DEPED COPY

ii

Araling Panlipunan – Ikaapat na BaitangKagamitan ng Mag-aaral Unang Edisyon 2015ISBN: ___________

Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon.

Ang mga akda/materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay sa isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas Copyright Licensing Society (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kumakatawan sa paghiling ng pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng tagapaglathala (publisher) at mga may-akda ang karapatang-aring iyon.

Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon

Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSCPangalawang Kalihim: Dina S. Ocampo, PhDDirektor IV: Marilyn D. Dimaano, EdDDirektor III: Marilette R. Almayda, Phd

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral

Konsultant: Florisa B. Simeon

Tagasuri at Editor: Aurea Jean A. Abad

Mga Manunulat: Ma. Corazon V. Adriano, Marian A. Caampued, Charity A. Capunitan, Walter F. Galarosa, Noel P. Miranda, Emily R. Quintos

Belen P. Dado, Ruth A. Gozun, Rodante S. Magsino, Maria Lucia L. Manalo, Jose B. Nabaza, Evelyn P. Naval

Illustrator: Peter D. Peraren

Layout Artist/Designer: Florian F. Cauntay, Belinda A. Baluca

Punong Tagapangasiwa: Anna Lourdes Abad-Falcon

Inilimbag sa Pilipinas ng ____________Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS)Office Address: 5th Floor, Mabini Bldg., DepEd Complex, Meralco Avenue Pasig City, Philippines 1600 Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072E-mail Address: imcsetd@yahoo.com

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

iii

Paunang Salita

Sa pag-iral ng programang K–12, maraming mahahalagang pagbabago sa nilalaman at pamantayan sa pagkatuto sa Baitang 4. Pangunahin dito ang masusing pag-aaral tungkol sa bansang Pilipinas, na siyang pangkalahatang pokus ng baitang na ito.

Ang aklat na ito ay nahahati sa apat na yunit. Bawat yunit ay binubuo sa di kukulangin sa sampung aralin. Kabilang sa unang yunit ang tungkol sa sariling bansa na kinapapalooban ng mga aralin hinggil sa kinalalagyan ng Pilipinas, mga uri ng hayop at halamang naririto, at maging ang populasyon ng Pilipinas.

Nasa ikalawang yunit naman ang mga aralin na tumatalakay sa lipunan, kultura at ekonomiya ng bansa. Kalakip sa mga aralin dito ang mga produkto at hanapbuhay sa bansa, pangangasiwa sa mga likas na yaman ng bansa, pagsulong at pagpapaunlad ng kultura ng bansa, at likas kayang pag-unlad.

Nasa ikatlong yunit ang kaparaanan ng pamamahala sa bansa na magbibigay-alam sa mag-aaral hinggil sa pamahalaan ng Pilipinas, mga namumuno rito, at mga programang ipinatutupad para sa ikagagaling ng mga mamamayan.

Sa huling yunit ay ang pagtalakay sa pag-unlad ng bansa na kinapapalooban ng mga karapatan at tungkulin ng bawat isa at mga gawaing pansibiko na bahagi ng pakikipagtulungan ng mamamayan sa pamahalaan at kapuwa mamamayan.

Maliban sa talakayan, ang bawat aralin ay may mga gawain na higit na magpapaunlad sa kaalaman ng mga mag-aaral at upang gawing kasiya-siya ang pagtalakay sa aralin. May mga pagsusulit din sa katapusan ng bawat aralin upang mapagtibay ang natutunan ng mga mag-aaral.

Inaasahang sa pamamagitan ng aklat na ito ay malinang sa mga mag-aaral ang pagmamahal at pagmamalasakit di lamang sa lipunang Pilipino kundi gayundin sa kapuwa mamamayan nito.

Mga May-akda

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

iv

Pasasalamat

Lubos na pasasalamat ang ipinararating sa lahat ng nag-ambag ng kanilang panahon at talento upang masulat at mabuo ang aklat na ito sa Araling Panlipunan para sa ikaapat na baitang.

Gayundin ang pasasalamat sa mga nag-review at nag-edit sa nilalaman ng aklat at nag-ayos sa kabuuang materyal upang mabuo ang aklat.

Sa mga konsultant, editor, layout artist, illustrator, ang aming pagpupugay sa inyong taos-pusong paggawa.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

v

Mga Nilalaman

YUNIT I ANG AKING BANSA .................. 1Aralin 1 Ang Pilipinas ay Isang Bansa ................... 2 2 Ang Kinalalagyan ng Pilipinas ................. 8 3 Ang Teritoryo ng Pilipinas ........................ 15 4 Ang Pilipinas ay Bansang Tropikal .......... 21 5 Mga Salik na May Kinalaman sa Klima ng Bansa ..................................... 27 6 Ang Kinalaman ng Klima sa mga Uri ng Pananim at Hayop sa Pilipinas ........... 38 7 Ang Pilipinas bilang Isang Bansang Insular ........................................................ 48 8 Mga Pangunahing Anyong Lupa at Anyong Tubig sa Bansa ........................ 53 9 Mga Pangunahing Likas na Yaman ng Bansa ..................................................... 67 10 Magagandang Tanawin at Pook-Pasyalan bilang Yamang-Likas ng Bansa ................ 73 11 Ang Topograpiya ng Iba’t Ibang Rehiyon ng Bansa ...................................... 80 12 Ang Populasyon ng Bawat Rehiyon .......... 89 13 Ang Pilipinas bilang Bahagi ng Pacific Ring of Fire ............................... 95 14 Kahalagahan ng Katangiang Pisikal sa Pag-unlad ng Bansa .............................. 108

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

Yunit IAng Aking Bansa

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

2

ArAlin 1 Ang Pilipinas ay Isang Bansa

PANIMULA

Isang masayang bungad na pagbati sa iyong pagtuntong sa Ikaapat na Baitang!

Sa Ikatlong Baitang ay naipagmalaki mo ang pagiging bahagi ng rehiyong kinabibilangan. Higit mo ngayong maipagmamalaki ang pagiging bahagi mo ng bansang Pilipinas.

Bilang isang bata, ikaw ay nakapaglalaro, nakapag-aaral, at nakapagpapahayag ng iyong nararamdaman. Nagagawa mo ang lahat ng ito dahil naninirahan ka sa isang bansang malaya tulad ng Pilipinas.

Bakit ba sinasabing isang bansa ang Pilipinas? Iyan ang aalamin natin.

Sa araling ito, inaasahang:1. Matatalakay mo ang konsepto ng bansa2. Mabubuo mo ang kahulugan ng bansa3. Maipapaliwanag mo na ang Pilipinas ay isang bansa

ALAMIN MO

Bakit tinatawag na bansa ang Pilipinas?

Ano ba ang kahulugan ng bansa?

Paano masasabing ang isang lugar ay isang bansa?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

3

BansaAng bansa ay lugar o teritoryo na may naninirahang mga

grupo ng tao na may magkakatulad na kulturang pinanggalingan kung kaya makikita ang iisa o pare-parehong wika, pamana, relihiyon, at lahi.

Ang isang bansa ay maituturing na bansa kung ito ay binubuo ng apat na elemento ng pagkabansa—tao, teritoryo, pamahalaan, at ganap na kalayaan o soberanya.

Tao Ang tao ay

tumutukoy sa grupong naninirahan sa loob ng isang teritoryo na bumubuo ng populasyon ng bansa.

TeritoryoAng teritoryo

ay tumutukoy sa lawak ng lupain at katubigan kasama na ang himpapawid at kalawakan sa itaas nito. Ito rin ang tinitirhan ng tao at pinamumunuan ng pamahalaan.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

4

Pamahalaan

Ang pamahalaan ay isang samahan o organisasyong poli-tikal na itinataguyod ng mga grupo ng tao na naglalayong magtatag ng kaayusan at magpanatili ng isang sibilisadong lipunan.

Soberanya o Ganap na KalayaanAng soberanya o ganap na kalayaan ay tumutukoy sa

kapangyarihan ng pamahalaang mamahala sa kaniyang nasasakupan. Tumutukoy rin ito sa kalayaang magpatupad ng mga programa nang hindi pinakikialaman ng ibang bansa. Dalawa ang anyo ng soberanya—panloob at panlabas. Ang panloob na soberanya ay ang pangangalaga ng sariling kalayaan. Ang panlabas naman ay ang pagkilala ng ibang bansa sa kalayaang ito.

Hindi maituturing na bansa ang isang bansa kung may isa o higit pang kulang sa alinman sa apat na binanggit na elemento o katangian. Sa kasalukuyan, may mahigit 200 bansa ang nagtataglay ng apat na elemento ng pagiging ganap na bansa. Kabilang ang Pilipinas sa mga bansang ito. Ilan pang lugar sa mundo na maituturing na bansa ay ang United States of America, Australia, United Kingdom, Saudi Arabia, at China.

Sagutin:1. Ano ang kahulugan ng bansa?2. Ano-ano ang katangian ng isang lugar para masabing isa

itong bansa? 3. Bakit maituturing na isang bansa ang Pilipinas?

Ang Palasyo ng Malacañang, sentro ng pamahalaan ng Pilipinas

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

5

GAWIN MO

Gawain ABasahin ang mga pangungusap. Isulat ang bilang ng pangu-ngusap na nagpapatunay na ang Pilipinas ay isang bansa. Gawin sa notbuk.1. May mahigit sa 100 milyong tao ang naninirahan sa Pili-

pinas.2. Ang Pilipinas ay hindi maaaring pakialaman ng ibang

bansa.3. Ang Pilipinas ay may sariling teritoryo na binubuo ng

mahigit sa 7 100 isla.4. May pamahalaan ang Pilipinas na tumutugon sa mga

pangangailangan ng mga mamamayan.5. Ang mga Pilipino ay gumagamit ng iba’t ibang wika.

Gawain B Iguhit ang saranggola sa papel. Isulat sa apat na bahagi ng saranggola na may bilang ang mga elementong dapat mayroon ang isang lugar para matawag itong bansa. Ipaliwanag ang bawat isa.

Gawain CBasahin ang maikling tula. Bilugan ang mga salitang nagpa-patunay na ang Pilipinas ay isang bansa.

Pilipinas, Isang Bansani Ynnos Azaban

Pilipinas, isang bansaTao’y tunay na malayaMayroong namamahalaMay sariling teritoryoPara talaga sa tao.

1.3.

2.

4.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

6

NATUTUHAN KO

I. Lagyan ng tsek ang bilang ng pangungusap na nagsasabi ng katangian ng isang lugar para maituring na isang bansa. Gawin ito sa sagutang papel.1. May mga mamamayang naninirahan sa bansa.2. Pinamamahalaan ng iba pang bansa3. Binubuo ng tao, pamahalaan, at teritoryo lamang4. May sariling pamahalaan5. May sariling teritoryo na tumutukoy sa lupain at

katubigan kasama na ang himpapawid at kalawakan sa itaas nito

• Ang bansa ay lugar o teritoryo namay naninirahangmga grupo ng tao na may magkakatulad na kulturang pinanggalingan kung saan makikita ang iisa o pare-parehong wika, pamana, relihiyon, at lahi.

• Ang isang bansa ay maituturing na bansa kung itoay binubuo ng apat na elemento ng pagkabansa —tao, teritoryo, pamahalaan, at ganap na kalayaan o soberanya.

• AngPilipinasayisangbansadahilmaymgananinirahanditong tao, may sariling teritoryo, may pamahalaan, at may ganap na kalayaan.

TANDAAN MO

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

7

II. Iguhit ang masayang mukha kung ang sinasabi ng pangungusap ay tama at malungkot na mukha kung mali. Isulat ang sagot sa sagutang papel.1. Ang Pilipinas ay isang bansa.2. Hindi malaya ang Pilipinas kaya hindi ito isang bansa.3. Tao, teritoryo, at pamahalaan lamang ang kailangan

para maging isang bansa ang isang lugar.4. Ang Thailand ay maituturing na isang bansa dahil ito

ay malaya, may sariling teritoryo at pamahalaan, at may mga mamamayan.

5. Ang lugar na pinakikialaman ng ibang bansa at walang sariling pamahalaan ay hindi maituturing na bansa.

III. Ang bandila ng Pilipinas ay isang simbolo ng bansa. Iguhit ang bandila sa papel. Isulat sa itaas na bahagi ang sarili mong pagpapakahulugan sa isang bansa. Isulat naman sa ibabang bahagi ang dahilan kung bakit isang bansa ang Pilipinas. Sundin ang nasa ibaba.

Ang isang bansa ay _________________________.

Isang bansa ang Pilipinas dahil ______________.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

8

ArAlin 2 Ang Kinalalagyan ng Pilipinas

PANIMULA

Ang Pilipinas ay may sariling teritoryo na mahalaga sa pagtugon ng pamahalaan sa mga pangangailangan ng mga tao at pagpapanatili ng kalayaan ng bansa.

Isa sa mga maaaring makatulong sa pagtukoy ng kinalalagyan ng Pilipinas sa mundo ay ang globo. Ang globo ay representasyon o modelo ng mundo na may imaginary lines na nakatutulong sa paghahanap ng lokasyon ng isang lugar.

Kumuha ng globo. Hanapin dito ang Pilipinas. Ano-ano ang nakapaligid sa Pilipinas?

Bilang isang Pilipino, mahalagang matukoy mo ang lokasyon ng Pilipinas sa Asya at sa mundo batay sa mga nakapaligid dito. Magagamit mo sa pagtukoy ang mga pangunahin at pangalawang direksiyon na natutuhan mo noong ikaw ay nasa Ikatlong Baitang.

Sa araling ito, inaasahang:1. Matutukoy mo ang relatibong lokasyon ng Pilipinas batay

sa mga nakapaligid dito gamit ang mga pangunahin at pangalawang direksiyon

2. Matutukoy mo sa mapa ang kinalalagyan ng bansa sa rehiyong Asya at sa mundo

ALAMIN MO

Ano-ano ang pumapalibot sa Pilipinas kung pagbabatayan ang mga pangalawang direksiyon?

Ano-ano ang nakapa-ligid sa Pilipinas kung pagbabatayan ang mga pangunahing direksiyon?

Saang bahagi ng mundo matatagpuan ang Pilipinas?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

9

Ang Pilipinas ang ikalawang pinakamalaking kapuluang matatagpuan sa rehiyong Timog-silangang Asya sa gawing itaas ng ekwador. Ang Asya ang pinakamalaking kalupaan o lupalop sa buong daigdig. Tinagurian ang Pilipinas bilang “Pintuan ng Asya” dahil sa kinalalagyan nito sa Pasipiko at bilang bahagi ng kontinente at lupalop ng Asya. Nasa pagitan ito ng latitud na 4°–21° hilagang latitud at 116°–127° silangang longhitud.

Mga katabing bansa nito ang Taiwan, China, at Japan sa hilaga; ang Micronesia at Marianas sa silangan; Brunei at Indonesia sa timog; at ang Vietnam, Laos, Cambodia, at Thailand sa kanluran. Tunghayan ito sa mapa sa susunod na pahina

Maaaring matukoy ang kinalalagyan ng Pilipinas batay sa kaugnay na kinalalagyan nito. Ang relatibong lokasyon o kaugnay na kinalalagyan ng bansa ay ang lokasyon ng isang lugar ayon sa kinalalagyan ng mga katabi o kalapit nitong lugar.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

10

Kung pangunahing direksiyon ang pagbabatayan, ang Pili-pinas ay napapaligiran ng mga sumusunod:

Pangunahing Direksiyon Anyong Lupa Anyong TubigHilaga Taiwan Bashi Channel

Silangan Karagatang PasipikoTimog Indonesia Dagat Celebes at Dagat Sulu

Kanluran Vietnam Dagat Kanlurang Pilipinas o dating Timog China

Sa pagitan ng mga pangunahing direksiyon ay ang mga pangalawang direksiyon. Kung natatandaan mo pa, ito ang hilagang-silangan, timog-silangan, hilagang-kanluran, at timog-kanluran. Kung pagbabatayan ang mga pangalawang direksiyon, matutukoy rin ang kinalalagyan ng Pilipinas na napapaligiran ng Dagat ng Pilipinas sa hilagang-silangan, mga isla ng Palau sa timog-silangan, mga isla ng Paracel sa hilagang-kanluran, at Borneo sa timog-kanluran nito.

Sagutin ang mga tanong:1. Ano ang ibig sabihin ng kaugnay na kinalalagyan?2. Ano-ano ang pumapalibot na anyong tubig o anyong lupa

sa Pilipinas kung pagbabatayan ang mga pangunahing direksiyon?

3. Ano-ano ang pumapalibot sa Pilipinas kung pagbabatayan ang mga pangalawang direksiyon?

4. Saang bahagi ng Asya matatagpuan ang Pilipinas?

Bashi Channel

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

11

GAWIN MO

Gawain A Pag-aralan ang mapa. Ano-ano ang makikita sa paligid ng Pilipinas ayon sa mga pangunahing direksiyon? sa mga pangalawang direksiyon? Kopyahin ang mga dayagram sa notbuk at isulat dito ang iyong mga sagot.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

12

Mga Pangunahing Direksiyon

Mga Pangalawang Direksiyon

Gawain BMapa-Tao

Bumuo ng pangkat na may 10 kasapi. Tingnan sa mapa sa gawain A ang mga lugar na pumapalibot sa Pilipinas. Pumili ng isang batang tatayo sa gitna at maglalagay ng salitang Pilipinas sa kaniyang dibdib. Ang iba namang kasapi ay isusulat sa papel ang mga nakitang lugar na pumapalibot sa Pilipinas at pagkatapos

ay ididikit ito sa kanilang dibdib. Bibilang ang guro ng hanggang 10. Bago matapos ang pagbibilang, kailangang pumunta sa mga tamang puwesto ayon sa mga pangunahin at pangalawang direksiyon ang bawat kasapi ayon sa mga lugar na nakasulat sa papel at nakadikit sa kanilang mga dibdib. Titingnan ng guro kung tama ang inyong pagkakapuwesto.

Pilipinas

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

13

• Ang relatibong lokasyon o kaugnay na kinalalagyan ng bansa ay ang direksiyon o lokasyon ng isang lugar batay sa kinalalagyan ng mga katabi o kalapit nitong lugar.

• Ang Pilipinas ay matatagpuan sa rehiyong Timog-silangang Asya sa kontinente o lupalop ng Asya.

• Kung gagamitin ang mga pangunahing direksiyon,ang Pilipinas ay napapaligiran ng bansang Taiwan at Bashi Channel sa hilaga, Karagatang Pasipiko sa silangan, mga bansang Brunei at Indonesia at mga dagat Celebes at Sulu sa timog, at ng bansang Vietnam at Dagat Kanlurang Pilipinas sa kanluran.

• Kungangmgapangalawangdireksiyonanggagamitin,napapaligiran ang bansa ng Dagat ng Pilipinas sa hilagang-silangan, mga isla ng Palau sa timog-silangan, mga isla ng Paracel sa hilagang-kanluran, at Borneo sa timog-kanluran.

TANDAAN MO

NATUTUHAN KO

I. Isulat sa patlang ang H kung sa gawing hilaga, S kung sa silangan, T kung sa timog, at K kung sa kanluran ng Pilipinas makikita ang mga nasa ibaba. Gawin ito sa sagutang papel._____ 1. Dagat Celebes _____ 5. Indonesia_____ 2. Vietnam _____ 6. Karagatang Pasipiko_____ 3. Brunei _____ 7. Dagat Sulu_____ 4. Bashi Channel _____ 8. Taiwan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

14

II. Tingnan ang mapa sa pahina 11 o sa globo. Isulat ang mga lugar na nakapaligid sa Pilipinas sa bawat pangalawang direksiyon. Gawin ito sa sagutang papel.

1. Hilagang-silangan 2. Timog-silangan 3. Hilagang-kanluran 4. Timog-kanluran

III. Tukuyin ang kinalalagyan ng Pilipinas sa Asya at sa mundo gamit ang mapa ng mundo. Sabihin ito sa harap ng klase.

H

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

15

ArAlin 3 Ang Teritoryo ng Pilipinas

PANIMULA

Sa nakaraang aralin, natutuhan mo ang kinalalagyan ng bansang Pilipinas sa Asya at sa mundo. Natukoy mo rin ang relatibong lokasyon nito gamit ang mga pangunahin at pangalawang direksiyon na nagpapakita na bilang isang bansa, ang Pilipinas ay may sariling teritoryo.

Hanggang saan ba ang teritoryo ng Pilipinas? Gaano kalawak ang teritoryo nito? Paano nasusukat ang distansiya o layo ng mga lugar sa bansa?

Karamihan sa mga Pilipino ay may kamag-anak o kaibigang nakatira sa ibang bansa. Sa pamamagitan ng mapa at mga batayang heograpiya, matutulungan mo silang malaman o matalunton ang kinalalagyan ng Pilipinas at maging ang hangganan at lawak nito.

Sa araling ito, inaasahang:1. Makapagsasagawa ka ng interpretasyon tungkol sa kina-

lalagyan ng bansa gamit ang mga batayang heograpiya tulad ng iskala, distansiya, at direksiyon

2. Matatalunton mo ang mga hangganan at lawak ng teritoryo ng Pilipinas gamit ang mapa

ALAMIN MOGaano kalawak ang teritoryo ng Pilipinas?

Ano ang mga hangganan ng bansa?

Masasabi bang mainam ang lokasyon ng bansa?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

16

Ang teritoryo ay tumutukoy sa sukat ng lupaing sakop ng isang lugar. Kasama rito ang mga katubigan na nakapaloob at nakapaligid sa kalupaan, at ang mga kalawakang itaas na katapat nito.

Ang pambansang teritoryo ng Pilipinas batay sa Artikulo 1 ng Saligang Batas ng 1987 ay binubuo ng kapuluan ng Pilipinas. Kasama rito ang lahat ng mga pulo at mga karagatang nakapaloob dito. Kasama rin ang lahat ng iba pang teritoryo na nasa ganap na kapangyarihan o hurisdiksiyon ng Pilipinas. Binubuo ito ng kalupaan, katubigan, at himpapawirin. Kasama na rin ang dagat teritoryal, ang ilalim ng dagat, ang kailaliman ng lupa, ang mga kalapagang insular, at iba pang pook submarina nito. Ang dagat at karagatang nakapaligid, nakapagitan, at nag-uugnay sa mga pulo ng kapuluan maging ano man ang lawak ng dimensiyon, ay bahagi ng panloob na dagat at karagatan ng Pilipinas.

Sa mapa sa ibaba, makikitang ang Pilipinas ay bahagi ng Timog-silangang Asya. Humigit-kumulang sa 1 000 kilometro ang layo ng Pilipinas mula sa kalakhang kontinente ng Asya. Napapaligiran ang bansa ng Taiwan, China, at Japan sa hilaga; Malaysia, Vietnam, Laos, Cambodia, at Thailand sa kanluran; at Indonesia sa timog.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

17

Ang Pilipinas ay binubuo ng mahigit sa 7 100 mga pulo. Ang lawak nito ay umaabot sa 300 000 kilometro kuwadrado. May 1 851 kilometro ang haba mula sa hilaga patimog at umaabot naman sa 1 107 kilometro ang lawak nito mula sa kanluran pasilangan. Kung pagbabatayan ang mapa sa pahina 16, masasabing ang Pilipinas ay:• bahagingkontinentengAsyaatnabibilangsamgabansasa

rehiyong Timog-silangang Asya;• isangkapuluangnapapalibutanngmgaanyongtubig;• bahagingkaragatangPasipiko;• malapitlamangsamalakingkalupaanngbansangChina;at• malayosamgabansangnasakontinentengUnitedStatesof

America at Europe.

GAWIN MO

Gawain A Kumuha ng mapa ng Asya. Gamit ang ruler at batayang iskala sa ibaba, sukatin ang layo o distansiya ng mga hangganan ng Pilipinas mula sa kalupaan nito. Isulat ang sagot sa notbuk.

Iskala: 1 cm = 5 000 km

1. Bashi Channel _____________________2. Karagatang Pasipiko _____________________ 3. Dagat Celebes _____________________4. Dagat Kanlurang Pilipinas _____________________

Gawain BGamit ang mapa ng mundo, pumili ng lugar o bansa sa iba’t ibang direksiyon sa labas ng Pilipinas. Sukatin ang distansiya o layo nito sa bansa gamit ang batayang iskalang 1 cm = 5 000 km. Isulat sa notbuk ang lugar na napili at ang distansiya nito mula sa Pilipinas. 1. Hilaga: __________________ distansiya: ___________2. Silangan: ________________ distansiya: ___________3. Timog: __________________ distansiya: ___________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

18

4. Kanluran: ______________ distansiya: ___________5. Hilagang-silangan: ______ distansiya: ___________ 6. Timog-silangan: _________ distansiya: ___________7. Hilagang-kanluran: _____ distansiya: ___________8. Timog-kanluran: ________ distansiya: ___________

Gawain CKumuha ng kapareha. Itanong kung ano ang masasabi niya tungkol sa teritoryo at lokasyon ng Pilipinas sa mundo. Isulat ang kaniyang sagot sa sagutang papel.

Paano mo ilalarawan ang teritoryo ng Pilipinas? ang lokasyon nito sa mundo?

• Ang Pilipinas ay bahagi ng Timog-silangang Asya.Napapaligiran ito ng Bashi Channel sa hilaga, Karagatang Pasipiko sa silangan, Dagat Celebes sa timog, at Dagat Kanlurang Pilipinas sa kanluran.

• Humigit-kumulangsa1000kilometroanglayongPilipinasmula sa kalakhang kontinente ng Asya. Napapaligiran ito ng Taiwan, China, at Japan sa hilaga; Malaysia, Vietnam, Laos, Cambodia, at Thailand sa kanluran; at Indonesia sa timog.

• Ang lawak ng bansa ay umaabot sa 300000 kilometrokuwadrado. May 1 851 kilometro ang haba nito mula sa hilaga patimog, at umaabot naman sa 1 107 kilometro ang lawak mula sa kanluran pasilangan.

TANDAAN MO

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

19

NATUTUHAN KO

I. Tingnang muli ang mapa ng Asya sa globo. Basahin ang mga pangungusap at piliin ang salita o impormasyong bubuo sa diwa nito. Isulat ang letra ng sagot sa sagutang papel.1. Ang Pilipinas ay matatagpuan sa ___________.

A. Timog Asya B. Silangang AsyaC. Kanlurang AsyaD. Timog-silangang Asya

2. Ang anyong tubig na nasa timog na bahagi ng Pilipinas ay ang __________.A. Bashi ChannelB. Dagat CelebesC. Karagatang Pasipiko D. Dagat Kanlurang Pilipinas

3. Ang direksiyon ng Vietnam mula Pilipinas ay nasa gawing __________.A. hilaga C. timogB. silangan D. kanluran

4. Ang pinakamalapit na bansa sa hilaga ng Pilipinas ay ang __________.A. China C. TaiwanB. Japan D. Hongkong

5. Ang pinakamalayong bansa mula sa kanluran ng Pilipinas ay ang __________.A. Laos C. Myanmar B. Thailand D. Cambodia

II. Gamit ang mapa ng mundo, sukatin ang distansiya o layo sa Pilipinas ng mga bansa o lugar sa ibaba gamit ang batayang iskalang 1 cm = 5 000 km. Isulat ang sagot sa sagutang papel.1. Australia ____________________________2. India ____________________________3. Indonesia ____________________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

20

4. Japan ____________________________5. Saudi Arabia ____________________________

III. Batay sa kinalalagyan ng Pilipinas sa mapa ng mundo, buuin ang pahayag sa pamamagitan ng pagpili sa pinakaangkop na salita o mga salitang bubuo sa pahayag. Isulat ang sagot sa sagutang papel. 1. Ang Pilipinas ay kapuluang napapaligiran ng ________.

A. tao C. tubigB. lupa D. hayop

2. Ang Estados Unidos ay masasabing _______________.A. malapit sa PilipinasB. malayo sa PilipinasC. napakalayo sa Pilipinas D. napakalapit sa Pilipinas

3. Kung manggagaling ka sa Pilipinas, ang iyong lalakbayin papuntang South Korea ay masasabing _______________ kaysa _______________.A. malapitB. medyo malayoC. malayong-malayoD. malapit na malapit

4. Kung ihahambing sa kapuluan ng Indonesia, ang lawak ng teritoryo ng Pilipinas ay masasabing _______.A. kasinlakiB. mas maliitC. mas malakiD. malaking-malaki

5. Sa kabuuan, ang lokasyon o kinalalagyan ng Pilipinas ay masasabing _________________.A. buong kalupaan na napaliligiran ng tubigB. matubig at watak-watak ang mga islaC. maliit na isla ngunit matubigD. layo-layo ang mga isla

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

21

ArAlin 4 Ang Pilipinas ay Bansang Tropikal

PANIMULA

Sa araling ito, aalamin ang kaugnayan ng klima at panahon sa lokasyon ng Pilipinas sa mundo.

Maglaro ng Loop-A-Word. Bilugan sa loob ng kahon ang salitang tinutukoy sa bawat bilang. Sagutin ang mga tanong pagkatapos. Isulat ang sagot sa notbuk.

1. Nasasabi mong ganito ang G H I L A K C S J Q A X E T Y U L M O CM A I N I T B X F IX Z E T Y U L M O B

klima kung ikaw ay pinagpapawisan at naiinitan.

2. Ganito ang klima sa lugar kapag G H I L P K C S J QB J M A L A M I G VM K I J I T B X C IB A X C I Z W G L J

kailangan mong magsuot ng makakapal na damit.

3. Kadalasang nagbabaha at T A G - U L A N P KA X E T Y U L M V LT A B A X C I Z W UF G H O L T G D A Q

nagagamit mo ang damit na panlamig, kapote, at payong kapag ganito ang panahon.

4. Nararanasan ang panahong ito G H I L P K C S J QA X E T Y U L M M CW R B X C I G S Z GT A G - I N I T G Q

tuwing bakasyon at walang pasok sa paaralan. Marami ang nagpupunta sa beach sa panahong ito.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

22

Sagutin:1. Ano-anong klima at panahon ang natukoy mula sa nabuong

mga salita sa loob ng kahon?2. Alin kaya sa mga natukoy ang panahong nararanasan sa

Pilipinas?3. Ano kaya ang klimang nararanasan sa Pilipinas?

Sa araling ito, inaasahang:1. Maiuugnay mo ang klima at panahon sa lokasyon ng bansa

sa mundo2. Makikilala mo na ang Pilipinas ay isang bansang tropikal

ALAMIN MO

Ano ang klima at panahong nararanasan sa Pilipinas?

Ano ang kinalaman ng lokasyon sa klima at panahon ng bansa?

Ang klima ay ang pangkalahatang kalagayan ng panahon sa isang lugar na may kinalaman sa atmospera o hanging nakapaligid sa mundo, temperatura o ang sukat ng init o lamig ng paligid, at iba pang nakaaapekto sa pamumuhay ng mga nilalang dito. Upang malaman ang klima ng isang lugar o bansa, mahalagang matukoy ang lokasyon, topograpiya o paglalarawan ng katangian ng isang lugar, at ang hangin at tubigang mayroon ito. Ang panahon ay tumutukoy naman sa kalagayan ng kapaligiran, halimbawa, taglamig at tag-init.

Nagkakaiba-iba ang klima sa iba’t ibang lugar dahil sa pag-ikot ng daigdig sa araw at pag-inog sa sarili nitong aksis. Bunga nito, may mga bahagi ang mundo na direktang nasisinagan ng araw. May mga bahagi ring bahagya lamang nasisinagan at may mga lugar na hindi. Malaki rin ang kaugnayan ng mga linya ng latitud sa uri ng klima sa mga lugar sa daigdig. Tingnan ang mapa. Ang bahagi ng Tropiko ng Kanser at Tropiko ng Kaprikorn ay tinatawag na Mababang Latitud o Rehiyong Tropikal. Nakararanas ang mga naninirahan sa bahaging ito ng higit na init at sikat ng araw. Ang klimang tropikal ay maaari ding mahalumigmig, basa, at tuyo.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

23

Tinatawag namang Gitnang Latitud o Rehiyong Temperate ang bahaging nasa pagitan ng kabilugang Arktiko at Tropiko ng Kanser at ang nasa pagitan ng kabilugang Antartiko at Tropiko ng Kaprikorn. Nararanasan sa bahaging ito ang panahon ng tagsibol, tag-init, taglagas, at taglamig dahil sa pahilis na sikat ng araw dito.

Hindi naman tinatamaan ng direktang sikat ng araw ang mga nasa hilagang latitud hanggang Polong Hilaga at timog latitud hanggang Polong Timog. Ang bahaging ito na tinatawag na Rehiyong Polar ay napapaligiran ng makakapal na yelo na hindi natutunaw dahil kaunting sikat ng araw lamang ang nakararating dito. Bunga nito, mararamdaman ang sobrang lamig sa buong taon.

Ang klima ng isang bansa ay nababatay sa kinalalagyan nito sa mundo. Ang Pilipinas ay malapit sa ekwador at nasa mababang latitud kaya’t tropikal ang klimang nararanasan dito. Direktang nakatatanggap ng sikat ng araw ang bansa kaya’t mainit at

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

24

maalinsangan ang klima rito. Gayunpaman, nakararanas din ng malamig na klima ang bansa dahil sa hanging nagmumula sa Dagat Kanlurang Pilipinas at Karagatang Pasipiko. Maliban sa mga nabanggit, nakararanas din ng iba’t ibang klima ang bansa dahil sa iba’t ibang salik tulad ng temperatura, taas ng lugar, galaw ng hangin, at dami ng ulan na matututuhan mo sa susunod na aralin.

GAWIN MO

Gawain A Bumuo ng pangkat na may limang kasapi. Gamit ang globo, isulat sa papel ang mga bansang may klimang tropikal. Tatawagin ng guro ang bawat pangkat upang magbigay ng bansang nailista nila. Isang bansa lamang ang ibibigay ng bawat pangkat sa tuwing magtatanong ang guro. Gagawin ito nang paulit-ulit. Ang pangkat na hindi na makapagbigay ng sagot ay hindi na kasali sa laro.

Gawain BKumuha ng kapareha. Sumulat ng limang maaaring gawin ng mga naninirahan sa isang bansang tropikal tulad ng Pilipinas. Ibahagi sa kapareha ang iyong mga naisulat.

Halimbawa: Maligo sa dagat lalo na kapag mainit ang panahon.

Gawain CBumuo ng pangkat na may 3-5 kasapi. Lumikha ng isang simpleng awit na nagpapakita ng mga katangian ng Pilipinas bilang isang bansang tropikal. (Ibibigay ng guro ang mga pamantayan sa paglikha nito.)

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

25

NATUTUHAN KO

I. Basahin ang mga pangungusap. Kung ito ay naglalarawan ng mga katangian ng isang bansang tropikal, isulat ang bilang nito sa loob ng araw. Kung hindi, isulat sa loob ng ulap. Kopyahin ang mga drowing sa sagutang papel at dito isulat ang sagot.

TANDAAN MO• Angklimaayangpangkalahatangkalagayanngpana-

hon sa isang lugar na may kinalaman sa atmospera, temperatura, at iba pang nakaaapekto sa pamumuhay ng mga nilalang dito.

• Angklimangisangbansaaynababataysakinalalagyannito sa mundo.

• TropikalangklimangnararanasansaPilipinasdahilitoay malapit sa ekwador at nasa mababang latitud.

• Direktangnakatatanggapng sikatngarawangbansakaya’t mainit at maalinsangan ang klima rito.

1. Ang mga naninirahan dito ay nakararanas ng matinding sikat ng araw.

2. Umuulan ng yelo sa lugar na ito.3. Nakararanas ng apat na uri ng panahon ang mga

bansang may ganitong klima.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

26

4. Nasa mababang latitud ang mga lugar na nakara-ranas ng klimang ito.

5. Direktang nakatatanggap ng sikat ng araw ang mga bansa.

6. Mararanasan ang sobrang lamig sa lugar na ito sa buong taon.

7. Nakararanas ng tagsibol at taglagas ang mga naninirahan sa lugar.

8. Mainit at maalinsangan ang pakiramdam ng mga naninirahan sa lugar.

9. Direktang tinatamaan ng sikat ng araw ang mga lugar na ito.

10. Kaunting sikat ng araw lamang ang nararanasan sa mga lugar na ito.

II. Kopyahin ang tsart sa sagutang papel. Isulat sa unang hanay ang magagandang bagay na nararanasan sa isang bansang tropikal at sa ikalawang hanay naman ang hindi.

Maganda Hindi Maganda

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

27

ArAlin 5 Mga Salik na may Kinalaman sa Klima ng Bansa

PANIMULA

Bilang panimulang kaalaman sa pagkakaroon ng kabatiran sa kaugnayan ng klima at panahon sa lokasyon ng bansa sa mundo, tinalakay sa nakaraang aralin ang Pilipinas bilang isang bansang tropikal.

Natutuhan mo na ang Pilipinas ay nasa rehiyong tropikal sapagkat ang kinalalagyan nito sa mundo ay nasa pagitan ng 116 at 126 digri silangang longhitud at sa pagitan ng 4 at 21 digri hilagang latitud. Kung hahanapin ang Pilipinas sa globo, makikita ito sa pagitan ng 23 ½ digri hilagang latitud mula ekwador na tinatawag na Tropiko ng Kanser. Dahil sa kalapitan ng bansa sa ekwador kaya ito ay nakararanas ng maulang klimang tropikal.

Ano pa kaya ang mga salik na may kinalaman sa klima ng bansa?

Sa araling ito, inaasahang:1. Matutukoy mo ang iba pang salik na may kinalaman sa

klima ng bansa2. Mailalarawan mo ang klima sa iba’t ibang bahagi ng bansa

sa tulong ng mapang pangklima

ALAMIN MO

Ang iba pang salik na may kinalaman sa klima ng bansa ay ang temperatura at dami ng ulan.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

28

TemperaturaAng temperatura ay tumutukoy sa nararanasang

init o lamig sa isang lugar. May katamtamang klima ang Pilipinas sapagkat nararanasan sa bansa ang hindi gaanong init at lamig. Karaniwang umaabot sa 31°C ang pinakamataas na temperatura at hindi bumababa sa 23°C ang pinakamababang temperatura. Ngunit, dahil sa tinatawag na climate change, nalalagpasan ang pinakamataas na temperatura mula 37°C hanggang 40°C kung panahon ng tag-araw sa bansa. Naitala ito sa Lungsod ng Tuguegarao. Gayon din ang pagkakaroon ng pinakamababang temperatura na umaabot mula 6.8°C hanggang 7.5°C na naranasan ng mga taga-Atok, Benguet sa buwan ng taglamig sa bansa.

Ang climate change ay ang hindi pangkaraniwang pangyayari sa kalikasan. Ang pagbabago sa klima ay pinaniniwalaang sanhi ng mga gawain ng tao na maaaring makapagpabago sa komposisyon ng atmospera. Maaari itong magtagal o maranasan sa loob ng ilang panahon.

Ang tindi ng init at lamig na nararanasan sa Pilipinas ay hindi magkakatulad. May mga lugar sa bansa na nakararanas ng matinding init. May mga lugar naman na mas malamig kaysa ibang lugar. Halimbawa, higit na malamig sa Lungsod ng Baguio kaysa sa Maynila.

Walang kinalaman ang kinaroroonang latitud ng mga lugar sa temperatura. Ang altitud o kataasan ng isang lugar ang dahilan kung bakit malamig sa Lungsod ng Baguio. Maaasahang malamig ang klima sa mga lugar na mataas ang kinaroroonan. Patunay nito ay ang pagdagsa ng tao sa Lungsod ng Baguio kapag panahon ng tag-init sa bansa.

Maraming lugar sa Pilipinas ang pinakamainit sa buwan ng Mayo. Sa ibang mga lugar naman ay pinakamainit sa mga buwan ng Abril, Hunyo, o Hulyo. Sa buwan ng Enero nakararanas ng malamig na panahon. Bakit kaya malamig sa Pilipinas sa buwan ng Enero? Ito ay dulot ng hanging nanggagaling sa hilagang-silangan ng Siberia. Sa nasabing buwan, tagtunaw na ng niyebe sa Siberia.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

29

Sa kabuuan, maituturing na kainaman ang temperatura sa bansang Pilipinas. Dahil sa hanging nagmumula sa dagat at lupa ay maginhawa pa rin sa pakiramdam kahit mainit ang panahon. Nakapagpapaganda sa klima ng bansa ang hanging nagmumula sa Karagatang Pasipiko patungong Dagat Kanlurang Pilipinas.

Kung minsan ay mas mainit sa lupa kaysa sa tubig. May mga pagkakataon naman na mas mainit sa tubig kaysa sa lupa. Paiba-iba ito dahil ang direksiyon ng ihip ng hangin ay nakabatay kung saan ang mas mainit o malamig na lugar. Ito ang tinatawag na hanging monsoon. Ang mga hanging monsoon na dumarating sa Pilipinas ay ang hanging amihan at hanging habagat. Ang hanging amihan ay malamig na hangin buhat sa hilagang-silangan. Ang hanging habagat naman ay mainit na hangin na buhat sa timog-kanluran.

Bakit kaya malamig ang hanging amihan? Sa mga buwan ng Nobyembre hanggang Marso ay taglamig sa Mongolia at Siberia. Higit na malamig ang lupa sa mga nasabing bansa dahil sa niyebe. Bunga nito, tumataas ang presyon ng hangin dito. Sa pagtaas ng presyon ng hangin nagmumula ang bulto ng malamig na hanging dumarating sa Pilipinas. Kung magkaminsan, ang malamig na hanging ito ay may dalang ulan.

Hanging Amihan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

30

Bakit naman kaya mainit ang hanging habagat?

