ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÑÒÀÍÄÀÐÒ

ÕÝÌÆÈÃÄÝÕ¯¯Í ÁÀ ÍÝÃÆ

9-ð á¿ëýã :Àòîìûí áà öºìèéí ôèçèê

MNS ISO 31-9 : 2002

Àëáàí õýâëýë

ÑÒÀÍÄÀÐÒ×ÈËÀË ÕÝÌÆÈËǯÉÍ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÒªÂ

Óëààíáààòàð õîò

MNS ISO 31-9 : 2002

2002 îíªìíºõ ¿ã

ÎÓÑÁ (Îëîí óëñûí ñòàíäàðò÷èëëûí áàéãóóëëàãà) íü ¿íäýñíèé ñòàíäàðò÷èëëûí áàéãóóëëàãóóä (ÎÓÑÁ-ûí ãèø¿¿í îðíóóä)-ûí äýëõèé äàõèíû õîëáîî þì. Îëîí óëñûí ñòàíäàðò áîëîâñðóóëàõ àæëûã ÎÓÑÁ-ûí Òåõíèêèéí õîðîî (ÒÕ)-äîîð äàìæóóëàí õèéäýã. Òóõàéí ÒÕ-íû õàðèóöàõ àñóóäëûã ñîíèðõñîí ãèø¿¿í áàéãóóëëàãà á¿ð óã õîðîîíä òºëººëºëòýé áàéõ ýðõòýé. ÎÓÑÁ-òàé õàðèëöààòàé Òºðèéí áîëîí Òºðèéí áóñ îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä óã ¿éë àæèëëàãààíä ìºí îðîëöäîã. ÎÓÑÁ íü öàõèëãààí òåõíèêèéí ñòàíäàðò÷èëëûí ñàëáàðò ÎÓÖÒÊ-òîé íÿãò õàìòðàí àæèëëàäàã.

Òåõíèêèéí õîðîîäîîñ ñàéøààí ãàðãàñàí îëîí óëñûí ñòàíäàðòûí òºñëèéã ãèø¿¿í îðíóóäààñ ñàíàë àâàõ çîðèëãîîð òàðààíà. Ñàíàë àñóóëãàíä îðîëöñîí ãèø¿¿í áàéãóóëëàãóóäûí 75% íü äýìæëýã ºãñºí òîõèîëäîëä ñòàíäàðòûã îëîí óëñûí ñòàíäàðòààð áàòëàíà.

ISO 31-9 îëîí óëñûí ñòàíäàðòûã ÎÓÑÁ-ûí “Õýìæèãäýõ¿¿í, íýãæ, òýìäýã, õºðâºõ êîýôôèöèåíò” 12-ð Òåõíèêèéí õîðîî áîëîâñðóóëñàí.

Ýíýõ¿¿ ãóðàâ äàõü õýâëýë íü õî¸ð äàõü õýâëýëèéã (ISO 31-9:1980) ººð÷ëºí ñîëüæ áàéíà. Õî¸ð äàõü õýâëýëä îðñîí ãîë òåõíèêèéí ººð÷ëºëò¿¿ä ãýâýë:

- íýãòãýñýí íýìýëò íýãæèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé 1980 îíû Îëîí Óëñûí Æèí Õýìæ¿¿ðèéí Õîðîî [ÎÓÆÕÕ(CIPM)]-íîîñ ãàðãàñàí øèéäâýð;

- íýìñýí íýã øèíý òºðºë ç¿éë;

- À õàâñðàëòàíä íýìñýí øèíý õèìèéí ýëåìåíò¿¿äèéí äóãààð;

- “Õóâèðãàõ êîýôôèöèåò áà òýìäýãëýõ ç¿éë” ãýñýí áàãàíàíä ò¿ð çóóð øèëæ¿¿ëñýí íýãæ þì.

