kadar ayaklarınızı da yıkayın (Maide: 5/6).

Bu ayette kıraat faı:klılıklarına konu olan kelime ~ jl kelimesidir. Bu kelimeyi kıraat imamlarından Nafi', İbn Amir, Kisai ve Asım "lem" harfinin

fethasıyla diğer imamlar ise kesrasıyla okumuşlardır. ~ j\ kelimesini fetha ile

okuyanlar bu keli meyi ~~lj ~ _;.. .J kelimelerine; kesra ile yani ~ jİ şeklinde .., okuyanlar ise~_;~ kelimesine atfederek okumuşlardır9

Bu iki okuyuşun pratikteki sonucu şuçiur: ~ j\ kelimesini bu şekild~, yani fetha ile okuyanlara göre ayetin manası yukarıda verdiğimiz mealdeki gibi olur.

~ jİ kelimesini kesra ile yani ~ jİ şeklinde okuyanlara göre ayetin manası:

"Ey iman edenleri Namaz kılmaya kalktığınız zaman yüzlerinizi, dirseklerinize kadar ellerinizi y1kayın; başlarınızı mesh edip, topuklara kadar ayaklarınızı da

meşhedin" şeklinde olur. Başka bir deyişle abdestte ayakların yıkanması değil de

meshi emredilmiş olur. Süleyman Ateş de ikinci görüşü savunmaktadır50. ~ jİ

kelimesinin ilk muhatabı olan Efendimizin uygulaması yani sünneti, abdest

alırken ayaklarım yıkamasıdır. Bu hususta icma da vardır5 1

Bu hususta ahkam tefsirleri başta olmak üzere yapılan açıklamalardan

anlaşılmaktadır ki; mest giymiş olanların mesh etmesi, giymeyenlerin ise yıkaması vaciptir>2.

. ' . 3. ~fa J;.. ;_,;. y.)f~_; ~ı .; ·~ı ı) pli itı f5 .;i ~ 0-! ~ ;u 0 ~ ı1\,i ... Bu

sebeple ay halinde olan kadınlardan uzak durun. Temizleninceye kadar onlara yaklaşmayın Tem izlendikleri vakit, Allah 'ın size emrettiği yerden onlara yaklaşın

(Bakara: 2/222).

Haramiyydn (İbn Kesir ve Nafi'), Ebu Amr, İbn Amir ve Hafs ayette geçen

.:,~ fiilini bu şekliyle yani "he" harfinin ötı-esiyle ve şeddesiz olarak

fi Şerh-i Hırıi'l·Emônf, thk Muhammed İbrahim el-Meşhudani, Oaru'l-Bereket / Oaru'I· Gavsaniyyi, (1. Baslo), Şam 2012, 2/154-155; İbnü'l-Cezerl. en -Neşr, 2/250; lbn. Zencele, Hüccetü'l-Kırôat, 204-205.

•9 Meklô, el-Keşf. 1/406; Danl. et-Teyslr, 82; Dani, Cômiü'l-Beyôn, 481-482; Ebu Ca'fer Ahmed b.

Ali b. Ahmed b. Halef el-Ensari İbnü'l-Baziş, Kit!ibu'J-İknô' Fi'/-Kırôôti's·Seb', 2/634; el-Mevsıli, Kenzü'l-Meôni 2/169; İbnü'l-Cezeri, en-Neşr, 2/254; Dimyaô, lthôf, 1/530-531; Abdulfettah el­Kadı, Büdürü'z·Zlihir, Oaru'l-Kütübü'l·A'rabiyyi, Beyrut tsz. 89; İbn. Zencele, Hüccetü'l-Kırôat, 221-223.

50 Süleyman Ateş; Kur'an-ı Kerim 'in Yüce Meali Ve Çağdaş Teftiri, 1-Xll, Yeni Ufuklar Neşriyat,

İstanbul 1989, 2/477. sı Meklô, e/-Keş/.1/407; Hamdi Yazır da bu görüştedir. Bkz. M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili,

3/1585. 52 İsmail Karaçam, Kıraat İlminin Kur'an Teftirindeki Yeri ve Mütevôtir Kıraat/erin Yorum

Farklılık/anna Etkisi, (ilgili kaynaklardan naklen)185.