Mula buwan ng Mayo hanggang Setyembre ay panahon ng tag-init sa mga bansang nasa gawing hilaga ng Pilipinas. Ang mga lupa sa mga bansang ito ay umiinit. Maging ang hangin dito ay umiinit din. Kapag ang hangin ay mainit, magaan ito at tumataas na nagiging sanhi ng pagbigat ng mga ulap. Buhat sa timog-kanluran ang hanging dumarating sa bansa. Nagdadala ito ng ulan sa Pilipinas mula Mayo hanggang Setyembre.

Dami ng UlanAng dami ng ulan ay isa rin sa mga salik na may kinalaman

sa klima ng bansa. Nakabatay sa dami ng ulang tinatanggap ng isang lugar ang uri ng klimang nararanasan sa bansa. May apat na uri ang klima sa bansa.

Unang Uri. Mula Hunyo hanggang Nobyembre ay tag-ulan at mula Disyembre hanggang Mayo ay tag-araw. Nakararanas ng kalahating taon ng tag-ulan at tag-araw ang mga lugar sa bansa na kabilang sa unang uri. Ang kanlurang bahagi ng Mindoro at Palawan sa Luzon at ang mga lalawigan ng Negros, Aklan,

Hanging Habagat

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

31

Antique, Iloilo at Capiz sa Kabisayaan ay may ganitong uri ng klima.

Ikalawang Uri. Mula Disyembre hanggang Pebrero nakara-ranas ng pinakamalakas na pag-ulan ang mga lugar na kabilang sa ikalawang uri. Nakararanas ng ganitong uri ng klima ang mga lalawigang nasa silangang bahagi ng Luzon—silangang bahagi ng Albay, Camarines Norte at Camarines Sur, Catanduanes at Quezon; malaking bahagi ng Silangang Leyte at Samar sa Kabisayaan; at mga lalawigan sa gawing silangan ng Mindanao. Nakararanas ang mga lalawigang kabilang sa ikalawang uri ng pag-ulan sa buong taon dahil sa kalapitan ng mga nabanggit na lugar sa baybayin. Idagdag pa rito ang kawalan ng mga bundok na hahadlang sa dalang ulan ng mga hanging amihan at habagat.

Ikatlong Uri. Nakararanas ng maulan at maikling panahon ng tag-araw ang mga lalawigang kabilang sa ikatlong uri ng klima. Halos tumatagal lamang ng isa hanggang tatlong buwan ang nararanasang tag-araw ng mga lalawigang kabilang sa ganitong uri. Nararanasan ang ganitong uri ng klima sa Romblon, Masbate, silangang bahagi ng mga Lalawigang Bulubundukin (Mountain Province), Katimugang Quezon, Kanlurang bahagi ng Cagayan, at Silangang Palawan. Sa gawing Kabisayaan naman ay nararanasan ang klimang ito sa mga lalawigan sa hilagang-silangan ng Panay, sa bandang sentro at bahaging timog ng Cebu at Negros Oriental, at sa mga lalawigang matatagpuan sa gawing hilaga ng Mindanao.

Ikaapat na Uri. Nakararanas ang mga lalawigang nabibilang sa ikaapat na uri ng pantay-pantay na dami at pagkakabahagi ng ulan sa buong taon. Sa Luzon, nararanasan ang ganitong uri ng klima sa mga lalawigang nasa hilagang-silangang Luzon, timog-kanlurang bahagi ng Camarines Norte at kanlurang bahagi ng Camarines Sur, silangang bahagi ng Mindoro, Tangway ng Bondoc, Albay, Marinduque, at Batanes; sa Bohol, kanlurang Leyte, at hilagang Cebu sa Kabisayaan; at mga lalawigang nasa Silangan at Katimugang Mindanao.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

32

Sa tulong ng mapang pangklima, makikita ang kabuuang pagkakaiba-iba ng klima ng mga lalawigan sa bansa. Pag-aralan ang mapang pangklima ng Pilipinas sa ibaba.

Mapang Pangklima ng Pilipinas

Unang Uri kalahating taon ng tag-araw at tag-ulan

Ikalawang Uri umuulan sa buong taon

Ikatlong Uri maulan at may maikling panahon ng tag-araw

Ikaapat na Uri pantay-pantay ang dami at pagkakabahagi ng ulan sa buong taon

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

33

Kung minsan, ang dami ng ulan bilang isa sa mga salik na may kinalaman sa klima ng bansa ay may kasama ring kakaibang lakas ng hangin. May mga pagkakataon din na ang pag-ihip ng malakas na hangin ay n a g p a p a t u l o y hanggang sa ito ay maging isang bagyo. Kadalasang ang mga bagyong nararanasan sa bansa ay nagsisimula sa Karagatang Pasipiko. Kumikilos nang pakanan papuntang gitna ang hangin ng bagyo. Tingnang mabuti ang nakalarawan sa itaas. Sundan ang galaw ng hangin mula sa kanan papuntang gitna.

Mga Babala ng BagyoGumagamit ang Philippine Atmospheric, Geophysical and

Astronomical Services Administration (PAGASA) ng mga babala ng bagyo upang ipaabot sa mga mamamayan kung gaano kalakas o kahina ang dating ng hanging dulot nito. Ang mga babalang ito ay may bilang 1 hanggang 4.

Babala Bilang 1. Kapag ang bilis ng hangin ay nasa 30 hanggang 60 kilometro bawat oras sa loob ng 36 na oras

Babala Bilang 2. Kapag ang bilis ng hangin ay nasa 60 hanggang 100 kilometro bawat oras sa loob ng 24 oras

Babala Bilang 3. Kapag ang bilis ng hangin ay nasa 100 hanggang 185 kilometro bawat oras sa loob ng 18 oras

Babala Bilang 4. Kapag ang bilis ng hangin ay hindi bababa sa 185 kilometro bawat oras sa loob ng 12 oras

HilagaH

TTimog

Kanluran K S Silangan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

34

GAWIN MO

Gawain APiliin sa hanay B ang inilalarawan sa hanay A. Isulat ang letra ng sagot sa notbuk.

A B____ 1. Pagbabago sa klima na A. Babala

sanhi ng mga gawain ng tao bilang 3 na maaaring makapagpabago sa komposisyon ng atmospera

____ 2. Hanging mainit buhat B. Climate sa timog-kanluran Change

____ 3. Malamig na hangin buhat C. Hanging sa hilagang-silangan amihan

____ 4. Paiba-ibang direksiyon ng D. Hanging ihip ng hangin na nakabatay habagat kung saan ang mas mainit o malamig na lugar

____ 5. May pantay-pantay E. Hanging na dami at pagkakabahagi monsoon ng ulan sa buong taon

____ 6. Maulan at may maikling F. Ikaapat na uri panahon ng tag-araw

____ 7. Maulan sa buong taon G. Ikalawang uri____ 8. May kalahating taon ng H. Ikatlong uri

tag-ulan at tag-araw____ 9. Nararanasang init o lamig I. Temperatura

sa isang lugar___ 10. Ang bilis ng hangin ay J. Unang uri umaabot ng 185 kilometro

bawat oras sa loob ng 18 oras

Gawain BGumawa ng mapang pangklima sa tulong ng pangkulay. Kulayan ng pula ang mga bahaging kabilang sa unang uri. Kulayan ng dilaw ang mga bahaging kabilang sa ikalawang uri. Kulayan ng asul ang mga bahaging kabilang sa ikatlong uri. Kulayan ng berde ang bahaging kabilang sa ikaapat na uri.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

35

Gawain CSagutin ang sumusunod na mga tanong. Ibahagi sa klase.1. Ano ang epekto ng climate change sa temperatura ng bansa

kung tag-init o tag-araw? 2. Paano nagkakaroon ng bagyo sa Pilipinas?3. Bakit may mga lalawigan sa bansa na nakararanas ng

maulang klima sa buong taon? 4. Alam mo na may parating na malakas na bagyo. Ano ang

gagawin mo kung ang bahay ninyo ay malapit sa baybayin? Bakit mo ito gagawin?

TANDAAN MO

• Ang temperatura at dami ng ulan ang mga salik na may kinalaman sa klima ng bansa.

• Ang hanging monsoon ay ang paiba-ibang direksiyon ng ihip ng hangin kung saan mainit o malamig ang lugar.

• Ang hanging amihan ay malamig na hangin buhat sa hilagang-silangan.

• Ang hanging habagat ay mainit na hangin buhat sa timog-kanluran.

• May apat na uri ang klima sa Pilipinas ayon sa dami ng ulan.> Unang Uri – may anim na buwan ng tag-araw at

anim na buwan ng tag-ulan > Ikalawang Uri – umuulan sa buong taon> Ikatlong Uri – maulan at may maikling panahon ng

tag-araw> Ikaapat na Uri – pantay-pantay ang dami at

pagkakabahagi ng ulan sa buong taon• Ang bagyo ay ang patuloy na paglakas ng hangin

na namumuo sa isang lugar. Kumikilos ito pakanan papuntang gitna.

• May apat na babalang bilang ang bagyo ayon sa bilis ng hangin sa bawat oras.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

36

NATUTUHAN KO

I. Sagutin ang mga tanong. Isulat sa sagutang papel ang letra ng sagot.1. Alin ang tamang paglalarawan sa klima ng bansa?

A. Napakainit sa Pilipinas.B. Napakalamig sa Pilipinas.C. Malamig at mainit sa Pilipinas.D. Hindi gaanong mainit at malamig sa Pilipinas.

2. Saang lungsod nakapagtala ng pinakamataas na temperatura?A. Lungsod ng TuguegaraoB. Lungsod ng TagaytayC. Lungsod ng Baguio D. Metro Manila

3. Saang lalawigan nakapagtala ng pinakamababang temperatura?A. Baguio C. BukidnonB. Tagaytay D. Atok, Benguet

4. Aling pangungusap ang maling paglalarawan tungkol sa temperatura ng isang lugar?A. Kainaman ang temperatura sa Pilipinas.B. Hindi magkakatulad ang tindi ng init at lamig sa

Pilipinas.C. Malamig ang klima sa mga lugar na mataas ang

kinaroroonan.D. May kinalaman ang kinaroroonang latitud ng mga

lugar sa temperatura.

5. Saan nagmumula ang hanging nagpapaganda sa klima ng bansa?A. Dagat Kanlurang C. Dagat Celebes PilipinasB. Karagatang Pasipiko D. Dagat Luzon

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

37

6. Aling lalawigan sa bansa ang nakararanas ng ikaapat na uri ng klima?A. Bohol C. CatanduanesB. Marinduque D. Camarines Norte

7. Aling lalawigan ang hindi kabilang sa mga naka-raranas ng ikalawang uri ng klima?A. Batanes C. Catanduanes B. Quezon D. Camarines Sur

8. Kailan inilalagay sa babala bilang 3 ang isang bagyo?A. Kapag ang bilis ng hangin ay hindi bababa sa

185 kilometro bawat oras sa loob ng 12 orasB. Kapag ang bilis ng hangin ay nasa 30 hanggang

60 kilometro bawat oras sa loob ng 36 na orasC. Kapag ang bilis ng hangin ay nasa 60 hanggang

100 kilometro bawat oras sa loob ng 24 na orasD. Kapag ang bilis ng hangin ay nasa 100 hanggang

185 kilometro bawat oras sa loob ng 18 oras

9. Anong uri ng klima ang may kalahating taon ng tag-araw at tag-ulan?A. Unang Uri C. Ikatlong UriB. Ikalawang Uri D. Ikaapat na Uri

10. Anong uri ng klima ang nararanasan ng mga tao sa lalawigan sa kanlurang bahagi ng Cagayan at silangang Palawan?A. Unang Uri C. Ikatlong UriB. Ikalawang Uri D. Ikaapat na Uri

II. Ibigay ang hinihingi sa bawat bilang. 1–2 Mga hanging monsoon

3–6 Mga uri ng klima at paglalarawan dito 7–10 Mga babala ng bagyo at paglalarawan dito

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

38

ArAlin 6 Ang Kinalaman ng Klima

sa mga Uri ng Pananim at Hayop sa Pilipinas

PANIMULA

Tinalakay sa nakaraang aralin na ang temperatura at dami ng ulan ang mga salik na may kinalaman sa klima ng bansa. Nalaman mo na sa kabuuan, maituturing na kainaman ang temperatura sa bansang Pilipinas. Natutuhan mo rin ang apat na uri ng klima sa bansa ayon sa dami ng ulan. Pinatutunayan ng mapang pangklima na iba’t ibang uri ng klima ang nararanasan ng mga lalawigan sa buong kapuluan. Maging ang dahilan ng pagkakaroon ng hanging amihan at habagat sa bansa ay tinalakay rin. Idagdag pa rito ang pagpapaliwanag kung bakit nagkakaroon ng bagyo at ang mga babalang bilang ng bagyo.

Bakit kaya may mga halaman na sa Pilipinas lamang tumutubo? Bakit kaya may ilang hayop na dito lamang sa bansa makikita? Ano kaya ang kinalaman ng klima sa uri ng pananim at hayop na mayroon sa ating bansa?

Sa araling ito, inaasahang maipapaliwanag mo na ang klima ay may kinalaman sa uri ng mga pananim at hayop sa Pilipinas.

ALAMIN MO

Ang iba’t ibang uri ng klimang nararanasan ng mga lugar sa bansa ay nakaaapekto sa mga uri ng pananim at hayop na mayroon tayo.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

39

Mga Pananim sa Bansa Bakit kaya palay ang pangu-

nahing pananim sa bansa? Tumutubo sa lahat ng dako

ng bansa ang palay lalo na sa mga lupang di-gaanong malagkit kung magputik. Idagdag pa rito ang maulan at mainit na klima sa bansa na nakatutulong upang ito ay lumaki.

Ang temperaturang hindi bababa sa 21°C at hindi naman tataas sa 32°C ay mainam sa pagtatanim ng puno ng niyog. Makikita ang mga niyugan sa Bicol, Laguna, at Quezon sa Luzon. Sa Mindanao naman, nasa Zamboanga del Sur at Davao ang pinakamalalaking niyugan.

Kinakailangan ang katamtamang dami ng ulan sa pagpa-palaki ng tubo. Hindi dapat bababa sa 30°C ang temperatura upang matiyak ang paglaki nito. Angkop sa pagtatanim ng tubo ang lupa at klimang nararanasan sa Negros Occidental at Lambak ng Koronadal. Ganoon din sa Pampanga at Tarlac.

Marami ring lupain sa bansa ang natatamnan ng mais. Makikita ang masaganang ani ng mais sa Davao, Cotabato, at Cebu. Nasa mga lalawigang ito ang malalaking maisan ng bansa.

Katamtamang patubig lamang at kailangang mataba ang lupang pagtatamnan ng abaka. Kailangan ding nakakubli ito sa hangin sapagkat may kababawan lamang ang ugat nito. Karamihan ng pananim na abaka ay makikita sa Rehiyon ng Bicol sa mga lalawigan ng

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

40

Sorsogon, Catanduanes, Albay, Camarines Norte, at Camarines Sur. Sa Kabisayaan, may makikitang taniman ng abaka sa Leyte at Samar. Sa Mindanao naman, sagana ang abaka sa Davao, Cotabato, Bukidnon, at Surigao.

Mga Punongkahoy Mamasa-masa at makapal na lupa ang kailangan upang

mabuhay ang mga punongkahoy. Kailangan ng mga ito ang parehong ulan at direktang sikat ng araw upang lalong yumabong. Makikita ang malalaking kakahuyan sa Palawan, Quezon, at Lalawigang Bulubundukin sa Luzon; at sa Lanao, Agusan, at Bukidnon sa Mindanao.

Ang mga puno ng mayapis, tangili, yakal, apitong, at lauan ang bumubuo sa 75 bahagdan ng puno sa makakapal na gubat sa bansa. Umaabot sa 200 talampakan ang laki ng mga nasabing puno. Kadalasang sa ibaba ng mga punong ito ay mga pako at makakapal na punla at baging. Makikita rin sa ibang mga

kagubatan ang mga puno ng molave. Halos hindi masyadong mataas at malapit sa isa’t isa ang mga ito. Mapapansing sa pagitan ng mga ito ay may mga puno ng kawayang nabubuhay.

Mapapansin ding nakabaluktot ang mga puno sa mga lugar na bulubundukin. Ang katawan ng mga puno ay halos nababalot ng lumot at may nakakapit na makakapal na pako at

orkidyas. Malumot ang mga gubat sa bulubundukin.

Ang mga puno ng pawid, baging, at bakawan ay kalimitang nabubuhay sa mga latian at bunganga ng ilog. Ang mga palmera, agoho, at talisay naman ay karaniwang makikitang tumutubo sa mga baybay-dagat.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

41

Ang mga ugat ng mga puno sa kagubatan ang sumisipsip ng tubig-ulan. Pinipigil nito ang pagbaha sa mga lambak at kapatagan. Nakatutulong din ang mga puno sa kagubatan sa pagpigil sa pagguho ng lupa. Kumakapit sa lupa ang mga ugat ng mga puno upang hindi ito gumuho.

Iba pang mga HalamanAngkop na angkop ang klima ng Pilipinas sa pag-

aalaga ng mga halamang namumulaklak. Isa ang bansa sa buong mundo na may pinakamaraming uri ng halaman.

Makikita sa mga kagubatan sa Mindanao ang pinakamaganda at pinaka-malaking orkidyas—ang waling-waling. Ang mga orkidyas na sanggumay, Vanda inginis, at dendrobium ay laganap naman sa buong bansa.

Ang gumamela, morning glory, santan, lantana, chichirica, rosal, sampaguita, sunflower, bougainvillaea, lily, at daisy ay mga halamang hindi kalat. Namimili ito ng lugar at klima.

Mga Hayop sa BansaMay kinalaman ang klima kung bakit natatangi ang mga

hayop na sa Pilipinas lamang makikita. Sa kasamaang palad, dahil na rin sa pagkasira ng kanilang likas na kapaligiran na nagsisilbi nilang tirahan, ang mga natatanging hayop ay namamatay at unti-unting nauubos. Tungkulin nating iligtas ang likas na tirahan ng mga hayop sa bansa kung nais nating huwag silang tuluyang mawala.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

42

Sa Mindoro lamang makikita ang tamaraw. Mas maikli ang sungay ng tamaraw kung ihahambing sa kalabaw na sinasabing kahawig nito. Kung pagmamasdang mabuti, bahagyang

matambok ang gawing itaas ng mukha nito at may kalakihan ang kaniyang tainga. Dahil kaunti na lamang ang bilang ng mga tamaraw, mahigpit na ipi-nagbabawal ang panghuhuli at pag-patay rito.

Ang pilandok o mouse deer ay sa isla ng Balabac sa Palawan naman m a t a t a g p u a n . Katulad ng sa daga

ang mukha nito at sa baboy ang mga paa nito.Ipinagmamalaki naman ng mga taga-Bohol ang mamag o

tarsier. Tanging sa madidilim na kagubatan lamang makikita ang mga ito. Malaki at bilugan ang mga mata nito na ginagamit nila sa tuwing gumagala sa kadiliman ng gabi. Maliliit na hayop sa kagubatan ang kanilang kinakain. Namamalagi sila sa mga butas ng punongkahoy bilang kanilang tirahan.

pilandok o mouse deer mamag o tarsier

photobucket.com/images/carabao#!

kalabawtamaraw

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

43

Ang kabayo, baka, kambing, at baboy ay mga hayop na makikita rin sa ating bansa.

Mga Natatanging IbonNatatangi ang mga ibon sa bansa dahil sa tropikal na

klima nito. Ang mga uri ng ibong namumugad sa bansa ay umaabot sa 325. Sa dinami-rami ng ibon sa bansa tatlo lamang ang pinakanatatangi—ang pigeon luzon heart, kalaw, at ang Philippine eagle.

Ang pangalan ng kalapating pigeon luzon heart ay halaw sa kulay pulang balahibo sa gitnang-gitnang dibdib nito bilang pinakamagandang bahagi. Ito ay may mahabang binti at ang buntot nito ay maiksi. Kaunti lamang ang laki nito sa pangkaraniwang kalapati. Matatagpuan ang ibong ito sa Polilio Island sa gawing hilaga ng Quezon.

Makikita naman sa mga lalawigan ng Marinduque, Basi-lan, Bohol, Leyte, at Samar ang kalaw. Mula 36 hanggang 38 sentimetro ang laki nito at may pulang tuka. Mahilig kumain ng pili ang kalaw.

Ang Philippine eagle ang tinaguriang hari ng mga ibon sa bansa. Kilala ito sa tawag na Haribon. Ito ay may malaking tuka, pinagsamang kulay abo at tsokolate ang katawan, at kulay asul na mga mata. May kala-kihan ang agila na umaabot ng tatlong talampakan hanggang isang metro. Ang leeg at tiyan nito ay mamuti-muti.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

44

Sa kagubatan sa Mindanao makikita ang mga Philippine eagle. Mayroon din nito sa mga kabundukan ng Sierra Madre. Unggoy ang karaniwang pagkain ng agila. Kumakain din ito ng musang, isang mabangis na uri ng pusa; tapilac, isang uri ng squirrel na lumilipad; at caguang, kapamilya ng unggoy na lumilipad.

Iba pang mga HayopWalang kamandag ang karamihan sa mga ahas sa bansa.

Karaniwang matatagpuan ang cobra sa kagubatan at kapatagan. Makikita rin sila sa mga taniman at sakahan, lalo na sa mga lugar na malapit sa ilog o sapa. Tanging ang cobra lamang ang pinakamakamandag.

Humigit-kumulang sa 2 000 uri ng mga isda ang makikita sa Pilipinas. Sa bansa rin matatagpuan ang isa sa pinakamaliit na isda sa buong mundo, ang Pandaka pygmaea o tabios. Sagana ang bansa sa mga isdang tulad ng bangus, tilapia, lapu-lapu, tanigue, talakitok, at maya-maya. Mayroon ding butanding at dugong sa karagatan ng Pilipinas.

May ilang sapa at ilog sa bansa na kakikitaan ng mga buwaya. Ang estuarine ang sinasabing pinakamapanganib at pinakamalaki sa hanay ng mga buwaya sa bansa.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

45

GAWIN MO

Gawain AHanapin sa kahon ng mga letra ang mga pananim at hayop na inilalarawan sa bawat bilang. Isulat ang nabuong sagot sa notbuk.

P X K A L A W T

A I M A M A G A

L Y L B R N P L

A Z R A U V T I

Y Q M C N Z U S

W A S A T D B A

T N I Y O G O Y

B A K A W A N K

1. Tumutubo sa mga lupang di-gaanong malagkit kung mag-putik ang ____________.

2. Ang temperaturang hindi bababa sa 21°C at hindi naman tataas sa 32°C ay mainam sa pagtatanim ng puno ng ____________.

3. Kailangan ang tamang dami ng ulan sa pagpapalaki ng ____________.

4. Kailangang nakakubli sa hangin ang ____________. 5. Kalimitang nabubuhay sa mga latian at bunganga ng ilog

ang pawid, baging, at ____________. 6. Karaniwang tumutubo sa mga baybay-dagat ang palmera,

agoho, at _____________. 7. Sa madilim na kagubatan lamang makikita ang _______. 8. Sa pulo ng Balabac sa Palawan makikita ang ________.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

46

Gawain BIlarawan ang kinakailangan sa pagpapalaki at pagpaparami ng sumusunod: 1. tangili 2. yakal 3. apitong 4. lauan 5. molave

Gawain CIlarawan ang sumusunod na mga hayop: 1. tamaraw 2. pilandok 3. tarsier 4. Philippine eagle

• Maykinalamanangklimasamgapananimnatumutubosa iba’t ibang lugar sa bansa.

• MaymgahayopnasaPilipinaslamangnabubuhaydahilsa klima nito.

• Pangalagaanatpanatilihinangkaayusanngmga likasna kapaligiran ng mga pananim at hayop sa bansa upang hindi mangamatay at maubos ang mga ito.

TANDAAN MO

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

47

NATUTUHAN KO

Sagutin ng tama kung wasto ang isinasaad ng pangungusap at mali kung hindi wasto. Isulat sa notbuk ang sagot at ang salitang nagpamali sa pangungusap. 1. May kinalaman ang klima sa uri ng mga pananim na mata-

tagpuan sa Pilipinas. 2. Makikita sa mga kagubatan sa Mindanao ang

pinakamaganda at pinakamalaking orkidyas—ang dendrobium.

3. Angkop ang klima ng bansa sa pag-aalaga ng mga halamang namumulaklak.

4. Namimili ng lugar at klima ang pagpapalago ng halamang tulad ng daisy, morning glory, lily, at sunflower.

5. Ang temperaturang hindi bababa sa 21°C at hindi naman tataas sa 32°C ay mainam sa pagtatanim ng tubo.

6. Kinakailangan ang katamtamang dami ng ulan sa pagpa-palaki ng puno ng bakawan.

7. May kinalaman ang klima sa uri ng mga hayop na nabubuhay sa Pilipinas.

8. Matibay ang katawan ng kalabaw sa init o lamig ng panahon kaya inaasahan ito sa pagsasaka.

9. Unti-unti nang nauubos ang ilang mga hayop sa bansa tulad ng agila.

10. Pangalagaan at panatilihin ang kaayusan ng mga likas na kapaligiran ng mga pananim at hayop ng bansa.

II. Sagutin ang mga tanong.1. Bakit palay ang pangunahing pananim sa bansa?2. Ano ang nakatutulong sa mabilis na paglaki ng palay?3. Bakit unti-unti nang nauubos ang ilang hayop sa

Pilipinas?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

48

ArAlin 7 Ang Pilipinas bilang Isang

Bansang Insular

PANIMULA

Ipinaliwanag sa nakaraang aralin ang tungkol sa kinalaman ng klima sa uri ng pananim at hayop na makikita sa Pilipinas. Natutuhan mo rin ang mga kinakailangang uri ng klima na makatutulong sa pagpapalaki at pagpapalago ng mga pananim sa bansa. Nalaman at nakilala mo rin ang iba’t ibang hayop na nabubuhay sa uri ng klimang mayroon ang Pilipinas.

Sa araling ito, inaasahang maipapaliwanag mo ang katangian ng Pilipinas bilang bansang maritime o insular.

ALAMIN MO

Ano ba ang ibig sabihin ng salitang maritime o insular? Bakit kaya tinawag na bansang maritime o insular ang Pilipinas?

Ang maritime o insular ay tumutukoy sa mga katubigang nakapaligid sa isang bansa. Dahil sa pagiging kapuluan ng bansang Pilipinas, asahan itong napalilibutan ng mga dagat at karagatan. Masasabing ang Pilipinas ay nakahiwalay sa ibang mga bansa sa Asya ayon sa lokasyong insular nito.

Pag-aralan at suriin ang mapa ng Pilipinas. Tukuyin ang mga bahaging tubig na nakapalibot sa bansa na makapagpapatunay sa katangian ng Pilipinas bilang isang bansang insular.

Ipinakikita sa mapa ang katangian ng Pilipinas bilang isang bansang maritime o insular. Makikita sa gawing silangan ng bansa ang Karagatang Pasipiko. Nasa gawing hilaga ang Bashi Channel at sa kanluran naman ang Dagat Kanlurang Pilipinas. Ang Dagat Celebes naman ay nasa gawing timog ng bansa.

Ang pulo ng Y’ami ang pinakadulong pulo ng bansa sa gawing hilaga. Ang pulo naman ng Saluag ang pinakadulong pulo sa gawing timog ng bansa.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

49

Mahalaga para sa Pilipinas ang pagiging insular na bansa nito dahil nakapagbibigay ito ng mga kapakinabangan. Akmang-akma ang mga baybaying-dagat sa pagpapatayo ng Tanggulang Pambansa. Nakapagpapatayo ng maraming daungan na nagsi-silbing daanan ng mga sasakyang pandagat na nagdadala ng mga pasahero at mga kalakal mula sa loob at labas ng bansa.

Dag

at K

anlu

rang

Pilip

inas

Daga

t Sul

u

Bashi Channel

Karagatang Pasipiko

Dagat Celebes

H

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

50

Sa mga dagat ding nakapaligid sa bansa nakakukuha ng mga yamang dagat na nakatutulong sa kabuhayan ng mamamayan. Nagsisilbi ring pang-akit sa mga turista ang kagandahan ng mga dagat at baybayin nito.

GAWIN MO

Gawain ASagutin ang mga tanong.1. Bakit sinasabing ang Pilipinas ay isang bansang maritime

o insular?2. Ano-ano ang kapakinabangan ng pagiging maritime o insular

ng bansa?

Gawain BKopyahin ang mapa sa pahina 49. Isulat dito ang tamang kinalalagyan ng mga dagat at karagatang nakapaligid dito.

TANDAAN MO

• Isang bansang maritime o insular ang Pilipinas sapagkat ito ay napaliligiran ng mga dagat at karagatan.

• Maraming kapakinabangan ang pagiging insular ngbansa.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

51

NATUTUHAN KO

I. Hanapin sa hanay B ang tinutukoy sa bawat bilang sa hanay A. Isulat ang letra ng sagot sa sagutang papel.

A B

1. Pinakadulong pulo sa hilaga ng bansa 2. Pinakadulong pulo

ng bansa 3. Dagat sa bahaging hilaga

at kanluran ng bansa 4. Dagat sa gawing timog

ng bansa

5. Anyong tubig sa gawing silangan ng bansa

II. Sagutin ang mga tanong. Isulat ang letra ng sagot sa sagutang papel.1. Alin ang bahaging tubig na nasa gawing hilaga ng

bansa?A. Dagat CelebesB. Bashi ChannelC. Karagatang Pasipiko D. Dagat Kanlurang Pilipinas

2. Alin sa sumusunod ang naglalarawan ng pagiging insular ng bansa?A. napapaligiran ng mga dagat at karagatanB. napapaligiran ng mga bansa sa AsyaC. kakikitaan ng maraming baybayinD. mayaman sa yamang-dagat

A. Bashi Channel

B. Dagat Celebes

C. Karagatang Pasipiko

D. Saluag

E. Dagat Kanlurang

Pilipinas

F. Y’ami

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

52

3. Alin ang hindi kapakinabangan ng pagiging isang bansang insular?A. Ang kainaman ng mga daungan sa bansa na

nagsisilbing daanan ng mga sasakyang pandagat. B. Nagsisilbing pang-akit sa mga turista ang

kagandahan ng mga dagat at baybayin nito.C. Nagsisilbing daanan ito ng mga kalakal mula sa

ibang bansa.D. Madaling masasakop ng ibang bansa ang ating

bansa.

4. Saang direksiyon sa Pilipinas ang kinaroroonan ng Dagat Kanlurang Pilipinas?A. timog at kanluran C. timog at silanganB. hilaga at kanluran D. hilaga at silangan

5. Saang direksiyon sa Pilipinas naroroon ang Dagat Celebes?A. timog ng bansa C. silangan ng bansaB. hilaga ng bansa D. kanluran ng bansa

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

53

ArAlin 8 Mga Pangunahing Anyong Lupa

at Anyong Tubig sa Bansa

PANIMULA

Tinalakay sa nakaraang aralin ang katangian ng Pilipinas bilang bansang maritime o insular. Nalaman mo ang kahulugan ng insular. Natutuhan mo na napalilibutan ang Pilipinas ng mga dagat at karagatan dahil sa pagiging kapuluan nito. Dahil din sa insular na lokasyon ng Pilipinas kaya ito naka-hiwalay sa mga bansang Asyano. Tinalakay rin, sa tulong ng pagtalunton nito sa mapa, ang lokasyon ng mga Dagat Celebes, Dagat Kanlurang Pilipinas, Bashi Channel, at Karagatang Pasipiko na nakapalibot sa bansa. Nalaman mo rin ang kapakinabangan ng pagiging bansang maritime o insular ng Pilipinas.

Sa araling ito, inaasahang mapaghahambing mo ang iba’t ibang pangunahing anyong lupa at anyong tubig ng bansa.

ALAMIN MO

Ano-ano ang mga pangunahing anyong lupa at anyong tubig sa bansa?

Mga Pangunahing Anyong Lupa Dahil sa pagiging kapuluan ng bansa, ito ay binubuo ng

maraming pulo. Sa mga pulo sa bansa makikita ang mga pangunahing anyong lupa. Kinabibilangan ito ng kapatagan, bundok, burol, at talampas.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

54

Kapatagan Ang kapatagan ay malawak na lupain na patag

at mababa. Angkop ang kapatagan sa pagtatanim ng gulay, mais, at palay. Maraming tao ang naninirahan sa kapatagan. Isa sa mga kilalang kapatagan ng bansa ang Gitnang Kapatagan ng Luzon.

Bundok Ang bundok ang pinakamataas na anyong lupa. Nabiyayaan

ng maraming bundok ang Pilipinas. Makikita sa Ilomavis, Lungsod ng Kidapawan sa Hilagang Cotabato ang pinaka-mataas na bundok sa bansa—ang Bundok Apo.

Ang pinakamahabang hanay ng bundok sa Pilipinas ay ang Sierra Madre. Matatagpuan ito sa Gitnang Luzon ngunit ang kahabaan nito ay umaabot hanggang sa Timog Luzon. Nasasakop nito ang mga lalawigan ng Cagayan, Isabela, Nueva Vizcaya, Nueva Ecija, Quirino, Aurora, at Quezon. Ang pinakamataas na tuktok na nararating sa Sierra Madre ay mga 2 000 metro mula sa pantay-dagat.

M a t a t a g p u a n din sa Gitnang Luzon ang Bundok Arayat sa Pampanga, Bundok Caraballo, at Bundok Cordillera. May mga bundok din

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

55

sa katimugang bahagi ng Bataan. Kabilang dito ang Bundok Samat, Bundok Mariveles, at Bundok Natib. Matatagpuan naman sa Nueva Vizcaya ang Bundok Pulag na pinakamataas sa Luzon o ikalawang pinakamataas sa bansa, sumusunod sa Bundok Apo. Makikita naman sa pulo ng Negros ang Bundok Silay at Bundok Mandalangan. Sa Mindanao naman naroroon ang Bundok Diwata.

BurolAng burol ay isang mataas na lupa ngunit mas mababa sa

bundok. Pabilog ang hugis ng itaas nito. Madaling makapag-palago ng damo sa burol kaya mainam ditong mag-alaga ng hayop. Pinakatanyag sa mga burol sa bansa ang Chocolate Hills na matatagpuan sa Carmen, Bohol. Bukod sa Bohol mayroon ding mga burol sa mga lalawigan ng Rizal, Batangas, Samar, Leyte, at sa Gitnang Luzon.

TalampasAng talampas ay mataas na bahaging lupa ngunit patag ang

ibabaw. Ang Lungsod ng Baguio sa Benguet na matatagpuan sa gawing hilaga ng Luzon ang pinakatanyag na talampas sa bansa. Dinarayo ito ng mga turista lalo na sa panahon ng tag-araw. Malawak din ang mga talampas sa Lanao at Bukidnon sa Mindanao.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

56

Iba pang mga Anyong LupaAng bulkan at lambak ang iba pang mga anyong lupa sa

Pilipinas. May kapakinabangan din ang mga anyong lupang ito.

BulkanAng bulkan ay katulad ng bundok. Ang pagkakaiba lamang

ay ang bunganga ng tuktok nito. May mga panahong nagiging aktibo ang isang bulkan at ito ay pumuputok. Kumukulong putik, abo, lahar, at malalaking bato ang ibinubuga ng bulkan.

Ang Bulkang Mayon ang pinakatanyag sa mga bulkan sa Pilipinas. Ito ay may halos perpektong kono. Matatagpuan sa Albay sa rehiyon ng Bicol ang bulkang ito. Matatag-puan naman sa Zambales ang Bulkang Pinatubo na may taas na 1 790 metro. Itinuring itong patay na bulkan ngunit naging aktibo at pumutok noong 1991.

Sa Taal, Batangas naman naroroon ang Bulkang Taal na napapaligiran ng isang lawa. Ang Bulkang Taal ang pinakamaliit na bulkan sa Pilipinas.

Bulkang Mayon sa Albay

Bulkang Taal sa Batangas

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

57

LambakAng lambak ay patag na lupa sa pagitan ng bundok. Ang

Lambak ng Cagayan sa Hilagang Luzon ay isang halimbawa nito. Ang lambak na ito ay binubuo ng mga lalawigan ng Cagayan, Isabela, Nueva Vizcaya, at Quirino. Ito ay nasa pagitan ng Bundok Sierra Madre sa baybay ng Karagatang Pasipiko at Bundok Cordillera sa kanluran.

Tinaguriang “Palabiga-san ng Mindanao” ang Lambak ng Cotabato. Ang Lambak ng Trinidad naman sa Benguet ang tanyag na taniman ng gulay sa bansa. Mainam ang pagtatanim ng tubo at bulak sa Lambak ng Koronadal dahil magaspang na pasigan ang lupa rito.

Mga Pangunahing Anyong TubigInaasahang napapaligiran ng mga pangunahing anyong

tubig ang bansa dahil sa pagiging kapuluan nito. Ang mga pangunahing anyong tubig ay ang karagatan, dagat, look, golpo, tsanel, at kipot.

Karagatan Pinakamalalim, pinaka-

malawak, at pinakamalaki sa lahat ng anyong tubig ang karagatan. Maalat ang tubig ng karagatan. Ang bansa ay malapit sa Karagatang Pasipiko na matatagpuan sa dakong silangan ng Pilipinas. Ang Karagatang Pasipiko ay daanan ng malalaking barko.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

58

DagatTingnan ang mapa ng Pilipinas sa ibaba. Ano-anong dagat

ang nakapaligid sa bansa?

Dag

at K

anlu

rang

Pilip

inas

Dagat S

uluDag

at V

isaya

s

Dagat Celebes

Dagat Mindanao

Dagat Pilipinas

Kara

ga

tang

Pasip

iko

Burol

Bundok

Bulubundukin

Talon

Lawa

Dagat

Ang dagat ay bahagi ng karagatan. Maalat din ang tubig nito. Ang tubig dagat ay mas mainit kaysa sa karagatan tulad ng sa Pasipiko. Makikita sa mapa ang mga dagat na nakapaligid

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

59

sa buong kapuluan. Ito ay ang Dagat Kanlurang Pilipinas sa kanluran, Dagat Celebes sa timog, Dagat Pilipinas, at Dagat Mindanao, at Dagat Visayas na nasa pagitan ng mga pulo. Sa pagitan ng Palawan at Mindoro makikita ang Dagat Sulu. Ito ang pinakamalaking dagat sa loob ng kapuluan.

Look Ito ay larawan ng Look ng Maynila. Ang look ay isang

bahagi ng dagat na nakapaloob sa baybayin nito. Ang Look ng Maynila ay itinuturing na pinakamahusay na daungan sa Dulong Sila-ngan. Dito dumadaong ang mga barkong pampasahero at pang-kargamento o mga produkto na galing sa iba’t ibang bansa.

GolpoAng golpo ay tulad ng look na halos naliligid din ng lupa.

Ito ay bahagi rin ng karagatan na karaniwang nasa bukana ng dagat. Ang Golpo ng Lingayen sa Pangasinan, Golpo ng Albay at Golpo ng Ragay sa pagitan ng Quezon at Camarines Sur ang mga halimbawa ng golpo sa Luzon. Sa Silangang Bisaya naman matatagpuan ang Golpo ng Leyte. Sa Davao sa Mindanao makikita ang Golpo ng Sibuneg.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

60

TsanelAng tsanel ay nagdurugtong sa dalawang malaking katawan

ng tubig na kalimitang dinaraanan ng barko. Ito rin ay malalim na anyong tubig na bahagi ng isang kanal o ilog. Isang halimbawa nito ay ang Bashi Channel sa gawing hilaga ng bansa.

Kipot Isang makipot na anyong tubig ang kipot na nagdurugtong

sa dalawang malalaking anyo ng tubig. Makikita sa larawan ang tulay na itinayo sa ibabaw ng Kipot ng San Juanico na nasa pagitan ng Samar at Leyte. Ang tulay ng San Juanico ang itinuturing

na pinakamahabang tulay sa buong Asya. Pinag-uugnay ng tulay na ito ang mga lalawigan ng Samar at Leyte.

Maraming kipot na matatagpuan sa Pilipinas. Ang Kipot ng San Bernardino ay nasa pagitan ng Sorsogon at Hilagang Samar; ang Kipot ng

Iloilo sa pagitan ng Iloilo at Pulo ng Guimaras; Kipot ng Biliran sa pagitan ng Pulo ng Biliran at Leyte; at Kipot ng Basilan sa pagitan ng Zamboanga at Pulo ng Basilan. Nasa pagitan naman ng dulong katimugan ng Davao del Sur at mga pulo ng Sarangani ang Kipot ng Sarangani.

Iba pang mga Anyong TubigAng ilog, lawa, talon, at bukal ang iba pang mga anyong

tubig sa bansa. Hindi man pangunahin, may kapakinabangan din ang mga anyong tubig na ito.

Bahagi ng Kipot ng San Juanico

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

61

Ilog Ang ilog ay mahaba at paliko-likong anyong tubig na

tumutuloy sa dagat. Hindi maalat ang tubig dito. May 132 pangunahing ilog sa bansa. Ang pinakamahabang ilog ay Ilog Cagayan at ang pinakamalaki ay ang Rio Grande de Mindanao. Ang Ilog Pasig ang maituturing na pinakamakasaysayan sapagkat ito ang ginamit na daanan noon ng mga negosyante mula sa mga katabing bansa sa Asya upang magdala ng mga kargamento sa loob at labas ng Maynila.