ÎÓÑÁ-ûí 12-ð ÒÕ-íû õàìðàõ àæëûí õ¿ðýýíä íýãæ áà õýìæèãäýõ¿¿íèé òýìäýã, ò¿¿í÷ëýí øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí îëîí ñàëáàðò õýðýãëýäýã íýãæ¿¿ä, øààðäëàãàòàé áîë òýäãýýð õýìæèãäýõ¿¿í áà íýãæèéí òîäîðõîéëîëòûí ñòàíäàðò÷èëëûã îðóóëäàã. Òºðºë á¿ðèéí íýãæèéí õîîðîíä õºðâºäºã Õºðâºõ êîýôôèöèåíòèéí ñòàíäàðò ìºí ýíý ÒÕ-íû õàìðàõ àæëûí õ¿ðýýíä îðíî. Ýíý ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ ÒÕ 12 ISO 31 ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëñàí.

ISO 31-9:1992 (E) ñòàíäàðòûí ýíýõ¿¿ ãóðàâ äàõü õýâëýëèéã Öºìèéí Ýíåðãèéí Êîìèññèéí Öàöðàãèéí Õÿíàëòûí Àëáàíû ìýðãýæèëòýí à . ׿ëòýì îð÷óóëæ, Ñòàíäàðò÷èëàë, õýìæèëç¿éí ¿íäýñíèé òºâèéí Öóëûí ýòàëîí ëàáîðàòîðèéí ýðõëýã÷ Ä.Øàðàâäîðæ îð÷óóëãûí ðåäàêöèéã õèéâ. Îð÷óóëæ, ¿íäýñíèé áîëãîñîí MNS ISO 31-9:2002 ñòàíäàðòûí òºñëèéã Õýìæèëç¿éí ñòàíäàðò÷èëëûí òåõíèêèéí õîðîîãîîð õýëýëöýæ, ìýðãýæëèéí õóâüä çºâøèëöñºí.

ÎÓÑÁ-ààñ ISO 31-9 :1992 ñòàíäàðòàä ººð÷ëºëò îðóóëáàë ¿íäýñíèé MNS ISO 31-9:2002 ñòàíäàðòàä õóãàöàà õàðãàëçàõã¿éãýýð ìºí ººð÷ëºëòèéã îðóóëíà.

Ñòàíäàðò÷èëàë, Õýìæèëç¿éí ¯íäýñíèé Òºâ (ÑÕ¯Ò)Ýíõ òàéâíû ºðãºí ÷ºëºº 46ÀØóóäàíãèéí õàÿã:Óëààíáààòàð-211051, Ø/Õ-48Óòàñ: 453749, Ôàêñ: (976-1) 458032Email: mncsm@mongol.net

ii

MNS ISO 31-9 : 2002

Ñòàíäàðò÷èëàë, ÷àíàðûí áàòàëãààæóóëàëòûí òóõàé õóóëèéí äàãóó ýíýõ¿¿ ñòàíäàðòûã á¿ðýí ýñâýë õýñýã÷ëýí õýâëýõ, îëøðóóëàõ ýðõ íü ãàãöõ¿¿ ÑÕ¯Ò (Ñòàíäàðò÷èëàë, áàòàëãààæóóëàëòûí òºâ áàéãóóëëàãà)-ä áàéíà.ISO 31 íü Õýìæèãäýõ¿¿í áà íýãæ ãýñýí åðºíõèé íýðèéí äîð äàðààõ õýñã¿¿äèéã àãóóëäàã:

0-ð õýñýã: Åðºíõèé çàð÷èì 1-ð õýñýã: Îðîí çàé áà õóãàöàà 2-ð õýñýã: ¯åëýõ áà õîëáîãäîõ ¿çýãäýë 3-ð õýñýã: Ìåõàíèê 4-ð õýñýã: Äóëààí 5-ð õýñýã: Öàõèëãààí áà ñîðîíçîí 6-ð õýñýã: Ãýðýë áà õîëáîãäîõ öàõèëãààí-ñîðîíçîí öàöðàã 7-ð õýñýã: Àêóñòèê 8-ð õýñýã: Ôèçèê õèìè áà ìîëåêóë ôèçèê 9-ð õýñýã: Àòîìûí áà öºìèéí ôèçèê 10-ð õýñýã: Öºìèéí óðâàë áà èîíæóóëàõ öàöðàã 11-ð õýñýã: Ôèçèêèéí øèíæëýõ óõààí áà òåõíîëîãèä õýðýãëýäýã ìàòåìàòèê