İSLAM VE YORUM 325

okumuşlardır53• Bu durumda,.)~ kelimesiyle kastedilen temizlik, kadınların adet sürelerinin sona ermesidir. Bunun pradk sonucu ise, kocanın adet günleri sona

eren hanımıyla cinsel ilişkide bulunabilmesidir.Ancak ayet burada bitmemektedir. Bu kelimeden sonra.:,_;µ.; ı~µ ifadesi gelmektedir. Bu kelimenin muzari kal!bı ise

.)~dir. İşte yukarıda bahsi geçen kıraat imamlarının dışında kalan di9er

imamlar tam da bu kelimeye dayanarak.)~ .kelimesini .)~54 veya .)~ şeklinde okumuşlardı~5• Bunun pradkteki sonucu ise şudur; adet günleri sona

eren kadınlar kendilerini temizleyinceye, yani gusledinceye kadar onlarla cinsel ilişkide bulunulamazs6.

Sonuç ve değerlendirme

Yeryüzünde yaşayan insanların farklı milletlere mensup olduğu aynı zamanda hemen hemen bütün milletlerin dillerfnin de farklı olduğu, hatta aynı

dili konuşan insanların farklı şive ve I.ehçelere sahip oldukları bilinen bir

gerçektir.

Kur'an-ı Kerim'in nüzulü döneminde Mekke ve çevresinde Kureyş

kabilesiyle beraber birçok Arap kabilesi vardı. Kur'an-ı Kerim Kureyş lehçesiyle

nazil olunca, diğer kabilelerin bu şekliyle Kur'an'ı telaffuz etmeleri zorluğu

ortaya çıkmış oldu. Bu zorluğu aşmak üzere bizzat Efendimiz tarafından kabilelerin kendi lehçelerinde telaffuzuna izin verildiği anlaşılmaktadır.

Kıraat farklılıkları sadece Kur'an lafızlarının telaffuzunda olmamıştır. Yani

loraat farklılıklarının tek sebebi nüzul dönemindeki Arap lehçeleri değildir.

Konu bütüncül olarak incelendiğinde kıraat farklılıklarının daha çok i'rab

vecihlerindeki farklılık, harflerdeki farklılık, isimlerdeki müfred, tesniye, cemi,

müzekkerlik ve müenneslik farklılığı, bir kelimenin yerine başka bir kelimenin kullanılmasıyla oluşan farklılık, takdim te'hir sebebiyle meydana gelen farklılık,

harf-i cer veya atıf harfinin ziyade edilmesi veya haıfedilmesi şeklindeki farklılık

gibi diğer sebeplerden kaynaklandığı görülmektedir.

Netice olarak, Kur'an-ı Kerim'in anlam yönünden değerlendirilmesinde kıraat farklılıklarının, çok büyük farklar, yani çelişkiler ve zıtlıklar

oluşturmadığını, bilakis mana zenginliği oluşturduğunu söyleyebiliriz.

SJ Mekld, el-Keşt 1/293.

5>4 Mekki, el-Keşt 1/294.

55 Dan!, et-Teysir,68; lbn Halef, El-İktifa, 88; İbnü'l-Baziş, Kitdbu'l·İknô' 608; el-Mevsıli, Kenzü'l­

Meôni 2/61; Muhammed Salih Muhaysın, el-Kırdôt ve Eseruhô fi Ulumi'l-Arabiyyi, Hl, Mektebetü Külliyati'l-Ezheriyye, Kahire 1984, 37-38; Hacı Önen, Kıraat/arın Fıkhi Hükümlere Etkisi Dicle Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 15, sayı 2, 2013, 12.

56 İmam Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud el- Maturidi, Te'vilôt'u Ehli's- Sünne,

1-XVlll, Daru'l- Kiitübi'l· İlıniyyi, Beyrut 2005, 1/196.

326 İSLAM VRYORUM

KAYNAKÇA

Abdulfettah el-Kadı, Büdürü'z-Zahir, Daru'l-Kütübü'l-A'rabiyyi, Beyrut tsz.

Abdulhamit Birışık, TDV. İslam A~siklopedisi, Kıraat Md. 25/426-433.

Abdurrahman Çetin, Yedi Harf ve Kıraatler, Ensar Neşriyat; Hacı Önen, Kıraatların Fıkhi Hükümlere Etkisi...