Mula sa ilog ang tubig na iniimbak sa dam bilang patubig sa mga pananim. Gayundin, ginagamit ito sa pang-araw-araw na mga gawain sa bahay. Nagsilbing tulong ang ilog sa paghahatid ng mga tao at kalakal sa mga karatig pulo ng bansa. Ginagamit din ang ilog sa kalakalan at pakikipag-ugnayan.

Lawa Tingnan ang lawa. Ano ang nakapaligid dito? Ito ay anyong

tubig na halos napapaligiran ng lupa. May humigit kumulang sa 59 na lawa sa ating bansa. Anim sa pinakamalalaking lawa sa Pilipinas ay ang Laguna de Bay sa Laguna, Lawa ng Lanao sa Lanao del Sur, Lawa ng Taal sa Batangas, Lawa ng Mainit sa Surigao del Norte, Lawa ng Naujan sa Oriental Mindoro, at Lawa ng Buluran sa Sultan Kudarat.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

62

TalonAng nasa larawan ay isang talon. Ito ay tubig na umaagos

mula sa mataas na lugar tulad ng bundok. Tunay na kaakit-akit pagmasdan at nakahihikayat na maligo sa napakalinis na tubig nito. Masarap itong paliguan lalo na kung tag-init.

Sa mga talon sa bansa, pinakatanyag ang talon ng Pagsanjan sa Laguna. Maraming turista ang dumarayo rito upang maranasan ang pamamangkang

pasalungat sa agos patungo sa talon. Ipinagmamalaki rin ang Talon ng Maria Cristina sa Lungsod ng Iligan dahil narito ang plantang haydroelektriko na nagtutustos ng lakas elektri- sidad sa maraming industriya sa lungsod.

Bukal Ang bukal ay anyong tubig na nagmumula sa ilalim ng lupa.

Ang tubig na nanggagaling dito ay mainit at mayaman sa mga mineral. Ang Pansol Hot Spring ang pinakabantog na bukal sa Laguna. Sa Albay, natuklasan ang mainit na singaw na nang-gagaling sa hot spring at maaaring pagkunan ng lakas geothermal na makatutustos ng elektrisidad sa Bicol.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

63

GAWIN MO

Gawain APalaisipan. Punan ang mga kahon ng salitang bubuo sa inilalarawan sa bawat bilang na pahalang at pababa. Isulat ang sagot sa notbuk.

6 7 8

2

1

9 10

3

4

5

Z

C L

A S

A

M

R

S

Pahalang 1. Lalawigan na katatagpuan ng bulkang Pinatubo 2. Ang tanyag na burol sa Carmen, Bohol 3. Ang bundok na nasa lalawigan ng Pampanga 4. Ang kilalang bulkan sa Pilipinas na may halos perpektong

kono 5. Ang golpo na matatagpuan sa pagitan ng Quezon at

Camarines Sur

Pababa 6. Pinakamataas na bundok sa bansa 7. Pinakamahabang hanay ng bundok sa bansa 8. Dagat sa pagitan ng Palawan at Mindoro 9. Dagat sa gawing timog ng bansa 10. Isang halimbawa ng golpo na nasa Pangasinan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

64

Gawain BGumawa ng paghahambing sa mga pangunahing anyong lupa at anyong tubig. Isulat ang pagkakatulad at pagkakaiba ng mga ipinahahambing sa bawat bilang.1. Kapatagan at talampas2. Bundok at burol3. Kipot at tsanel4. Look at golpo

Gawain CKopyahin ang mga tsart sa notbuk. Punan ng mga hinihinging impormasyon.

Mga Pangunahing Anyong Lupa sa Bansa

Anyong Lupa Paglalarawan Halimbawa1. Kapatagan2. Bundok3. Burol 4. Talampas

Mga Pangunahing Anyong Tubig sa Bansa

Anyong Lupa Paglalarawan Halimbawa1. Karagatan2. Dagat3. Tsanel 4. Kipot5. Golpo 6. Look

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

65

NATUTUHAN KO

I. Isulat ang wasto sa patlang kung tama ang paghahambing sa mga anyong lupa at anyong tubig sa bansa. Isulat ang hindi wasto kung mali ang paghahambing. Isulat sa sagutang papel ang sagot at pagwawasto kung kailangan.

Halimbawa:

Hindi Wasto Higit na malalim ang dagat kaysa sa karagatan.

Higit na malalim ang karagatan kaysa sa dagat.

_____ 1. Ang burol ay mataas na anyong lupa rin ngunit mas mababa kaysa bundok.

_____ 2. Tulad ng kapatagan, may patag at malawak din ang talampas kahit ito ay mataas na bahaging lupa.

_____ 3. Ang bundok ay tulad ng bulkan; ang pagkakaiba lamang ay ang bunganga ng tuktok nito.

• AngPilipinasaynabiyayaanngiba’tibanganyonglupaat anyong tubig.

• Ang kapatagan, talampas, bundok, at burol ang mgapangunahing anyong lupa sa bansa.

• Angibapangmgaanyonglupanamakikitasamgapulosa bansa ay ang bulkan at lambak.

• Napaliligiran angmga pulo ng bansa ngmga pangu-nahing anyong tubig tulad ng karagatan, dagat, look, tsanel, golpo, at kipot.

• Ang ibapangmgaanyong tubigsabansaayang ilog,lawa, talon, at bukal.

TANDAAN MO

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

66

_____ 4. Ang lambak ay tulad din ng kapatagan na may patag at malawak na lupain. Nasa pagitan nga lamang ng bundok ang lambak.

_____ 5. Ang golpo ay tulad din ng look na halos naliligid ng lupa.

_____ 6. Ang look at tsanel ay parehong bahagi ng dagat._____ 7. Higit na malawak at malaki ang karagatan kaysa

sa dagat. _____ 8. Ang golpo at ang dagat ay parehong bahagi ng

karagatan._____ 9. Ang kipot at tsanel ay parehong nagdurugtong sa

dalawang malaking anyong tubig._____1 0. Ang tubig sa lawa at ilog ay hindi maalat.

II. Hanapin sa hanay B ang lugar na katatagpuan ng tinutukoy na halimbawa ng anyong lupa at anyong tubig sa bawat bilang sa hanay A. Isulat ang letra ng sagot sa sagutang papel.

A B

____ 1. Dagat Sulu A. Benguet____ 2. Bashi Channel B. Davao____ 3. Kipot ng San Juanico C. Gawing hilaga ng

bansa____ 4. Lawa ng Lanao D. Gitnang Luzon____ 5. Talon ng Pagsanjan E. Hilagang Luzon____ 6. Golpo ng Sibuneg F. Ilomavis,

Kidapawan sa Hilagang Cotabato

____ 7. Bundok Caraballo G. Laguna ____ 8. Lungsod ng Baguio H. Lanao del Sur____ 9. Lambak ng Cagayan I. Pagitan ng

Palawan at Mindoro

___ 10. Bundok Apo J. Pagitan ng Samar at Leyte

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

67

ArAlin 9 Mga Pangunahing Likas

na Yaman ng Bansa

PANIMULA

Bago ka pumasok sa paaralan, nakahanda na sa mesa ang iyong pagkain, inumin, at unipormeng isusuot. Ang mga bagay na ito na iyong ginagamit ay mula sa likas na yaman ng ating bansa. Kasama rin dito ang mga halaman, puno, at ilog na iyong nakikita sa paligid. Ngunit, may napapansin ka ba sa iyong kapaligiran sa araw-araw mong pagpasok sa paaralan? Tama ka! May nakakalat na mga basura, o di kaya’y maruming estero dahil sa kalat na nakatambak dito.

Sa araling ito, inaasahang:1. Maiisa-isa mo ang tatlong pangunahing likas na yaman ng

bansa2. Mailalarawan mo ang yamang-lupa, yamang-tubig, at

yamang mineral ng bansa3. Masasabi mo ang kahalagahan ng mga likas na yaman4. Makabubuo ka ng paraan sa wastong pangangalaga sa mga

likas na yaman

ALAMIN MO

Ano ang sinasabi sa tula?

Ano kaya ang dapat na gawin para mapanatiling malinis ang Ilog Pasig at iba pang mga ilog sa ating bansa?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

68

Ilog Pasig

Ang tubig na dumadaloy noonMalinis, malinaw, ginagawang paliguan

Isa rin itong malaking palaisdaanNa pinagkukunan ng kabuhayan

Ng karaniwang mamamayan.

Dahil mga pabrika itinayo sa paligidAng Ilog Pasig naging tambakan

Mga isda at halamang-dagatNa doo’y namumuhay, naapektuhan

Pawang naglaho o nangamatay.

Ang likas na yaman ay ang mga bagay na nagmumula sa kalikasan tulad ng lupa, kabundukan, kagubatan, mga ilog at lawa, kasama ang mga depositong mineral na nagbibigay ng mga pangunahing pangangailangan ng tao. Mapalad ang bansang Pilipinas dahil ang lupain at katubigan nito ay maraming biyaya. Kaya naman, ang mga mamamayan nito ay may nakakain at naiinom, at may nagagawang bahay na masisilungan.

Yamang LupaMula sa lupa, itinatanim at nakapag-aani ng palay at sari-

saring gulay at prutas. Umaasa rin sa lupa ang mga hayop tulad ng kalabaw, baka, at kambing sa kanilang pagkain. Ang kagubatan ay bahagi rin ng yamang-lupa na tirahan ng maiilap na hayop tulad ng baboy-ramo, unggoy, at tamaraw. Dahil sa yamang lupa, pumapangalawa ang Pilipinas sa buong daigdig sa pagluluwas ng pinya. Ang mga pataniman ng pinya ay nasa mga lalawigan ng Bukidnon at Cotabato sa Mindanao.

Yamang MineralAng yamang mineral ay mahalagang sangkap sa paggawa

na kailangan ng mga pabrika at industriya. Nakukuha ang yamang mineral sa ilalim ng lupa. May mineral naman na metal

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

69

tulad ng ginto, bakal, at tanso. May mineral na di-metal tulad ng marmol at mineral na panggatong gaya ng langis, petrolyo, at geothermal na pinagkukunan ng elektrisidad. Dahil sa yamang-mineral, ang Pilipinas ay panlima sa may pinakamayamang deposito ng nickel sa buong daigdig.

Yamang TubigIsang arkipelago ang bansang Pilipinas, kaya naman

ang yamang tubig nito tulad ng dagat, golpo, ilog, at lawa ay ginagawang pangisdaan, pinagkukunan ng inumin, paliguan, daan ng mga sasakyang pantubig, planta sa pagpoproseso ng ilang industriya, at pinagkukunan ng enerhiya.

Ang likas na yaman ng bansa ay sapat upang maibigay ang mahahalagang pangangailangan ng mamamayan at makapamuhay nang maginhawa. Pagyamanin at alagaan natin ito.

Bilang batang Pilipino, kailangan ang iyong tulong upang mapagyaman at masagip ang mga likas na yaman ng bansang Pilipinas.

GAWIN MO

Gawain ASagutin ang sumusunod na mga tanong. Ibahagi sa klase.1. Paano nakatutulong sa pangangailangan ng mamamayan

ang mga likas na yaman?a. yamang lupab. yamang mineralc. yamang tubig

2. Bakit kailangan ang wastong pangangalaga sa mga likas na yaman ng bansa?

3. Paano ka makatutulong sa wastong pangangalaga sa mga likas na yaman sa iyong pamayanan?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

70

Gawain BBasahin ang sumusunod na mga likas na yaman ng bansa. Isulat ang mga ito sa tamang kolum sa talahanayan. Gawin ito sa notbuk.

abaka bakal karbon goma kapok korales sinarapan perlas sulphur chromite tanso enerhiyang geothermalwaling-waling tubo pandaka pygmaea

Yamang lupa Yamang mineral Yamang tubig

Gawain CIsagawa ang isinasaad sa bawat bilang.1. Pumili ng uri ng likas na yaman na matatagpuan sa iyong

pamayanan at iguhit ito sa papel. Maaaring ito ay sakahan, ilog, o bundok.

2. Isulat ang pangalan ng mga ilog, bundok, o iba pang likas na yaman na matatagpuan sa iyong pamayanan.

3. Iguhit ang kasalukuyang kalagayan ng likas na yamang ito. 4. Ipakita sa kapuwa mag-aaral ang larawan ng kasalukuyang

kalagayan na iyong iginuhit.5. Himukin ang kapuwa mag-aaral na gumawa ng mga paraan

sa wastong pangangalaga ng likas na yaman ng bansa tulad ng paggawa ng poster na maaaring ipaskil sa bulletin board ng paaralan upang mabasa ng ibang mag-aaral.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

71

NATUTUHAN KO

I. Isulat sa sagutang papel ang tama kung wasto ang pahayag at hindi kung mali ang pahayag.

1. Mula sa mga likas na yaman nakukuha ang pang-araw-araw na mga pangangailangan ng mamamayan.

2. Masagana sa likas na yaman ang bansang Pilipinas. 3. Kailanman ay hindi magugutom ang mga Pilipino kahit

hindi alagaan ang mga likas na yaman nito. 4. Naninirahan sa kapatagan ang maiilap na hayop tulad

ng tamaraw at baboy-ramo. 5. Ang malalawak na pataniman ng pinya ay makikita sa

mga lalawigan ng Luzon. 6. Ang enerhiyang geothermal ay isang uri ng mineral

na metal. 7. Isang arkipelago ang bansang Pilipinas. 8. Ang marmol ay isang halimbawa ng mineral na di

metal.

TANDAAN MO

• Ang bansang Pilipinas ay biniyayaan ngmasaganangyamang lupa, yamang tubig, at yamang mineral.

• Sa mga yamang ito kumukuha ang mamamayan ngkaniyang pang-araw-araw na pangangailangan.

• Kailangang gamitin nang wasto ang mga likas nayaman dahil malaking tulong ang mga ito sa mga mama- mayan.

• BilangbatangPilipino,tungkulinmongpagyamaninatingatan ang mga pinagkukunang-yaman ng bansa.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

72

9. Ang yamang-tubig ay pinagkukunan ng tubig-inumin ng mga tao.

10. Ang coral reefs sa ilalim ng dagat ay unti-unting nauubos dahil sa paggamit ng dinamita sa pangingisda ng ilang mangingisda.

II. Kopyahin sa notbuk ang kahon at isulat dito ang isang paraan na gagawin mo upang maalagaan nang wasto ang likas na yaman ng bansang Pilipinas.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

73

ArAlin 10 Magagandang Tanawin

at Pook-Pasyalan bilang Yamang Likas ng Bansa

PANIMULA

Ano-anong magagandang tanawin at pook-pasyalan ang makikita sa inyong pamayanan? Ipinagmamalaki mo ba ang mga ito?

Ang magagandang tanawin at pook-pasyalan ay bahagi ng mga likas na yaman ng bansa. Maaaring gawa ng tao o sadyang likas ang anyo ng mga lupa at tubig na nakaaakit sa sino mang makakita nito. Hindi lamang tayo ang humahanga sa kagandahan ng mga ito. Maging ang mga turista sa ibang bansa ay nabibighani rin. Kaya naman, dinarayo nila ang magagandang tanawing ito. Ang ilan sa mga ito ay kilala na sa buong mundo. Ikaw, ano-anong tanawin at pook-pasyalan sa Pilipinas ang napuntahan mo na? Maghanda ka at papasyalan natin ang magagandang lugar at tanawin na ito.

Sa araling ito, inaasahang:1. Maiisa-isa mo ang magagandang tanawin at pook-pasyalan

sa bansa2. Mailalarawan mo ang mga katangian ng magagandang

tanawin at pook-pasyalan sa bansa3. Matutukoy mo ang kahalagahan ng magagandang tanawin

at pook-pasyalan sa bansa bilang bahagi ng likas na yaman nito

4. Makabubuo ka ng paraan sa wastong pangangalaga ng magagandang tanawin at pook-pasyalan sa bansa

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

74

ALAMIN MO

http://www.wondermondo.com/

Noong Nobyembre 2011, napasama sa listahan ang Puerto Princesa Subterranean River National Park na pagpipilian para sa New Seven Wonders of Nature. Nakumpirma ang pagpiling ito noong Enero 2012. Dagdag pa rito, ito ay napasama sa talaan ng United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO) bilang World Heritage Site noong 1999 dahil sa kagubatan at katubigan nito na napapanatiling angkop na tirahan ng mga hayop at lamang-tubig at katatagpuan ng iba-ibang uri ng halaman.

It’s more fun in the Philippines! Ito ang kampanya ng Kagawaran ng Turismo sa magagandang tanawin at pook-pasyalan sa Pilipinas. Isa-isahin natin ang mga ito.

Nangunguna ang Puerto Princesa Subterranean River National Park na makikita sa Palawan. Ang Subterranean River o Underground River ay isang mahabang ilog sa ilalim ng yungib na may mga batong mineral. Mistulang nakarating sa

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

75

paraiso ang naging reaksiyon ng pangulo ng New Seven Wonders of Nature na si Bernard Weber nang kaniyang bisitahin ang Underground River sa kauna-unahang pagkakataon.

Mga Pook-Pasyalan sa MindanaoSa bahaging Mindanao, makikita ang Talon ng Maria

Cristina sa Lungsod ng Iligan sa Lanao del Norte na isa sa pinakamataas na talon sa bansa. Mula sa Ilog Agus ang talon na ito na may taas na 320 talampakan. Ang lakas nito ang nagtutustos ng koryente sa malaking bahagi ng lungsod. Kilala naman ang Zamboanga sa mga vinta, isang tradisyunal na bangkang matatagpuan sa mga baybayin ng Lungsod ng Zamboanga. Makukulay ang banderitas nito na sumisimbolo sa makulay at mayamang kultura at kasaysayan ng mga naninirahan dito.

Ang Bundok ng Apo sa pagitan ng mga lalawigan ng Davao at Hilagang Cotabato ay ang pinakamataas na bundok sa Pilipinas. Ito ang tahanan ng ibong agila o Philippine monkey-eating-eagle. Tinatawag na haribon ang pambansang ibon ng bansa. Dahil kakaunti na lamang ang lahi nito, itinayo ng pamahalaan ang Philippine Eagle National Center sa Malagos, Davao. Dito kinukupkop at pinararami ang mga agila.

Ang Rizal Shrine ay dating tirahan ng bayaning si Jose Rizal sa Lungsod ng Dapitan, Zamboanga del Norte. Makikita rito ang mga punong itinanim ni Rizal noong nanirahan siya rito.

Mga Pook-Pasyalan sa KabisayaanSadyang marami ring tanawing nakabibighani sa

Kabisayaan. Ang Boracay Beach sa lalawigan ng Aklan ay tinatayang may habang pitong kilometro at hugis buto ng aso ang kaanyuan. Pinong-pino at maputi ang buhangin dito kaya maraming Pilipino at dayuhang turista ang nagpupunta ano mang buwan ng taon.

Kahanga-hanga ang mga burol na matatagpuan sa Carmen, Bohol. Ito ang Chocolate Hills na tumpok-tumpok na mga burol. Kapag panahon ng tag-ulan, kulay luntian ang halaman sa mga

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

76

burol at kapag panahon ng tag-araw, kulay tsokolate ang mga ito. Ang hugis at kulay ng mga ito ang pinaghanguan ng kaniyang pangalan. Narito rin sa Bohol ang pinakamaliit na unggoy, ang tarsier.

Gusto mo bang malaman ang pinakamahabang tulay sa Pilipinas? Ito ang tulay ng San Juanico na nag-uugnay sa mga lalawigan ng Samar at Leyte. Mabilis ang paglalakbay ng mga tao at pagdadala ng mga produkto sa pamamagitan ng tulay San Juanico.

Dumako naman tayo sa Cebu, isang lalawigang napaka-yaman sa kasaysayan. Matatagpuan sa lungsod ng Cebu ang Krus ni Magellan at iba pang pananda ng ating kasaysayan. Narito rin ang Sto. Niño Shrine na dinarayo di lamang ng mga turista kundi maging ng mga relihiyoso tuwing kapistahan nito ng Enero.

Mga Pook-Pasyalan sa LuzonAno-ano naman kaya ang magagandang tanawin at pook-

pasyalan sa Luzon? Nangunguna rito ang Hagdan-hagdang Palayan sa Banaue, Ifugao. Itinanghal ng UNESCO ang tanawing ito bilang World Heritage Site dahil sa kamangha-manghang pagkakagawa nito na hinubog ng mga ninunong Ifugao. Isa itong patunay ng sipag at tiyaga ng mga Pilipino.

Ang Vigan sa Ilocos Sur ay kabilang din sa mga natatanging pook o World Heritage Site na iginawad ng UNESCO.

Ang kauna-unahang windmills sa Pilipinas ay nasa Bangui, Ilocos Norte, kaya tinawag itong Bangui Windmills. Nakaharap sa dagat ang malalaking elise nito na pinagku- kunan ng lakas enerhiya mula sa hangin.

Bumaba tayo mula sa bundok ng Banaue papuntang Pangasinan. Sa Lungsod ng Alaminos ay matatagpuan ang Hundred Islands. Ito ay tumpok-tumpok na mga pulo na nagkalat sa Golpo ng Lingayen. Tatlo sa mga pulo ang ginawang atraksiyon sa mga turista. Ito ay ang Governor’s Island, Quezon Island, at Children’s Island.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

77

Maraming bulkan sa Pilipinas ngunit ang pinakamaganda ay ang Bulkang Mayon dahil sa halos perpektong hugis ng kono nito. Pinakaaktibong bulkan ito sa bansa na matatagpuan sa Albay, rehiyon ng Bicol. Hinango ang pangalan nito sa isang alamat ng Bicol na Daragang Magayon na ibig sabihin ay “magandang dalaga.” Isa pang bulkan sa Luzon na dinarayo ng mga turista ang Bulkang Taal na nasa gitna ng Lawa ng Taal sa Batangas.

Nalibang ba kayo sa pamamasyal? Tunay na kahanga-hanga ang magagandang tanawin at pook-pasyalan sa ating bansa. Sa pagpunta sa mga pook na ito, tayo ay nalilibang at masayang nagpapasalamat dahil biniyayaan tayo ng mga yamang ito. Kaya, tungkulin ng bawat mamamayang tulad mo na panga-lagaan at panatilihin ang kagandahan ng mga tanawing ito.

GAWIN MO

Gawain APunan ng sagot ang mga kahon sa talahanayan. Gawin ito sa notbuk.

Magandang Tanawin Lugar kung saan Matatagpuan

Natatanging Katangian

mga vintaBulkang TaalBulkang Mayon Rizal ShrineChocolate Hills Hundred IslandsBoracay Beach

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

78

Magandang Tanawin Lugar kung saan Matatagpuan

Natatanging Katangian

Bundok ng Apo Bangui WindmillsTulay ng San JuanicoTalon ng Maria CristinaHagdan-hagdang Palayan Philippine Eagle National CenterPuerto Princesa Subterranean River

Gawain B1. Isulat sa notbuk ang mga tanawin na napasyalan mo na at

ng iyong pamilya. Saan matatagpuan ang mga ito?2. Ikuwento sa harap ng klase ang iyong naramdaman nang

una mong makita ang mga tanawing ito.3. Sabihin ang mga babalang nakita mo habang namamasyal

sa mga lugar na ito.4. Iguhit sa bond paper ang isang magandang tanawin o pook-

pasyalan na makikita sa inyong pamayanan.5. Isulat sa ibaba nito ang dapat mong gawin upang

mapangalagaan at mapanatili ang kagandahan ng tanawing ito.

TANDAAN MO

• Angmagagandangtanawinatpook-pasyalansaatingbansa ay bahagi ng likas na yaman na kailangang pangalagaan.

• Maramingmaipagmamalakingmagagandang tanawinsa iba-ibang dako ng Pilipinas.

• Angilansamgatanawinsabansaaykilalasabuongmundo at napabilang na sa listahan ng UNESCO World Heritage Sites.

• Tungkulin ng bawat Pilipino na pangalagaan atpanatilihin ang kagandahan ng magagandang tanawin at pook-pasyalan sa Pilipinas.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

79

NATUTUHAN KO

I. Hanapin sa hanay B ang tinutukoy na tanawin sa hanay A. Isulat sa sagutang papel ang letra ng wastong sagot.

A B

1. Ilog sa ilalim ng yungib A. Boracay beach 2. Pinakamataas na talon B. Bulkang Mayon 3. Pinakamahabang tulay C. Bulkang Apo 4. Tahanan ng ibong agila D. Bundok Taal 5. Tumpok-tumpok E. Hagdan-hagdang

na mga burol Palayan 6. Patunay ng sipag F. Chocolate Hills

at tiyaga ng mga Pilipino 7. May halos perpektong G. Mga vinta

hugis ng kono 8. Bulkan sa gitna H. Tulay ng

ng lawa San Juanico 9. Pinong-pino ang I. Talon ng

maputing buhangin nito Maria Cristina 10. Makukulay na J. Puerto Princesa

tradisyunal na bangka Subterranean River

II. Dugtungan ang mga pahayag tungkol sa magagandang

tanawin at pook-pasyalan sa bansa. Isulat sa notbuk ang iyong sagot.

Nalaman ko ____________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ipinapangako ko ________________________________________________________________________________________________________________________________________

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

80

ArAlin 11 Ang Topograpiya

ng Iba’t Ibang Rehiyon ng Bansa

PANIMULA

Noong nasa ikatlong baitang ka, nagkaroon ka ng kaalaman tungkol sa iyong lalawigan at mga karatig na lalawigan sa iyong rehiyon. Ngayon, mapalalawak pa ang iyong kaalaman sa pamamagitan ng pag-aaral tungkol sa topograpiya ng pamayanang kinabibilangan at ng iba pang mga rehiyon sa bansa.

Ano-ano ang nakikita mo sa kapaligiran ng iyong pama-yanan? Nasa kapatagan ba ang iyong pamayanan o nasa mabundok na lugar? Malapit ba kayo sa ilog o lawa?

Ang mga inilarawan mo tungkol sa iyong paligid ay tumutukoy sa topograpiya ng iyong pamayanan. Mahalagang malaman ang topograpiya ng isang lugar dahil ang lahat ng gawain sa pamayanan ay iniaangkop sa anyo o hugis nito.

Sa araling ito, inaasahang:1. Malalaman mo ang kahulugan ng topograpiya2. Mailalarawan mo ang topograpiya ng sariling pamayanan

at mga karatig na pamayanan sa inyong rehiyon3. Maihahambing mo ang topograpiya ng iba’t ibang rehiyon

gamit ang mapa ng topograpiya

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

81

ALAMIN MO

Tingnan ang mapa ng Pilipinas sa ibaba. Ilarawan ang anyo o hugis nito.

Burol

Bundok

Bulubundukin

Talon

Lawa

Dagat

Mapang Topograpiya ng Pilipinas

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

82

Topograpiya ng BansaAng Pilipinas ay isang kapuluan (archipelago) na binubuo

ng 7 107 malalaki at maliliit na mga pulo. Sa pangkalahatan, ito ay mabundok kaya’t sagana sa mga bundok, bulubundukin, at lambak. Ang pinakamataas na bundok ay ang Bundok Apo na halos 2 926.82 kilometro ang taas. Tatlong malalawak na bulubundukin ang matatagpuan sa Luzon. Ito ay ang Caraballo Sur sa may Abra, Ilocos Norte, at Cagayan; ang Caraballo Occidental na nahahati sa Cordillera Norte at Cordillera Central; at ang Sierra Madre na siyang pinakamahabang bulubundukin mula Cagayan hanggang Laguna de Bay.

Ang ating bansa ay may bako-bakong lupa at paliko-likong baybayin. Napakahaba ng baybayin kaya naman maraming lugar na angkop sa pangingisda.

Inilalarawan ng mga pahayag ang pangkalahatang topograpiya ng Pilipinas. Ang topograpiya ay tumutukoy sa paglalarawan ng anyo o hugis ng isang lugar. Bilang mag-aaral, kailangang malaman di lamang ang topograpiya ng iyong rehiyon kundi maging ang topograpiya ng bawat rehiyon.

Ang rehiyon ay isang subdibisyong pampangasiwaan sa bansa. Bilang pagsunod sa Atas ng Pangulo Bilang 773, hinati ang bansa sa mga rehiyon. Ang paghahati ng bansa sa mga rehiyon ay ginawa batay sa pagkakatulad ng pisikal na kapaligiran o yaong magkakalapit ang kinaroroonan; pagkakaisa ng kultura o pagkakapareho ng wika, pagkain, paniniwala at tradisyon; at sa pinagkukunang-yaman at gawaing pangkabuhayan o pagkakaugnay ng mga produkto at hanapbuhay.

Nahahati sa labimpitong rehiyon ang ating bansa. Ang mga rehiyon sa Luzon ay ang sumusunod:

• RehiyonI RehiyonngIlocos• RehiyonII LambakngCagayan• RehiyonIII GitnangLuzon• RehiyonIV–A CALABARZON• RehiyonIV–B MIMAROPA• RehiyonV RehiyonngBicol• CordilleraAdministrativeRegion(CAR)• NationalCapitalRegion(NCR)

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

83

Ang mga rehiyon sa Kabisayaan ay ang sumusunod:• RehiyonVI KanlurangVisayas• RehiyonVII GitnangVisayas• RehiyonVIII SilangangVisayas

Ang mga rehiyon sa Mindanao ay ang sumusunod:• RehiyonIX TangwayngZamboanga• RehiyonX HilagangMindanao• RehiyonXI RehiyongDavao• RehiyonXII GitnangMindanao• CARAGA• AutonomousRegioninMuslimMindanao(ARMM)

Rehiyong LuzonAng Rehiyon I o Rehiyon ng Ilocos ay nasa Hilagang

Kanluran ng Luzon, baybayin ng Dagat Kanlurang Pilipinas at kanluran ng Bulubundukin ng Cordillera. Ang mga lalawigan ng Ilocos Norte, Ilocos Sur, at La Union ay sagana sa maraming bundok ngunit makitid ang mga kapatagan. Tanging ang Pangasinan ang may malawak na kapatagan. Ang Golpo ng Lingayen na tanyag na anyong tubig sa rehiyon ay may maliliit na pulo. Kabilang dito ang Hundred Islands.

Ang Lambak ng Cagayan o Rehiyon II ay nasa Hilagang Silangang Luzon na napapalibutan ng mga bulubundukin ng Sierra Madre sa silangan, Bulubundukin ng Cordillera sa kanluran, at Bulubundukin ng Caraballo sa timog. Ang rehiyon ay binubuo ng mga lambak, burol, bundok, at baybayin. Binabagtas ng Ilog Cagayan, ang pinakamahabang ilog sa bansa, ang gitna ng rehiyon at dumadaloy patungong Kipot ng Luzon sa hilaga. Ang lambak ay isang mahaba at mababang anyo ng lupa na nasa pagitan ng bundok o burol. Ang Lambak ng Cagayan ang pinakamalaking lambak sa bansa.

Isang bulubundukin ang Cordillera Administrative Region samantalang ang Rehiyon III ay isang malawak na kapatagan at itinuturing na pinakamalawak na kapatagan sa buong bansa. Ang Rehiyon IV–A at IV–B ay nasa Katimugang Luzon sa gawing kanluran ng Karagatang Pasipiko at silangan ng Dagat

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

84

LEGEND:

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

85

Kanlurang Pilipinas. Ang dalawang rehiyon ay binubuo ng mga kapatagan, bundok, burol, at bulkan. Samantala, mapulo ang mga lalawigan sa Rehiyon IV–B.

Tinatawag na tangway ang Rehiyon V o Rehiyong Bicol na halos napapalibutan ng tubig. Ang tangway ay anyo ng lupa na nakausli nang pahaba at napalilibutan ng tubig. May mga lambak, bundok, bulkan, at maliliit na pulo sa rehiyong ito.

Rehiyong KabisayaanNasa pagitan ng Dagat Visayas at Dagat Sulu ang Rehiyon

VI o Kanlurang Visayas. Malawak ang kapatagan nito na may mga burol at bundok. Sa mga lalawigan nito ay may nagdaraang mga ilog. Ang Rehiyon VII o Gitnang Visayas na nasa pagitan ng Silangang Visayas at Kanlurang Visayas ay mabundok at maburol ngunit may mga bahaging lambak at kapatagan. Nakaharap sa Karagatang Pasipiko ang Silangang Visayas o Rehiyon VIII. Maburol ang lalawigan ng Samar samantalang ang pulo ng Leyte ay may bahaging mabundok at may bahagi ring kapatagan.

Rehiyong MindanaoSa Mindanao, nasa Timog-kanlurang bahagi ng Pilipinas

ang lokasyonngRehiyon IXoTangwayngZamboanga. Isangmalaking tangway ang rehiyon at may malawak na kabundukan at kagubatan. Iba-ibanamanang anyong lupa saRehiyonXo Hilagang Mindanao. May malawak na kapatagan, talampas, makikitid at malalalim na lambak, at mga pulo ito. Ang talampas ay anyo ng lupa na mataas ngunit patag ang ibabaw nito.

May mga bahaging mabundok, may kapatagan, at may bulkanangRehiyonXIoRehiyongDavao.Itinuturingnamang“Kamalig ng Palay saMindanao” ang Rehiyon XII o GitnangMindanao. May mga bahaging mabundok, may kapatagan, at may bulkan ang rehiyong ito.

Matataas ang mga lugar sa CARAGA ngunit may mga lambak at kapatagan ding matatagpuan dito. Ang Autonomous Region in Muslim Mindanao ay may lalawigang pulo at may bahaging mabundok.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

86

Ang National Capital RegionAng National Capital Region na isang malawak na kapatagan

ang sentro ng pamahalaan, edukasyon, relihiyon, at industriya. Pinaliligiran ito ng lalawigan ng Bulacan sa hilaga, Rizal sa silangan, Cavite at Laguna sa timog, at Look ng Maynila sa kanluran.

GAWIN MO

Gawain ASagutin ang sumusunod na mga tanong:1. Ilarawan ang topograpiya ng bansa.2. Bakit mahalagang malaman ang topograpiya ng sariling

bansa?3. Kung ikaw ang papipiliin, saang bahagi o rehiyon sa bansa

mo nais manirahan? Bakit?

Gawain BTingnang muli ang mapa ng topograpiya ng bansa sa pahina 84. Paghambingin ang mga rehiyon ayon sa anyong lupa at anyong tubig ng mga ito. Punan ng sagot ang talahanayan. Gawin ito sa sagutang papel.

Mga Rehiyon Luzon Visayas MindanaoKilalang anyong lupaKilalang anyong tubig

Gawain CMagpangkat-pangkat ayon sa bilang ng mga rehiyon.Topograpiya ng mga rehiyon1. Iguhit sa manila paper ang mapa ng rehiyong nakatakda sa

inyong pangkat.2. Isulat ang pangalan ng mga bundok, burol, ilog, dagat, talon,

at iba pa sa tamang kinalalagyan nito sa mapa.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

87

3. Lagyan ng kaukulang simbolo para sa mga bundok, burol, ilog, dagat, talon, at iba pa.

4. Idikit sa nakalaang lugar ang inyong ginawang mapa ng topograpiya upang makita rin ng ibang pangkat.

5. Paghambingin ang mga ginawang mapa ng topograpiya ng kani-kaniyang rehiyon.

TANDAAN MO

• Ang topograpiya ay isang masusing pag-aaral ng anyo o hugis ng isang bansa. Ito ay pagsasalarawan ng pisikal na katangian gaya ng anyo o hugis ng isang lugar o rehiyon.

• Ang mga rehiyon sa bansa ay pinaghati-hati ayonsa pagkakatulad ng pisikal na kapaligiran o yaong magkakalapit ang kinaroroonan; pagkakaisa ng kultura; pagkakapareho ng wika, pagkain, paniniwala at tradisyon; at sa pinagkukunang yaman at gawaing pangkabuhayan o pagkakaugnay ng mga produkto at hanapbuhay.

• Sapamamagitanngpaghahatingito,higitnamapadadaliang ugnayang pampamahalaan ng bawat rehiyon sa isa’t isa at sa pambansang pamahalaan.

NATUTUHAN KO

I. Isulat sa sagutang papel ang rehiyon kung saan matatagpuan ang sumusunod na anyong lupa at anyong tubig.1. Bulkang Taal 6. Hundred Islands2. Talon ng Pagsanjan 7. Ilog Cagayan3. Bundok Banahaw 8. Lawa ng Taal4. Golpo ng Lingayen 9. Bulkang Mayon5. Lawa ng Laguna 10. Look ng Maynila

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

88

II. Piliin sa loob ng kahon ang tamang sagot sa mga tanong. Isulat sa sagutang papel ang sagot.

Bulkang Mayon Lambak ng Cagayan

Bundok Apo National Capital Region

BundokBanahaw RehiyonXII

Bundok Pulag Rehiyon II

Lambak Rehiyon III

Pangasinan Tangway

1. Anong lalawigan sa Rehiyon ng Ilocos ang may malawak na kapatagan?

2. Anong rehiyon ang itinuturing na pinakamalaking lambak sa buong bansa?

3. Saan matatagpuan ang pinakamalawak na kapatagan sa buong bansa?

4. Anong bundok ang naghihiwalay sa mga lalawigan ng Laguna at Quezon?

5. Ano ang tawag sa anyong lupa na nakausli nang pahaba at napapalibutan ng tubig?

6. Ano ang tawag sa anyong lupa na mahaba at mababa at nasa pagitan ng mga bundok o burol?

7. Ano ang itinuturing na pinakamataas na bundok sa Pilipinas?

8. Saang rehiyon matatagpuan ang Ilog Cagayan na pinakamahabang ilog sa buong Pilipinas?

9. Anong rehiyon ang binansagang “Kamalig ng Palay sa Mindanao?”

10. Aling rehiyon ang sentro ng pamahalaan, edukasyon, relihiyon, at industriya?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

89

ArAlin 12 Ang Populasyon ng Bawat Rehiyon

PANIMULA

Sa nakaraang aralin, natutuhan mo ang topograpiya ng bawat rehiyon. Napukaw rin ang iyong interes sa magagandang tanawin at pook-pasyalan na ipinagmamalaki ng bawat rehiyon at higit, ng ating bansa. Kapana-panabik ang mga paksang iyon kung saan naging instrumento ang mga tao sa lalo pang pag-unlad ng turismo sa ating bansa. Isa pang yaman na tatalakayin natin ay ang yamang tao na siyang lakas ng bawat rehiyon.

Gaano ba kalaki ang populasyon ng bawat rehiyon? Pag-aralan natin ito.

Sa araling ito, inaasahang:1. Matutukoy mo ang mga rehiyon at bilang ng populasyon

nito gamit ang demographic map2. Masasaliksik mo kung bakit may mga rehiyon na malaki

ang bilang ng populasyon at mayroon namang maliit

ALAMIN MO

Ano ang populasyon? Ano-anong rehiyon sa bansa ang may pinakamalaki at pinakamaliit na populasyon?

Ang populasyon ayon sa sosyolohiya ay katipunan ng mga tao. Tumutukoy ito sa bilang ng mga tao na naninirahan sa isang tiyak na lugar o rehiyon. Ang Pilipinas ay binubuo ng 17 rehiyon na may iba’t ibang bilang ng populasyon. Tingnan ang sumusunod na tsart.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

90

Rehiyon Populasyon (2010, milyon)

LUZONI – Rehiyon ng Ilocos 4.74II – Lambak ng Cagayan 3.23III – Gitnang Luzon 10.14IV-A – CALABARZON 12.61IV-B – MIMAROPA 2.73V – Rehiyon ng Bicol 5.41Cordillera Administrative Region 1.52National Capital Region 11.86

VISAYASVI – Kanlurang Visayas 7.09VII – Gitnang Visayas 6.78VIII – Silangang Visayas 4.09

MINDANAOIX – Tangway ng Zamboanga 3.40X – Hilagang Mindanao 4.28XI – Rehiyon ng Davao 4.45XII – SOCCSKSARGEN 4.10XIII – Caraga 2.42Autonomous Region in Muslim Mindanao 3.25

Ang rehiyon ng CALABARZON o Rehiyon IV–A na may sukat lamang na 16 386 kilometro kuwadrado (Ang isang kilometro kuwadrado ay katumbas ng isang kuwadrado na may habang isang kilometro bawat gilid.) ang may pinakamalaking bilang ng naninirahan. Pumapangalawa ang National Capital Region na may sukat na 638.55 kilometro kuwadrado, samantalang ang Cordillera Administrative Region na may sukat na 18 294 kilometro kuwadrado ang may pinakamaliit na bilang ng naninirahan. Pumapangalawa sa may pinakamaliit na bilang ang Caraga na may sukat na 21 471 kilometro kuwadrado. Sa madaling salita, hindi batayan ang laki ng sukat o lawak ng isang lugar ng laki ng populasyon.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

91

Ang pangunahing salik na nakaaapekto sa paglaki ng populasyon ng isang lugar ay ang oportunidad sa hanapbuhay at edukasyon katulad ng NCR. Matatagpuan sa NCR ang sentro ng komersiyo ng bansa. Marami rin ang naniniwala na ang magandang edukasyon ay nasa Kalakhang Maynila, dahil marami ang maaaring pagkunan ng mga impormasyon na magagamit sa mga pagsasaliksik. Kung titingnan sa mapa at sa tsart, mapapansin na ang CALABARZON at Gitnang Luzon ay ang mga rehiyon na pinakamalapit sa NCR kaya ang mga ito rin ang may malalaking populasyon maliban sa mga pagkakakitaan at hanapbuhay na mayroon sa mga lugar na ito.

GAWIN MO

Gawain AMagtala ng tiglilimang rehiyon ayon sa hinihingi. Tukuyin ang pangunahing pangkat ng pulo na kinabibilangan nito.