òýìäýã áà òýìäýãëýãýý 12-ð õýñýã: Òóñãàé òîî 13-ð õýñýã: Õàòóó áèåèéí ôèçèê

À áà B. õàâñðàëò íü ISO 31-ûí ýíý õýñãèéí íýãäìýë õýñãèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Ñ áà D.õàâñðàëò íü çºâõºí ìýäýýëëèéí çîðèóëàëòòàé.

iii

MNS ISO 31-9 : 2002

Îðøèë

0.1 Õ¿ñíýãòèéí çîõèîí áàéãóóëàëò Õýìæèãäýõ¿¿í íü ç¿¿í ãàð òàëûí õóóäñàíä, íýãæ íü áàðóóí ãàð òàëûí õóóäñàí äýýð áàéõààð ISO 31 ñòàíäàðò äàõü õýìæèãäýõ¿¿í áà íýãæèéí õ¿ñíýãòèéã áàéðëóóëàâ.

Õî¸ð òîä øóãàìûí õîîðîíäîõ á¿õ íýãæ íü ç¿¿í ãàð òàëûí õóóäñàí äàõü òîä øóãàìûí õîîðîíäîõ õýìæèãäýõ¿¿íä õàðãàëçàíà.

Òºðºë ç¿éëèéí äóãààðûã ISO 31 ñòàíäàðòûí õýñãèéã õÿíàí çàñâàðëàõäàà ñîëüñîí òýð ãàçàðò ºìíºõ õýâëýëèéí äóãààðûã íü õýìæèãäýõ¿¿íèé øèíý äóãààðûí äîð ç¿¿í ãàð òàëûí õóóäñàí äýýð õààëòàíä ¿ç¿¿ëëýý. ªìíºõ õýâëýëä èëðýýã¿é àñóóäàëòàé òºðºë ç¿éëèéã çààõûí òóëä òàñàðõàé øóãàìûã àøèãëàâ.

0.2 Õýìæèãäýõ¿¿íèé õ¿ñíýãò

0.2 Õýìæèãäýõ¿¿íèé õ¿ñíýãò

Ýíý áàðèìò áè÷ãèéí õ¿ðýýí äýõ õàìãèéí ÷óõàë õýìæèãäýõ¿¿í¿¿äèéã òýäãýýðèéí òýìäýãëýãýý áà èõýíõ òîõèîëäîëä òîäîðõîéëîëòûí õàìò ºãñºí. Ýäãýýð òîäîðõîéëîëòóóäûã èæèëòãýõ ¿¿äíýýñ ºãñºí áºãººä òýäãýýð íü á¿ðýí òºãñ áèø þì.Òîäîðõîéëîõîä øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí òîõèîëäîëä çàðèì õýìæèãäýõ¿¿íèé âåêòîð òýìäýãèéã ºãñºí áºãººä ýíý íü á¿ðýí áà öýãöòýé áóñ þì.

Èõýíõ òîõèîëäîëä õýìæèãäýõ¿¿íèé çºâõºí íýã íýð áà íýã òýìäýãëýãýýã ºãñºí; íýã õýìæèãäýõ¿¿íä õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ îëîí íýð, òýìäýãëýãýýã ºãñºí òîõèîëäîë íü òóñãàéëàí ÿëãàõ øààðäëàãààñ ¿¿äñýí áºãººä òýäãýýð íü èæèë ¿éë÷èëãýýòýé áîëíî. Õýðýâ èòàëè (íàëóó) õî¸ð òºðëèéí ¿ñãýýð áè÷ñýí áîë (Æèøýýëáýë: ; ; ; ; g) çºâõºí òýäãýýðèéí íýãèéã íü àâñàí. Ýíý íü áóñäûã àäèë áèøýýð çºâøººðíº ãýñýí ¿ã áèø þì. Åð íü èéì õóâèëáàð íü ººð ººð óòãûã ºãºõ õýðýãã¿é ãýäãèéã çºâëºæ áàéíà. Òóõàéí ºã¿¿ëýìæèä ãîë òýìäýãëýãýýã ººð ººð óòãààð àøèãëàõ ¿åä õààëòàí äîòîðõ òýìäýãëýãýýã “íººö òýìäýãëýãýý” ãýæ õýðýãëýíý.