Ahmed Aliyyü'l-İmam, Tarih ve Dil bilimi Kaynakları Işığında Kur'an'ın 10 kıraati, Trc. Süleyman Gündi,iz, İnkılap Basım Yayın, İstanbul 2010, 33-45.

Ahmet b. Hanbel, Müsned, 1-L, Thk. Şuayb el-Arnaud, Adil Mürşid, Müessesetü'r­Risa!e, (1. Baskı), Beyrut 1995.

Bazemı11, Muhammed b. Ömer b. Salim, El-Kıraatü ve Eseruha Fi't- Tefsir ve'/- Ahkam, l-11, (basılmamış doktora tezi), Camiatü Ümmü'l- Kura, h. 1413.

Buhari, Ebfı Abdullah Muhammed b. İsmail b. İbrahim b. Muğire el- Cu'fiyyi el­Buhariyyi, El- Camiu's- Sa~ih.

Dan!, Ebfı Amr Osman b. Said, Camiü'l-Beyan Fi'l-Kıraati's-Seb'i'l-Meşhur, thk. Muhammed Sadfik Cezfürl, Daru'l-Kütübü'l-İlmiyyi, (1. Baskı), Beyrut 2005.

Dimyati, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. ed-Dimyati el-Benna, İthafu Fudalai'l­Beşer Bi'l-Kıraati'l-Erbaate Aşer, thk. Şaban Muhammed İsmail, Aıemü'l­Kütüb (1. Baskı), Beyrut 1987.

Ebu Davfid, Süleyman b. El- Eşa's es- Sicistani, Sünen.

Ebfı Tahir İsmail b. Halef, El-iktifa Fi'l-Kıraati's-Sebi'l-Meşhür, thk, Hatem Salih ed­Damin, Daru'n-Ninava, (1. Baskı), Dımaşk 2006.

el-Cezeri, Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Cezerl, en-Neşr fi'l-Kıraati'l­Aşı~ I-11, thk. ve tsh. Ali Muhammed ed-Dabba.a, Daru'l-Kütübü'l-İlmiyyi,

. Beyrut tsz. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, l-X, Eser Neşriyat ve Dağıtım,

İstanbul 1979.

el-Mevsıll, Ebfi Abdullah Muhammed b. Ahme.d b. Muhammed b.Ahmed b. el-Mevsıll el-Hanbeli, Kenzü'l-Meanlfi Şerh-i Hırzi'l-Emanl thk. Muhammed İbrahim el-Meşhudani, Daru'l-Bereket/Daru'l-Gavsaniyy}, (i. Baskı), Şam 2012. ..

Fahruddin er-Razi, Tefsir-i Kebir {Mefatihu'l-Gayb), l-XXIII, Huzur Yayınevi, İstanbul 2013.

Hacı Önen, Kıraat/arın Fıkhi Hükümlere Etkisi Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 15, sayı 2, 2013. ·

Halis Al bayrak, Kıraat Sorunu, Dini Araştırmalar, Eylül-Aralık 2001, C. 4, s. 11, ss. 19-34.

İbn Kuteybe, Ebfı Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe, Tefsfr-u Garfbu'/­Kur'an, Daru'l- Kütübi'l- İlmiyyi, Beyrut 1978.

İbn Manzur, Muhammed İbn Mükerrem İbn Manzuri'l-Afrikiyyi'l-Mısriyyi, Lisanu'l­Arab, 1-VI, Daru'l-Maarif, Kahire 1119.

İbn Zencele, Ebu Züra' Abdurrahman b. Muhammed b. Zencele, Hüccetü'l-Kıraat, thk. Said el-Afgan!, Müessesetü'r-Risa!e, (5. Baskı), Beyrut 1997.

İbnü'l-Baziş, Eh.fi Ca'fer Ahmed b>Ni b. Ahmed b. Halef el-Ensar! İbnü'l-Baziş, Kitabİı'l-İknc'i' Fi'l-Kıraati's-Seb', thk. Abdulmecid Katamiş, Daru'l-Fikr, (1. Baskı), Dımaşkh.1403.

İSLAM VE YORUM 327

İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (10. Baskı) Ankara 1995.

İsmail Durmuş, Arap Dili ve Lehçeleri Açısından Kıraatler, Kur'an ve Tefsir Araştırmaları-iV, Ensar Neşriyat, lstanbul 2002, 437-450.