Unang Limang Rehiyon na may Pinakamalaking

Populasyon

Pangkat ng Pulo na

Kabilang ito

Unang Limang Rehiyon na may Pinakamaliit na

Populasyon

Pangkat ng Pulo na

Kabilang ito

1. 1.2. 2.3. 3.4. 4.5. 5.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

92

Gawain BMagpangkat-pangkat sa lima. Ihambing ang mga rehiyon na nakatakda sa inyong pangkat ayon sa populasyon, lawak, at kinarooonan nito. Ilahad sa klase. Sundan ang halimbawa sa ibaba.

Rehiyon Rehiyonpopulasyon

lawakkinaroroonan

Pangkat 1 – CALABARZON – NCRPangkat 2 – Rehiyon ng Bicol – Rehiyon ng IlocosPangkat 3 – Kanlurang Visayas – Silangang VisayasPangkat 4 – tangway ng Zamboanga – CaragaPangkat 5 – Hilagang Mindanao – Autonomous Region in Muslim Mindanao

TANDAAN MO

• Ang populasyon ay katipunan ng mga tao o tumutukoy sa dami ng tao na naninirahan sa isang tiyak na lugar.

• Ang Pilipinas ay binubuo ng 17 rehiyon namay iba’tibang bilang o dami ng naninirahan.

• Bataysasensusng2010,angCALABARZONangmaypinakamalaking bilang ng naninirahan at ang CAR ang may pinakamaliit na populasyon.

• Ang NCR na isa sa may pinakamaliit na sukat aypumapangalawa sa may pinakamalaking populasyon.

• Pagkakataon sa hanapbuhay at edukasyon ang mgapangunahing salik na nakaaapekto sa paglaki ng populasyon.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

93

NATUTUHAN KO

I. Maramihang Pagpili. Suriin at sagutin ang mga tanong. Isulat ang sagot sa sagutang papel.1. Aling rehiyon ang may pinakamaraming naninirahan?

A. CALABARZON C. Kanlurang VisayasB. Gitnang Luzon D. National Capital Region

2. Aling rehiyon ang may pinakamaliit na bilang ng naninirahan?A. ARMM C. CaragaB. CAR D. MIMAROPA

3. Alin sa sumusunod na mga pangunahing pangkat ng pulo ang may pinakamalaking populasyon?A. Luzon C. PalawanB. Mindanao D. Visayas

4. Ilan ang bilang ng populasyon sa National Capital Region?A. 11.08 milyon C. 18.01 milyonB. 11.80 milyon D. 18.10 milyon

5. Bakit marami ang naninirahan sa NCR?A. Dahil maraming oportunidad o pagkakataon dito

upang makapag-aral at kumitaB. Dahil maraming naggagandahang gusali ritoC. Dahil nasa sentro ito ng bansaD. Dahil makabago ito

II. Pagsunod-sunurin ang mga rehiyon ayon sa bilang o dami ng populasyon. Lagyan ng bilang 1 ang pinakamaliit at 5 ang pinakamalaki. Isulat ang sagot sa sagutang papel.

_____ Silangang Visayas _____ Rehiyon ng Ilocos _____ Tangway ng Zamboanga _____ Rehiyon ng Bicol _____ Gitnang Visayas

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

94

III. Unawain at sagutin ang kalagayan sa ibaba. Gawing gabay ang rubric sa pagsagot. Isulat ang paliwanag sa sagutang papel.

Ang patuloy na paglobo o pagtaas ng populasyon sa ating bansa ay ikinababahala na ng maraming tao. Kailan nagiging suliranin ang paglaki ng populasyon sa isang lugar? Ipaliwanag ang iyong sagot.

Pamantayan 3 2 1 IskorNilalaman/ Pagkamakatoto-hanan (2 puntos)

Punong-puno ng mga ideya at maka-totohanan (6)

Maganda ang ideya ngunit hindi maka-totohanan (4)

Nagbanggit ng isang ideya ngunit hindi maka-totohanan (2)

Organisasyon (1 puntos)

Napakaayos ng pagka-kalahad (3)

Maayos ang pagkakalahad (2)

Magulo ang pagkakalahad (1)

Kabuuang Puntos = 9

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

95

ArAlin 13 Ang Pilipinas bilang Bahagi ngPacificRingofFire

PANIMULA

Sa nakaraang aralin, natutuhan mo ang kahulugan ng populasyon at dami nito sa bawat rehiyon. Nalinang din ang iyong kakayahan sa pananaliksik at paghahambing ng mga rehiyon kaugnay ng dami ng populasyon sa pamamagitan ng tsart ng populasyon. Nabanggit din sa mga naunang aralin ang angking kagandahan ng Pilipinas dahil sa lokasyon nito na nakahihikayat sa mga lokal at dayuhang turista.

Gaano nga ba kaganda ang lokasyon o kinalalagyan ng Pilipinas? Kaya mo bang matukoy ang ating bansa sa mapa ng mundo?

Sa araling ito, inaasahang:1. Mailalarawan mo ang lokasyon o kinalalagyan ng Pilipinas

sa mapa ng mundo2. Matutukoy mo ang implikasyon ng pagiging bahagi ng bansa

sa Pacific Ring of Fire3. Matutukoy mo ang mga lugar sa bansa na sensitibo sa

panganib4. Magagawa mo ang maagap at wastong pagtugon sa mga

panganib

ALAMIN MO

Ano ang mapa ng mundo? Paano mo ilalarawan ang lokasyon ng Pilipinas sa mapa ng mundo?

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

96

Ang mapa ng mundo ay ang pagkakalatag ng bahagi ng ibabaw ng mundo kung saan makikita ang mga katubigan at kalupaan kasama na ang mga bansa ng bawat kontinente. Tingnan ang larawan ng mapa ng mundo.

http://funny.picsource.biz/63155-world-map-political-map-of-the-world

Nabanggit na sa mga unang aralin na ang Pilipinas ay isang arkipelago na bahagi ng kontinente ng Asya, ang Timog-silangang Asya, at matatagpuan sa pagitan ng 4°23' at 21°25' Hilagang Latitud at sa pagitan ng 116° at 127° Silangang Longhitud. Ito ay matatagpuan sa bahaging kanluran ng Karagatang Pasipiko. Ang lokasyong ito rin ay kilala bilang Pacific Ring of Fire o Circum-Pacific Belt. Ano ba ang Pacific Ring of Fire?

Ang Pacific Ring of Fire ay isang lugar o rehiyon kung saan nakalatag ang maraming aktibong bulkan at kung saan nagaganap ang madalas na mga paglindol. Ano kaya ang maaaring maging implikasyon nito sa tao o mamamayan, likas na yaman, at teritoryo? Tingnan ang mapa sa kabilang pahina.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

97

http://www.worldatlas.com/aatlas/infopage/ringfire.htm

Pansinin ang lokasyon ng Pilipinas. Halos ang buong bansa ay bahagi ng Pacific Ring of Fire. Ayon sa Philippine Institute of Volcanology and Seismology (PHIVOLCS), ang ahensiya ng pamahalaan na namamahala sa mga pagkilos ng mga bulkan sa bansa, may humigit-kumulang 22 aktibong bulkan sa Pilipinas.

May positibo at negatibong implikasyon ang pagiging bahagi ng Pilipinas sa Pacific Ring of Fire.

Mga Implikasyon

Positibo NegatiboTao o Mamamayan• Pagigingresilientomatatag

LikasnaYaman• Naghahatidngmayamanglupa

namainamsaagrikultura

Teritoryo• Nagtataglaynglikasonatural

naharang

Tao o Mamamayan• Bantasabuhayatari-arian

LikasnaYaman• Pagkawasakopagkasirang

kalikasan

Teritoryo• Kailangangilikasangmga

taongnakatiramalapitsabulkansatuwingmagbabadyaitongpagsabog.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

98

Lokasyon ng mga Aktibong Bulkan sa Pilipinas

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

99

Ang halos buong bansa ay maaaring makaranas ng landslide dulot ng mga paglindol. Upang maiwasan ang sakunang dulot nito, makabubuti na makibahagi sa earthquake drill na isinasagawa ng Disaster Risk Reduction and Management Council (DRRMC) sa mga paaralan. Sa ganitong pagkakataon, tandaan ang sumusunod:

Kung ikaw ay nasa:Loob ng paaralan o gusali• Duck, cover, and hold.• Manatiliritohanggang

matapos ang pagyanig.• Pagkatapos,lumabas

at pumunta sa ligtas na lugar. Maging kalmado at huwag mag-panic.

Labas ng paaralan o gusali• Lumayosamgapuno,

linya ng koryente, poste, o iba pang konkretong estruktura.

• Umalissamgalugarna mataas na maaaring maapektuhan ng landslide o pagguho ng lupa.

Kung malapit ka sa tabing-dagat, lumikas sa mataas na lugar dahil maaaring magkaroon ng tsunami.

Ang tsunami ay epekto ng nagaganap na paglindol. Ito ay ang madalas na pagtaas ng tubig sa normal na lebel. Ang sumusunod na mapa ay nagpapakita ng mga lugar na may panganib ng tsunami.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

100

Pansinin ang mga lalawigan na may panganib sa tsunami. Ano ang mga lalawigang ito? Ang mga lugar na nasa bahaging baybayin o tabing-dagat ay napakamapanganib sa ganitong pagkakataon kaya makabubuti na laging makinig, manood, o magbasa ng balita. Alamin ang Tsunami Alert Level.

Panganib sa Tsunami:

MataasMababaKatamtaman

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

101

Tsunami Banta sa Pilipinas

Rekomendang Gawain

0 Maynamumuongmalakasnapaglindol (1)walangtsunami (2)maytsunamingunithindimakaaabotsaPilipinas

Hindikailanganglumikas

1–Maghanda(Ready)

MalakiangposibilidadngbantasaPilipinas

Angmgakomunidadmalapitsatabing-dagataykailangangmagingalertosaposiblengpaglikas.

2–Magmanman (Watch/Observe)

Maaaringmaranasanangbahagyangunossadagat.

Magingalertosakakaibangtaasngtubigoalon.Lumayosadagat.

3 – UMALIS (GO) Mapaminsalaangnamumuongtsunaminamakaaapektosabansa

Kinakailanganangmadaliangpaglikas.

Ang storm surge ay ang hindi pangkaraniwang pagtaas ng tubig sa dagat o karagatan dulot ng lakas ng hanging dala ng bagyo. Isang halimbawa nito ang Bagyong Yolanda noong Nobyembre 9, 2013 na nagdulot ng malaking pinsala sa Kabisayaan lalong-lalo na sa Leyte at Samar. Nagkaroon din ng banta ng storm surge sa bahagi ng lalawigan ng Quezon dala ng bagyong Glenda at sa Samar at Leyte uli ng bagyong Ruby. Sa ganitong pagkakataon kailangang:• Gumawangplanongpaglikas.• Lumikassamataasnalugar.• Lumayosamgalugarmalapitsatabing-dagat.• Tumutok sa radyo at telebisyon upang alamin ang mga

babala ng bagyo.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

102

Tingnan ang mga babala ng bagyo sa ibaba.

Mga Babala ng Bagyo

Signal No. 1• Ang bilis ng hangin ay hindi lalampas

sa 60 kph at inaasahan sa loob ng 36 na oras.

• Makibalitaatmagingalertosamaaaringpagbabago ng posisyon, direksiyon, at bilis ng pagkilos ng bagyo.

• Tiyakinangseguridadatkaligtasannginyong tahanan sakaling lumakas ang bagyo.

Signal No. 2• Angbilisnghanginaynasa61hanggang

100 kph at inaasahan sa loob ng 24 na oras.

• Ipinagbabawal na ang paglalayag ngmga sasakyang pandagat at paglipad ng mga sasakyang panghimpapawid.

• Manatilisaloobngbahay.

Signal No. 3• Angbilisnghanginaynasa101hanggang

185 kph at inaasahan sa loob ng 18 oras.• Ang mga nasa mabababang lugar ay

kailangang lumikas sa matataas na lugar.

• Lumayosatabing-dagatatmgalugarnamalapit sa ilog.

Signal No. 4• Ang bilis ng hangin aymahigit sa 185

kph at inaasahan sa loob ng 12 oras.• Manatilisaligtasnalugarosaevacuation

centers.• Lahatngmgaoutdoor na gawain at mga

paglalakbay ay dapat kanselahin.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

103

Mga Lugar na may Panganib ng Pagbaha at Bagyo

Baha

Bagyo

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

104

Ang hazard map sa pahina 103 ay nagpapakita ng mga lugar na panganib sa baha, bagyo, at storm surge. Kung papansinin, ang mga lugar na panganib sa bagyo ay ang mga lugar na nasa baybayin sa iba’t ibang bahagi ng bansa samantalang ang mga lugar na panganib sa pagbaha ay karaniwang matatagpuan sa gitna ng kapuluan. Ito ay ang mabababang lugar.

Ayon sa PAGASA, ang ahensiya ng pamahalaan na nangangasiwa sa mga paparating na bagyo at ibang kondisyon o kalagayan ng panahon, humigit-kumulang sa 20 bagyo ang dumaraan sa bansa bawat taon.

GAWIN MO

Gawain APunan ng angkop na salita ang bawat patlang upang mabuo ang diwa ng talata.

Ang Pilipinas ay isang __________ na nakalatag sa bahaging __________ ng Karagatang Pasipiko. Ito rin ay matatagpuan sa rehiyon ng __________. Napakaganda ng lokasyon nito pagdating sa turismo ngunit ang higit na kinatatakutan ay ang pagiging bahagi nito ng __________ dahil sa pagiging aktibo ng mga bulkan na nakalatag dito. Gayunpaman, higit pa rin akong nagpapasalamat dahil __________.

Gawain BMagpangkat-pangkat. Talakayin ang maaaring maging impli-kasyon sa tao o mamamayan, likas na yaman, at teritoryo ng pagiging bahagi ng Pilipinas sa Pacific Ring of Fire. Pagkatapos, magbigay ng sariling opinyon hinggil dito. Iulat sa klase.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

105

Implikasyon sa Bunga ng Aming Pananaliksik

Opinyon ng Aming Pangkat

Tao/MamamayanLikas na YamanTeritoryo

Gawain C Magpakita ng pagsasadula ng mga nararapat gawin sakaling maranasan ang mga kalamidad.Unang Pangkat – BagyoIkalawang Pangkat – Lindol Ikatlong Pangkat – Storm SurgeIkaapat na Pangkat – Baha

• AngPilipinasaymatatagpuansaTimog-silangangAsya.Ang eksaktong lokasyon nito ay nasa pagitan ng 4°23' at 21°25' Hilagang Latitud at sa pagitan ng 116° at 127° Silangang Longhitud.

• AngPilipinasaynasabahagingkanluranngKaragatangPasipiko. Ito ay bahagi ng Pacific Ring of Fire.

• AngPacific Ring of Fire o Circum-Pacific Belt ay isang lugar o rehiyon kung saan nakalatag ang maraming aktibong bulkan at kung saan nagaganap ang madalas na mga paglindol.

• AngpagigingbahagingPilipinassaPacific Ring of Fire ay may malaking implikasyon sa mga tao o lugar na ito, likas na yaman, at teritoryo.

• AyonsaPHIVOLCS,mayhumigit-kumulang22aktibongbulkan sa ating bansa.

• Mahalagaangpagsasagawangearthquake drill sa mga paaralan at iba pang ahensiya o institusyon.

TANDAAN MO

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

106

• Anghazard map ay mapang nagpapakita ng mga lugar na panganib sa mga kalamidad.

• Ang storm surge ay hindi pangkaraniwang pagtaas ng tubig sa dagat o karagatan dulot ng lakas ng hanging dala ng bagyo.

• Angtsunami ay epekto ng nagaganap na paglindol. Ito ay ang higit sa normal na lebel ng pagtaas ng tubig sa dagat o karagatan.

• Mahalagangmalaman ang tsunami alert level at mga babala ng bagyo upang mapaghandaan ang paglikas o ano mang aksiyon na dapat gawin.

• Ang mga lugar na madalas daanan ng bagyo at mayposibilidad sa storm surge ay kaniwang mga lugar sa baybayin.

• Ang DRRMC ang ahensiya na nangangasiwa sa mgapagsasanay para sa kaligtasan ng bawat mamamayan.

NATUTUHAN KO

I. Tukuyin at isulat sa sagutang papel ang hinihingi sa bawat bilang. ____ 1. Tumutukoy sa lugar o bahagi ng mundo kung saan

nakalatag ang maraming aktibong bulkan at kung saan nagaganap ang madalas na mga paglindol.

____ 2. Ang ahensiya ng pamahalaan na namamahala sa mga pagkilos ng mga bulkan.

____ 3. Tumutukoy sa babala ng bagyo kung saan ang bilis ng hangin ay mahigit sa 185 kph at inaasahan sa loob ng 12 oras.

____ 4. Bahagi ng bansa na panganib sa mga bagyo.____ 5. Kahulugan ng akronim na PAGASA.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

107

II. Tukuyin ang nararapat gawin sa sumusunod na sitwasyon sa inyong lugar. Isulat ang sagot sa sagutang papel.

Sitwasyon Nararapat GawinBabalangbagyobilang3Tsunami alert level 1LumilindolsapaaralanSobrang lakas ng ulan na maaaringmagdulotngpagbaha

III. Suriin ang sitwasyon. Isulat ang sagot sa notbuk. Isang suliranin sa inyong lalawigan ang madalas na

kalamidad. Ikaw ay alkalde ng inyong bayan at bilang pinuno, gagawa ka ng mga hakbang o proyekto upang maiwasan ang hindi magandang epekto nito at matiyak ang kaligtasan ng iyong mga kababayan. Sa paggawa nito, isaalang-alang ang kakayahan ng iyong bayan na matustusan ang proyektong ito. Pumili ng isang kalamidad na gagawan mo ng hakbang o proyekto.A. Bagyo, baha, at storm surgeB. Lindol, landslide, at tsunami

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

108

ArAlin 14 Kahalagahan ng Katangiang Pisikal sa Pag-unlad ng Bansa

PANIMULA

Sa nakaraang aralin, natutuhan mo na ang kalagayan ng Pilipinas bilang bahagi ng Pacific Ring of Fire, ang kalagayan nito sa Karagatang Pasipiko, at ang pagiging arkipelago nito ay nagdudulot ng maraming pagkabahala. Ngunit, napaunlad nito ang katatagan ng maraming Pilipino lalo na sa mga lugar na madalas makaranas ng kalamidad. Upang maging ligtas sa anumang kapahamakan, kailangang laging maging handa at alerto.

Gaano nga ba kahalaga ang pagiging isang kapuluan ng Pilipinas? Paano nakatutulong sa pag-unlad ng isang bansa ang mga katangiang pisikal nito?

Sa araling ito, inaasahang:1. Maiisa-isa mo ang mga katangiang pisikal ng bansa2. Maiuugnay mo ang kahalagahan ng katangiang pisikal sa

pag-unlad ng bansa

ALAMIN MO

Ano-ano ang katangiang pisikal ng bansa na maaari mong ipagmalaki?

Ang Pilipinas ay isang arkipelago. Ang arkipelago ay isang anyong lupa na binubuo ng malalaki at maliliit na mga pulo. Ang pagiging arkipelago ng bansa ay may malaking pakinabang sa pag-unlad ng bansa. May malalawak na kapatagan kung saan matatagpuan ang malalaking taniman ng palay at iba pang produkto katulad ng tubo at mais; mahahabang bulubundukin na nagsisilbing panangga sa mga bagyong dumarating; nakabibighaning mga bulubundukin, at bulkan na bagaman may panganib ay nagsisilbing pasyalan; napakagagandang

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

109

dalampasigan na nagbibigay saya lalo na sa panahon ng tag-init; nakahihikayat na mga ilog, lawa, at talon; at malalaki at maliliit na mga pulo.

Ang pagiging masagana ng bansa sa mga katangiang ito ay nagbibigay ng malaking pakinabang sa kaunlaran ng pamahalaan. Sa paanong paraan kaya?

TurismoTunay na maipagmamalaki ang turismo sa bansa. Bilang

mga Pilipino, makiisa tayo sa mga programa ng bansa sa turismo. Ayon sa datos ng Kagawaran ng Turismo, tumaas ng 15 bahagdan ang kinita ng bansa sa taong 2013 kung ihahambing sa taong 2012. Maraming dayuhan ang nahikayat dumayo sa Pilipinas dahil sa likas na kagandahan nito. Ipinakikita sa tsart na mula sa taong 2010 hanggang 2014 ay patuloy na dumarami ang pumapasok na mga turista mula sa iba’t ibang bansa kasabay rin ng pagdami ng mga lokal na turista.

http://ffemagazine.com/its-more-fun-in-the-philippines-tourism

International Arrivals (January–May)

20142013201220112010

2,061,1352,011,5201,819,7811,609,6511,436,735

Sources of Data: A/D Cards & Shipping Manifests

Napasigla rin ng pagiging mayaman sa katubigan ang iba’t ibang maaaring pagkakitaan katulad ng pangingisda, pagbabangka, at pagbibiyahe.

Sa pamamagitan ng mga sasakyang pandagat, napaunlad ang turismo at kalakalan. Ang RORO (Roll on, Roll off) ay higit na nakatulong sa pagbibiyahe ng mga produkto mula sa iba-ibang lalawigan.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

110

Ang iba’t ibang anyong lupa ay nagkaroon ng iba’t ibang pakinabang na naging kaagapay sa pagsulong ng kaunlaran. Ilan sa mga ito ay pagsasaka at transportasyon sa kapatagan.

Malaki ang naidulot sa bansa ng pagiging mayaman nito sa katangiang pisikal hindi lamang sa mga mapagkakakitaan ngunit higit sa lahat, napaunlad nito ang ugaling Pilipino gaya ng pagiging matatag at determinado, masipag, may pagkakaisa at pagtutulungan, may malasakit sa kapuwa, at may takot sa Diyos.

http://www.worldfishcenter.org/ http://www.euronews.com/

http://www.funphilippines.net/boracay/index http://traveltips.usatoday.com/

http://www.philstar.com/ http://www.mb.com.ph/harvesting-lettuce-in-benguet/

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

111

GAWIN MO

Gawain ASumulat ng isang islogan na nagsasaad ng kahalagahan ng mga katangiang pisikal ng bansa sa pag-unlad nito.

Gawain BMagpangkat-pangkat sa apat na grupo. Gumawa ng isang patalastas na naghahayag ng panghihikayat upang lalo pang dayuhin ng mga turista ang iba’t ibang lugar sa Pilipinas. Maaari itong i-upload sa pamamaitan ng social media gaya ng Facebook.

• AngPilipinasayisangkapuluan.• Ang arkipelago ay isang anyong lupa na binubuo ng

malalaki at maliliit na mga pulo.• Binubuo ang bansa ng malalawak na kapatagan,

mahahabang bulubundukin, nakabibighaning mga kabun-dukan at bulkan, napakagandang mga dalampasigan, nakahihikayat na mga ilog at talon, at malalaki at maliliit na mga pulo.

• Malakiangpakinabangngbansasaturismonito.• Maraming magagandang tanawing dulot ng katangiang

pisikal ng bansa ang dinarayo ng mga turista mula sa iba’t ibang bansa gayundin ng mga lokal na turista.

TANDAAN MO

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

112

NATUTUHAN KO

I. Tukuyin ang mga larawan sa ibaba. Hanapin sa kahon at isulat sa sagutang papel ang tamang sagot.

Mayon Volcano Underground RiverPagsanjan Falls Bangui windmillsBanawe Rice Terraces

1.

2. 4.

http://www.gopalawan.travel/

http://tour2philippines.blogspot.com/

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

113

3.

4.

5.

http://www.elforo.com/

http://tourism-philippines.com/ilocos-norte/

https://knoji.com/the-cagsawa-church-ruins

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

114

II. Ibigay ang kahalagahan ng sumusunod na mga katangiang pisikal sa pag-unlad ng bansa. Isulat ang sagot sa sagutang papel.

Katangiang Pisikal KahalagahanBulubundukinDalampasiganBulkanTalonKapatagan

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

406

Talahuluganan

A

ahensiya – sangay ng pribado at pampublikong tanggapan/opisina.

altitud – kataasan ng isang lugar.

arkipelago – tumutukoy sa pangkat ng mga pulo, tinatawag din itong kapuluan.

B

batid – alam.

bukal – anyong tubig na nagmumula sa ilalim ng lupa.

bulkan – mataas na bahaging lupa na may bunganga sa tuktok.

bundok – mataas na bahagi ng anyong lupa; pinakamataas na anyong lupa.

burol – mataas na lupa na mas mababa sa bundok; pabilog ang itaas nito.

C

climate change – hindi pangkaraniwang pangyayari sa kalikasan na maaaring makapagpabago sa komposisyon ng atmospera.

curfew – uri ng ordinansa na naglilimita ng oras ng pamamalagi sa labas ng lansangan.

D

dagat – bahagi ng karagatan.

dayuhan – banyaga/mga bagong dating sa lugar o bayan; tawag sa mga tao na hindi Pilipino o may ibang nasyonalidad.

delegasyon – pangkat ng mga delegado upang katawanin ang isang pangkat (na pampulitika o panlipunan) sa isang kalipunan o pagtitipon.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

407

demographic map – mapang pampopulasyon.

Department of Environment and Natural Resources – isang ahensiya o departamento ng pamahalaan na nangangasiwa at nag-aalaga sa kapakanan ng kalikasan at mga likas yaman ng bansa.

di-materyal na kultura – ang mga kaugalian, tradisyon, panitikan, musika, sayaw, paniniwala at relihiyon, pamahalaan at hanapbuhay ay sumasaklaw sa di-materyal na kultura. Ang mga itoaynagpasalin-salinsaiba’tibangpanahon.

diskriminasyon – pagtatangi, di parehong pakikitungo.

dual citizenship – ang mga dating mamamayang Pilipino na naging mamamayan ng ibang bansa sa pamamagitan ng naturalisasyon ay muling naging mamamayang Pilipino.

E

ehekutibo – tagapagpaganap, tagapangasiwa.

eksplorasyon – pagsisiyasat sa mga pook o lugar na hindi pa alam, pagsasaliksik, pagtuklas.

epekto – naging bunga at sanhi ng mga pangyayari.

estero – bahagi ng bunganga ng ilog na tagpuan ng agos at dagat, kanal.

expatriation – Itinakwil ang kaniyang pagkamamamayan at nag-angkin ng pagkamamamayan ng ibang bansa.

G

global warming – lubhang pag-init ng atmospera dulot ng mga makabagong makinarya na ginagamit sa mga pabrika na nagbubuga ng mga usok na nagiging dahilan ng pagkasira ng ozone layer.

golpo – bahagi ng karagatan na karaniwang nasa bukana ng dagat.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

408

H

hanging amihan – malamig na hanging buhat sa hilagang-silangan.

hanging habagat – hanging mainit buhat sa timog-kanluran.

hanging monsoon – paiba-ibang direksiyon ng ihip ng hangin batay sa kung saang lokasyon mas mainit o malamig.

hazard map – mapang nagpapakita ng mga lugar na may panganib sa kalamidad tulad ng lindol, bagyo, baha, tsunami, pagguho ng lupa.

I

illegal logging – bawal at walang habas na pagputol ng mga puno

ilog – mahaba at paliko-likong anyong tubig na tumutuloy sa dagat.

impluwensiya – pagtulad o paggaya sa mga bagay o gawi ng mga dayuhan.

industriyalisasyon – pagbabago at pag-unlad ng lugar at kapaligiran.

informal settler – sinumang naninirahan sa isang bahay o pook nang walang pahintulot o hindi niya dapat tirhan.

irigasyon – pagpapalabas ng tubig sa mga lupaing taniman sa pamamagitan ng mga ginawang kanal o patubig.

J

Jus sanguinis – pagkamamamayan na naaayon sa dugo o pagkamamamayan ng kaniyang mga magulang o isa man sa kanila.

Jus soli – pagkamamamayan na naaayon sa lugar ng kaniyang kapanganakan anuman ang pagkamamamayan ng kaniyang mga magulang.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

409

K

kakayahan – taglay na abilidad o kagalingan sa pamumuno.

kalakal – bagay na ibinibenta, ipinapalit, at iniluluwas sa loob at labas ng bansa.

kalamidad – kapahamakan.

kapaligiran – kabuuan ng mga kondisyon na pumapaligid at nakaiimpluwensiya sa isang organismo (Agno).

kapatagan – malawak at patag na lupang sakahan; malawak na lupain na patag at mababa.

kapayapaan – pagpapanatili ng katahimikan at kaayusan ng bansa.

karagatan – pinakamalalim, pinakamalawak, at pinakamalaki sa lahat ng anyong tubig.

karapatan – anumang bagay o mga paglilingkod na tinatamasa dapat tamasahin ng isang tao na naaayon sa batas; mga kapakinabangan o pribilehiyo na tinatamasa ng bawat kasapi.

karapatan ng nasasakdal – Ito ang mga karapatang nangangalaga sa nasasakdal sa anumang kasalanan upang mabigyan ang mga ito ng makatarungang paglilitis.

karapatang politikal – Ito ay mga karapatang nauukol sa ugnayan ng mamamayan sa pamahalaan.

karapatang panlipunan at pangkabuhayan – Ito ay mga karapatang nakatutulong sa pangangalaga ng kapakanan at kabuhayan ng mga mamamayan.

karapatang sibil – mga karapatang nauukol sa pagtamasa ng mga mamamayan ng kapayapaan at kaligayahan sa buhay.

kipot – makipot na anyong tubig na nagdurugtong sa dalawang malaking anyong tubig.

komentaryo – paglalahad ng kuro-kuro, puna, o opinyon.

kooperatiba – samahang pangkalakal na itinatag ng lima o higit pang kasapi na ginagamitan ng puhunan ng bawat kasapi at nagbabalik ng tubo sa puhunan o pinamili.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

410

kultura – paraan ng pamumuhay ng isang pangkat ng mga tao sa isang lugar; nagbibigay ng pagkakakilanlan ng isang mamamayan.

L

lambak – patag na lupa sa pagitan ng mga bundok.

lawa – anyong tubig na halos napapaligiran ng lupa.

libelo – paninirang-puri.

likas kayang pag-unlad – pagtungo sa pangangailangan at aspirasyon ng mga tao nang hindi kinukompormiso ang abilidad ng susunod na henerasyon na makamit ang kanilang pangangailangan.

likas na karapatan – karapatang ipinagkaloob ng Diyos sa tao upang makapamuhay nang matiwasay at maligaya.

likas na yaman – mga pananim, hayop, halaman, at iba pang pinagkukunang yaman na makikita sa mga anyong-lupa at anyong-tubig.

lipunan–binubuongiba’tibangkasapi.

liriko – pagpapahayag ng damdamin at emosyon.

lisensiya – kapahintulutan o laya sa paggawa ng anuman na nakukuha sa mga awtoridad upang maisagawa ang isang negosyo, propesyon, o iba pang gawain.

look – bahagi ng dagat na nakapasok sa baybayin nito.

M

magsasaka – isang taong nagsasaka sa bukid o bahagi ng anyong lupa.

makabuluhan – may saysay.

mangingisda – isang taong nangingisda sa mga bahagi ng anyong tubig.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

411

mapagkawanggawa – matulungin sa kapuwa/walang pinipiling tutulungan.

maritime – insular; tumutukoy sa mga katubigang nakapaligid sa isang bansa.

masusi – matagal na pinag-iisipan ang mga plano o mga gagawin.

materyal na kultura – kinabibilangan ng mga bagay na pisikal o nakikita tulad ng pagkain, kauotan, tirahan, alahas, gusali, at mga kasangkapan.

medical mission – pangkat ng mga doktor, nars at iba pang volunteer na sama-samang naglunsad ng tulong medikal lalo sa mahihirap na mamamayan.

minimithi – pinapangarap na maabot at mapagtagumpayan.

modernisasyon – pagkamakabago.

mouse deer – pilandok.

mungkahi – isang pag-aanyaya sa taong gusto mong magkaroon ng isang mabuti at tamang gawain.

N

nasasakdal – inirereklamo.

natatangi – naiiba, nabubukod, o pambihira.

naturalisadong mamamayan – mga dayuhan na naging mamamayang Pilipino dahil sa proseso ng naturalisasyon.

naturalisasyon – ay isang legal na paraan kung saan ang isang dayuhan na nais maging mamamayan ng isang bansa ay sasailalim sa isang proseso sa korte o hukuman.

negosyante – nagbebenta ng iba-ibang produkto o serbisyo.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

412

P

Pacific Ring of Fire – lugar o bahagi ng Karagatang Pasipiko kung saan nakalatag ang mga aktibong bulkan; kilala rin sa tawag na Circum-Pacific Belt.

pag-aangkat – pagbili ng produkto mula sa ibang bansa.

Philippine Atmospheric, Geophysical, Astronomical and Scientific Administration (PAGASA) – ahensiya ng pamahalaan na nangangasiwa sa mga paparating na bagyo at iba pang kondisyon o kalagayan ng panahon.

pagbaha at pagguho ng lupa – epekto ng pagpuputol ng mga malalaking punongkahoy lalo sa kabundukan.

pagkakaingin – paglilinis o paghahawan ng bahagi ng gubat o bundok sa pamamagitan ng pagsunog.

pagkakakilanlan – isang proseso ng pagyari at pagbibigay-kahulugan na nagmumula sa kagustuhang mapaiba.

pagkamamamayan – pagiging kasapi o miyembro ng isang bansa ayon sa itinatakda ng batas.

pagpupuslit – lihim na pagpapasok o paglabas ng mga produkto sa bansa.

pagsulong – pag-unlad.

pamanang pook – mga antigong estruktura at kagamitan.

pananagutan – dapat gawin ng isang sektor o tao para sa kaniyang sarili at para sa kaniyang bayan.

pandaka pygmaea – tabios; isa sa pinakamaliit na isda sa buong mundo.

pangkat etniko – grupo ng mga tao na may iisa at sariling kultura na tatak ng kanilang pagkakakilanlan.

payapa – tahimik.

Philippine eagle – agila na kulay tsokolate at abo; matatagpuan sa Pilipinas.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

413

PHIVOLCS – ahensya ng pamahalaan na namamahala sa mga pagkilos ng mga bulkan sa bansa.

pigeon luzon heart – kalapating may kulay pulang hugis puso sa may dibdib nito.

polusyon – pagdumi ng hangin, tubig, o kapaligiran dahil sa maling paggamit o pag-aabuso ng mga likas na yaman.

populasyon – tumutukoy sa bilang ng mga taong naninirahan sa isang tiyak na lugar.

produkto – bagay na ipinoprodyus o nililikha ng kalikasan, industriya o sining (Agno).

R

recycle – muling paggamit ng mga luma o patapong bagay upang mapakinabangan pa.

reduce – pagbabawas ng mga basura sa paligid.

rehabilitasyon – pagbabagong-tatag, pagbabagong-buhay.

responsibilidad – tungkuling nakaatang sa isang tao o pangkat.

reuse – muling paggamit o pagkumpuni sa mga patapong bagay na maaari pang pakinabangan.

S

sagisag – nagbibigay ng kahulugan sa mga natatanging mga pananda; simbolo.

Saluag Island – pinakadulong pulo sa gawing timog ng bansa.

sanitasyon – kalinisan, kalusugan.

sariling produkto – mga bagay o kalakal na gawa sa sariling bansa.

seguridad – proteksiyon.

simbolo – panandang nakikita sa pamamagitan ng paglalarawan.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

414

storm surge – hindi pangkaraniwang pagtaas ng tubig sa dagat o karagatan dulot ng malakas na hanging dala ng bagyo.

T

talampas – patag na lupa sa ibabaw o itaas ng bundok.

talon – tubig na umaagos mula sa mataas na lugar.

tarsier – mamag; matatagpuan sa Bohol.

teknikal – may kinalaman sa tama o tiyak na bahagi ng anumang sining o siyensiya.

temperatura – nararanasang init o lamig sa isang lugar.

tradisyon – kaugalian na naipapasa sa salit-saling lahi.

tsanel – anyong tubig na nagdurugtong sa dalawang malaking katawan ng tubig.

tsunami – di pangkaraniwang pagtaas ng tubig sa dagat sa normal nitong lebel bunga ng paglindol.

tungkulin – mga gawain o mga bagay na dapat isagawa ng isang tao o mamamayan.

Y

Y’ami Island – pinakadulong pulo sa gawing hilaga ng bansa.

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

4Araling Panlipunan

Kagamitan ng Mag-aaral

Ang aklat sa pagtuturong ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan, kolehiyo, at/o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at mungkahi sa Kagawaran ng Edukasyon sa action@deped.gov.ph.

Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.

Kagawaran ng Edukasyon Republika ng Pilipinas

ii

Araling Panlipunan – Ikaapat na BaitangKagamitan ng Mag-aaral Unang Edisyon 2015ISBN: ___________

Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon.

Ang mga akda/materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay sa isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas Copyright Licensing Society (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kumakatawan sa paghiling ng pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng tagapaglathala (publisher) at mga may-akda ang karapatang-aring iyon.

Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon

Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSCPangalawang Kalihim: Dina S. Ocampo, PhDDirektor IV: Marilyn D. Dimaano, EdDDirektor III: Marilette R. Almayda, Phd

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral

Konsultant: Florisa B. Simeon

Tagasuri at Editor: Aurea Jean A. Abad

Mga Manunulat: Ma. Corazon V. Adriano, Marian A. Caampued, Charity A. Capunitan, Walter F. Galarosa, Noel P. Miranda, Emily R. Quintos

Belen P. Dado, Ruth A. Gozun, Rodante S. Magsino, Maria Lucia L. Manalo, Jose B. Nabaza, Evelyn P. Naval

Illustrator: Peter D. Peraren

Layout Artist/Designer: Florian F. Cauntay, Belinda A. Baluca

Punong Tagapangasiwa: Anna Lourdes Abad-Falcon

Inilimbag sa Pilipinas ng ____________Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS)Office Address: 5th Floor, Mabini Bldg., DepEd Complex, Meralco Avenue Pasig City, Philippines 1600 Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072E-mail Address: imcsetd@yahoo.com

iii

Paunang Salita

Sa pag-iral ng programang K–12, maraming mahahalagang pagbabago sa nilalaman at pamantayan sa pagkatuto sa Baitang 4. Pangunahin dito ang masusing pag-aaral tungkol sa bansang Pilipinas, na siyang pangkalahatang pokus ng baitang na ito.

Ang aklat na ito ay nahahati sa apat na yunit. Bawat yunit ay binubuo sa di kukulangin sa sampung aralin. Kabilang sa unang yunit ang tungkol sa sariling bansa na kinapapalooban ng mga aralin hinggil sa kinalalagyan ng Pilipinas, mga uri ng hayop at halamang naririto, at maging ang populasyon ng Pilipinas.

Nasa ikalawang yunit naman ang mga aralin na tumatalakay sa lipunan, kultura at ekonomiya ng bansa. Kalakip sa mga aralin dito ang mga produkto at hanapbuhay sa bansa, pangangasiwa sa mga likas na yaman ng bansa, pagsulong at pagpapaunlad ng kultura ng bansa, at likas kayang pag-unlad.

Nasa ikatlong yunit ang kaparaanan ng pamamahala sa bansa na magbibigay-alam sa mag-aaral hinggil sa pamahalaan ng Pilipinas, mga namumuno rito, at mga programang ipinatutupad para sa ikagagaling ng mga mamamayan.

Sa huling yunit ay ang pagtalakay sa pag-unlad ng bansa na kinapapalooban ng mga karapatan at tungkulin ng bawat isa at mga gawaing pansibiko na bahagi ng pakikipagtulungan ng mamamayan sa pamahalaan at kapuwa mamamayan.

Maliban sa talakayan, ang bawat aralin ay may mga gawain na higit na magpapaunlad sa kaalaman ng mga mag-aaral at upang gawing kasiya-siya ang pagtalakay sa aralin. May mga pagsusulit din sa katapusan ng bawat aralin upang mapagtibay ang natutunan ng mga mag-aaral.

Inaasahang sa pamamagitan ng aklat na ito ay malinang sa mga mag-aaral ang pagmamahal at pagmamalasakit di lamang sa lipunang Pilipino kundi gayundin sa kapuwa mamamayan nito.

Mga May-akda

iv

Pasasalamat

Lubos na pasasalamat ang ipinararating sa lahat ng nag-ambag ng kanilang panahon at talento upang masulat at mabuo ang aklat na ito sa Araling Panlipunan para sa ikaapat na baitang.

Gayundin ang pasasalamat sa mga nag-review at nag-edit sa nilalaman ng aklat at nag-ayos sa kabuuang materyal upang mabuo ang aklat.