0.3 Íýãæèéí õ¿ñíýãò

0.3.1 Åðºíõèé ç¿éëÕýìæèãäýõ¿¿íä õàðãàëçàõ íýãæèéí îëîí óëñûí òýìäýãëýãýý áà òîäîðõîéëîëòûí õàìò ºãºâ.

Íýìýëò ìýäýýëëèéã ISO 31-0 á¿ëãýýñ ¿çíý ¿¿.

Íýãæ¿¿äèéã äàðààõ áàéäëààð áàéðëóóëàâ:

à) SI ñèñòåìèéí íýãæèéã òåêñòèéí áè÷ëýãèéí õýìæýýíýýñ òîìîîð õýâëýíý. SI ñèñòåìèéí íýãæèéã Æèí Õýìæ¿¿ðèéí Åðºíõèé Õóðàëäààíààð áàòàëíà.SI ñèñòåìèéí íýãæ áîëîí òýäãýýðèéí àðàâòûí õóâààãäàõ áîëîí äàõèíõóâààãäàõ íýãæèéã òîäîðõîé äóðäààã¿é áîëîâ÷ ñàíàë áîëãîñîí. b) Ìýðãýæëèéí ñàëáàðò àøèãëàãääàã áóþó ïðàêòèêèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé SI ñèñòåìèéí íýãæòýé õàìò õýðýãëýãäýæ áîëîõ SI ñèñòåìèéí áóñ íýãæèéí íýðèéã òåêñòèéí õýìæýýãýýð õýâëýíý. Ýäãýýð íýãæ¿¿ä íü

iv

MNS ISO 31-9 : 2002

õýìæèãäýõ¿¿íä õàìààðàõ SI ñèñòåìèéí íýãæ¿¿äýýñ òàñàðõàé øóãàìààð òóñãààðëàãäàíà.

ñ) SI ñèñòåìèéí áóñ íýãæèéí íýð íü SI ñèñòåìèéí íýãæòýé ò¿ð çóóð õàìò õýðýãëýãäýæ áàéãàà òîõèîëäîëä “ Õóâèðãàõ êîýôôèöèåíò áà òàéëáàð ” áàãàíàíä òåêñòèéí áè÷ëýãèéí õýìæýýíýýñ æèæèã ¿ñãýýð õýâëýíý.

d) ISO 31-ûí çàðèì õýñýãò SI ñèñòåìèéí íýãæòýé õîñëîí õýðýãëýãäýýã¿é SI ñèñòåìèéí áóñ íýãæèéí íýðèéã õàâñðàëòàíä ¿ç¿¿ëñýí áîëíî. Ýäãýýð õàâñðàëòóóä íü ñòàíäàðòûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áóñ ìýäýýëëèéí øèíæ ÷àíàðòàé . Òýäãýýðèéã ãóðâàí õýñýã áîëãîí àâ÷ ¿çýæ áîëíî:

1) ÑÃÑ ñèñòåìèéí íýãæèéí òóñãàé íýð;

2) Ô¿¿ò, ôóíò áà ñåêóíäýä ¿íäýñëýñýí íýãæèéí íýð áà áóñàä çàðèì õîëáîãäîõ íýãæ¿¿ä

3) Áóñàä íýãæèéí íýð;

0.3.2 Íýã ãýñýí õýìæýýñòýé õýìæèãäýõ¿¿íèé íýãæèéí òàéëáàð

Íýã õýìæýýòýé äóðûí õýìæèãäýõ¿¿íèé êîãåðåíò íýãæ ãýæ íýã (1)-èéí òîîã õýëíý. Èéì õýìæèãäýõ¿¿íèé óòãûã èëýðõèéëýõäýý èõýâ÷ëýí 1 ãýñýí íýãæèéã òýð áîëãîí áè÷ýýä áàéäàãã¿é. Ýíý íýãæèéí îëîíëîã áóþó äýä îëîíëîãîîñ àâñàí êîýôôèöèåíòèéã õýðýãëýõ ¸ñã¿é. Êîýôôèöèåíòèéí îðîíä 10 ãýñýí ¿ðæâýðèéã õýðýãëýæ áîëíî.