İsmail Karaçam, Kıraat İlminin Kur'an Tefsirindeki Yeri ve Mütevatir Kıraat/erin Yorum Farklılıklarına Etkisi, İFAV, İstanbul 1996. ·

Komisyon (Editör: Mehmet Akif Koç), Tefsir El Kitabı, Grafiker Yayınları, (3. Baskı), Ankara 2015.

Kurtubi, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebi Bekr el- Kurtubl, El- Cami' Li Ahkami'l- Kur'an, 1-XXIV Thk: Abdullah b. Abdu'I- Hasani't- Türkl, Müessesetü'r- Risale, (1.Basla), Beyrut 2006.

Maturidi, İmam Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud el- Maturidi, Te'vilat'u Ehli's- Sünne, 1-XVIII, Daru'l- Kütübi'l-İlmiyyi, Beyrut 2005.

Maverdi, Ebu'I- Hasan Ali b. Muhammed b. Habib el- Maverdi el- Basri, en- Nü ket ve'/. Uyun, 1-VI, Daru'l- Kütübi'J. İlmiyyi, BeyrutTsz.

Mehmet Dağ, Kıraat İlminin Akademik Serencamı -Araştırma Mantığı Ve Biçimi Üzerine- Ekev Akademi Dergisi Yıl: 17 Sayı: 56 (Yaz 2013), 311-324.

Mehmet Dağ, Tenzilden Tezyine Mushaf-ı Şerif. Fecr Yayınları, (1. Baskı), Ankara 2013.

Mehmet Ünal, Kur'an'ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri (Tefsir) Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Tez Danışmanı: Mevlüt Güngör, Ankara 2002.

Mekkl, Ebu Muhammed Mekkl b. Ebl Talib b. Muhtar el-Kaysiyi, el-Keş[ an-Vücuhi'l· Kıraati's-Seba', 1-11, thk Muhyiddin Ramazan, Müessesetü'r-Risale (5. Basla), Beyrut 1997.

Muhammed Salih Muhaysın, el-Kıraat ve Eseruhii fi Ulümi'l-Arabiyyi, Hl, Mektebetü Külliyati'l-Ezheriyye, Kahire 1984.

Murat Akkuş, Kıraat/erin Tefsire Etkisi, Mütefekkir (Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi), Cilt:2, Sayı:3, Haziran 2015, s. 151-176.

Mustafa Meral Çörtü, Arapça Dil Bilgisi Sarf, IFAV, İstanbul, 2008.

Müslim, Ebu'l- Hüseyn Müslim İbni'I Haccac İbni Müslim el Kuşeyri en- NeysabQri, El- Camiu's- Sahih, Riyad 1998.

Ömer Özbek, Kıraat Farklılıklarının Anlama Etkisi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı:39 Yıl: 2015/2, 163-181.

Rağıb el- İsfehani. Ebu'l-Kasım Hüseyin bin Muhammed bin Mufaddal er- Rağıb el, İsfehani, El· Müfredat fi Garib-il Kur'an, 1-11, Nezar Mustafa el-Baz, Tsz.

Rahim Tuğra), Farklı Kıraat/erin Tefsirdeki Yeri, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları 0907-By-92-017-096 İlahiyat Fakültesi Dergisi VII, İzmir 1992, 269-281.

Rahim Tuğra!, Türkçe Tefsir ve Meallerde Kıraat Farklarının İzleri, Tefsirin Dünü ve Bugünü Sempozyumu, Samsun 1992, 203-216.

Subhi Salih, Mebdhis Ff Ulümi'l- Kur'an, Daru'l- İlm Li'I- Melayin, Beyrut 2009.

Süleyman Ateş; Kur'an-ı Kerim 'in Yüce Meali Ve Çağdaş Tefsiri, 1-XII, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul 1989.

Tahanevi, Muhammed Ali Keşf-ü lstılahdti'I- Fünün Ve'/. Ulum, 1-II, Mektebet-ü Lübnan, Beyrut 1996.

328 İSLAM VE YORUM

Zerkant, Muhammed Abdu'l- Azim, Menahi/ü'/- İrfan Ff Ulümi'J- Kur'an, Daru'l­Marifet, (3. Baskı), Beyrut 2005.