Sa mga konsultant, editor, layout artist, illustrator, ang aming pagpupugay sa inyong taos-pusong paggawa.

vi

YUNIT II LIPUNAN, KULTURA AT EKoNoMIYA NG AKING BANSA ...................... 115

Aralin 1 Pag-uugnay ng Kapaligiran at Uri ng Hanapbuhay .......................................... 116 2 Mga Produkto at Kalakal sa Iba’t Ibang Lokasyon ng Bansa .................................... 120 3 Mga Pakinabang na Pang-ekonomiko ng mga Likas na Yaman ............................ 127 4 Mga Isyung Pangkapaligiran ng Bansa ..................................................... 132 5 Matalino at Di-Matalinong Paraan ng Pangangasiwa ng mga Likas na Yaman ................................................... 136 6 Kaugnayan ng Matalinong Pangangasiwa ng mga Likas na Yaman sa Pag-unlad ng Bansa ..................................................... 140 7 Pananagutan sa Pangangasiwa at Pangangalaga ng Pinagkukunang- Yaman ng Bansa ........................................ 145 8 Mga Mungkahing Paraan ng Wastong Pangangasiwa ng Likas na Yaman ng Bansa ..................................................... 153 9 Pagtangkilik sa Sariling Produkto para sa Pag-unlad at Pagsulong ng Bansa ..................................................... 159 10 Hamon at Oportunidad sa mga Gawaing Pangkabuhayan ng Bansa ......................... 164 11 Likas Kayang Pag-unlad ........................... 171 12 Kulturang Pilipino ..................................... 177

vii

13 Mga Pamanang Pook ................................. 192 14 Pagsulong at Pag-unlad ng Kultura ......... 197 15 Ang Kultura at Pagbubuo ng Pagkakakilanlang Pilipino ................... 204 16 Ugnayan ng Heograpiya, Kultura at Kabuhayan sa Pagkakakilanlang Pilipino ....................................................... 211 17 Pambansang Awit at Watawat bilang mga Sagisag ng Bansa ................... 215 18 Pagpapahalaga at Pagmamalaki sa Kulturang Pilipino ................................

115

Yunit IILipunan, Kultura

at Ekonomiya ng Aking Bansa

116

ArAlin 1 Pag-uugnay ng Kapaligiran

at Uri ng Hanapbuhay

PANIMULA

Sa nakaraang mga aralin, nakilala mo ang bansang Pilipinas ayon sa kinalalagyan at katangiang pisikal nito. Natutunan mo rin ang tungkol sa mga likas na yaman, magagandang tanawin, at ang kahalagahan ng mga katangiang pisikal ng bansa. Upang mapalalim pa ang iyong pag-unawa tungkol sa bansang Pilipinas, mahalagang alam mo ang mga impormasyon ukol sa gawaing pangkabuhayan sa iba-ibang lokasyon ng bansa.

Sa araling ito, inaasahang:1. Matutukoy mo ang mga uri ng kapaligiran2. Maipaliliwanag mo ang kaugnayan ng kapaligiran sa uri ng

hanapbuhay rito

ALAMIN MO

Saang lugar ka nakatira?Anong hanapbuhay mayroon sa inyong lugar?

Malapit sa dagat. Pangingisda. Sa inyong lugar naman, anong hanapbuhay mayroon kayo?

117

Ano ang masasabi mo sa usapan ng dalawang bata? Ikaw, saan ka nakatira? Anong hanapbuhay mayroon sa inyong lugar? Bakit ito ang uri ng hanapbuhay sa inyong lugar?

KapaligiranAng kapaligiran ay ang lahat ng panlabas na mga puwersa,

kaganapan, at bagay na gumagalaw sa ibabaw ng mundo. Ang kapaligiran ng isang tao ay binubuo ng lahat ng mga bagay na nakapaligid sa kaniya, tulad ng bahay, gusali, tao, lupa, temperatura, tubig, liwanag, at iba pang buhay at walang buhay na mga bagay. Ang mga bagay na may buhay ay madalas na may interaksiyon sa kanilang kapaligiran. Nagbabago ang mga organismo bilang pagtugon sa mga kalagayan o kundisyon sa kanilang kapaligiran.

Ang kapaligiran ay may kinalaman sa gawain ng tao sa isang lugar, lalo’t higit sa hanapbuhay o pinagkakakitaan ng mga naninirahan dito. Halimbawa nito ay pag-aalaga ng hayop at pagsasaka na hanapbuhay ng mga taong malapit sa kapatagan. Gayundin ang pangingisda na hanapbuhay naman ng mga taong nakatira malapit sa dagat o katubigan. Pagmimina, pagkakaingin, pagtatanim, at pangangaso naman ang hanapbuhay ng mga taong nakatira sa kabundukan at kagubatan. Ang mga lugar na maraming bato at luwad ay may hanapbuhay na paglililok. Mauunawaan sa mga halimbawang ito na may kaugnayan ang hanapbuhay ng tao sa kaniyang kapaligiran.

Sagutin ang sumusunod:1. Ano ang kaugnayan ng kapaligiran sa hanapbuhay ng mga

naninirahan dito? Ipaliwanag. 2. Bakit dapat iangkop ng isang tao ang kaniyang hanapbuhay

sa lugar na nais niyang manirahan?

http://www.persblog.be/

118

GAWIN MO

Gawain A1. Maghati-hati ang klase sa apat na pangkat.2. Gumawa ng poster na nagpapakita ng hanapbuhay sa iba-

ibang kapaligiran.Unang Pangkat – kapataganIkalawang Pangkat – malapit sa katubiganIkatlong Pangkat – kabundukanIkaapat na Pangkat – lungsod

3. Ipakita sa klase at ipaliwanag ang nasa larawan.

Gawain BPunan ang graphic organizer upang ipaliwanag ang nabuong poster.

May kaugnayan ba ang kapaligiran sa uri ng hanapbuhay ng tao sa isang lugar? Paano?

OO_____________ _____________ _____________ _____________

hindi_____________ _____________ _____________ _____________

Gawain CBasahin ang mga sitwasyon. Tukuyin kung anong uri ng hanapbuhay ang naaayon sa bawat sitwasyon. Isulat ang sagot sa notbuk. 1. Ang mag-anak na Ilagan ay nakatira sa kapatagan. Marami

silang nakahandang pananim para sa darating na tag-araw. Ang lugar nila ay angkop sa ______________.

2. Malapit sa dagat o katubigan ang tirahan ng mag-asawang Ana at Ruben. Karamihan sa kanilang mga kapitbahay ay may mga sariling bangka kaya nagpagawa rin sila ng kanilang sarili. Ang kanilang lugar ay naaangkop sa ______________.

3. Sina Mang Mario at Mang Roman ay naninirahan sa kabundukan. Marami silang pananim na kamote, kamoteng

119

kahoy, mani, at gabi. Ito ang pinagkakakitaan ng kanilang buong mag-anak. Ang lugar nila ay angkop sa ______________.

4. Malawak ang kagubatan sa Palawan. Marami ritong malalaking puno at malalawak na taniman. Dito mabibili ang iba-ibang yari ng muebles na gawa sa magagandang klase ng kahoy. Ang lugar na ito ay angkop sa ______________.

5. Sina Rodel ay nakatira sa Laguna. Siya ay empleyado ng isang pagawaan ng sapatos at ang kaniyang kapatid ay empleyado naman sa pagawaan ng tela. Angkop sa ________________ ang kanilang lugar.

TANDAAN MO• Ang uri ng kapaligiran ay may kaugnayan sa uri ng

hanapbuhay ng mga tao sa isang lugar.

NATUTUHAN KO

Isulat sa sagutang papel ang uri ng hanapbuhay na ipinapa-hiwatig sa bawat sitwasyon.1. Ang Lungsod ng Baguio ay may malamig na klima. Marami

ritong sariwang gulay, prutas, at mga bulaklak. Ang lugar na ito ay angkop sa anong uri ng hanapbuhay?

2. Maraming bagoong at bangus sa lalawigan ng Pangasinan. Marami pang ibang uri ng isda ang nahuhuli sa lugar na ito. Anong hanapbuhay ang naaangkop dito?

3. Malawak ang kapatagang taniman ng palay sa Gitnang Luzon. Ang lugar na ito ay angkop sa anong uri ng hanapbuhay?

4. Ang mga lalawigan ng Bukidnon, Batangas, at Mindoro ay may malawak na pastulan ng hayop tulad ng baka at kambing. Angkop ang lugar na ito sa anong uri ng hanapbuhay?

5. Malawak na bahagi ng Pilipinas ay katubigan. Kung pagyayamanin ito, maraming sariwang isda at mga yamang dagat ang mapapakinabangan. Anong uri ng hanapbuhay ang naaangkop dito?

120

ArAlin 2 Mga Produkto at Kalakal sa Iba’t Ibang Lokasyon ng Bansa

PANIMULA

Natukoy sa nakaraang aralin ang mga uri ng hanapbuhay na naaangkop sa iba-ibang kapaligiran. Natalakay rin ang kaugnayan ng kapaligiran sa uri ng hanapbuhay. Iba-ibang produkto o kalakal ang makukuha mula sa iba-ibang uri ng hanapbuhay na ito tulad ng sa pangingisda, paghahabi, pagdadaing, at pagsasaka.

Sa araling ito, inaasahang:1. Matutukoy mo ang mga produkto at kalakal na matatagpuan

sa iba-ibang lokasyon ng bansa2. Maihahambing mo ang mga produkto at kalakal na

matatagpuan sa iba-ibang lokasyon ng bansa3. Mabibigyang-katuwiran mo ang pag-aangkop ng mga

tao sa kapaligiran upang matugunan ang kanilang mga pangangailangan

ALAMIN MO

Ano-ano kaya ang mga produkto at kalakal na matatagpuan sa iba’t ibang lokasyon ng bansa?

Paano kaya maiaangkop ng tao ang kaniyang kapaligiran sa kaniyang mga pangangailangan?

121

Mga Produkto sa PagsasakaAng bansang Pilipinas ay sagana sa yamang lupa. Iba’t ibang

uri ng produkto ang matatagpuan dito tulad ng palay, mais, niyog, pinya, abaka, saging, mangga, tabako, kape, bulak, halamang-ugat, gulay, at iba’t ibang uri ng bulaklak.

Ang malawak na taniman ng palay ay matatagpuan sa Gitnang Luzon. Sa Quezon naman matatagpuan ang malawak na niyugan. Taniman ng abaka naman ang matatagpuan sa Kabikulan.

Nangunguna sa pagtatanim ng mais ang Cebu. Ang Tagaytay at Lalawigang Bulubundukin tulad ng Baguio naman ang kilala sa taniman ng mga gulay, mga prutas, at mga bulaklak. Malalawak na taniman ng tubo, saging, at kahel ang makikita sa Negros Occidental. Kape naman ang pangunahing produkto sa Batangas at Mindoro. Ang Bukidnon at Cotabato ang may pinakamalawak na taniman ng pinya.

Mga Produkto sa PangingisdaMalawak ang pangisdaan sa bansa. Sariwa at masarap ang

mga isdang nahuhuli sa mga karagatan, dagat, look, at ilog ng Pilipinas. Ilan sa mga isdang ito ay bangus, tilapia, alumahan, tambakol, galunggong, at karpa. Marami rin ditong pusit, hipon, sugpo, alimasag, at alimango.

May mga produktong dagat din na ginagawa ng maliliit na industriya tulad ng bagoong, patis, tinapa, at daing. Nakikilala ang mga industriyang gumagawa nito dahil sa tamang lasa at timpla ng mga produkto.

122

May mga produkto ring nakukuha sa ilalim ng dagat tulad ng perlas at mga kabibe na ginagawang palamuti. Isa pang produkto na maaaring gawin buhat sa tubig-alat ay asin.

Kilala sa mayaman at malaking pangisdaan sa Pilipinas ang Look ng Maynila, Dagat Visayas, Dagat Samar, Dagat Sulu, Golpo ng Davao, Look ng Naujan sa Oriental Mindoro, Look ng San Miguel sa Camarines Norte, Look ng Coron sa Palawan, Golpo ng Lingayen, Look ng Butuan sa Agusan, at Look ng Estancia sa Iloilo.

Mga Produkto sa Pagmimina Mayaman din ang bansa sa mga mineral kaya maramimg

Pilipino ang nagtatrabaho o naghahanapbuhay sa minahan. Isa ang Pilipinas sa mga nangunguna sa produksiyon ng tanso, ginto, at chromite. May matatagpuan ding minahan ng pilak, petrolyo,

apog, at platinum sa bansa.

Ang mga lugar ng Baguio, Camarines Norte, at Davao ay kilala sa mina ng ginto. Ang malalaking minahan ng tanso naman ay matatagpuan sa bulubunduking lalawigan ng Surigao, sa Cebu,

Pangasinan, Isabela, at Zamboanga del Sur. Minahan ng pilak naman ang nasa Batangas, chromite sa Misamis Oriental, at karbon sa Quezon at pulo ng Batanes. Matatagpuan din sa Palawan at Cebu ang minahan ng petrolyo. May nakukuha ring platinum sa Bulacan at rehiyon ng Caraga; apog sa Rizal, Abra, at Pulo ng Guimaras; bakal sa Samar; uling o karbon sa Antique, Surigao del Sur, at Isabela; at asin sa Pangasinan.

Bukod sa pagsasaka, pagtatanim, pangingisda, at pagmi-mina, ang mga tao ay nabubuhay rin sa pag-aalaga ng mga hayop at pagtitinda ng mga produktong yari o gawa sa komunidad.

123

Iba pang mga Produkto at KalakalMaliban sa nabanggit na mga produkto mula sa mga

yamang lupa, yamang tubig, at yamang mineral, marami pang ibang produktong nakatutulong din sa pamumuhay. Ilan sa mga ito ang hinabing banig ng mga taga-Bisaya at nilalang sumbrerong buntal na gawa sa Lucban, Quezon.

Kilala rin sa masarap na biskotso ang Iloilo. Gayundin ang piyaya ng Bacolod at pinatuyong mangga at matamis na mani ng Cebu.

Ang taga-Mindanao ay hindi rin pahuhuli sa mga produktong kilala sa iba’t ibang lugar dito. Isa na rito ang mga kagamitan na yari sa kabibe. Kilala rin sila sa paggawa ng alahas mula sa perlas at sa paghahabi ng tela.

Bukod dito, mayroon ding maliliit na negosyo ng mga produkto at kalakal. Ilan sa mga ito ay ang mga gawang lilok ng mahuhusay na manlililok ng Paete, Laguna at Mountain Province at matitibay na bag at sapatos na kilalang gawa sa Marikina.

Alak tulad ng tuba at lambanog naman ang kilalang produkto ng Quezon at Laguna.

Kung susuriin, ang pagkakahawig at pagkakaiba ng mga produkto at kalakal sa iba-ibang bahagi ng bansa ay naaayon sa kapaligiran. Mula sa kaniyang kapaligiran, pinauunlad ng tao ang mga hilaw na materyal batay sa kaniyang kakayahan at

124

pangangailangan. Kung kaya, hindi lahat ng tao ay nagsasaka, nangingisda, o nagmimina. Ang iba ay gumagawa ng iba pang mga produkto gaya ng kape buhat sa pagsasaka at daing buhat sa pangingisda. Sa gayon, natutugunan ng tao ang kaniyang mga pangangailangan.

Sagutin ang sumusunod:1. Anong mga produkto ang matatagpuan sa Gitnang Luzon at

Quezon? Bicol? Iloilo? Batangas?2. Saan matatagpuan ang malalawak na pangisdaan sa

bansa? 3. Sa anong mga produkto may pagkakatulad ang lalawigan

ng Quezon at ibang bahagi ng Visayas? 4. Ang Pilipinas ay may mga minahan din ng petrolyo. Saang

mga lalawigan matatagpuan ang mga ito?5. Anong magkatulad na produkto mayroon ang Laguna at

Baguio?

125

GAWIN MO

Gawain ATukuyin ang mga produkto at kalakal na matatagpuan sa mga lugar na nakatala sa ibaba. Isulat sa notbuk ang sagot sa ikalawang hanay ng tsart.

Lokasyon Produkto at Kalakal1. Misamis Oriental 2. Bukidnon3. Cebu4. Camarines Norte

Gawain BGamit ang tsart sa itaas, ipaliwanag ang pag-aangkop na ginagawa.

• Angmga produkto at kalakal namatatagpuan sa iba-ibang lokasyon sa bansa ay nakabatay sa anyo ng kapaligiran at uri ng pamumuhay ng mga tao rito.

TANDAAN MO

126

NATUTUHAN KO

I. Iugnay ang produkto sa hanay A sa lalawigang katatagpuan nito sa hanay B. Isulat ang letra ng wastong sagot sa sagutang papel.

A B

1. matitibay na muebles A. Quezon2. nililok na kagamitan, gulay B. Marikina3. banig at sumbrero C. Palawan4. bagoong, isda D. Baguio5. bag at sapatos E. Pangasinan

II. Alamin ang lalawigan o probinsiya ng iyong mga magulang. Itanong ang mga pangunahing produkto sa kanilang lalawigan. Itanong din kung paano iniaangkop ng mga tao rito ang kanilang kapaligiran sa kanilang mga pangangailangan. Isulat ang impormasyon sa sagutang papel.

127

ArAlin 3 Mga Pakinabang

na Pang-ekonomiko ng mga Likas na Yaman

PANIMULA

Sa nakalipas na aralin, tinalakay ang mga produkto at kalakal sa iba’t ibang bahagi ng bansa. Tinalakay rin ang ginagawang pag-aangkop ng tao sa kaniyang kapaligiran upang matugunan ang kaniyang mga pangangailangan. Sa araling ito, tatalakayin naman ang mga pakinabang na pang-ekonomiko ng mga likas na yaman ng bansa.

Kaya, sa pagtatapos ng araling ito, inaasahang mauunawaan mo ang iba-ibang pakinabang na pang-ekonomiko ng mga likas na yaman ng bansa.

ALAMIN MO

Ano ang mga pakinabang na pang-ekonomiko ng mga likas na yaman ng bansa?

Ano nga ba? Iyan ang gusto kong matutunan.

128

Buuin ang crossword puzzle sa ibaba.

Pababa1. Pangunahing produktong

pang-agrikultura sa Central Luzon

3. Produktong magagawa mula sa niyog

4. Ipinagmamalaking pro-dukto ng Davao; may kakaibang amoy ngunit mainam ang lasa

5. Yamang namimina at karaniwang ginagawang alahas

Pahalang2. Magandang uri ng bato

na namimina sa Romblon6. Pangunahing produkto

ng Quezon na maaaring gawing langis

7. Produktong nahuhuli sa dagat, ilog, o lawa

8. Napakahalagang yaman na nakukuha sa mga punongkahoy sa kagubatan

Pakinabang sa Kalakal at ProduktoAng Pilipinas ay sagana sa likas na yaman. Kung kaya,

ang Pilipino ay karaniwan nang umaasa rito upang matugunan ang kaniyang mga pangangailangan. Maraming produktong nakukuha sa mga yamang ito. Ang mga ito rin ang nagdudulot ng pag-angat ng antas ng ekonomiya ng bansa.

1

2 3

7

4

5

6

8

129

Ano-ano ang kapakinabangang naibibigay ng mga likas na yaman ng bansa tungo sa pag-angat ng ekonomiya?

Kung susuriin, pangunahin nang kapakinabangan sa ating likas na yaman ang mga produktong nakukuha rito. Ang mga isda at iba pang lamang dagat at tubig; mga prutas at gulay at pang-agrikulturang produkto; mga troso; mga mineral, ginto, pilak at tanso; at marami pang iba ay napagkakakitaan natin ng malaking halaga. Ang mga produktong ito ay iniluluwas din sa ibang mga bansa. Nangangahulugan na karagdagang kita ito sa ating kabang-yaman at dagdag na pag-angat ng ating ekonomiya.

Pakinabang sa TurismoBukod sa mga kalakal at produkto, likas na yaman ding

maituturing ang maraming lugar at tanawin sa bansa. Malakas itong atraksiyon sa mga turista buhat sa mga karatig-lalawigan at maging sa labas ng bansa. Ilan sa mga atraksiyong ito ang mga dalampasigan, talon, ilog, kabundukan, bulkan, kagubatan, at maging ang ilalim ng dagat. Dinarayo rin ng mga turista ang mga makasaysayang lugar sa bansa. Bunga nito, malaki ang naiaambag ng turismo sa pag-unlad ng ekonomiya.

Pakinabang sa EnerhiyaPinagkukunan din ng enerhiya ang likas na yaman ng bansa.

Isa itong malaking bagay na nakatutulong sa ating ekonomiya dahil hindi na natin kailangang umangkat pa ng maraming krudo o langis. Pinatatakbo ang mga planta ng kuryente sa pamamagitan ng puwersa ng tubig mula sa talon ng Maria Cristina, lawa ng Caliraya, at lakas ng hangin sa Bangui, Ilocos Norte sa pamamagitan ng windmill.

Ilan lamang ang mga ito sa kapakinabangang nakukuha sa ating mga likas na yaman.

Sagutin.1. Sa anong mga likas na yaman sagana ang ating bansa?2. Paano nakatutulong ang mga likas na yaman sa pag-angat

ng ating kabuhayan?

130

3. Bukod sa mga produkto at kalakal, sa anong mga likas na yaman pa sagana at tanyag ang ating bansa? Magbigay ng halimbawa ng mga ito at kung saan matatagpuan.

GAWIN MO

Gawain APunan ang tsart ng hinihinging impormasyon. Isulat ang sagot sa notbuk.

Likas na yaman Kapakinabangang pang-ekonomiko

Hal: ProduktoTuna at iba pang uri ng isda

Tanawin:Bulkang Mayon

Pinagkukunan ng ikabubuhay bilang export, lokal na konsumo

Turismo

Gawain BMagpangkat ang klase sa dalawang grupo. Magkaroon ng debate hinggil sa paksang: “Alin ang higit na nakatutulong sa pag-angat ng ekonomiya: magagandang impraestruktura at kalakalan o ang masaganang likas na yaman?” Ang isang grupo ang tatalakay sa impraestruktura at kalakalan at ang isa naman sa masaganang likas na yaman.

Gawain C • Lumikhangisangposternanagpapakitangpakinabangna

pang-ekonomiko mula sa likas na yaman ng bansa. • Ipaliwanagsaklaseangkahuluganngnilikhangposter.

131

NATUTUHAN KO

Tukuyin at isulat sa sagutang papel ang mga pakinabang na pang-ekonomiko mula sa mga sumusunod:

______ 1. Taniman ng strawberry sa Baguio______ 2. Lungsod ng Tagaytay______ 3. Puerto Galera______ 4. marmol______ 5. Bulkang Mayon ______ 6. ginto, pilak, at tanso______ 7. Puerto Princesa Underground River______ 8. tarsier

TANDAAN MO

• Angmgalikasnayamanaynakapagdudulotngmaramingkapakinabangan sa ating ekonomiya.

• Ilansamgapinagmumulanngkapakinabangangpang-ekonomiko ay ang mga produkto at kalakal mula sa mga likas na yaman, turismo, at kalakalan.

132

ArAlin 4 Mga Isyung Pangkapaligiran

ng Bansa

PANIMULA

Maraming isyung maaaring makaapekto sa ating kapa-ligiran. Ilan sa mga ito ay ang industriyalisasyon, polusyon, iligal na pagputol ng mga puno, at global warming.

Sa araling ito, inaasahang:1. Maiisa-isa mo ang mga isyung pangkapaligiran ng bansa2. Matatalakay mo ang mga isyung maaaring makaapekto sa

ating kapaligiran3. Mapahahalagahan mo ang pagpapanatili ng malinis na

kapaligiran sa bansa

ALAMIN MO

Bawat pagbabago at pag-unlad ng isang bansa ay may kaakibat na epekto sa kapaligiran. Maaaring ito ay mabuti o masama ayon sa kinalalagyan ng mga pagbabago. Isa sa mga pagbabagong ito ay ang industriyalisasyon. Ang industriyalisasyon ay ang malakihang pagpapatayo ng mga industriya, pagtatatag ng kalakalan, at iba pang mga gawaing pang-ekonomiya. Ang industriyalisasyon ay may mabuti at masamang epekto sa kalikasan. Kasabay ng pag-unlad ng mga industriya ay ang pagkakaroon ng pondo para sa mga proyekto sa reforestation o muling pagtatanim. Nagkakaroon din tayo ng sapat na lakas-tao na nakatutulong sa mga proyekto para sa kalikasan.

Gayunpaman, may kaakibat ding masamang epekto ang industriyalisasyon. Kasama rito ang global warming, pagbaha, pagguho ng lupa, at polusyon.

133

Global Warming Ang global warming ay ang pagtaas ng temperatura ng

atmospera ng mundo sanhi ng mga chlorofluorocarbons na nanggagaling sa mga industriya at maging sa kabahayan. Ang mataas na temperatura ay maaaring magresulta sa greenhouse effect o pagkakakulob ng init ng araw na nakaapekto sa kalusugan at maging sa mga pananim.

Pagbaha at Pagguho ng Lupa Ang pagbaha at pagguho ng lupa ay bunga ng walang habas

na pagpuputol ng malalaking punongkahoy sa kabundukan at kagubatan. Ang patuloy na pagpuputol ng mga puno ay isa sa mga isyung pangkapaligiran sa kasalukuyan na dapat bigyan ng pansin dahil ang pagbaha at pagguho ng lupa ay nagiging sanhi rin ng pagkasira ng mga pananim at ari-arian.

Ang pagbaha at pagguho ng lupa ay epekto rin ng pagkakaingin o pagsusunog sa kagubatan para makagawa ng uling, upang pagtamnan ang lupa, o pagtatayuan ng tirahan o komersiyal na gusali.

PolusyonAng polusyon ay isa rin sa mga isyung pangkapaligiran na

nakaaapekto hindi lamang sa kalusugan ng tao kundi maging sa mga likas na yaman. Ang usok at langis mula sa mga pagawaan at sasakyan ay nakadurumi sa hangin at katubigan na maaaring maging sanhi ng pagkakasakit ng mamamayan.

Ang climate change o pag-iiba-iba ng klima ng mundo ay nakaaapekto rin sa bansa dahil sa dala nitong mga epekto gaya ng pagbaha.

134

Sagutin ang sumusunod:1. Ano-anong isyung pangkapaligiran ng bansa ang mga

nabanggit sa iyong binasa?2. Paano nagkakaroon ng global warming? Ano-ano ang epekto

nito sa kapaligiran?3. Paano maiiwasan ang mga kalagayang nakaaapekto sa

ating kapaligiran? Paano ito matutugunan? Ipaliwanag.

GAWIN MO

Gawain A

Basahin ang mga suliraning pangkapaligiran. Piliin ang sanhi ng bawat isa sa loob ng kahon. Isulat ang sagot sa notbuk.

Walang habas na pagpuputol ng mga punoKainginKawalan ng mga punong sisipsip sa tubig-ulanPagtatapon ng dumi at langis sa mga katubiganLabis na pagbubuga ng usok at chlorofluorocarbons

1. Pagdumi ng tubig at pagkamatay ng mga yamang tubig2. Pagkaubos ng mga halamanan at mga hayop sa kagubatan3. Pagbaha at pagguho ng lupa4. Pag-init ng atmospera na maaaring sumira sa ozone layer o

global warming5. Pagkasira ng mga pananim sa kapatagan

135

Gawain B1. Magpangkat-pangkat.2. Kopyahin ang tsart at itala rito ang mga isyung

pangkapaligiran at epekto ng mga ito sa bansa. 3. Iulat ito sa klase.

Isyung Pangkapaligiran Epekto

Gawain C Bumalik sa inyong mga pangkat. Pumili ng isyung pangkapa-ligiran at isadula kung paano ito maiiwasan. Gumamit ng rubric para dito.

• Angmgapagbabagosaatingbansaaymaykaakibatnamga isyung nauukol sa ating kapaligiran.

• Ilan sa mga isyung pangkapaligiran ay angindustriyalisasyon, polusyon, iligal na pagtotroso, at pagkakaingin.

TANDAAN MO

NATUTUHAN KO

Ipaliwanag ang sumusunod. Isulat ang sagot sa sagutang papel.1. Bilang mag-aaral sa ikaapat na baitang, paano ka

makatutulong sa pagbawas o pagpigil sa mga epekto ng global warming?

2. Paano mo ibabahagi sa iba ang tungkol sa mga isyung pangkapaligiran at pagtugon sa mga isyung ito?

136

ArAlin 5 Matalino at Di-Matalinong

Paraan ng Pangangasiwa ng mga Likas na Yaman

PANIMULA

Ang mga likas na yaman ng bansa ay napakikinabangan di lamang ng kasalukuyang henerasyon kundi maging ng mga susunod pa. Ang mga paraan ng ating pangangasiwa sa mga yamang ito sa kasalukuyan ay magiging batayan ng yamang tatamasahin ng susunod pang salinlahi.

Sa araling ito, inaasahang:1. Maipapaliwanag mo ang matalino at di-matalinong paraan

ng pangangasiwa ng likas na yaman ng bansa2. Maipakikita mo ang tamang saloobin sa wastong paraan ng

pangangasiwa ng mga likas na yaman ng bansa

ALAMIN MO

Ano ang naidudulot ng matalino at di-matalinong pangangasiwa ng mga likas na yaman?

Paano natin mapapa-ngasiwaan ang ating mga likas na yaman?

Tungkulin ng bawat Pilipino na pangalagaan ang mga likas na yaman ng bansa. Ang wastong paraan ng paggamit sa mga ito ay kapakinabangan din ng mga mamamayan. Ngunit, ang maling paggamit sa mga ito ay maaaring humantong sa kanilang pagkasira, pagkawasak, o tuluyang pagkawala.

137

Matalinong Pamaraan ng PangangasiwaAng matalinong paraan ng pangangasiwa sa mga likas

na yaman ay makatutulong upang mapanatili ang mga ito at mapakinabangan pa ng mga susunod na salinlahi. Ilan sa maaaring gawin ay ang mga sumusunod:• Gawin ang hagdang-hagdang pagtatanim upang maba-

wasan ang pagguho ng lupa.• Magtanimngmgapunosamgabundokatmagingsamga

bakanteng lote.• Magtatagngmgasentrongkanlunganparasamababangis

na hayop at mga ligaw na halaman.• Gawin angbio-intensive gardening o paggamit ng organi-

kong paraan sa pagtatanim kahit sa maliit na espasyo o lupa lamang.

• Pagtatatagngmgasentroosanctuary para sa mga yamang tubig.

• Pagpapanatiling malinis ng lahat ng katubigan – kanal,ilog, at dagat.

Ang tatlong Rs o ang reduce, reuse, at recycle ay makatu-tulong sa matalinong pangangasiwa ng mga likas na yaman. Ang reduce ay ang pagbabawas sa mga basura sa ating paligid. Ang paghihiwalay ng mga nabubulok at di-nabubulok na basura ay makatutulong upang mabawasan ang mga basura at mapakinabangan ang mga ito. Reuse naman ang maaaring gawin sa mga bagay na patapon na ngunit maaari pang magamit, kumpunihin, ibigay sa nangangailangan, o ipagbili. Recycle naman ang pagbubuo ng mga bagong bagay mula sa mga lumang bagay.

Di Matalinong Pamaraan ng PangangasiwaMay mga gawain ding lubhang nakasisira ng kapaligiran

gaya ng pagsusunog ng mga plastik; pagtatapon ng basura sa mga ilog at dagat; pagputol ng mga puno; paggamit ng sobrang kemikal sa pananim at sa lupa; paggamit ng dinamita sa pangingisda; pagtagas ng langis sa dagat; at pagtatayo ng mga pabrika, gusali, o pook-alagaan malapit sa mga ilog o dagat. Hangga’t maaari ay iwasan ang mga gawaing magdudulot ng

138

pagkasira ng ating paligid at kawalan ng yaman ng susunod na salinlahi.

Ang likas na yaman ay maaring maubos at mawala kung hindi aalagaan at pagyayamanin. Huwag itong abusuhin bagkus maging responsable tayo sa paggamit ng mga ito.

Sagutin ang sumusunod:1. Ano-ano ang wastong pamamaraan ng pangangalaga at

pangangasiwa ng mga likas na yaman?2. Ano ang mangyayari kung hindi mapapangasiwaan nang

maayos ang mga likas na yaman? Ipaliwanag.3. Bilang isang mag-aaral, paano mo maipakikita ang

pagpapahalaga sa mga likas na yaman?

GAWIN MO

Gawain A Lagyan ng tsek (3) ang bilang kung ang pangungusap ay nagpapakita ng kaisipan ukol sa matalinong paggamit ng mga likas na yaman, at ekis (7) kung hindi. Gawin ito sa notbuk.1. Hagdan-hagdang pagtatanim2. Pagsusunog ng mga basura3. Pagmumuling-gubat4. Pagtatatag ng mga sentrong kanlungan para sa mababangis

na hayop at mga ligaw na halaman5. Bio-intensive gardening

Gawain B 1. Magpangkat-pangkat.2. Pumili ng paksa na nakasulat sa speech balloons. 3. Kopyahin ito sa malinis na papel. Isulat sa tapat ng bawat

speech balloon ang mga paraan ng matalinong paggamit ng mga likas na yaman upang mapanatili ang mga ito.

Lupang Sakahan/ Yamang Lupa

Yamang Gubat Yamang Tubig Yamang

Mineral

139

Gawain C 1. Bumalik sa dating pangkat. Gumawa ng diyorama ukol

sa matalinong paggamit ng mga likas na yaman at panga-ngalaga sa kalikasan.

2. Takdang gawain ng bawat pangkat.

Pangkat I – lupang sakahan o yamang lupa

Pangkat II – yamang gubat

Pangkat III – yamang tubig

Pangkat IV – yamang mineral

• Angpangangasiwasamgalikasnayamanngatingbansaay nangangailangan ng matalinong pamamaraan.

• Ang matalinong pangangasiwa sa likas na yamanay makatutulong upang higit na mapanatili at mapakinabangan ang mga ito ng mga susunod pang henerasyon.

TANDAAN MO

NATUTUHAN KO

1. Hatiin ang klase sa bawat pangkat.2. Gumawa ng isang patalastas tungkol sa matalinong paraan

ng paggamit ng likas na yaman. 3. Sagutin at ipaliwanag ang sumusunod na katanungan:

a. Ano ang epekto sa mga tao ng matalinong paggamit ng mga likas na yaman?

b. Ano ang ilan sa mga wastong paraan upang mapa-ngasiwaan nang maayos ang mga likas na yaman ng bansa?

140

ArAlin 6 Kaugnayan ng Matalinong

Pangangasiwa ng mga Likas na Yaman sa Pag-unlad ng Bansa

PANIMULA

Ano ang kaugnayan ng matalinong pangangasiwa ng likas na yaman sa pag-unlad ng bansa? Nangangahulugan ba ito na kung sagana sa likas na yaman ang isang bansa ay maituturing na rin itong mayaman? O kahit kakaunti ang likas na yaman, kung pinangangasiwaan naman ito sa wastong paraan ay maaari na rin itong magdulot ng kasaganaan sa isang bansa?

Sa araling ito, inaasahang:1. Masasabi mo ang kaugnayan ng matalinong pangangasiwa

ng likas na yaman sa pag-unlad ng bansa2. Maipapaliwanag mo ang kahalagahan ng matalinong

pangangasiwa ng mga likas na yaman

ALAMIN MO

Paano nakatutulong ang matalinong pangangasiwa ng likas na yaman sa pag-unlad ng bansa?

Bakit mahalaga ang matalinong pangangasiwa ng mga likas na yaman ng bansa?

141

Pag-aralan ang mga larawan at sagutin ang mga katanungan.

• Anoangipinakikitasabawatlarawan?• Maymaitutulongbaangganitongmgagawainsapag-unlad

ng isang lugar at ng mga mamamayang nakatira dito?

Ang likas na yaman ang pangunahing pinanggagalingan ng ikinabubuhay ng mga tao. Isa ito sa mga salik sa pagkakaroon ng maunlad at masaganang kabuhayan ng isang lugar. Tinutugunan nito ang ilang pangangailangan ng mga mamamayang nakatira dito.

142

Maraming lugar, lungsod, at lalawigan sa ating bansa ang maunlad dahil sa matalino at wastong pangangasiwa ng kanilang likas na yaman. Isa na rito ang lalawigan ng Palawan na kilala at tampok sa magagandang lugar, masaganang yamang-dagat at gubat, at malinis na kapaligiran. Sa patuloy na pag-unlad ng kanilang lugar, hindi nila hinahayaang masira ang kanilang kabundukan at yamang tubig na dinarayo ng mga turista.

Isa pang halimbawa ay ang maunlad at masaganang Lungsod ng Davao. Ang lugar na ito ang pinagkukunan ng maraming prutas at iba pang produkto na ipinagbibili sa loob at labas ng bansa.

Dahil na rin sa maingat na pangangasiwa ng mga yaman nito kaya dumarami pa ang nagnanais magnegosyo o mag-invest dito.

Kaakibat ng pag-unlad ng mga lugar sa bansa, hindi nalilimutan ng mga Pilipino na ingatan ang mga likas na yaman upang mapaunlad ang kalakalan at turismo. Kabilang sa mga pook na ito ay ang Lungsod ng Baguio, Lungsod ng Tagaytay, Lungsod ng Cebu, at Islang Camiguin. Sapagkat turismo ang pangunahing susi nila sa kaunlaran, higit nilang binibigyan ng pansin ang pangangalaga at pagpapanatili sa kalinisan nito.

Sagutin.1. Ano-anong lugar sa bansa ang binanggit sa talata na nagpa-

pakita ng kaunlaran dahil sa kanilang likas na yaman?2. Paano pinangangasiwaan ng mga lalawigang ito ang

kanilang likas na yaman? 3. Sa palagay mo, ano ang maaaring maging resulta kung

hindi maayos ang kanilang pangangasiwa sa kanilang likas na yaman? Ipaliwanag.

143

GAWIN MO

Gawain A Magpangkat-pangkat. Pumili ng lider at tagatala. Ipakita ang kaugnayan ng matalinong pangangasiwa ng likas na yaman sa pag-unlad ng bansa sa pamamagitan ng sumusunod:• Pangkat1–Poster • Pangkat3–Awit• Pangkat2–Tula • Pangkat4–Dula-dulaan

Pag-usapang mabuti ang nakatakdang gawain. Ipakita at ipali-wanag ang natapos na gawain.

Gawain B Bumalik sa inyong pangkat. Gumawa ng sariling islogan na nagpapatibay ng pagkakaugnay ng wastong paggamit ng likas na yaman at pag-unlad ng bansa. Ilagay ito sa isang sangkapat (1/4) na illustration board.

Gawain C Buuin ang talata upang mabuo ang isang komitment. Gawin ito sa sagutang papel.

Isang salik ng pag-unlad ng bansa ay ang wastong pangangasiwa ng mga likas na yaman. Kaya, nangangako akong _______________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________.

144

NATUTUHAN KO

Lagyan ng tsek (3) ang bilang kung ang paggamit sa likas na yaman ay may kaugnayan sa pag-unlad ng bansa at ekis (7) kung hindi. Gawin ito sa sagutang papel. 1. Paggamit ng mga organikong pataba sa pananim 2. Pagputol ng malalaking puno upang gamitin sa mga

impraestruktura at gusali 3. Pagbawas sa paggamit ng plastik 4. Pagkakaroon ng mga fish sanctuary at pangangalaga sa

mga bahay-itlugan ng mga isda 5. Pagpapanatili ng kalinisan sa paligid lalo na sa mga lugar

na dinarayo ng mga turista 6. Pagpapahintulot sa pagpapatayo ng malalaking kompanya

ng minahan 7. Pagtitipid sa enerhiya tulad ng elektrisidad, tubig, at langis

o krudo 8. Pagsali sa mga larong pampalakasan 9. Pagtatanim ng mga punongkahoy bilang kapalit sa mga

pinutol 10. Pagluluwas ng mga de-kalidad na prutas at gulay sa ibang

bansa

• Ang likas na yaman ay isang mahalagang salik nanakaaapekto sa pag-unlad ng bansa.

• Malaki ang kaugnayan ng wasto at matalinong paggamit ng mga likas na yaman sa kaunlaran ng bansa.

TANDAAN MO

145

ArAlin 7 Pananagutan sa Pangangasiwa

at Pangangalaga ng Pinagkukunang-Yaman ng Bansa

PANIMULA

Sa nakaraang aralin, nabatid mo ang kaibahan ng matalino at di-matalinong mga paraan ng pangangasiwa ng mga likas na yaman ng bansa. Gayundin ang kaugnayan ng matalinong pangangasiwa ng mga likas na yaman sa pag-unlad ng bansa. Bilang matalinong mamamayan, ang bawat isa ay may mga pananagutan na dapat gampanan upang pangasiwaan at panga-lagaan ang mga pinagkukunang-yamang ito.

Nais mo bang mabatid ang mga pananagutan ng ating pamahalaan, paaralan, simbahan, pamilya, at mamamayan sa pangangalaga ng mga likas nating yaman?

Sa araling ito, inaasahang: 1. Matutukoy mo ang kahulugan ng pananagutan2. Maiisa-isa mo ang mga pananagutan ng bawat kasapi sa

pangangasiwa at pangangalaga ng mga pinagkukunang-yaman ng bansa

3. Mahihinuha mo na ang bawat kasapi ay may mahalagang bahaging ginagampanan para sa higit na ikauunlad ng bansa

ALAMIN MO

Ang pananagutan ay itinuturing na kasingkahulugan ng mga salitang tungkulin, obligasyon, at responsibilidad. Ang pananagutan ay ang mga dapat gawin ng isang sektor o tao para sa kaniyang sarili at para sa kaniyang bayan.

146

Ang ating lipunan ay binubuo ng iba’t ibang kasapi, kabilang dito ang mga mamamayan, pamilya, samahang pribado, simbahan, paaralan, at pamahalaan. Ang bawat kasapi ng lipunan ay may bahaging dapat gampanan at may pananagutan upang maiwasan ang tuluyang pagkawasak ng mga pinagkukunang-yaman ng bansa.

Mga Pananagutan ng PamahalaanAng pamahalaan bilang isa sa mga pangunahin at

mahalagang kasapi ng lipunan ay may pananagutan sa ating mga pinagkukunang-yaman. Ang pamahalaan ay nagtalaga

ng ahensiya na siyang nangunguna sa pangangasiwa ng ating kalikasan at kapaligiran. Ito ay ang Department of Environment and Natural Resources (DENR) o Kagawaran ng Kapaligiran at Likas na Yaman.