ÆÈØÝÝ:Õóãàðàëòûí ¿ç¿¿ëýëò n=1.53 1=1.53Ðåéíîëäñûí òîî Re=1.32 103

1980 îíä Æèí õýìæ¿¿ðèéí îëîí óëñûí õîðîîíû òîãòîîñíîîð õàâòãàé äàõü ºíöºãèéã õî¸ð øóëóóíû õîîðîíäîõ õàðüöààãààð, õàðèí áèåò ºíöãèéã òàëáàé áà øóëóóíû êâàäðàò õî¸ðûí õàðüöààãààð èëýðõèéëäýã ãýäãèéã àíõààðàëäàà àâáàë òýäãýýðèéí íýãæ ðàäèàí áà ñòåðàäèàí íü óëàìæèëñàí õýìæýýã¿é íýãæ¿¿ä þì. ªºðººð õýëáýë õàâãàé ºíöºã áà áèåò ºíöºã ãýñýí õýìæèãäýõ¿¿í¿¿ä íü õýìæýýã¿é õýìæèãäýõ¿¿í¿¿ä þì. Èæèë õýìæýýòýé áîëîâ÷ ººð ººð ¿¿ñýëòýé õýìæèãäýõ¿¿í¿¿äèéí õîîðîíäîõ ÿëãààã òîäðóóëàõûí òóëä ðàäèàí áà ñòåðàäèàíûã óëàìæèëñàí íýãæèéí èëýðõèéëýëä õýðýãëýæ áîëíî.

0.4 Òóñãàé òîî

“ Òîäîðõîéëîëò ” áàãàíàíä áóé á¿õ òîî íü õºäºëáºðã¿é òîäîðõîéëñîí óòãààð áàéíà.“Õóâèðãàõ êîýôôèèöåíò áà òàéëáàð” áàãàíàí äàõü á¿õ òîî íü õºäºëáºðã¿é òîäîðõîéëñîí óòãààðàà áîë ýíý òîîíû àðä áóé õààëòàíä “õºäºëáºðã¿é óòãà” ãýñýí ¿ãèéã íýìëýý.

0.5 Òóñãàé òýìäýãëýõ ç¿éë

v

MNS ISO 31-9 : 2002

ISO 31 ñòàíäàðòûí ýíý õýñýããò ºãñºí ñóóðü ôèçèêèéí ¿íäñýí òîãòìîëóóäûã CODATA Bulletin 63(1986)–ä íèéòë¿¿ëñýí ñóóðü ôèçèêèéí òîãòìîëóóäûí íèéöýõ óòãààñ èø òàòñàí áóþó òîîöñîí þì.

À õàâñðàëòàíä õèìèéí ýëåìåíòèéí íýð áà òýìäýãëýãýýã ¿ç¿¿ëýâ.

Ñ õàâñðàëòàíä öóâðàë öàöðàã èäýâõèò íóêëèäûí íýð áà òýìäýãëýãýýã ¿ç¿¿ëýâ.

Çàðèì “öàõèëãààí”-û õýìæèãäýõ¿¿íèé õóâüä ãóðâàí ¿íäñýí õýìèãäýõ¿¿íä òóëãóóðëàñàí Ãàóññûí ñèñòåìèéí òóõàéí ¿åèéí òýãøèòãýëèéã Ãàóññûí ñèñòåìèéí ÑÃÑ íýãæýýð èëýðõèéëñýí òîäîðõîé àòîìûí òîãòìîëûí òîîí óòãàòàé íü õàìò D õàâñðàëòàíä ¿ç¿¿ëýâ. Öààøèä äýëãýð¿¿ëýí 1992 îíä ãàðñàí ISO 31-5 ñòàíäàðòûí 0.5.2 ãýñýí äýä á¿ëãèéã ¿çíý ¿¿.

vi