Gayundin, ang ating pamahalaan ay bumalangkas ng isang malinaw na batas upang maagapan ang ating mga

pinagkukunang-yaman mula sa pagkawasak. Mula sa Artikulo II, Seksyon 16 ng Saligang Batas ng 1987, “Dapat pangalagaan at isulong ng Estado ang karapatan ng sambayanan sa timbang at kanais-nais na ekolohiya na tugma sa kalikasan.”

Dahil sa nasasaad na batas sa ating Saligang Batas, napakahalagang magkaroon ng maraming batas na naglalayong panatilihin at proteksiyunan ang mga likas na yaman sa Pilipinas. Ilan sa mga batas ang PD 1219, RA 428, at PD 705.

Coral Resources development and Conservation decree. (PD 1219/PD 1698) Ang batas na ito ay naglalayong protektahan ang mga yamang koral sa katubigan ng Pilipinas.

Republic Act 428. Ito ay isang batas na nagbabawal sa pagbebenta o pagbibili ng isda o ibang yamang-dagat na pinatay sa pamamagitan ng dinamita o paglalason.

147

Pd 705 o Selective Logging (Pd 705). Isa sa mga batas sa ilalim ng PD 705 ay ang batas ukol sa selective logging, o ang pagpili lamang sa kung anong puno ang maaaring putulin at kung ano ang dapat iwanan.

Upang lalong mapaigting ang kampanya ng pamahalan para sa mga pinagkukunang-yaman, may mga proyektong ipinatutupad ang pamahalaan para sa kalikasan gaya ng Oplan Sagip Gubat, Sloping Agricultural Land Technology (SALT), at Clean and Green Project.

Pananagutan ng PaaralanNakasaad sa Saligang Batas ng Pilipinas (1987) Artikulo

XIV–Edukasyon, Siyensya at Teknolohiya, Sining, Kultura at Isports (Sec. 1) — “Pangangalagaan at itataguyod ng estado ang karapatan ng lahat ng mamamayan sa mataas na uri ng edukasyon sa lahat ng antas at magsasagawa ng mga kaukulang hakbang upang ang nasabing mataas na uri ng edukasyon ay maging bukas para sa lahat.”

Bilang sektor na may direktang ugnayan sa mga mama-mayan lalo’t higit sa mga kabataan, pananagutan ng paaralan na bigyan ng mataas na uri ng edukasyon at kaalaman ang mag-aaral sa lahat ng antas ukol sa mga tamang paraan ng pangangasiwa ng bansa at yaman nito. Tungkulin ng bawat kawani ng sektor ng edukasyon lalo’t higit ng mga guro na isama sa kanilang kurikulum at pagtuturo ang pagpapahalaga sa mga yaman ng bansa.

Gayundin, ang mga paaralan ay dapat manguna sa pakikilahok sa mga proyektong inilunsad ng pamahalaan tulad ng proyektong “Ilog Ko, Irog Ko,” Eco Saver ng DepEd NCR, at “Kabataan Kontra Basura.”

Pananagutan ng SimbahanAng simbahan ay samahan ng mga taong may iisang

paniniwala. Bilang isang kasapi sa lipunan, ang simbahan ay may pananagutan na manghimok sa kanilang mga kasapi na

148

magkaroon ng mataas na pagpapahalaga sa mga likas na yaman na siya nating pinagkukunan ng yaman. Gayundin, ipakita ang paniniwala sa pamamagitan ng mga kilos, prinsipyo, at mabuting gawa lalo na para sa lahat ng bagay na may buhay gayundin ang pagtatama sa maling gawa ng mga kasapi.

Pananagutan ng Pribadong SamahanAng pangangalaga sa kapaligiran at likas na yaman ay higit

na pinalawak sa pamamagitan ng pakikipagtulungan ng mga pribadong samahan o ahensiya. Isang halimbawa nito ay ang media na may pananagutan na maging instrumento sa paglalahad sa mga taong bayan ng lahat ng kaganapan sa paligid at mga posibleng epekto nito sa kabuhayan ng bansa. Pananagutan din nila na maglunsad ng mga programang pantelebisyon o panradyo na maaaring magturo ng iba’t ibang paraan ng pangangalaga sa ating mga pinagkukunang-yaman. Maaari ding sa pamamagitan ng mga awitin at dula ay maipabatid sa publiko ang mga mensaheng pangkapaligiran.

Pananagutan ng Pamilya Ang pamilya o mag-anak ang tinaguriang pinakamaliit na

sangay ng lipunan, subalit may malaking tungkulin para sa bansa. Pananagutan ng bawat pamilya na simulan sa kanilang sariling tahanan ang mga wastong paraan ng pangangalaga sa ating mga yaman. Tungkulin ng mga magulang na hubugin ang mga anak nang may pagpapahalaga sa kalikasan.

Pananagutan ng MamamayanSa pangangalaga sa mga pinag-

kukunang-yaman, nararapat na kaagapay at katuwang ang mamamayan sa pagpapanatili ng kapaki-pakinabang na likas na yaman ng bansa. Ang pag-aabuso sa mga likas na yaman ay dapat nang matigil upang mapanatili ang timbang na ekolohiya ng bansa.

149

Bilang mamamayan ng bansa, pananagutan natin na:• hikayatinangbawatmiyembrongpamilyanamakiisasa

pagpapaunlad at pagliligtas ng kalikasan;• isabuhay ang anumang natutuhan o nalalaman ukol sa

pangangasiwa ng kalikasan at mga pinagkukunang-yaman;• tumulong upang mabawasan ang polusyon sa hangin, sa

lupa, at sa tubig;• makibahagi sa mga proyekto ng pamayanan o kaya ay

bumuo ng samahan ng mga kabataan na tutulong upang mabawasan ang mga suliranin sa kalikasan;

• kausapin ang mga kaibigan upang makiisa sa gawaingpangkalikasan, at

• magkaroonngsarilingdisiplinaatgawinangtamaparasaikabubuti ng mundong ating ginagalawan.

Ang pagiging mapanagutan ay nagpapakita ng tunay na pagpapakatao. Habang maaga, simulan natin ang pagtugon at pagtupad sa ating mga pananagutan. Ang hamon ng kalikasan na siya nating pinagkukunan ng yaman ay hindi madali, ngunit dapat tayong kumilos upang tugunan ito bago pa mahuli ang lahat, kaya’t sa hamon na ito nitong aralin, tutugon ka ba?

GAWIN MO

Gawain A1. Kopyahin ang bubble map sa notbuk. Tukuyin ang kahulugan

ng salitang pananagutan. Ibigay din ang mga salitang kasingkahulugan nito.

kasingkahulugan

kahulugan

pananagutan

kasingkahulugan

kasingkahulugan

150

2. Kopyahin ang caterpillar map. Isulat ang mga pananagutan ng bawat kasapi sa pangangasiwa at pangangalaga ng pinagkukunang-yaman sa caterpillar map.a. pamahalaan d. pribadong samahanb. paaralan e. pamilyac. simbahan f. mamamayan

pamahalaan

pribadong samahan

simbahanpaaralan

pamilya

mamamayan

Gawain BBasahin ang talata. Iguhit sa notbuk ang bangka o life boat na iyong sasakyan sa ganitong pagkakataon.

Tayo ang mga halimbawa ng mga pinagkukunan ng yaman ng bansa. Ako si Kabundukan, ikaw si Dagat, at siya si Kapatagan. Nakasakay tayo sa barkong naglalayag sa Dagat Kanlurang Pilipinas. Kasama natin sina Pamahalaan, Paaralan, Simbahan, Pribadong Samahan, Pamilya, at Mamamayan. Maya-maya, biglang may malakas na putok tayong narinig. Unti-unting lumulubog ang ating barko. Sa ganitong pagkakataon, kaninong life boat ka sasama?

a. b.c. d. e. f.

151

Isulat ang iyong sagot sa notbuk.1. Bakit ang bangkang iyan ang iyong napiling samahan?2. Sa iyong palagay, anong kasapi ng lipunan ang may

pinakamalaking pananagutan sa pangangasiwa at pangangalaga ng bansa? Bakit?

Gawain CBumuo ng isang pyramid gamit ang mga tatsulok sa ibaba. Sagutin ang mga tanong pagkatapos.

Mamamayan PaaralanPribadong Samahan

Simbahan Pamahalaan Pamilya

1. Ano ang mensaheng nais ipabatid sa atin ng gawain? 2. Bakit mahalagang gampanan ng lahat ng kasapi ang kani-

kanilang pananagutan?

• Angpananagutanay itinuturingnakasingkahuluganngmga salitang tungkulin, obligasyon, at responsibilidad.

• Angpananagutanayangmgadapatgawinngisangsektoro tao para sa kaniyang sarili at para sa kaniyang bayan.

• Angatinglipunanaybinubuongiba’tibangkasapi,kabilangdito ang pamahalaan, paaralan, simbahan, pribadong samahan, pamilya, at mamamayan.

• Maybahagingginagampananangbawatkasapinglipunanupang maiwasan ang tuluyang pagkawasak ng mga likas na yaman ng bansa.

TANDAAN MO

152

NATUTUHAN KO

I. Gamit ang mga simbolo, tukuyin kung sino ang gaganap sa sumusunod na pananagutan. Iguhit sa notbuk ang sagot.

– pamahalaan – pamilya

– paaralan – pribadong samahan

– simbahan – mamamayan

___ 1. Hinuhubog ang mga anak sa tamang panga-ngalaga ng kalikasan.

___ 2. Gumagawa ng mga batas at programa para sa kalikasan.

___ 3. Tinuturuan ang mga mag-aaral ng mga paraan sa wastong pangangasiwa ng mga pinagkukunang- yaman.

___ 4. Magkaroon ng displina sa sarili.___ 5. Ipabatid sa mga tao ang tunay na kalagayan ng

ating kapaligiran.___ 6. Kausapin ang mga kaibigan upang makiisa sa mga

gawaing pangkalikasan.___ 7. Gumawa ng mga awit at palabas na pangkalikasan.___ 8. Disiplinahin ang mga anak.___ 9. Makibahagi sa mga proyekto ng pamayanan.__ 10. Ipinatutupad ng DENR ang mga tungkulin nito.

II. May ibibigay na babasahin ang guro. Pagkatapos basahin, kopyahin ang T-chart. Sagutin: Ano ang mensaheng nais ipa-rating ng Kardinal?

Panawagan ni Cardinal Antonio Tagle

Mensahe

153

ArAlin 8 Mga Mungkahing Paraan

ng Wastong Pangangasiwa ng Likas na Yaman ng Bansa

PANIMULA

Sa nakaraang aralin, natutunan mo ang pananagutan ng bawat isa sa pangangasiwa at pangangalaga ng pinagkukunang-yaman ng bansa. Nalinang din ang iyong kakayahan na mabatid na ang bawat mamamayang Pilipino ay may tungkulin at pananagutang pangalagaan ang ating mga pinagkukunang-yaman.

Bilang isang mag-aaral sa ikaapat na baitang, ano ang iyong pananagutan para sa ating mga pinagkukunang-yaman?

Sa araling ito, inaasahang:1. Makapagbibigay ka ng mga mungkahing paraan ng wastong

pangangasiwa ng mga likas na yaman ng bansa2. Matutukoy mo ang mga posibleng bunga ng wasto at hindi

wastong pangangasiwa ng mga likas yaman ng bansa3. Maipakikita mo ang pagmamalaki at pagpapahalaga sa mga

wastong paraan ng pangangasiwa ng mga likas na yaman sa pamamagitan ng pagsulat ng pangako sa sarili

ALAMIN MOAno ang mga mungkahing paraan ng wastong pangangasiwa ng mga likas na yaman ng bansa?

Bakit kailangang isabuhay ang mga mungkahing paraan ng wastong pangangasiwa ng mga likas na yaman ng bansa?

154

Masagana ang ating bansa sa mga likas na yaman. Mahalaga rin sa tao ang mga likas na yamang ito dahil pinagkukunan ng kabuhayan kaya nararapat na ang mga ito ay pangasiwaan at pangalagaan upang hindi masira at maubos agad.

Pangangasiwa ng Yamang LupaNarito ang ilang paraan ng wastong pangangasiwa ng

yamang lupa.• Magtanimngmgapunoathalaman.Angmgapinutolna

puno ay dapat palitan ng mga bagong punla o tanim.• Iwasan ang pagkakaingin o pagsusunog ng mga puno sa

kagubatan at kabundukan.• Iwasan ang paggamit ng mga nakasasamang kemikal sa

pananim.• Gumawanghukaysalupaatditoitaponangmgabasurang

nabubulok. Ang natunaw na mga basurang ito ay maaari ding gawing pataba sa lupa.

• Huwag saktan, hulihin, o patayin ang mga hayop sakagubatan at kabundukan lalo na ang mga endangered species o mga hayop na malapit nang maubos.

• Huwagsirainangmgahalamansapaligid.

Pangangasiwa ng Yamang TubigAng tubig ay mahalaga sa lahat kaya dapat itong panga-

siwaan. Kapag walang tubig, maraming buhay rin sa mundo ang mawawala. Ang mga sumusunod ay mga mungkahing paraan ng wastong pangangasiwa sa yamang tubig:• Huwaggumamitngdinamitasapangingisda.• Iwasanangpagtataponngbasurasamgatubigan.• Magtayo ngmgawater treatment plant upang linisin ang

maruruming tubig mula sa mga pagawaan, pook-alagaan ng mga hayop, tahanan, at taniman.

• Ipagbawalangpagtatayongtahanansaibabawattabingmga ilog at estero.

155

Nararapat din na makilahok sa mga proyekto o programa ng pamahalaan para sa kapaligiran at kalikasan, tulad ng programang 3Rs (reduce, reuse, at recycle). Sundin ang mga batas ukol sa pangangalaga ng kalikasan tulad ng paghiwa-hiwalay ng mga basura.

Bilang mamamayang Pilipino at bilang ambag sa pangangasiwa sa kalikasan at mga likas na yaman, higit na mainam na isaisip na ang kapaligiran ay kaloob ng Maykapal para sa atin. Atin itong ipamana nang nasa maayos na kalagayan. Ito ay isang paraan upang maipakita nating mga Pilipino hindi lamang ang pagmamahal sa bansa, kundi pati ang pagmamalasakit sa daigdig na ating ginagalawan.

Sagutin:1. Ano-ano ang mungkahing paraan ng pangangasiwa sa mga

yamang lupa?2. Ano-ano ang mungkahing paraan ng pangangasiwa sa mga

yamang tubig?

156

GAWIN MO

Gawain A1. Ang guro ay may ipakikita sa inyong video na may pamagat

na “Awit para sa Kalikasan.” Inaasahan na ikaw ay mano-nood at makikinig nang mabuti.

2. Gamit ang A-N-NA tsart sa ibaba, sagutin ang mga tanong sa loob ng mga kahon.

Alam na Nais Malaman NalamanAno-ano ang alam na ninyo tungkol sa ating kalikasan o mga likas na yaman?

Ano-ano ang nais pa ninyong malaman ukol sa ating kalikasan o likas na yaman?

Mula sa video ng “Awit para sa Kalikasan,” ano ang inyong nalaman na mga kasalukuyang pangyayari sa ating kalikasan o sa mga likas na yaman?Ano-anong mungkahing paraan ng wastong pangangasiwa ng mga likas na yaman ng bansa ang iyong nalaman?

Gawain BMuling alalahanin ang video ng “Awit para sa Kalikasan.” Naalaala mo pa ba ang mga bunga ng ating ginagawa sa ating likas na yaman? Ano-ano ito? Kopyahin sa notbuk ang Fish Bone map at isulat dito ang iyong sagot.

Maaaring bunga ng hindi wastong pangangasiwa ng likas na yaman ng bansa

Maaaring bunga ng wastong pangangasiwa ng likas na yaman ng bansa

157

Gawain CGumawa ng pangako sa sarili. Kopyahin sa notbuk at buuin ang mga pananalita sa ibaba.

Pangako Ko

Ako, si ______________, ay matapat na nangangako na aking ipagmamalaki at pahahalagahan ang mga wastong pangangasiwa ng mga likas na yaman sa pamamagitan ng __________________________________.

NATUTUHAN KO

I. Lagyan ng tsek (3) ang bilang kung ang mungkahing paraan ng pangangasiwa ng likas na yaman ng bansa ay wasto, at ekis (7) kung hindi wasto. Gawin ito sa sagutang papel.1. Iiwasan ang pagtatapon ng basura sa mga yamang tubig.2. Magtanim ng mga puno at halaman sa mga bakanteng

lote.3. Ipagwawalang-bahala ang mga batas pangkalikasan.

• Gawin ang mga mungkahing paraan ng wastongpangangasiwa ng mga likas na yaman ng bansa.

• Angmgamalinggawaingayangpagpuputolngmgapunoat paghuli sa mga hayop o wildlife ay maaaring magdulot ng hindi magandang epekto sa ating pamumuhay.

• Mahalagang isabuhay ang mga tamang gawi upangmapangalagaan ang ating kalikasan.

TANDAAN MO

158

4. Gawin ang programang 3Rs (reduce, reuse, recycle).5. Hayaang nakabukas ang gripo kahit umaapaw na ang

tubig sa balde.

II. Ano ang iyong gagawin sa sumusunod na mga sitwasyon? Isulat sa sagutang papel ang sagot.1. Napansin mo ang iyong kaklase na sa kaunting

pagkakamali sa pinasusulat ng guro ay agad niya nang tinatapon ang kaniyang papel. Ano ang sasabihin mo sa kaniya? Paano mo ipapaliwanag sa kaniya ang kahalagahan ng papel?

2. Nalaman mo na ang tatay ng kaklase mong si Sophia ay mahilig mag-alaga ng mga natatanging hayop. Minsan sa kaniyang pangingisda ay nakahuli siya ng pawikan. Iniuwi niya ito at inilagay sa isang palanggana. Ano ang sasabihin mo kay Sophia? Bakit hindi tama ang pag-aalaga sa pawikan?

3. Nalaman mo na ang iyong ama ay gumagamit ng dinamita sa kaniyang pangingisda. Natutunan mo sa paaralan na pinagbabawal ito ng pamahalaan at maaari siyang makulong kung siya ay mahuhuli. Paano mo ito sasabihin sa iyong ama?

4. Marami kang kaibigan na nakatira sa may estero. Doon nila tinatapon ang kanilang mga basura kaya’t madalas ang pagbaha rito. Ano ang sasabihin mo sa iyong mga kaibigan? Paano mo ito maipararating sa inyong punong barangay?

5. Habang ikaw ay nasa daan pauwi sa inyong tahanan, nakita mong sinisira ng isang bata ang mga halaman ng inyong kapitbahay. Ano ang sasabihin mo sa bata?

159

ArAlin 9 Pagtangkilik sa Sariling

Produkto para sa Pag-unlad at Pagsulong ng Bansa

PANIMULA

Mula sa mga nakaraang aralin, nabatid at napaghambing ang mga produkto at kalakal na matatagpuan sa iba’t ibang lokasyon ng ating bansa. Tunay na napakarami nating mga gawang produkto na nararapat na ipagmalaki ng bawat Pilipinong tulad mo.

Sa araling ito, inaasahang: 1. Matutukoy mo ang kahalagahan ng pagtangkilik sa sariling

produkto2. Maiuugnay mo ang kahalagahan ng pagtangkilik sa sariling

produkto sa pag-unlad at pagsulong ng bansa3. Maipakikita mo ang pagiging makabayan sa pamamagitan

ng pagpili ng produktong gawang Pinoy

ALAMIN MO

Tinatangkilik mo ba ang mga sariling produkto ng bansa? Halimbawa, bumibili ka ng sapatos sa isang supermarket. May nakita kang imported na rubber shoes at sapatos na gawang Marikina, alin ang bibilhin mo? Bakit iyon ang pinili mong bilhin?

Ano ang kahalagahan ng pagtangkilik sa sariling produkto sa pag-unlad at pagsulong ng bansa?

Paano nakatutulong sa pag-unlad at pagsulong ng bansa ang pagtang-kilik sa sariling produkto?

160

Ang sariling produkto ay ang mga produktong gawa sa sariling bansa at gawa ng mga manggagawang Pilipino.

Bawat lalawigan ay may natatanging produkto tulad ng sapatos sa Marikina; tsinelas sa Laguna; niyog sa Bicol, Laguna, at Cavite; asukal sa Iloilo, Tarlac, at Negros; bigas sa Gitnang Luzon; dried mango sa Cebu; saging sa Davao at Cotabato; abaka sa Bicol; tabako sa Cagayan, Ilocos, at Pangasinan; pinya sa Cotabato at Bukidnon; at perlas sa Sulu.

Ang pagtangkilik sa mga produktong Pilipino ay nakatu-tulong sa ating bansa. Malaking ambag ito sa ating kabang-yaman at sa pag-angat pa ng ating mga produkto sa ibang bansa. Gayundin, dagdag itong kita para sa ating mga kababayan na tampok sa pagbubuo at paggawa ng mga produktong ito.

GAWIN MO

Gawain A1. Maglaro ng Mother Goes to Market.2. Panuto sa laro:

a. Ang bawat pangkat ay pipila nang maayos at bibigyan ng guro ng tig-isang basket o bayong, bilao, at alampay.

b. Ang miyembro ng bawat pangkat na nasa unahan ay magsusuot ng alampay at bibitbitin ang basket o bayong bago pupunta sa harapan kung saan nakadikit sa pisara ang iba’t ibang produkto.

c. Kukuha ang manlalaro ng isang produktong nais niyang bilhin.

d. Babalik siya sa kaniyang pangkat at ilalagay sa bilao ang produktong binili. Pagkatapos, ipapasa niya ang basket at alampay sa kasunod na manlalaro.

e. Uulitin ng manlalaro ang ginawa ng nauna hanggang sa lahat ng kasapi ay nakalaro na.

161

Sagutin ang mga tanong:1. Ano-anong produktong gawang Pinoy ang binili mo?2. Ano-ano ang gawang imported?3. Alin ang mas tatangkilikin mo? Bakit?

Gawain BBumalik sa inyong pangkat. Kopyahin ang Butterfly Map. Gamit ito, tukuyin ang mga produktong gawa ng iba’t ibang lalawigan sa ating bansa. Isulat sa kaliwang bahagi ng pakpak ng paruparo ang mga lalawigan sa Luzon, Visayas, o Mindanao at sa kanang pakpak naman ay ilagay ang kanilang mga natatanging produkto.

Mga lalawigan Mga produkto

Gawain C1. Gumuhit ng isang hagdanan tulad ng nasa ibaba sa inyong

manila paper.

2. Isulat sa unang baitang sa ibaba ang mga salitang, “Pagtangkilik sa sariling produkto.”

162

3. Sa ikalawang baitang, sagutin ang tanong na: Ano ang kalahagahan ng pagtangkilik sa sariling produkto?

4. Sa ikatlong baitang, isulat ang iyong sagot sa tanong na: Paano nakatutulong sa pag-unlad at pagsulong ng bansa ang pagtangkilik sa sariling produkto?

5. Sa pinakahuling baitang sa itaas, ilagay ang mga salitang: “Sumusulong na Pilipinas at maunlad na mamamayang Pilipino.”

• Ang sariling produkto ay mga produktong yari sa sariling bansa at kadalasang gawa ng mga mangga-gawang Pilipino.

• Bawatlalawiganaymaynatatangingproduktonagawasa sari-sariling bayan.

• Ang pagtangkilik sa produktong Pilipino ay malakingambag sa kabang-yaman ng bansa, at sa pag-angat pa ng ating mga produkto sa ibang bansa.

• Sa pamamagitan ng pagtangkilik sa sariling produkto,nakatutulong tayo sa pagpapatuloy ng hanapbuhay ng mga manggagawang tampok sa pagbuo ng mga produkto.

TANDAAN MO

163

NATUTUHAN KO

I. Punan ang talahanayan sa pamamagitan ng pagtukoy kung anong mga produkto ang matatagpuan at mabibili sa sumusunod na mga lalawigan o lugar. Gawin ito sa sagutang papel.

Lalawigan ProduktoLagunaBicolMarikinaBukidnonPangasinanSulu

II. Isulat sa sagutang papel ang n kung nakatutulong sa pag-

unlad ng bansa at nK kung hindi nakatutulong sa pag-unlad ng bansa ang sumusunod na gawain._____ 1. Bumili ng pitakang yari sa abaka._____ 2. Nagpunta sa Romblon at doon bumili ng marmol

na gagamitin sa pinagagawang bahay._____ 3. Nagpadala ng dried mangoes mula sa Cebu sa

kamag-anak na nasa London._____ 4. Humiling ng pasalubong na imported na pabango

na ipagbibili sa mga kaibigan._____ 5. Paboritong bilhin sa supermarket at kainin ang

imported na dark chocolate.

164

ArAlin 10 Hamon at Oportunidad

sa mga Gawaing Pangkabuhayan ng Bansa

PANIMULA

Sa nakaraang aralin, natutuhan mo ang iba’t ibang gawaing pangkabuhayan sa iba’t ibang lokasyon ng bansa at mga pag-aangkop na ginagawa ng tao sa kapaligiran upang matugunan ang kaniyang pangangailangan. Dahil dito, nagkaroon ng iba’t ibang gawaing pangkabuhayan, kabilang ang pagsasaka at pangingisda.

Mahalagang malaman mo na ang pag-unlad ng mga gawaing pangkabuhayan ay may dalang mga hamon na kailangang malagpasan at mga oportunidad na dapat samantalahin at sagutin. Upang mapagtagumpayan ito, dapat ay maging handa para dito.

Sa aralin ito, inaasahang:1. Matutukoy mo ang mga hamon ng mga gawaing pangka-

buhayan2. Matutukoy mo ang mga oportunidad kaugnay ng mga

gawaing pangkabuhayan3. Makagagawa ka ng isang mungkahing planong pangka-

buhayan

ALAMIN MO

Ano-ano ang hamon sa mga gawaing pangkabuhayan ng bansa?

Ano-ano ang oportunidad?

165

AgrikulturaKilala ang Pilipinas bilang isang agrikultural na bansa.

Kung kaya, ang isa sa nangungunang gawaing pangkabu-hayan sa bansa ay pagsasaka. Sadyang malawak ang taniman dito. Tinatayang nasa 35 bahagdan ang sinasakang lupain sa Pilipinas.

Ang kabuhayang ito ay mahalaga dahil nagmumula sa lupa ang mga produkto na pangunahing pangangailangan ng tao para patuloy na mabuhay. Kung liliit ang produksiyon, maaapektuhan ang taong bayan at ang bansa. Ayon sa maraming magsasaka, ang uri ng kanilang pamumuhay ay isang tuloy-tuloy na pakikipaglaban sa mga hamong kaakibat ng kanilang hanapbuhay. Kasama rito ang lalong lumalaking bilang ng mga angkat na produktong agrikultural, kahirapan dulot ng mababang kita ng mga magsasaka, limitadong pondo na pinagkakaloob ng pamahalaan bilang tulong sa maliliit na magsasaka, suliranin sa irigasyon, at kawalan ng kontrol sa presyo. Higit sa lahat, ,ay mga suliranin sa kalamidad, pagkasira ng kalikasan, at pagbabago ng panahon tulad ng El Niño phenomenon o mahabang panahon ng tag-init.

Sa kabila ng mga hamong ito, may mga oportunidad ding ipinagkakaloob sa mga magsasaka gaya ng mga sumusunod:• impormasyon samga bagong pag-aaral at saliksik upang

gumanda ang ani at dumami ang produksiyon;• paggamitngmgamakabagongteknolohiyaparamapabilis

ang produksiyon;• paghihikayat samgaOFWnamamuhunan sa pagsasaka

at linangin ang mga lupain sa kani-kanilang mga probinsiya; at

• pagbibigayngpagkaka-taon para sa magsasaka na makapag-aral ng tamang paraan ng pagsasaka.

166

PangingisdaBilang isang kapuluan, ang Pilipinas ay napalilibutan ng

tubig kung kaya’t napakayaman nito sa mga pagkaing dagat at halamang dagat. Itinuturing ang Pilipinas bilang isa sa pinakamalaking tagatustos ng isda sa buong mundo. Upang mapalakas ang gawaing pangkabuhayan na ito, narito ang ilan sa mga maituturing na mga oportunidad sa pangingisda: • pagpapatatag ng Philippine Fish Marketing Authority

(PFMA)saindustriyangpagbibilingisdasapamamagitanng pagpapatayo ng karagdagang daungan o pantalan sa mga istratehikong lugar upang mapalago ang kita at produksiyon;

• pagpapatayongplantangyeloatimbakanngmgaisda;• paglalaanngmgasasakyangpangisda;• pagbilingmgamodernongkagamitansapangingisdatulad

ng underwater sonars at radars;• paggawangbagongkurikulumparasamgakursosamarine

at fishing;• paglulunsad ng mga programang makatutulong sa

pagpapaunlad ng industriya ng pangingisda tulad ng Blue Revolution at Biyayang Dagat; at

• pagkakaroon ng mga kooperatibang naglalayong masu-portahan ang maliliit na mangingisda.

Samantala, ang maituturing na pinakamalaking hamon sa pangingisda ay ang climate change o pagbabago ng klima ng mundo at likas na mga pangyayari tulad ng mga kalamidad.

Kabilang din sa mga hamon sa gawaing pangkabuhayang ito ay ang mga kalsada, tulay, at iba pang impraestrukturang nakababagal sa transpor-tasyon ng mga produktong dagat kung kaya’t hindi mapaabot sa merkado ang mga sariwang isda. Hamon ding maituturing ang

167

pagkasira ng mga tahanan ng mga isda sa ilalim ng dagat at hindi epektibong pangangalaga sa mga yamang dagat lalo na sa mga protektadong lugar.

Sagutin:1. Ano-ano ang hamon sa mga gawaing pangkabuhayan ng

bansa?2. Ano ang dapat gawin sa mga hamon na ito?3. Ano-ano ang oportunidad sa mga gawaing pangkabuhayan

ng bansa?4. Ano ang dapat gawin sa mga oportunidad na ito?

GAWIN MO

Gawain AIsa-isahin ang mga hamon at oportunidad sa mga pangunahing gawaing pangkabuhayan ng bansa. Kopyahin ang Venn diagram at isulat dito ang sagot.

Hamon OportunidadPangingisda

Hamon OportunidadAgrikultura

168

Gawain BGamit ang larong Search the Area, alamin ang kaibahan ng hamon sa oportunidad. Ilagay sa basket ang lahat ng oportunidad at sa balde ang lahat ng mahahanap mong hamon.

Mga pagpipilian:• mgasakunasadagat• pagkakaroon ng mga modernong kagamitan tulad ng

underwater sonars at radars• suliraninsairigasyon• El Niño phenomenon• pagpapatayongmgabagongpantalan• makabagongteknolohiyasapagsasaka• pagdamingmgaangkatnaproduktongagrikultural• bagongpag-aaraltungkolsapagpaparamingani• climate change• programangBlue Revolution at Biyayang Dagat

Oportunidad Hamon

169

Gawain CHatiin ang klase sa dalawa, ang mga babae laban sa mga lalaki. Ang bawat pangkat ay mag-uunahan sa pag-akyat sa tuktok ng bundok na nakaguhit sa pisara sa pamamagitan ng pagsagot sa mga tanong ng guro.

Pagpipilian: A. Pagsasaka B. Pangingisda

• KilalaangPilipinasbilangisangagrikulturalnabansa.• Dalawa sa pangunahing gawaing pangkabuhayan ng

bansa ang pagsasaka at pangingisda. • Angmgagawaingpangkabuhayangitoaynakararanas

ng iba’t ibang hamon na dapat malagpasan at mga oportunidad na makatutulong para higit na mapaunlad ang ekonomiya ng bansa.

TANDAAN MO

NATUTUHAN KO

I. Kopyahin ang talahanayan sa sagutang papel. Punan ng tamang datos.

Gawaing Pangkabuhayan

Hamon Oportunidad

170

Bukas na Liham

Petsa: _______________

Minamahal naming mga magsasaka at mangingisda,

_____________________________________________

_____________________________________________

_____________________________________________

_____________________________________________

_____________________________________________

Lubos na gumagalang,

_____________________

II. Gumawa ng bukas na liham na nagpapakita ng iyong opinyon ukol sa kahalagahan ng pagtanggap ng mga hamon at pagyakap sa mga oportunidad ng mga gawaing pangkabuhayan ng ating bansa. Sundin ang modelo sa ibaba.

171

ArAlin 11 Likas Kayang Pag-unlad

PANIMULA

Sa nakaraang aralin, natutuhan ang kahalagahan ng wastong paraan ng pangangasiwa sa mga likas na yaman. Subalit bunga ng lumalalang krisis sa kalikasan, kailangang suriin ang ugnayan ng kalikasan at ekonomiya, dahil kasabay ng patuloy na pag-unlad ng bansa ay ang patuloy namang pagkasira ng mga pinagkukunang-yaman nito.

Ang mga gawain sa pagpapaunlad ng ekonomiya ng bansa upang tugunan ang pangangailangan ng tao ay nagdudulot din ng pagkawala at pagkasira ng mga likas na yaman. Sa madaling sabi, unti-unting nawawala at nasisira ang kalikasan.

Sa araling ito, inaasahang:1. Masasabi mo ang kahulugan at kahalagahan ng likas kayang

pag-unlad (sustainable development)2. Makalalahok ka sa mga gawaing lumilinang sa pangangalaga

at nagsusulong ng likas kayang pag-unlad ng mga likas na yaman ng bansa

3. Maipadarama mo ang pagmamahal sa kalikasan sa pamamagitan ng paglahok sa mga gawaing may kinalaman sa likas kayang pag-unlad

ALAMIN MO Ano ang likas kayang pag-unlad? Ano ang kahalagahan ng pagsusulong nito para sa mga likas na yaman ng bansa? Paano makalalahok sa mga gawaing nagsusulong ng likas kayang pag-unlad?

172

Ang pagsulong at pag-unlad ay mithiin ng bawat bansa. Ano ang batayan ng pag-unlad? Anong mga hakbang ang dapat gawin upang makamtan ito?

Kung ihahambing sa ibang mga bansa, masasabing higit tayong pinagpala dahil mayaman tayo sa mga likas na yaman at magagaling ang ating mga yamang tao. Ngunit napag-iwanan na tayo ng mga bansang kasama natin sa Timog-silangang Asya.

Noong 1972, natukoy ng United Nations Conference on Human Environment ang posibleng ugnayan ng kalikasan at kaunlaran. Mula rito, naglitawan na ang mga panawagan na magkaroon ng isang alternatibong kaunlaran sa harap ng lumalalang krisis na pangkalikasan. Subalit, nagpatuloy pa rin ang pagkawasak at pagkasira ng kalikasan.

Noong 1987, binuo ng United Nations o Nagkakaisang mga Bansa ang Pandaigdigang Komisyon sa Kalikasan at Kaunlaran (World Commission on Environment and Development, WCED) upang pag-aralan at bigyan ng kaukulang solusyon ang suliranin sa kalikasan at kaunlaran. Binigyang-diin ng Komisyon ang likas kayang pag-unlad o sustainable development.

Ayon sa WCED, ang likas kayang pag-unlad ay ang pagtugon sa pangangailangan at mithiin ng mga tao nang may pagsaalang-alang sa kakayahan ng susunod na henerasyon na makamit din ang kanilang mga pangangailangan.

Bilang pakikiisa sa mithiin ng WCED, binuo ng pamahalaan ng Pilipinas ang Philippine Strategy for Sustainable Development (PSSD) na nagsasagawa ng iba’t ibang istratehiya upang matugunan ang mga pangangailangan ng tao. Kabilang dito ang pagsama ng mga usaping pangkalikasan sa paggawa ng desisyon, pagsama ng mga isyung pampopulasyon at kapakanan ng nakararami sa pagpaplano ng pag-unlad, pagbabawas ng paglaki ng mga rural na lugar, pagpapaigting ng edukasyong pangkalikasan, pagkakaroon ng mga sistema para sa mga protektadong lugar, pagpapaganda o pag-aayos ng mga nasirang ecosystem, pagpigil sa polusyon, at pagpapalakas ng suporta at partisipasyon ng taong bayan.

173

Sagutin:1. Ano ang likas kayang pag-unlad o sustainable development?2. Ano ang dahilan ng pagkakatatag ng PSSD?3. Bakit mahalagang maisakatuparan ang likas kayang pag-

unlad?4. Bilang isang mag-aaral, paano ka makalalahok sa gawaing

lumilinang at nagsusulong ng likas kayang pag-unlad ng mga likas na yaman ng bansa?

GAWIN MO

Gawain AIsulat ang kahulugan at kahalagahan ng likas kayang pag-unlad gamit ang H-chart sa ibaba. Gawin ito sa notbuk.

Likas Kayang

Pag-unlad

KAhuLugAn

KAhALAgAhAn

174

Gawain BBuuin ang Kontrata ng Katapatan sa Kalikasan o KKK. Gawin ito sa malinis na papel.

Ako, bilang isang matapat at makakalikasang mamamayan ng Pilipinas, ay buong katapatang sumusumpa na lalahukan ang sumusunod na

gawain na nagsusulong ng likas kayang pag-unlad:

__________________________________

Gawain CPangkatang Gawain: Basura Mo, Kayamanan Ko May Pera sa Basura

Bawat pangkat ay patutunayan ang mga islogan sa itaas. Gawin ng pangkat ang nakaatas na gawain na makatutulong para mapangalagaan at maisulong ang likas kayang pag-unlad ng mga likas na yaman ng bansa.

Pangkat 1 – Gamit ang lumang tela, gumawa ng eco bag o recycled bag.

Pangkat 2 – Gamit ang mga bote ng 1.5 litrong soft drinks, gumawa ng flower vase.

175

Pangkat 3 – Gamit ang mga straw, lumikha ng placemat.Pangkat 4 – Gamit ang mga tansan, lumikha ng mobile.

Ipagbili ang lahat ng inyong gawa sa inyong mga kamag-anak o kamag-aaral.

• Noong1972,natukoyngUnitedNationsConferenceonHuman Environment ang posibilidad ng ugnayan ng kalikasan at ng kaunlaran.

• Noong 1987, binuo ng United Nations ang WorldCommission on Environment and Development (WCED)upang pag-aralan at bigyan ng kaukulang solusyon ang suliranin sa kalikasan at kaunlaran.

• Ang likas kayang pag-unlad (sustainable development) ay pagtugon sa pangangailangan at mithiin ng mga tao nang may pagsaalang-alang sa kakayahan at abilidad ng susunod na henerasyon na makamit din ang kanilang mga pangangailangan.

• AngPilipinas,katuladngibapangbansa,aynaghahandarin sa posibleng kahihinatnan ng patuloy na pagkaubos ng mga likas nitong yaman.

TANDAAN MO

NATUTUHAN KO

I. Buuin ang pangungusap. Isulat ang sagot sa sagutang papel.1. Ang likas kayang pag-unlad ay ___________________.2. Ang likas kayang pag-unlad ay mahalaga dahil

__________________.

176

3. Ang mga gawaing lumilinang sa pangangalaga at nagsusulong ng likas kayang pag-unlad ng mga likas na yaman ng bansa ay _________________________.

4. Bilang isang mag-aaral, ang magagawa ko bilang pakikiisa sa likas kayang pag-unlad ay ___________.

5. Mahalagang makilahok sa mga gawaing lumilinang sa pangangalaga at nagsusulong ng gawaing likas kayang pag-unlad dahil __________________________.

II. Lagyan ng puso ( ) ang bilang kung ginagawa mo at malungkot na mukha () kung hindi mo ginagawa. Gawin ito sa sagutang papel.

1. Tinatapon ko sa tamang tapunan ang aking mga basura dahil alam kong ang basurang itinapon ko kung saan-saan ay babalik din sa akin.

2. Nakikiisa ako sa mga programa laban sa walang habas na pagputol ng mga puno.

3. Ipinagbibigay-alam ko sa kinauukulan ang bilang ng plaka ng mga sasakyag nagbubuga ng maitim na usok na nagdudulot ng polusyon sa hangin.

4. Lagi kong tinitingnan kung nakasarang maigi ang gripo ng tubig kung hindi ito ginagamit.

5. Nakikinig ako nang husto sa aking guro kapag tinatalakay ang mga aralin tungkol sa kalikasan.

177

ArAlin 12 Kulturang Pilipino

PANIMULA

Sa mga nakaraang aralin, natutuhan mo na maraming likas na yaman ang bansa. Alam mo bang hindi lamang sa mga pinakukunang-yaman sagana ang Pilipinas? Mayaman din ang ating kultura. Ito ay kulturang nalinang dahil sa pinagsama-samang kultura ng iba’t ibang pangkat sa Pilipinas at mga impluwensiyang hatid sa atin ng mga dayuhang manganga-lakal at mananakop.

Handa ka na bang malaman kung gaano kayaman ang kulturang Pilipino?

Sa araling ito inaasahang: 1. Matutukoy mo ang ilang kultura ng iba’t ibang rehiyon sa

bansa2. Matatalakay mo ang kontribusyon ng iba’t ibang pangkat sa

kulturang Pilipino

ALAMIN MO

Ano-ano ang kontribusyon ng iba’t ibang pangkat sa kulturang Pilipino?

Ano-ano ang kultura ng iba’t ibang rehiyon sa Pilipinas?

Ang yamang tao ng Pilipinas ay ang mga mamamayan nito na matatagpuan sa iba’t ibang bahagi ng bansa. Iba-iba ang pangkat na kinabibilangan ng mamamayang Pilipino. Dulot ito

178

ng pagiging kapuluan ng bansa kung kaya’t ang mga Pilipino ay nabuo mula sa iba’t ibang pangkat. Bawat pangkat ay may sariling kultura na naging tatak ng kanilang pagkakakilanlan.

Ang kultura ay uri at paraan ng pamumuhay ng mga tao sa isang lugar na nagpapakita ng kanilang paniniwala, kagamitan, moralidad, batas, tradisyon, sining, relihiyon, kaugalian, pamahalaan, at kaalaman o sistema ng edukasyon. Magkakatulad ang kanilang wika at paraan ng pamumuhay.

Narito ang ilan sa mga pangkat etniko sa iba’t ibang rehiyon sa Pilipinas at kanilang katangiang kultural.

Mayoryang Pangkat Etniko sa Luzon

Pangkat/ Rehiyon/Mga Lalawigang

PinaninirahanKatangiang Kultural

Rehiyon I at II(Ilocos Sur, Ilocos Norte, Isabela, Cagayan, Abra, La Union, at Pangasinan)

Rehiyon III (Zambales)

NCR o Metro ManilaIbang bansa (Guam, Hawaii)

Pangatlo ito sa pinakamalaking pangkat sa Pilipinas. Sinasabing mahigit walong milyong Pilipino ang marunong magsalita ng Ilokano, na siyang pangunahing wika ng mga taga-Hilagang Luzon. Karamihan sa kanila ay Katoliko. Marami rin ang tinatayang kasapi ng Philippine Independent Church.

Malaki ang kinalaman ng kapaligiran sa pag-uugali ng mga Ilokano. Ang kakulangan ng mga lupang sakahan at mahabang tag-araw na nararanasan ang nag-udyok sa mga Ilokano na maging masinop, matiyaga, matipid, masipag, at mapamaraan. Ang mga ugaling ito ang naging puhunan nila upang makahanap ng iba pang pagkakakitaan.

Bukod sa pagsasaka sa kanilang malawak na taniman ng tabako, ang mga Ilokano ay kilala rin sa paggawa ng gitarang tinatawag na kutibeng.

Ang awiting “Pamulinawen” at “Manang Biday” ay ilan sa mga kilalang awitin ng mga Ilokano.

179

Rehiyon III (Pampanga, Tarlac, at Nueva Ecija)

Kilala ang mga Kapampangan sa husay nilang magluto at pagsusuot ng magagarang damit.

Kilala rin sila sa pagiging relihiyoso. Patunay rito ang pagdaraos nila ng Semana Santa sa pamamagitan ng pagkakaroon ng pabasa at pagpipinetensiya. Tuwing buwan ng Mayo, pinagdiriwang nila ang Santacruzan at Pista ng Parol naman tuwing Pasko.

Rehiyon IV at NCR(CALABARZON, MIMAROPA, Bulacan, Nueva Ecija, Aurora, Bataan, Zambales, at Metro Manila)

Ang Tagalog ang pangalawa sa pinakamalaking pangkat sa Pilipinas.

Ang rehiyong Katagalugan ay biniyayaan ng kalikasan ng matatabang lupang pang-agrikultura kaya pagsasaka ang pangunahing ikinabubuhay nila.

Tinatayang mahigit 15 milyon ang gumagamit ng wikang Tagalog sa Pilipinas. Ang wikang Tagalog din ang naging batayan ng wikang Filipino na ating pambansang wika.

Rehiyon V(Albay, Catanduanes, Masbate, Sorsogon, Camarines Sur, at Camarines Norte)

Naninirahan sila sa kapaligirang may matatabang lupa, sagana sa likas na yaman, at may magandang bulkan.

Tanyag sila sa mga pagkaing may gata at sili gaya ng laing at Bicol express. Taon-taon, ipinagdiriwang nila ang Pista ng Birhen ng Peñafrancia. Tinuturing nilang Ina ang Birhen ng Peñafrancia na nangangalaga sa kanilang buhay.

Bicol ang salita ng mga tagarehiyon at sinasabing mahigit 3.5 milyon ang marunong ng salitang ito.

180

Mayoryang Pangkat Etniko sa Visayas

Pangkat/ Rehiyon/Mga Lalawigang

PinaninirahanKatangiang Kultural

Rehiyon VI(Aklan, Antique, Capiz, Guimaras, Iloilo, at Negros Occidental)

Kilala ang mga Ilonggo sa pagiging malumanay at mahinahon lalo’t higit sa kanilang pananalita.

Maganda ang kanilang pananaw sa buhay at higit nilang pinahahalagahan ang pangkasalukuyan kaysa nakaraan o sa hinaharap. Sila ay marangya at hindi mapag-isip at mahilig sa pagkain. Ang mga kalalakihan ay masisipag, masisinop sa buhay, at tumutulong sa mga gawaing bahay. Sila ay mga relihiyoso at mahilig tumuklas ng mga kaalaman sa buhay.

Ang mga Ilonggo ay bantog sa paggawa ng mga kakanin at minatamis katulad ng pinasugbo, barkilyos, piyaya, kalamay-hati at iba pang mga pagkaing iniimbak.

o

Rehiyon VII(Cebu, Bohol, Negros Oriental, Siquijor, ilang lalawigan sa Mindanao)

Ang Sugbuhanon o Cebuano ay itinuturing na pinakamalaking pangkat etniko sa buong bansa.

Mapagsapalaran sila upang paunlarin ang kanilang buhay. Hindi ito nangangahulugan na salat sa pinagkukunang-yaman ang Cebu. Sa panahon ngayon, halos pumapantay na ito sa Kamaynilaan sa bilis ng pag-unlad ng kabuhayan.

181

o Kabilang sa kanilang pagdiriwang na panrelihiyon ang Pista ng Santo Niño at Sinulog Festival bilang pag-alaala sa kapistahan ng patron ng Tanjay na si Señor Santiago.

Ang wikang Cebuano ay ginagamit ng may 20 milyong Pilipino.

Rehiyon VIII(Biliran, pulo ng Samar, pulo ng Leyte)

Ang pinakabantog na sayaw na Kuratsa ay isang tradisyon sa lahat ng mga kasayahan sa Leyte at Samar. Kahit sila ay labis na pinahihirapan ng madalas na pagbagyo, nananatili pa rin ang kanilang simpleng kasayahan at pananampalataya sa Diyos. Ipinahahayag ng awiting Dandansoy at Alibangbang ang kanilang masayang pananaw sa buhay na siyang pinagmumulan ng mga salitang ayon at saya sa katimugang Visayas.

Waray ang kanilang wika na ginagamit ng may 2.5 milyong Pilipino.

Mayoryang Pangkat Etniko sa Mindanao

Pangkat/ Rehiyon/Mga Lalawigang

PinaninirahanKatangiang Kultural

MaranaoRehiyon X(Lanao)

Ang pangkat ng Muslim ang pinakamalaking pangkat etniko na matatagpuan sa Mindanao. Ang kanilang relihiyon ay Islam.

182

MaranaoRehiyon X(Lanao)

Mahuhusay silang mangingisda, magsasaka, mangangalakal, at maninisid. Gumagawa sila ng mga bangka, kasangkapan, at iba pang bagay na yari sa kahoy, kabibi, koral, ginto, tanso, at pilak.

Ang Pangkat ng Muslim ay tanyag sa paggamit ng kagamitang yari sa tanso. Ang kanilang mga tahanan ay may dekorasyong sarimanok na kanilang pinaniniwalaang nagbibigay ng lakas, kayamanan, at kasikatan sa isang mamamayan.

Ang Pangkat ng Muslim ay limang bahagdan ng kabuuang populasyon ng Pilipinas.

Rehiyon XII (mga lalawigan sa Rehiyon XII, Cotabato, Lanao del Norte, Maguindanao)

Mayroon na silang kultura bago pa man dumating ang mga mamamayang Islamic noong ikalabing-apat na siglo. Ang kanilang katutubong kultura at kalinangan ay napasanib sa pagdating ng mga Islamic. Ito ay makikita sa kanilang panlipunan at pampulitikang kabuhayan.

Hindi sila nagpasakop sa mga Kastila at Amerikano. Mahigpit ang kanilang paninindigan sa kanilang prinsipyo katulad ni Sultan Kudarat na inilaan ang buhay laban sa kolonyalismo.

o

ARMM(Basilan)

Tanggap sa kultura ng mga Yakan ang diborsiyo ngunit may matibay na dahilan ang paghihiwalay ng mag-asawa. Hindi sila pinapayagang mag-asawa ng kamag-anak at hindi katribu. Maaaring magpakasal nang higit sa apat na babae ang lalaking Yakan kung kaya niyang bigyan ang mga ito ng sapat na ikabubuhay.

183

o

ARMM(Basilan)

Ang mga Yakan lamang ang tanging pangkat na kapuwa nagsususot ng malong ang lalaki at babae. Isinusuot ng lalaking Yakan ang malong sa kaniyang ulo samantalang ipinupulupot naman ito ng mga babae sa kanilang baywang.

Iba pang Pangkat EtnikoPangkat/ Rehiyon/Mga Lalawigang

PinaninirahanKatangiang Kultural

Cordillera Adminis-trative Region o CAR (Bundok ng Gitnang Cordillera)

Sila ang gumawa ng Rice Terraces na walang gamit na makina; ginawa ito sa pamamagitan ng kanilang mga kamay.

Rehiyon II(Batanes)

Karaniwan sa mga Ivatan ang pagsusuot ng bakol, isang uri ng sombrero na gawa sa hinabing dahon ng palmera.

Dahil madalas na dinaraanan ng bagyo ang Batanes, mababang hugis-kahon ang mga bahay ng mga Ivatan. Gawa ito sa bato, kogon, at apog. Mayroon lamang itong maliliit na bintana.

Rehiyon IX (Zamboanga del Norte at Zamboanga del Sur)

Ratan ang kanilang pangunahing produkto kung kaya’t magaling sila sa paghahabi ng basket at banig. Naniniwala rin sila na sa iisang ninuno lamang sila nagmula.

184

Rehiyon ng Caraga (sa may Ilog Agusan)

Matingkad na pula at itim ang kanilang mga kasuotan kaya’t sila ay tinaguriang makukulay na Ita. Nakagawian na nila ang pagnganganga. Mahilig din sila sa pagtatato. Ang mga babaeng Manobo ay may tato sa sakong at binti samantalang ang mga lalaki ay may tato sa buong katawan.

Katangi-tangi sa kanilang kultura ang paraan ng paglilibing sa kanilang mga kaanak na yumao. Ibinabaon nila ito nang mababaw o halos hindi na tinatabunan ng lupa sa paniniwalang sa pamamagitan nito ay malayang makalalabas-masok sa kabaong ang espiritu o kaluluwa ng namatay. Ang tahanan ng yumao ay kanila ring sinusunog o kaya’y iniiwang nakatiwangwang at hindi na tinitirahan pa ng mga kamag-anak.

Rehiyon XI(Davao)

Ang mga lalaking Bagobo ay nangangarap na matawag at makilala bilang isang mandirigma na nakakitil na ng dalawa o higit pang mandirigma ng kalabang tribu.

Napapangkat sa tatlo ang tradisyunal na lipunan ng mga Bagobo: mandirigma, datu, at nabalian. Ang bayani ang mandirigma at ang datu ang pinuno ng mga ito. Ang mga nabalian o paring babae ang pangalawang uri sa lipunan. Sila ang matatandang babaing mahuhusay sa paghahabi.

Sila ay tinaguriang mga hitanong-dagat sapagkat sa mga baybaying dagat o mismong sa karagatan sila naninirahan. Nagpapalipat-lipat sila ng tirahan at sumusunod sa mga kawan ng isda na siya nilang ikinabubuhay.

185

Sila ay kilala ng mga mamimiling naninirahan sa mga kapatagan. Kahanga-hanga sila sa kanilang pagiging makasining na ipinakikita nila sa kanilang mga kasuotan, personal na palamuti, gawang-metal, paglala at paggawa ng basket. Naipakikita rin nila ito sa kanilang hindi pangkaraniwang musika at sayaw.Ang kanilang instrumentong pangmusika ay ang agong, tambol at mga may kwerdas.

Ang kultura ng Pilipinas ay pinaghalong impluwensiya ng kultura ng mga katutubong tradisyon, kultura ng mga pangkat etniko, at kultura ng mga unang mangangalakal at mananakop ng bansa.

Impluwensiya ng mga Unang MangangalakalBago pa dumating ang mga unang mangangalakal at

mananakop ay may sarili nang kultura ang mga unang Pilipino. Ang kulturang ito ay nadagdagan ng mga kultura ng mga mangangalakal na Orang Dampuan, Orang Bandjar, Hindu, Intsik, Arabe, at Hapones. Dahil sa pagpapalitan ng mga produkto at pakikipag-ugnayan sa kanila, unti-unting nabago ang kulturang Pilipino. Ang Hinduismo at Budismo ay may impluwensiya sa mga katutubong paniniwala at kasuotan ng mga Pilipino. Natuto ang mga unang Pilipino na gumamit ng sarong at putong na hanggang sa ngayon ay ginagamit ng mga Muslim.

186

Sa mga impluwensiya ng Tsina natuto ang mga Pilipino sa pagkain ng pansit, siopao, ampaw, at lugaw. Gayundin ang paggamit ng magagalang na katawagang ate, kuya, ditse, at sangko at paggamit ng kanilang mga produkto kabilang na

ang payong, tsinelas, at porselana.

Ang relihiyong Islam naman ay impluwensiya ng mga Arabe sa mga Muslim. Marami sa mga mamamayan ng Mindanao ang nakapag-asawa ng mga Arabe.

Impluwensiya ng mga MananakopAng mga Espanyol na sumakop sa Pilipinas sa loob ng mahigit

tatlong daang taon ay may malaki ring kontribusyon sa ating lipunan at paraan ng pamumuhay. Sa kanila natutunan ng mga

Pilipino ang siyesta o pagpapahinga matapos kumain, pagsasabong, at paglalaro ng baraha. Ang ating katutubong wika ay nahaluan ng mga salitang Espanyol tulad ng kurbata, mesa, adios, at libro. Natutuhan din ng mga Pilipino ang pagluluto

at pagkain ng mechado, lechon, menudo, at pochero. Sa panahon din ng mga Espanyol natutunan ng mga Pilipino ang pagsasagawa ng malalaking pista at pag-aalaala sa mga Santong Patron ng mga bayan. Higit sa lahat, maraming Pilipino ang naging Kristiyano at natuto ng wikang Espanyol. Marami ring Pilipino ang nakapag-asawa ng Espanyol, kung kaya’t nagkaroon ng pagbabago sa katangiang pisikal ng mga Pilipino.

187

Ang pinakamahalagang kontribusyon naman ng mga Amerikano sa bansa ay ang pagpapahalaga sa edukasyon at kalusugan. Natutunan din sa kanila ang demokratikong pamahalaan. Dahil sa kanila kung kaya’t marunong ng wikang Ingles ang karamihan sa Pilipino. Sa kasalukuyang panahon, maraming Pilipino ang naninirahan sa Estados Unidos.

Ang mga kauga-liang Pilipino ay tatak na ng mga mamamayan, tulad ng bayanihan, matinding p a g k a k a b u k l o d -buklod ng mag-anak, pakikisama, hiya, utang na loob, amor propio, delikadesa, at palabra de honor.

Sagutin:1. Ano ang mga katangiang kultural ng iba’t ibang pangkat

mula sa iba’t ibang rehiyon?2. Ano-ano ang kontribusyon ng iba’t ibang pangkat sa

kulturang Pilipino ayon sa sumusunod?a. katutubong tradisyon c. pangkat etnikob. unang mangangalakal d. mananakop

188

GAWIN MO

Gawain ATingnan ang mapa ng Pilipinas sa mga unang pahina. Alamin kung saang lalawigan matatagpuan ang iba’t ibang pangkat etniko sa bansa.

Gawain BPumili ng pangkat etniko na nagmula sa Luzon, Visayas, at Mindanao. Tukuyin ang kultura ng pangkat etniko.

Mga Pangkat Etniko

Luzon Visayas Mindanao

189

Gawain CGamit ang Catch the Falling Stars, tukuyin ang iba’t ibang kontribusyon sa kulturang Pilipino.

• Ang kultura ay ang uri at paraan ng pamumuhay ngmga tao sa isang lugar na nagpapakita ng kanilang paniniwala, kagamitan, moralidad, batas, tradisyon, sining, relihiyon, kaugalian, pamahalaan, at kaalaman o sistema ng edukasyon.

• May pitumpung pangkat etniko at walumpung uring wika at diyalekto sa ating bansa. Bawat pangkat ay may sariling kultura na naging tatak ng kanilang pagkakakilanlan.

• AngkulturangPilipinasaypinaghalong impluwensiyang kultura ng mga katutubong tradisyon, kultura ng mga pangkat etniko, at ng mga unang mangangalakal at mananakop ng bansa.

TANDAAN MO

Kulturang Pilipino

190

NATUTUHAN KO

I. Isulat sa sagutang papel kung anong pangkat etniko ang inilalarawan ng sumusunod na mga katangiang kultural. 1. Naipakikita ang pagiging malikhain sa paggawa nila

ng Hagdan-hagdang Palayan gamit ang kanilang mga kamay lamang

2. Itinuturing na makukulay na Ita3. Mahilig sa mga pagkaing may sili at gata4. Kilala sa pagiging matipid at masinop5. Mahilig sa musika at magaling gumawa ng gitara6. Malumanay at malambing magsalita kaya’t hindi

nakikitaan ng pagkagalit sa kanilang pananalita7. Naglalagay ng disenyong sarimanok sa kanilang mga

bahay8. Kilala sa kanilang kagalingan sa pagluluto ng masasarap

na pagkain9. Mas higit na binibigyang-halaga ang pag-aaral ng Koran

10. Nagsusuot ng bakol, isang uri ng sombrero na gawa sa hinabing dahon ng palmera

II. Isulat sa sagutang papel kung anong pangkat ng mga dayuhan ang nagkaloob ng sumusunod na mga impluwensiya o kontribusyon sa ating kultura.1. Sila ay nagdala ng relihiyong Islam.2. Nagturo sila sa mga Pilipino ng pagpapahalaga sa

edukasyon at kalusugan.3. Sa kanila natin natutunan ang pagkain ng siopao at

pansit.4. Ang kanilang pinakamagandang naging kontribusyon

sa mga Pilipino ay ang Kristiyanismo.5. Natutunan natin sa kanila ang paggamit ng sarong at

putong.

191

III. Piliin kung saang rehiyon matatagpuan ang mga pangkat etniko. Isulat sa sagutang papel ang titik ng tamang sagot.

A. Luzon B. Visayas C. Mindanao

1. Tagalog 6. Ilonggo2. Ivatan 7. Kapampangan3. Bagobo 8. Subanen4. Waray 9. Ilokano5. Yakan 10. Bikolano

192

ArAlin 13 Mga Pamanang Pook

PANIMULA

Sa nakaraang aralin, natutuhan mo ang kultura ng iba’t ibang pangkat etniko ng bansa na bunga ng migrasyon, kala-kalan, at pananakop sa Pilipinas.

Sa araling ito, matututunan mo ang mga pamanang pook na nagsisilbi ring mahalagang saligan ng pagkakakilanlang Pilipino. Mahalagang malaman at matukoy ang mga pamanang pook na ito upang lubos na mapangalagaan at patuloy na maipakilala sa mamamayang Pilipino ng kasalukuyang panahon.

Sa araling ito, inaasahang matutukoy mo ang mga pamanang pook bilang bahagi ng pagkakakilanlan ng kulturang Pilipino.

ALAMIN MO

Ano-anong lugar sa Pilipinas ang napuntahan mo na? Marahil kung di mo napuntahan ang mga pook na may kinalaman sa ating kultura ay nakita mo na ang mga ito sa larawan. Bilang mag-aaral, mahalagang malaman mo kung bakit hinahangaan ang mga lugar na ito. Maipagmamalaki mo rin ba ang mga ito?

Ilan sa maipagmamalaki ng bansa ang hagdan-hagdang palayan sa Banaue, ang mga lumang estruktura sa Vigan sa Ilocos Sur, at ang mga simbahan na gawa sa baroque. Ang baroque ay isang uri ng disenyong pang-arkitektural na nagmula sa Italya, na gumagamit ng pinta, eskultura, at karagdagang dekorasyon sa arkitektura. Kaya mo bang ilarawan ang mga ito? Alam mo ba kung gaano katagal at paano sila naitayo? Pasyalan natin ang mga pook na ito.

193

Hagdan-hagdang Palayan Napag-aralan mo na nabuo ng mga Ifugao ang hagdang-

hagdang palayan gamit ang kanilang mga kamay lamang. Kahanga-hanga hindi ba? Mahigit 200 taon nila itong ginawa.

Alam mo ba na matatarik at matataas na bundok ang makikitang tanawin sa Hilagang Luzon? Ngunit sa kabila ng mga katangiang ito, nalikha ng mga Ifugao ang hinahangaan ng buong mundo sa ngayon na hagdan-hagdang palayan. Nang makita ito ng mga Amerikano, tinawag nila itong rice terraces at isinalin natin sa wikang Tagalog na hagdan-hagdang palayan.

Ang hagdan-hagdang palayan ay matatagpuan sa hilagang bahagi ng Luzon sa Pilipinas. Ito ay may habang 18,500 milya. Ang bawat andana ng lupa ay may taas na dalawa hanggang tatlong metro. Tinuturing na mas mataas ito sa pinakamataas na gusali sa buong mundo.

Mga Lumang Estruktura sa ViganMatatagpuan ang Vigan sa bukana ng ilog ng Abra, hilagang

kanluran ng baybaying Luzon. Dahil sa magandang lokasyon nito, naging mahalaga ang bahaging ginampanan ng Vigan sa kalakalan noong panahon ng katutubo hanggang ikalabing- siyam na siglo.

Makikita sa pagkakaayos ng bayan ng Vigan ang malaking impluwensiya ng mga Espanyol. Magkakalapit o magkakatabi ang simbahan, munisipyo, at plasa, palatandaan na nasakop ito ng mga Espanyol.

Kitang-kita rin ang pagtatangi-tanging panlipunan noong panahon ng Espanyol. Ang bahay ng mga ilustrado at mestiso ay nakatayo malapit sa simbahan, munisipyo, at plasa.

http://tour2philippines.blogspot.com/2012/04/banaue-rice-terraces.html

http://tourismo-filipino.net/phil-destinations/

194

Makikita sa lalakarang kalye ang mga brick na mahigit isang siglong taong gulang na. Taglay ng bayan ng Vigan ang pinag-isang disenyo at konstruksiyon ng mga estruktura sa ibang bansa. Kapansin-pansin ito sa mga bahay na matatagpuan dito. Isa itong modelo ng pagpapanatili ng pagkakakilanlan at kasaysayan ng bansa.

Paano nga ba nabuo ang mga bahay rito? Noong panahon ng mga katutubo, ang mga bahay ay yari sa kahoy, kawayan, kogon, at nipa. Ngunit, madali itong nasisira kapag may bagyo. Ikalabing-pitong siglo nang ituro ng mga Espanyol ang paggawa ng bahay na yari sa bato at lime mortar.

Mga Lumang Simbahan

Simbahan ng San AgustinAng simbahan ng San Agustin na matatagpuan sa Intramuros

ay maihahalintulad sa naggagandahang mga simbahan sa ibang bansa. Ang kasalukuyang simbahan ng San Agustin na itinayo noong 1598 kasama na ang monasteryo, ay kumakatawan sa pagkamaharlika at katatagan noong panahon ng mga Kastila. Bawat makakita ay humahanga sa marilag at malaking gusali ng simbahan. Ang pinto sa harapan nito ay puno ng dibuhong bulaklak ng rosas.

Malapit sa altar ay maki-kita ang pulpito na may disenyong pinya, malaking organo, at upuan ng mang-aawit na gawa sa nililok na molave na pinalamutian ng ivory. Kaakit-akit ding masdan ang labing-anim na pares ng malalaki at maniningning na aranya na nagmula pa sa Paris.https://augustinianchurches.wordpress.com

195

Simbahan ng PaoayAng simbahan ng

Paoay sa Ilocos Norte ay isa sa mga simbahan na kilala sa ibang bansa. Ito ay gawa sa mga hinubog na korales at bricks. Ito ay natapos sa loob ng isang daan at siyamnapung taon. Sinimulan ito noong 1704 at natapos noong 1894.

GAWIN MO

Gawain ABasahin ang mga pamanang pook na matatagpuan sa Pilipinas. Kopyahin sa notbuk at punan ng mga kaukulang datos.

Mga Pamanang Pook Lalawigan kung saan ito matatagpuan Katangian

Gawain BMagpangkat-pangkat sa apat. Pipili ang bawat pangkat ng kanilang gawain. • Unang Pangkat — Pagsasagawa ng poster tungkol sa

Hagdan-hagdang Palayan at pagsulat ng maikling paglalarawan tungkol dito

• IkalawangPangkat—Pagsasagawangisangkalendaryonanagpapakita at naglalarawan ng mga lumang estruktura na matatagpuan sa Vigan

http://www.trekearth.com/gallery/Asia/Philippines/Ilocos/

196

• IkatlongPangkat—Pagsasagawang isang palatuntunanna nagpapakilala sa kagandahan at katatagan ng simbahan ng Paoay

• Ikaapat na Pangkat — Pagsasagawa ng isang video na nagpapakita at naglalarawan ng natatanging katangian ng simbahan ng San Agustin

Gawain CSa iyong naging paglalakbay sa mga pamanang pook sa Pilipinas, alin sa mga ito ang lubusang nagpahanga sa iyo? Bakit?

• Ang mga pamanang pook ay may malaking ambag sapagkakakilanlan ng kulturang Pilipino.

• Ipinakikitangmgapamanangpookangkagandahanatkatatagang taglay ng bawat estruktura.

TANDAAN MO

NATUTUHAN KO

Hanapin sa hanay B ang pook o lugar na inilalarawan sa hanay A. Isulat ang letra ng tamang sagot sa sagutang papel.

A B1. Mahigit 200 taon itong ginawa A. Simbahan ng

at tanging mga kamay lamang Paoay ang ginamit ng mga Ifugao sa pagbuo nito

2. Yari ito sa korales at bricks B. Hagdan-hagdang Palayan

3. Sa lugar na ito magkakalapit C. Simbahan ng ang simbahan, plasa, San Agustin at munisipyo

4. Sinasagisag nito ang D. Vigan pagkamaharlika at katatagan

ng kulturang Pilipino E. Palawan

197

ArAlin 14 Pagsulong at Pag-unlad

ng Kultura

PANIMULA

Sa nakaraang aralin, natutuhan mo ang iba’t ibang halimbawa ng kulturang Pilipino sa iba’t ibang rehiyon ng Pilipinas, ang mga kontribusyon ng iba’t ibang pangkat etniko, at ang mga pamanang pook bilang bahagi ng pagkakakilanlang kultural ng Pilipino. Bilang isang mag-aaral, may tungkulin at pananagutan ka upang maisulong at mapaunlad ang ating kultura.

Sa aralin na ito, inaasahang:1. Matutukoy mo ang mga taong tumulong sa pagsulong ng

kulturang Pilipino2. Makagagawa ka ng mga mungkahi sa pagsusulong at pagpa-

paunlad ng kulturang Pilipino

ALAMIN MO

Maraming Pilipino sa iba’t ibang panahon ang tumulong sa pangangalaga at pagpapaunlad ng ating kultura. Natatangi ang kanilang kontribusyon sa kani-kanilang larangan. Kaya naman, mahalagang gawin silang modelo o uliran sa pagpapalaganap ng kulturang Pilipino.

198

PanitikanKilala sa larangan ng panitikan

sina Dr. Jose Rizal, Marcelo H. del Pilar, Graciano Lopez Jaena, at FranciscoBaltazar. Isinulat ni Dr. Jose Rizal ang Noli Me Tangere at El Filibusterismo, mga nobelang tumutuligsa sa pagmamalabis ng mga Espanyol sa Pilipinas.

Isa ring tanyag na manunulat si Graciano Lopez Jaena na naging patnugot ng La Solidaridad, ang opisyal na pahaya-gan ng mga repormista at propagandista noong panahon ng Espanyol.

Itinatag naman ni Marcelo H. del Pilar ang Diariong Tagalog at naging patnugot nito. IsinalinniyasawikangFilipinoangtanyag na tulang El Amor Patria na isinulat ni Jose Rizal.

Kilala rin sa larangan ng balagtasan siFrancisco“Balagtas”Baltazar.Sumulatsiya ng maraming tula at tinanghal siyang “Prinsipe ng Makatang Tagalog.” Ang kaniyang Florante at Laura ay itinuturing na isang obra maestra.

Tinaguriang “Ama ng Balarilang Pilipino” si Lope K. Santos. Si Amado V. Hernandez naman ang tinaguriang “Ama ng Dulang Manggagawang Pilipino.” Ang kaniyang mga akda ay patungkol sa kalagayan ng mga manggagawa. Tinagurian namang “Ama ng Sarsuwelang Tagalog” si Severino Reyes dahil sa taglay niyang kahusayan sa pagsulat ng mga dula at kuwentong pambata. Ginamit niya ang sagisag na Lola Basyang sa kaniyang mga panulat.

Jose Rizalhttp://en.wikipedia.org/wiki/

http://opac.filipinaslibrary.org.ph/

Graciano Lopez-Jaena

Marcelo H. del Pilar

http://www.plaridel302.org/

http://en.valka.cz/viewtopic.php

Francisco Baltazar

199

Pagpinta Isa sa mga natatanging Pilipino

sa larangan ng pagpinta si Juan Luna. Nagwagi sa ibang bansa ang kaniyang obra maestra na Spoliarium. Inilarawan dito ang madugong labanan ng mga gladiators sa Roma. Pinatunayan ni J. Luna sa buong mundo ang husay ng mga Pilipino sa larangan ng pagpinta. Siya rin ang nagpinta ng “Sanduguan” o Blood Compact.

Tinaguriang pinakamahusay na pintor sa loob ng tatlong siglo si Damian Domingo. Kauna-unahan siyang Pilipinong pintor na nagpakadalubhasa sa sekular na pagpipinta. Sa paggawa ng kaniyang kanbas, isinabuhay niya ang mga di-relihiyosong tema.

Nakilala naman si Carlos “Botong” Franciscosakaniyangestilosapagpintao pagguhit ng mga larawan sa pader. Matatagpuan ang kaniyang mural paintings sa Manila City Hall, Philippine General Hospital, at sa Far EasternUniversity.

SiFernandoAmorsoloangpinaka-dakilang pintor sa lahat ng panahon. Ginawaran siya ng parangal ng National Commission on Culture and Arts bilang National Artist of the Philippines. Naging tanyag ang kaniyang pinta ng mga tanawin at mga pangyayari na may kinalaman sa pambansang kasaysayan ng Pilipinas.

http://freewayonline.com.ph/juan-luna-biography/

Juan Luna

http://en.wikipedia.org/

Carlos “Botong” Francisco

200

Paglilok o EskulturaNakilala si Guillermo Tolentino noong panahon ng mga

Amerikano. Ginawa niya ang monumento ni Andres Bonifacio sa Caloocan at ang Oblation sa Unibersidad ng Pilipinas. Siya rin ang gumawa ng bantayog nina Padre Jose Burgos, Jacinto Zamora, at Mariano Gomez; at mga Pangulong Quezon, Magsaysay, Laurel, Osmeña, at Roxas.

Si Eduardo Castrillo naman ay isang makabagong eskultor na lumililok sa metal. Ginawa niya ang malaking estatwa ni Kristo kasama ang kaniyang mga apostol sa Huling Hapunan sa Loyola Memorial Park sa Lungsod ng Marikina. Si Napoleon Abueva naman ang lumilok ng malahiganteng anyo ng Christ’s Transfiguration sa Eternal Gardens na isang libingan.

ArkitekturaItinuring na Pambansang Alagad ng Sining o National

Artist sa larangan ng arkitektura si Leandro Locsin. Ang mga kahanga-hangang nagawa niya na lubos na nagpamalas ng kaniyang galing at talino ay ang Cultural Center of the Philippines, Philippine Plaza, Catholic Chapel sa Unibersidad ng Pilipinas, at ang palasyo ng Sultan ng Brunei Darussalam. Si Juan Nakpil naman ang nagpanumbalik sa dating anyo ng bahay ni Jose Rizal.

MusikaNakilala bilang “Ama ng Sonata” si Nicanor Abelardo. Isa

siyang manunulat ng mga awitin sa pelikula at entablado. “Cinderella Overture,” “Nasaan ka, Irog,” at “Mutya ng Pasig,” ang mga naging bantog niyang kundiman.

Kilala rin at tinaguriang Asia’s Queen of Songs si Pilita Corrales. Kilala rin sa buong daigdig si Cecile Licad sa kaniyang galing sa pagtugtog ng piyano. Nakamit niya ang Leventritt Award, isang pandaigdig na pagkilala sa larangang ito.

201

SayawNangunasalaranganngsayawsiFranciscaReyesAquino.

Matiyaga siyang nagsaliksik at nag-aral tungkol sa mga katutubong sayaw ng mga pangkat etniko gayundin ng kanilang mga katutubong kasuotan.

Kinilala rin sa iba’t ibang panig ng mundo ang kahusayan at kagalingan ni Lisa Macuja-Elizalde bilang prima ballerina. Sinikap niyang ibahagi sa mga kapuwa Pilipino ang kaniyang kaalaman sa pagsayaw ng ballet.

Tanghalan at PelikulaSi Atang dela Rama ay kilala sa pag-arte sa larangan ng

entablado, samantalang si Abelardo Avellana naman ay sa pagdirehe ng mga palabas na pang-entablado di lamang sa bansa kundi maging sa ibang panig ng mundo.

Ipinagmamalaki naman hanggang sa kasalukuyan ang kagalingan sa pagganap bilang “Kim” ng Miss Saigon si Lea Salonga. Tinanggap din niya ang mga pagkilala mula sa Laurence Olivier Awards sa United Kingdom at Tony Awards na ginanap naman sa Broadway sa New York.

Pagandahan at PalakasanKinikilala ang angking kagandahan at talino ng mga

Pilipina sa buong mundo. Marami sa kanila ang nakapagbigay ng karangalan sa Pilipinas sa larangan ng pagandahan. Kabilang dito sina Gloria Diaz na itinanghal bilang Ms. Universe noong 1969,atsiMargieMoran-Floirendonoong1973,Kinilalanamanbilang Ms. International sina Gemma Cruz-Araneta noong 1964; Aurora Pijuan, 1970; Melanie Marquez, 1979; at Precious Lara Quigaman noong 2005.

Sa larangan ng palakasan, nariyan sina Lydia de Vega-Mercado at Elma Muros Posadas sa pagtakbo; Eugene Torre sa chess; Paeng Nepomuceno sa bowling; Eric Buhain at Akiko Thompson sa paglangoy; Efren “Bata” Reyes sa bilyar; at sina Jennifer Rosales at Dorothy Delasin sa golf.

202

Agham at TeknolohiyaSi Dr. Eliodoro Mercado ay nakilala sa larangan ng

panggagamot ng ketong; si Dr. Pedro Lantin ay isang espesyalista sa tipus; at si Dr. Miguel Cañizares sa larangan ng panggagamot sa tuberculosis.

Si Dr. Eduardo Quisumbing ay nag-aral ng iba’t ibang uri ng halaman at bulaklak at kaniyang natuklasan ang halamang gamot na mabuti para sa kanser. Isang malaking tulong ang kaniyang natuklasan sa pagsugpo ng pagkalat ng mga cancer cells. Siya ay ginawaran ng karangalan bilang Pambansang Siyentipiko.

GAWIN MO

Gawain ASagutin ang mga sumusunod. Ibahagi sa klase.1. Ano-ano ang dapat gawin upang lubusang mahubog at

makilala ang iyong talento o kasanayan?2. May kagalingan ka sa pag-awit o pagsayaw, ngunit hindi ito

naaayon sa iyong hilig. Ano ang isasagawa mong plano ukol dito?

3. Nais mong paunlarin ang iyong kasanayan sa pagguhit at paglilok. Ano-anong hakbang ang iyong gagawin para lubusan itong mapaunlad?

4. Nasa isang museo ka at napahanga ka sa mga pinta ng iyong hinahangaang si Juan Luna. Sa paanong paraan mo ito lalong maipagmamalaki sa iyong mga kaibigan?

Gawain BSa paanong paraan ka makatutulong sa pagsusulong at pagpapaunlad ng ating kultura? Sumulat ng sanaysay tungkol dito. Gawin sa malinis na papel.

203

Gawain CKopyahin at tapusin ang pangungusap.

Magiging tagapagsulong at tagapag-unlad ako ng ating kultura sa pamamagitan ng _______________________________.

NATUTUHAN KO

Kopyahin ang tsart sa papel. Punan ng mga natatanging Pilipino na tumulong sa pagpapaunlad ng ating kultura. Maaaring magdagdag ng mga pangalan sa talaan.

Pag-awit Pagsayaw

Palakasan Pagandahan

Pagpinta Arkitektura

Paglilok Tanghalan/Pelikula

Panitikan Agham at Teknolohiya

• Angkulturaaynagpapakilalasakakanyahanatkaka-yahan ng mga Pilipino.

• May mga natatanging Pilipino na nagpakita ngpagmamahal sa bayan sa pamamagitan ng pagpapa-unlad ng kulturang Pilipino.

TANDAAN MO

204

ArAlin 15 Ang Kultura at Pagbubuo

ng Pagkakakilanlang Pilipino

PANIMULA

Sa nakaraang aralin, tinalakay ang mga Pilipinong nagsu-mikap upang lalong mapaunlad at maisulong ang kultura ng bansa. Marami sa kanila ang nakilala hindi lamang sa bansa kundi maging sa iba’t ibang panig ng mundo.

Sa araling ito, pag-aaralan ang tungkol sa mga kakaibang katangian at tradisyon ng mga Pilipino; at ang naging bahagi ng kultura sa pagkakaroon ng pagkakakilanlan ng lahing Pilipino.Inaasahang masusuri mo ang bahaging ginampanan ng kultura sa pagbuo ng pagkakakilanlang Pilipino.

ALAMIN MO

Maraming kanais-nais na ugali at katangian ang mga Pilipino na siyang pinagkaiba niya sa ibang lahi sa mundo. Ipinamana sa atin ang mga gawi at katangiang ito at ipinagmamalaki natin bilang mga Pilipino.

Kilala ang mga Pilipino sa iba’t ibang kaugalian, tradisyon, at pagkain. Alam mo ba ang iba pang mga katangian ng isang Pilipino? Subukin ang iyong kaalaman sa pamamagitan ng pagbilog sa mga katangian na makikita sa palaisipan sa susunod na pahina. Maaaring pahalang o patayo ang ayos nito. Umpisahan ang paghahanap!

205

S I S T E M A N G M A Y P A D R I N OE G E N E A O U C B A Y A N I H A N MA W F A A P P Y O A R R K L A B W R MA S D F G H J J K K U Y I O A M A Y AL K J H G F S A D R T Y K S P M U B PL M Y D E B E V A N C P I D E A S D AO P O H P I O U E I G E S A L G H J GV M A A W A I N E H I C A X O Q W E BI O P S R A C P A A T T M B V Y U I IM A B U T I N G P A G S A S A M A S IW A U E R D U S S Y M P N A N P O Y AP A G G A L A N G T O H P M P G F A Y

Nahanap mo ba ang mga natatanging katangian ng mga Pilipino? Kahanga-hanga ang iyong galing. Talagang nagpapatunay lamang na lubos mong kilala ang katangian ng iyong kultura.

Iba’t Ibang Katangian ng mga PilipinoMay malapit na ugnayan ang pamilyang Pilipino. Binubuo

ito ng mga lolo at lola, magulang, at kanilang mga anak. Bilang pinuno ng pamilya, iginagalang ang ama at siya ang gumagawa ng huling pagpapasiya. Nagtatrabaho siyang mabuti para sa kaniyang pamilya. Tumutulong din ang ina sa paghahanapbuhay at siyang namamahala sa gastusin ng pamilya. Minamahal din siya at ginagalang tulad ng ama. Tumutulong sa gawaing bahay ang lahat ng mga miyembro ng pamilya. Ang mga lolo at lola ang tagapayo. Mahalaga ang kanilang opinyon sa bawat miyembro ng pamilya.

206

Malaki ang paggalang ng mga anak sa kanilang mga magulang. Hindi tama para sa mga bata ang gumawa ng desisyon nang hindi kumukonsulta sa kanilang magulang lalo na kung nakaasa pa sila sa mga ito. Ang batang sumasagot sa kanilang magulang o sa nakatatanda sa kaniya ay itinuturing na kawalang-galang. Dapat gamitin ang “po” kapag nakikipag-usap sa matatanda tulad ng lolo at lola.

Lubhang maawain at mapagbigay ang mga Pilipino lalo na kung tumutulong sa mga taong nawalan ng mahal sa buhay. Handa silang makiramay at magbigay ng suportang emosyonal. Bukod dito, tumutulong din ang mga Pilipino sa pangangailangang pinansiyal, kahit pa sapat lamang ang kita nila. Para sa mga hindi makapagbigay ng tulong pinansiyal, tumutulong sila sa pamamagitan ng pagbibigay ng kanilang serbisyo. Halimbawa, nag-aabot ng kape at tinapay, naghuhugas ng mga plato, at nag-aasikaso ng mga taong pumupunta sa lamay. Maraming tao ang nakikipaglibing. Ang iba ay sumasama sa paglalakad nang malayo para ipakita ang pakikiramay.

Isa pang katangian ang pakikisama na nagpapakita ng pagtutulungan sa paggawa at mabuting pagsasamahan, kung gagamitin nang tama. Karaniwang umaayon ang mga Pilipino sa pananaw ng pangkat at iniiwasan niyang magsalita ng nakasasakit tulad ng pagsasabi ng “hindi” nang walang pasubali. Ito ay upang hindi makasakit ng damdamin ng kasama. Ang katangiang ito ay nakapagpapaunlad ng samahan ng isang grupo.

Kilala rin ang mga Pilipino sa bayanihan. Nanganga-hulugan na handa ang Pilipino sa oras ng pangangailangan, krisis, o kalamidad. Hindi lamang sa pagbubuhat ng kubo o sama-samang pagtatanim o pag-aani nakikita ang bayanihan. May iba’t ibang anyo ito sa kasalukuyang panahon. Halimbawa nito ay ang rescue operation, kusang-loob na serbisyong pangkalusugan, at pagbibigay ng relief goods. Maagap ang mga Pilipino sa pagtulong sa mga taong nangangailangan nang hindi naghihintay ng anumang kapalit. Ang mga Pilipino sa pangkalahatan ay mapagmahal sa kapayapaan. Hangga’t maaari, umiiwas sila sa pakikipag-away.

207

TradisyonIsa sa mahahalagang tradisyong Pilipino ang pamaman-

hikan. Kalimitang ang pamilya ng babae ang nangangasiwa nito. Ang ikakasal na lalaki at ang kaniyang mga magulang ay dadalaw sa pamilya ng babae para pormal na hingin ang kamay ng dalaga bilang mapapangasawa at para mapag-usapan ang darating na kasalan. Kaugalian nang may dalang regalo ang bumibisitang pamilya (kalimitan ay ang espesyal na niluto ng ina) para sa maybahay.

Isang magandang daan ang pamamanhikan para makaiwas sa isang nakaaasiwang katayuan na ang mga magulang ng ikakasal na lalaki at babae ay magkikita lamang sa unang pagkakataon sa araw ng kasal. Isang magandang daan ito para sa dalawang partido na magkakilala.

Isa ring bahagi ng kulturang Pilipino ang pagsama-sama ng pamilya. Karaniwang sa mga pagtitipon nagkakasama-sama ang pamilya gaya ng Pasko, kasalan, pagkamatay ng isang mahal sa buhay, Bagong Taon, at araw ng kapanganakan. May mga pamilya namang nagtitipon-tipon kahit walang espesyal na okasyon. Layunin ng pagtitipon-tipon na mapanatili ang malapit na pag-uugnayan ng mga kasapi ng pamilya na lubhang pinahahalagahan ng mga Pilipino.

Isa pang natatanging kaugaliang Pilipino ang pagkahilig sa pista. Karaniwang may handaan tuwing pista sa isang lugar. Maliban sa salo-salo ng pamilya at bisita, may misa, parada, at iba-iba pang programa tuwing pista.

208

GAWIN MO

Gawain AIsulat sa notbuk ang T kung ang pahayag ay tama at M kung ang pahayag ay mali. 1. May malapit na ugnayan ang mga pamilyang Pilipino. 2. Sa isang pamilyang Pilipino, ang ina ang namumuno. 3. Lubhang maawain at mapagbigay ang mga Pilipino, lalo

na sa pagtulong sa mga taong nawalan ng mahal sa buhay. 4. Ang pakikipag-away sa kaibigan at pananakit ng dam-

damin ang kahulugan ng pakikisama. 5. Ang sistemang padrino ay ang paggamit ng tagapamagitan

kung may hindi nagkakasundo. 6. “Bahala na” ang ginagamit na ekspresyon kapag ang tao’y

naniniwala na ang kaniyang tagumpay at pagkabigo ay nakasalalay sa suwerte o kapalaran.

7. Ang ugali ng mga Pilipino na tapusin ang mga gawain sa oras ay tinatawag na mañana habit.

8. Ang amor propio ay tumutukoy sa pagpuna sa sarili. 9. Ang panggagaya ay isang katangian ng mga Pilipino. 10. Taglay ng Pilipino ang mga kanais-nais at di-kanais-nais

na katangian.

209

Gawain BItugma ang mga salita o parirala sa hanay B sa mga inilalarawan sa hanay A. Isulat ang letra ng sagot sa notbuk.

A B 1. nakikisali sa uso A. malapit na ugnayan o moda ng pamilya 2. maski ano ang mangyari B. unawa 3. isang tagapamagitan na C. pakikisama

tumutulong upang malutas D. pamilya ang alitan E. padrino

4. handangtumulongnang F. bahalana walang hinihintay na kapalit G. mañana habit

5. masigasig lamang sa umpisa H. ningas cogon ngunit di natatapos ang gawain I. amor propio

6. laging ipinagpapaliban J. mentalidad na ang gawain sa ibang araw bandwagon

7. pagtatangi sa sarili 8. pinahahalagahan ang

pagkakaibigan 9. nakikidalamhati 10. karaniwang nakatira ang mga lolo at lola kasama ang pamilya

Gawain CPangkatang Gawain: Lights, Camera ActionMaghati-hati sa apat na pangkat. Suriin ang iba’t ibang katangian at tradisyon ng mga Pilipino. Isa-isahin ang epekto at bunga sa pagbuo ng pagkakakilanlan ng Pilipino.a. Pakikisama b. Pagkahilig sa pistac. Pagkakalapit-lapit ng pamilya d. Pagiging matulungin

210

NATUTUHAN KO

Kopyahin ang mga bilang. Lagyan ng bituin ( ) ang bilang kung ito ay tumutukoy sa iyo bilang isang Pilipino at buwan () kung hindi. 1. Pagdalo sa mga pista 2. Pagwawalang-bahala sa oras 3. Malikhain 4. Madasalin 5. Magaling makisama 6. Matulungin 7. Nakikiramay 8. Mahilig magsimula ng gawain ngunit hindi tinatapos 9. May pagtatangi sa sarili 10. Panggagaya

• Mayaman at makulay ang kulturang Pilipino. • Mahalagang bahagi ng ating kultura ang iba’t ibang

tradisyong Pilipino. • Angmgatradisyongipinamanaaykatibayanngyaman

ng kulturang Pilipino.

TANDAAN MO

211

ArAlin 16 Ugnayan ng Heograpiya,

Kultura at Kabuhayan sa Pagkakakilanlang Pilipino

PANIMULA

Sa nakaraang aralin, natutuhan mo ang iba’t ibang kultura ng ating bansa na naging daan sa pagkakakilanlang Pilipino. Nalaman mo na maraming magagandang katangian ang dapat panatilihin ng mga Pilipino dahil nagpapakilala ito ng ating kultura sa ibang bansa. Paano nabubuo ang pagkakakilanlang Pilipino? Ano ang kaugnayan nito sa kultura at kabuhayan na natutuhan mo?

Sa araling ito, inaasahang maipakikita mo ang kaugnayan ng heograpiya, kultura, at pangkabuhayang gawain sa pagbubuo ng pagkakakilanlang Pilipino.

ALAMIN MO

Mahalaga bang pag-aralan ang heograpiya? ang kultura? ang kabuhayan?

Ang heograpiya ay tumutukoy sa pisikal na katangian ng isang lugar gaya ng klima, lokasyon, hugis, topograpiya, anyong tubig, anyong lupa, at mineral. Kultura naman ang tawag sa kaparaanan ng tao sa buhay at kuro o opinyon ng buong lipunan na batay sa kanilang mga karanasan at kinagawian. Ang kabuhayan naman ay ang kalipunan ng mga gawain ng tao, pamayanan, at institusyon na may kaugnayan sa paglilikha, pamamahagi, palitan, at pagkonsumo ng mga produkto.

Karaniwan nang iniaasa ng mga Pilipino ang kanilang mga pang-araw-araw na pangangailangan sa kanilang kapaligiran. Halimbawa, pagmimina at pagtotroso ang hanapbuhay kapag sa kagubatan nakatira. Karaniwan sa mga nakatira dito ay may mataas na pagpapahalaga sa kalikasan sapagkat dito

212

sila kumukuha ng ikabubuhay. Sa kagubatan kumukuha ng malalaking kahoy para gawing mga produkto. Sa kagubatan din nakakukuha ng maraming bungangkahoy. Sa kasalukuyan, mahigpit nang ipinagbabawal ng ating pamahalaan ang pagpuputol ng mga puno. Alam mo ba ang dahilan kung bakit? Sapagkat, kapag naputol na ang lahat na puno, wala nang magsisilbing pananggalang sa mga bagyo at pagbaha. Kaya napakahalagang mahalin at alagaan ang ating likas na yaman.

Pagsasaka naman ang pangunahing hanapbuhay ng mga Pilipino na nakatira malapit sa kapatagan. Sa lokasyong ito makikita ang kaibahan ng mga uri ng kabahayan. Karaniwang yari sa bato ang mga bahay rito. Sa lugar na ito makikita ang pagkakalapit ng plasa, simbahan, at pamilihan. Makabago na ang uri ng pamumuhay rito sapagkat karaniwang itinatayo sa kapatagan ang mga naglalakihang mall. Ang karaniwang hanapbuhay rito ay ang pagtratrabaho sa mga pabrika at iba pang opisina. Kadalasan ding mataas ang populasyon dito.

Mahalagang salik ang lokasyon sa uri ng hanapbuhay sa isang lugar o rehiyon. Ngunit kung susuriin, ang kultura man ay mahalaga ring isaalang-alang sa pagtukoy sa ikinabubuhay ng mamamayan ng isang lugar. Partikular itong makikita sa ilang pangkat etniko na sama-samang namumuhay sa iisang komunidad at may iisa o parehong paraan ng pamumuhay. Halimbawa ay mga pangkat sa kabundukan na nakagisnan na ang pangangaso upang may pagkain, pagtitinda ng mga bungangkahoy sa kapatagan upang may maipambili ng iba pang pagkain, o di kaya’y paggawa ng katutubong mga palamuti na ipagbibili sa bayan. Gayundin naman sa mga pangkat na nasa baybay-dagat o mismong sa katubigan naninirahan gaya ng mga Samal. Likas sa kanilang kultura ang paninirahan dito kaya’t namamayani rin ang pangingisda bilang pangunahing hanapbuhay ng pangkat na ito.

Anumang gawain sa saan mang lokasyon ay higit na mapagtitibay dahil sa kulturang nagbubuklod sa mga pangkat na naninirahan dito. Ang pagpapahalaga sa mga salik na ito ay larawan ng pagkakaisa at pagyakap sa pagkakakilanlang ito ng bawat Pilipino.

213

GAWIN MO

Gawain APangkatang Gawain. Magtalakayan tungkol sa inyong mga barangay. Pumili ng isang barangay at talakayin ang heograpiya at kultura nito. Siyasatin kung may kaugnayan ang kultura sa barangay na ito sa kanilang gawain o kabuhayan. Iulat sa klase ang pagkakaugnay na ito.

Gawain B1. Magpangkat-pangkat. Balikan ang aralin 12. Pumili ng

isang pangkat etniko. Iugnay ang paglalarawan sa kanila sa kanilang lokasyon o rehiyon at uri ng hanapbuhay. Maaaring kumalap ng karagdagang impormasyon na wala sa aralin.

2. Sagutin: Paano nagkakaugnay ang paglalarawan sa pangkat etniko na inyong napili sa kanilang lokasyon, kultura, at uri ng hanapbuhay?

3. Iulat sa klase.

• Ang lokasyon ay naglalarawan kung anong uri ngpagkakakilanlan mayroon sa isang pamayanan.

• Inilalarawandinnglokasyonanguringpamumuhayngisang lugar.

• Mahalagangsalikangkulturasaparaannghanapbuhayat lokasyon ng mga pangkat ng mamamayan.

• May kaugnayan ang lokasyon, kultura at uri ngkabuhayan sa pagkakakilanlan ng Pilipino.

TANDAAN MO

214

NATUTUHAN KO

1. Balikan ang dating pangkat. 2. Gumawa ng islogan tungkol sa pagkakaugnay-ugnay ng

lokasyon, hanapbuhay, at kultura bilang mahahalagang salik sa pagkakakilanlang Pilipino.

3. Ipaskil sa loob ng silid-aralan. Maaaring magbotohan kung aling pangkat ang may pinakamakahulugang islogan.

215

ArAlin 17 Pambansang Awit at Watawat

bilang mga Sagisag ng Bansa

PANIMULA

Sa nakaraang aralin, tinalakay ang ugnayan ng heograpiya, kutura, at kabuhayan bilang mga salik sa pagkakakilanlang Pilipino. Naipaunawa na mahalaga ang bahaging ginagampanan ng lokasyon sa uri ng pamumuhay ng mga naninirahan dito. Gayon din ang kulturang kinagisnan nito. Maliban sa mga ito, may mga sagisag pa na nagpapakilala sa ating pagka-Pilipino at kumakatawan sa ating bansa. Ang mga ito ay ang watawat at ang pambansang awit ng Pilipinas.

Sa araling ito, inaasahang:1. Matatalakay mo ang kahulugan ng pambansang awit at ng

watawat bilang mga sagisag ng bansa2. Maaawit mo ang pambansang awit ng Pilipinas

ALAMIN MO

Isang atas sa lahat ng pampublikong paaralan ang pagsali ng bawat mag-aaral sa pagtataas ng watawat o flag ceremony tuwing araw ng Lunes. Sumasali ka ba rito? Ano ang nararamdaman mo tuwing inaawit mo ang Lupang Hinirang?

Ang Pambansang Awit“Lupang Hinirang” ang pamagat ng pambansang awit

ng Pilipinas. Isinasalaysay ng awit ang pakikipaglaban ng mga Pilipino para sa kalayaan. Ipinahahayag din nito ang pagmamahal sa bayan at ang kahandaang ipagtanggol ito sa anumang pagkakataon.

216

Alam mo na ba ang kahulugan ng mga liriko nito? Awitin natin ang Lupang Hinirang.

Lupang hinirang

Bayang magiliw

Perlas ng silanganan,

Alab ng puso

Sa dibdib mo’y buhay.

Lupang hinirang,

Duyan ka ng magiting,

Sa manlulupig,

Di ka pasisiil.

Sa dagat at bundok,

Sa simoy at sa langit mong bughaw,

May dilag ang tula

At awit sa paglayang minamahal.

Ang kislap ng watawat mo’y

Tagumpay na nagniningning,

Ang bituin at araw niya

Kailan pa ma’y di magdidilim.

Lupa ng araw, ng luwalhati’t pagsinta,

Buhay ay langit sa piling mo;

Aming ligaya, na ‘pag may mang-aapi

Ang mamatay nang dahil sa ‘yo.

217

Ang himig ng pambansang awit ng Pilipinas ay ginawa ng piyanistang si Julian Felipe sa kahilingan ni Hen. EmilioAguinaldo.

Ang orihinal na komposisyon ni Felipe ay pinamagatang“Marcha Filipina Magdalo.” Tinugtog niya ito sa unang pagkakataon isang araw bago ang pagdeklara ng kasarinlan sa harap ng mga pinuno ng rebolusyon na nagkaisang aprobahan ito.

NoongHunyo12,1898,tinugtogangkomposisyonniFelipehabang inilaladlad sa unang pagkakataon ang bandila ng Pilipinas sa balkonahe ng mansiyon ni Aguinaldo sa Cavite.

Pinalitan ng Marcha Nacional Filipina ang pamagat ng awit nito at agad na naging pambansang awit kahit wala pa itong liriko.

Nang sumunod na taon, isang tula na may pamagat na “Filipinas”nabumagaysakomposisyonniFelipeang isinulatng isang batang sundalo na si Jose Palma. Ito ang ginawang opisyal na liriko ng pambansang awit.

Noong panahon ng mga Amerikano, isinalin sa Ingles ang liriko ng pambansang awit. Ang unang pagsasalin ay ginawa ni Paz M. Benitez ng Unibersidad ng Pilipinas. Gayunpaman, pinakakilalang bersyon ang isinulat nina Mary A. Lane at Sen. Camilo Osias na kilala bilang “Philippine Hymn.” Kinilala ito bilang pambansang awit na may lirikong Ingles sa bisa ng Commonwealth Act 382.

Noong mga taong 1940, nagsimulang lumabas ang bersyong Tagalog ng pambansang awit. Noong 1948, inaprobahan ng Kagawaran ng Edukasyon ang “O Sintang Lupa” bilang pambansangawitsaFilipino.

Noong 1954, si Gregorio Hernandez, Jr., Kalihim ng Edukasyon, ay bumuo ng komite para baguhin ang mga liriko ng pambansang awit. Nagawa ang bagong bersyon na pinamagatang “Lupang Hinirang.” Nagkaroon lamang ito ng kaunting pagbabago noong 1962.

Sa bisa ng isang batas sa mga Bagong Pambansang Sagisag ngPilipinasnoong1998,nakumpirmaangbersyongFilipinongpambansang awit.

218

Ayon sa batas, tanging ang bersyong Filipino ngpambansang awit ang dapat gamitin ngayon.

Ang saling kanta sa Filipino ay dapat awitin nang ayon lamang sa tugtog o komposisyon ni Julian Felipe. Dapatmadamdamin ang pag-awit ng Lupang Hinirang bilang pag-galang. Lahat ng umaawit nito ay dapat nakaharap sa nakaladlad na pambansang watawat ng Pilipinas (kung mayroon) at kung walang watawat ay dapat nakaharap sa bandang tumutugtog o sa konduktor o tagakumpas. Bilang pagpupugay, ilagay ang kanang kamay sa tapat ng kaliwang dibdib mula sa unang nota ng awit hanggang matapos ito.

Mayaman ang kasaysayang pinagdaanan ng Lupang Hinirang bilang pambansang awit ng Pilipinas at mahalagang matutunan natin itong balikan. Hindi dapat makaligtaan ng bawat Pilipino ang layunin ng pagkakalikha ng Lupang Hinirang na pag-alabin ang damdaming makabayan ng mga Pilipino, sa panahong di pa taglay ng Pilipinas ang wagas na kalayaan. Dapat alalahanin na maraming bayani ang nagbuwis ng buhay upang makamtan natin ang tinatamasang kasarinlan.

Ang Watawat ng PilipinasIsa sa mahahalagang simbolo ng bansa ang watawat ng

Pilipinas. Tatlo ang pangunahing kulay nito—bughaw, pula, at puti. Ang bughaw ay para sa kapayapaan na mahalaga sa pag-unlad ng bansa. Ang pula ay para sa kagitingan na nagpapaalaala sa matatag na kalooban ng mga mamamayan. Ang puti naman ay para sa kalinisan ng puri at dangal ng mga Pilipino.

Ang tatlong bituin ay kumakatawan sa tatlong pangkat ng pulo ng Pilipinas—Luzon, Mindanao, at Visayas.

Ang unang bituin ay para sa Luzon na ang pangalan ay mula sa salitang “lusong” na ginagamit sa pagtanggal ng ipa at darak sa palay. Ito ay sumasagisag sa kasipagan ng mga Pilipino.

Ang ikalawang bituin ay para sa Mindanao na ang pangalan ay mula sa “danaw” o lawa. Ito ay sumasagisag sa tungkulin ng mga Pilipino na pangalagaan at ingatan ang kalikasan gaya ng yamang-tubig ng Pilipinas.

219

Ang ikatlong bituin ay para sa pulo ng Visayas na ang pangalan ay mula sa salitang “masaya.” Ito ay upang laging kabakasan ng saya ang mga kilos at kalooban ng mga Pilipino.

Ang araw sa gitna ng tatsulok ay sumisimbolo sa kaliwa-nagan ng isipan. Ang walong sinag naman ay kumakatawan sa walong lalawigan na unang naghimagsik upang ipagtanggol ang kalayaan ng bayan— Maynila, Bulacan, Pampanga, Nueva Ecija, Bataan, Laguna, Batangas, at Cavite.

Ang watawat ng Pilipinas ay natatangi. Naihahayag nito na ang bansa ay nasa digmaan kapag ang pulang kulay ng watawat ay nasa itaas habang nakawagayway.

Ang watawat ng Pilipinas ay dinisenyo ni Emilio Aguinaldo. Ito ay unang tinahi sa loob ng limang araw sa Hongkong nina Marcela Agoncillo, Lorenza Agoncillo, at Delfina Herbosa Natividad.

Iniladlad sa unang pagkakataon ang watawat ng Pilipinas sa bintana ng bahay ni Emilio Aguinaldo noong Hunyo 12, 1898.

GAWIN MO

Gawain APagsunud-sunurin ang mga liriko ng Lupang Hinirang ayon sa wastong ayos nito. Isulat ang sagot sa notbuk.

1. Alab ng PusoPerlas ng SilangananSa dibdib mo’y buhayBayang magiliw

2. Duyan ka ng magiting Di ka pasisiilLupang HinirangSa manlulupig

220

3. Ang kislap ng watawat mo’yMay dilag ang tulaTagumpay na nagniningningAt awit sa paglayang minamahal

4. Kailan pa ma’y ‘di magdidilim.Buhay ay langit sa piling moLupa ng araw, ng luwalhati’t pagsintaAng bituin at araw niya

5. Sa manlulupig,Di ka pasisiil.Sa dagat at bundok,Sa simoy at sa langit mong bughaw

Gawain BAnalohiya. Isulat ang kapareha ng salita batay sa naunang grupo ng salita. Isulat ang sagot sa notbuk. 1. bughaw – kapayapaan; pula – ___________ 2. Mindanao – danao; Luzon – ___________ 3. 8 sinag ng araw – 8 lalawigang naghimagsik; 3 bituin –

___________ 4. disenyo – ___________; tumahi – Delfina Herbosa-Natividad,

Marcela Agoncillo at Lorenza Agoncillo 5. ___________ – kulay; 3 – bituin 6. ___________ – sagisag ng bansa; Lupang Hinirang –

pambansang awit 7. pagtahi – Hongkong; pagwagayway – ___________ 8. Jose Palma – sumulat ng titik; ___________ – naglapat ng

tugtog o musika 9. Luzon – kasipagan; Visayas – ___________10. sinag ng araw – naghimagsik; Araw sa gitna ng tatsulok

___________

221

Gawain CPangkatang Gawain. Ipakita sa pamamagitan ng dula-dulaan ang pagmamahal at paggalang sa ating watawat at pambansang awit.

• Angpambansangawitatwatawataymgasagisagngatingbansa.

• Angmgapambansangsagisagaydapatnatingipagmalaki.• Nakikilalaangatingbayandahilsakaniyangmgasagisag.

TANDAAN MO

NATUTUHAN KO

Lagyan ng bituin ( ) ang bilang kung wastong gawin at tatsulok ( ) kung hindi. Isulat ang sagot sa sagutang papel. 1. Patuloy sa paglalakad habang inaawit ang pambansang

awit. 2. Ilagay ang kanang kamay sa may dibdib habang inaawit

ang Lupang Hinirang. 3. Huwag nang tanggalin ang suot na sombrero kahit may flag

ceremony. 4. Ituloy lamang ang kuwentuhan habang itinataas ang

watawat. 5. Tumayo nang tuwid habang inaawit ang pambansang awit. 6. Tiklupin nang maayos ang watawat. 7. Awitin nang wasto at may damdamin ang Lupang Hinirang. 8. Ira-rap ang pag-awit ng Lupang Hinirang. 9. Iingatan na huwag sumayad o bumagsak sa lupa ang

watawat.10. Laging pahalagahan ang paghihirap ng mga ninuno upang

makamit ang kalayaan.

222

ArAlin 18 Pagpapahalaga at Pagmamalaki

sa Kulturang Pilipino

PANIMULA

Sa nakaraang aralin, natutuhan mo ang kahulugan ng pambansang awit at watawat bilang mga sagisag ng ating bansa. Mahalaga ring ipagmalaki ang kultura ng bawat rehiyon upang mabatid ang mga kaugalian, produkto, at hanapbuhay ng kapuwa Pilipino.

Sa araling ito, inaasahang:1. Makabubuo ng plano na nagpapakilala at nagpapakita ng

pagmamalaki sa kultura ng mga rehiyon sa malikhaing paraan

2. Makasusulat ng sanaysay na tumatalakay sa pagpapahalaga at pagmamalaki sa kulturang Pilipino

ALAMIN MO

Alam mo ba na ang lahat ng bagay na nakapaligid sa iyo ay bahagi ng ating kultura? Bilang isang Pilipino, kailangan mong malaman at ipagmalaki ang iba’t ibang kultura ng bansa.

Materyal at Di-Materyal na Bahagi ng KulturaAng kultura ng isang bansa ay binubuo ng dalawang

bahagi. Isa rito ang kulturang materyal. Ito ang mga bagay na nakikita, nahahawakan, o naririnig. Halimbawa nito ay ang mga kagamitan, kasuotan, awit, at likhang sining. Kabilang din dito ang mga aklat, kagamitang pangmusika, mga alahas at palamuti sa katawan, mga bantayog, gusali at tahanan, mga uri ng laro, mga tula, sawikain, at kuwento ng kasaysayan at pag-unlad ng bansa.

223

Isa ring uri ng kultura ang mga di-materyal na bagay. Kabilang dito ang mga kaugalian, pamahiin, paniniwala, kilos, at gawi. Isang halimbawa ng kaugalian ang pagluluksa ng mga namatayan sa loob ng siyam na araw.

Isa namang paniniwala ang hindi pagkain ng isang nagdadalang-tao ng kambal na saging. Ganoon din naman ang paniniwala sa kabilang-buhay pag namatay ang isang tao.

Mga halimbawa rin ng di-materyal na bahagi ng kultura ang nakagawiang paglalagay ng tato ng katawan ng ilang pangkat etniko sa bansa. Gayon din ang pagkahilig sa maaanghang na pagkain ng mga Bicolano; paggamit ng matalinghagang mga salita upang maitago ang tunay na damdamin; o ang nakagawiang pamaraan ng paggawa, pagsasalita, o pakikipag-ugnayan sa iba.

Ang kaalaman mo tungkol dito at ang pagnanais mong malaman pa ang mga napapaloob sa maunlad at natatanging kulturang Pilipino ay isang pagpapakita ng pagmamalaki mo rito. Gayon din, mabibigyang-halaga ito sa pamamagitan ng (1) pagkilala na kahit sa panahong sinauna ay mayroon nang ganitong maunlad na uri ng kulturang Pilipino; (2) pagsunod sa mga angkop sa panahong paniniwala at kaugalian; (3) paggamit ng mga angkop na materyal na bahagi nito; at (4) patuloy na pagtuklas ng ilan pang mga halimbawa nito.

Nakakain ka na ba ng adobo? Nakapamista ka na ba? Naranasan mo na bang tumira sa bahay kubo? Nakalaro ka na ba ng sipa o tumbang preso, o nakahuli ng gagamba? Naranasan mo na ba sa iyong mga magulang na kung may darating na bisita, lahat ng mga maayos at magagandang gamit ay inilalabas at ipinapagamit sa bisita? Kung ang lahat ng ito ay iyong nara-nasan, ito ay dahil bahagi ito ng kultura ng mga Pilipino. Nakatutuwa at nakaaaliw ang iba’t ibang kultura natin bilang Pilipino.

Ang kultura ng Pilipinas ay bunga ng pagsasalin-salin mula sa ating mga ninuno at sa mga dayuhang sumakop sa ating bansa. Ang kulturang ito rin ang dapat nating kilalanin at bigyan ng kaukulang pansin. Ikasiya natin at ipagkapuri ang ating kultura.

224

Paano maipakikita ang pagpapahalaga at pagmamalaki sa kultura? Narito ang ilang kaparaanan. 1. Igalang ang paniniwala at tradisyon ng iba. 2. Igalang ang relihiyong kinamulatan ng bawat isa. 3. Laging sikaping gamitin ang wikang Filipino sa

pakikipagtalastasan. 4. Igalang ang mga pangkat etniko sa kanilang kasuotan. 5. Igalang at ipagmalaki ang kulturang kinagisnan ng mga

pangkat etniko. 6. Pag-aralang lutuin at kainin ang mga pagkaing Pinoy. 7. Tuklasin at paunlarin ang iyong talento at iambag ang

iyong kakayahan sa pagpapaunlad ng ating kultura. 8. Pag-aralan ang mga katutubong sayaw, awitin, at sining at

sikaping maipakita ang mga ito sa iba’t ibang pagtatanghal. 9. Tangkilikin ang mga produktong gawang Pilipino. 10. Patuloy na magsaliksik at pag-usapan ang mayamang

kultura ng bansa.11. Awitin nang may damdamin at pagmamalaki ang Lupang

Hinirang. 12. Igalang ang watawat ng bansa bilang pangunahing sagisag

nito.13. Laging tangkilikin ang mga larong Pinoy gaya ng tumbang

preso, patintero, at palosebo.14. Ipagmalaki ang mga natatanging kaugalian ng mga

Pilipino gaya ng pakikisama, bayanihan, at pakikiramay.15. Puntahan o ipamahagi sa iba ang mga naggagandahang

tanawin at pamanang pook ng bansa.

225

GAWIN MO

Gawain AGamit ang datos sa Aralin 12, muling kilalanin ang kultura ng bawat rehiyon. Kopyahin ang data retrieval chart sa notbuk at isulat dito ang hinihinging datos. Sundin ang halimbawa.

Rehiyon Materyal Di–MateryalRehiyon I at II paggawa ng gitarang

kutibengmasinop at matipid

Gawain BPangkatang Gawain. Paano mo maipagmamalaki ang kultura ng iyong rehiyon? Ipakita sa pamamagitan ng Role Playing.

Pangkat I — LuzonPangkat II — VisayasPangkat III — Mindanao

Gawain CSumulat ng sanaysay hinggil sa pagpapahalaga at pagmamalaki sa kulturang Pilipino.

• Ang bawat rehiyon sa ating bansa ay may natatangingkultura.

• Karapat-dapatnamakilalaatipagmalakiangkulturang bawat rehiyon.

TANDAAN MO

226

NATUTUHAN KO

Basahin ang bawat sitwasyon. Sagutin at bigyang-katuwiran ang iyong sagot.1. Ang iyong kamag-aaral na si VM ay nagyaya na maglaro ng

tumbang preso at patintero, samantalang si Pia ay nagyaya na maglaro ng computer games. Kanino ka sasama para maglaro? Bakit?

2. Naglakbay ang iyong mag-anak patungong Baguio. Bigla kayong nakaramdam ng gutom. Nais ng iyong kapatid na bunso na bumili ng fried chicken sa mall samantalang nais ng iyong ate na kumain ng sinigang na isda at adobo. Aling pagkain ang iyong pipiliin? Bakit?

406

Talahuluganan

A

ahensiya – sangay ng pribado at pampublikong tanggapan/opisina.

altitud – kataasan ng isang lugar.

arkipelago – tumutukoy sa pangkat ng mga pulo, tinatawag din itong kapuluan.

B

batid – alam.

bukal – anyong tubig na nagmumula sa ilalim ng lupa.

bulkan – mataas na bahaging lupa na may bunganga sa tuktok.

bundok – mataas na bahagi ng anyong lupa; pinakamataas na anyong lupa.

burol – mataas na lupa na mas mababa sa bundok; pabilog ang itaas nito.

C

climate change – hindi pangkaraniwang pangyayari sa kalikasan na maaaring makapagpabago sa komposisyon ng atmospera.

curfew – uri ng ordinansa na naglilimita ng oras ng pamamalagi sa labas ng lansangan.

D

dagat – bahagi ng karagatan.

dayuhan – banyaga/mga bagong dating sa lugar o bayan; tawag sa mga tao na hindi Pilipino o may ibang nasyonalidad.

delegasyon – pangkat ng mga delegado upang katawanin ang isang pangkat (na pampulitika o panlipunan) sa isang kalipunan o pagtitipon.

407

demographic map – mapang pampopulasyon.

Department of Environment and Natural Resources – isang ahensiya o departamento ng pamahalaan na nangangasiwa at nag-aalaga sa kapakanan ng kalikasan at mga likas yaman ng bansa.

di-materyal na kultura – ang mga kaugalian, tradisyon, panitikan, musika, sayaw, paniniwala at relihiyon, pamahalaan at hanapbuhay ay sumasaklaw sa di-materyal na kultura. Ang mga itoaynagpasalin-salinsaiba’tibangpanahon.

diskriminasyon – pagtatangi, di parehong pakikitungo.

dual citizenship – ang mga dating mamamayang Pilipino na naging mamamayan ng ibang bansa sa pamamagitan ng naturalisasyon ay muling naging mamamayang Pilipino.

E

ehekutibo – tagapagpaganap, tagapangasiwa.

eksplorasyon – pagsisiyasat sa mga pook o lugar na hindi pa alam, pagsasaliksik, pagtuklas.

epekto – naging bunga at sanhi ng mga pangyayari.

estero – bahagi ng bunganga ng ilog na tagpuan ng agos at dagat, kanal.

expatriation – Itinakwil ang kaniyang pagkamamamayan at nag-angkin ng pagkamamamayan ng ibang bansa.

G

global warming – lubhang pag-init ng atmospera dulot ng mga makabagong makinarya na ginagamit sa mga pabrika na nagbubuga ng mga usok na nagiging dahilan ng pagkasira ng ozone layer.

golpo – bahagi ng karagatan na karaniwang nasa bukana ng dagat.

408

H

hanging amihan – malamig na hanging buhat sa hilagang-silangan.

hanging habagat – hanging mainit buhat sa timog-kanluran.

hanging monsoon – paiba-ibang direksiyon ng ihip ng hangin batay sa kung saang lokasyon mas mainit o malamig.

hazard map – mapang nagpapakita ng mga lugar na may panganib sa kalamidad tulad ng lindol, bagyo, baha, tsunami, pagguho ng lupa.

I

illegal logging – bawal at walang habas na pagputol ng mga puno

ilog – mahaba at paliko-likong anyong tubig na tumutuloy sa dagat.

impluwensiya – pagtulad o paggaya sa mga bagay o gawi ng mga dayuhan.

industriyalisasyon – pagbabago at pag-unlad ng lugar at kapaligiran.

informal settler – sinumang naninirahan sa isang bahay o pook nang walang pahintulot o hindi niya dapat tirhan.

irigasyon – pagpapalabas ng tubig sa mga lupaing taniman sa pamamagitan ng mga ginawang kanal o patubig.

J

Jus sanguinis – pagkamamamayan na naaayon sa dugo o pagkamamamayan ng kaniyang mga magulang o isa man sa kanila.

Jus soli – pagkamamamayan na naaayon sa lugar ng kaniyang kapanganakan anuman ang pagkamamamayan ng kaniyang mga magulang.

409

K

kakayahan – taglay na abilidad o kagalingan sa pamumuno.

kalakal – bagay na ibinibenta, ipinapalit, at iniluluwas sa loob at labas ng bansa.

kalamidad – kapahamakan.

kapaligiran – kabuuan ng mga kondisyon na pumapaligid at nakaiimpluwensiya sa isang organismo (Agno).

kapatagan – malawak at patag na lupang sakahan; malawak na lupain na patag at mababa.

kapayapaan – pagpapanatili ng katahimikan at kaayusan ng bansa.

karagatan – pinakamalalim, pinakamalawak, at pinakamalaki sa lahat ng anyong tubig.

karapatan – anumang bagay o mga paglilingkod na tinatamasa dapat tamasahin ng isang tao na naaayon sa batas; mga kapakinabangan o pribilehiyo na tinatamasa ng bawat kasapi.

karapatan ng nasasakdal – Ito ang mga karapatang nangangalaga sa nasasakdal sa anumang kasalanan upang mabigyan ang mga ito ng makatarungang paglilitis.

karapatang politikal – Ito ay mga karapatang nauukol sa ugnayan ng mamamayan sa pamahalaan.

karapatang panlipunan at pangkabuhayan – Ito ay mga karapatang nakatutulong sa pangangalaga ng kapakanan at kabuhayan ng mga mamamayan.

karapatang sibil – mga karapatang nauukol sa pagtamasa ng mga mamamayan ng kapayapaan at kaligayahan sa buhay.

kipot – makipot na anyong tubig na nagdurugtong sa dalawang malaking anyong tubig.

komentaryo – paglalahad ng kuro-kuro, puna, o opinyon.

kooperatiba – samahang pangkalakal na itinatag ng lima o higit pang kasapi na ginagamitan ng puhunan ng bawat kasapi at nagbabalik ng tubo sa puhunan o pinamili.

410

kultura – paraan ng pamumuhay ng isang pangkat ng mga tao sa isang lugar; nagbibigay ng pagkakakilanlan ng isang mamamayan.

L

lambak – patag na lupa sa pagitan ng mga bundok.

lawa – anyong tubig na halos napapaligiran ng lupa.

libelo – paninirang-puri.

likas kayang pag-unlad – pagtungo sa pangangailangan at aspirasyon ng mga tao nang hindi kinukompormiso ang abilidad ng susunod na henerasyon na makamit ang kanilang pangangailangan.

likas na karapatan – karapatang ipinagkaloob ng Diyos sa tao upang makapamuhay nang matiwasay at maligaya.

likas na yaman – mga pananim, hayop, halaman, at iba pang pinagkukunang yaman na makikita sa mga anyong-lupa at anyong-tubig.

lipunan–binubuongiba’tibangkasapi.

liriko – pagpapahayag ng damdamin at emosyon.

lisensiya – kapahintulutan o laya sa paggawa ng anuman na nakukuha sa mga awtoridad upang maisagawa ang isang negosyo, propesyon, o iba pang gawain.

look – bahagi ng dagat na nakapasok sa baybayin nito.

M

magsasaka – isang taong nagsasaka sa bukid o bahagi ng anyong lupa.

makabuluhan – may saysay.

mangingisda – isang taong nangingisda sa mga bahagi ng anyong tubig.

411

mapagkawanggawa – matulungin sa kapuwa/walang pinipiling tutulungan.

maritime – insular; tumutukoy sa mga katubigang nakapaligid sa isang bansa.

masusi – matagal na pinag-iisipan ang mga plano o mga gagawin.

materyal na kultura – kinabibilangan ng mga bagay na pisikal o nakikita tulad ng pagkain, kauotan, tirahan, alahas, gusali, at mga kasangkapan.

medical mission – pangkat ng mga doktor, nars at iba pang volunteer na sama-samang naglunsad ng tulong medikal lalo sa mahihirap na mamamayan.

minimithi – pinapangarap na maabot at mapagtagumpayan.

modernisasyon – pagkamakabago.

mouse deer – pilandok.

mungkahi – isang pag-aanyaya sa taong gusto mong magkaroon ng isang mabuti at tamang gawain.

N

nasasakdal – inirereklamo.

natatangi – naiiba, nabubukod, o pambihira.

naturalisadong mamamayan – mga dayuhan na naging mamamayang Pilipino dahil sa proseso ng naturalisasyon.

naturalisasyon – ay isang legal na paraan kung saan ang isang dayuhan na nais maging mamamayan ng isang bansa ay sasailalim sa isang proseso sa korte o hukuman.

negosyante – nagbebenta ng iba-ibang produkto o serbisyo.

412

P

Pacific Ring of Fire – lugar o bahagi ng Karagatang Pasipiko kung saan nakalatag ang mga aktibong bulkan; kilala rin sa tawag na Circum-Pacific Belt.

pag-aangkat – pagbili ng produkto mula sa ibang bansa.

Philippine Atmospheric, Geophysical, Astronomical and Scientific Administration (PAGASA) – ahensiya ng pamahalaan na nangangasiwa sa mga paparating na bagyo at iba pang kondisyon o kalagayan ng panahon.

pagbaha at pagguho ng lupa – epekto ng pagpuputol ng mga malalaking punongkahoy lalo sa kabundukan.

pagkakaingin – paglilinis o paghahawan ng bahagi ng gubat o bundok sa pamamagitan ng pagsunog.

pagkakakilanlan – isang proseso ng pagyari at pagbibigay-kahulugan na nagmumula sa kagustuhang mapaiba.

pagkamamamayan – pagiging kasapi o miyembro ng isang bansa ayon sa itinatakda ng batas.

pagpupuslit – lihim na pagpapasok o paglabas ng mga produkto sa bansa.

pagsulong – pag-unlad.

pamanang pook – mga antigong estruktura at kagamitan.

pananagutan – dapat gawin ng isang sektor o tao para sa kaniyang sarili at para sa kaniyang bayan.

pandaka pygmaea – tabios; isa sa pinakamaliit na isda sa buong mundo.

pangkat etniko – grupo ng mga tao na may iisa at sariling kultura na tatak ng kanilang pagkakakilanlan.

payapa – tahimik.

Philippine eagle – agila na kulay tsokolate at abo; matatagpuan sa Pilipinas.

413

PHIVOLCS – ahensya ng pamahalaan na namamahala sa mga pagkilos ng mga bulkan sa bansa.

pigeon luzon heart – kalapating may kulay pulang hugis puso sa may dibdib nito.

polusyon – pagdumi ng hangin, tubig, o kapaligiran dahil sa maling paggamit o pag-aabuso ng mga likas na yaman.

populasyon – tumutukoy sa bilang ng mga taong naninirahan sa isang tiyak na lugar.

produkto – bagay na ipinoprodyus o nililikha ng kalikasan, industriya o sining (Agno).

R

recycle – muling paggamit ng mga luma o patapong bagay upang mapakinabangan pa.

reduce – pagbabawas ng mga basura sa paligid.

rehabilitasyon – pagbabagong-tatag, pagbabagong-buhay.

responsibilidad – tungkuling nakaatang sa isang tao o pangkat.

reuse – muling paggamit o pagkumpuni sa mga patapong bagay na maaari pang pakinabangan.

S

sagisag – nagbibigay ng kahulugan sa mga natatanging mga pananda; simbolo.

Saluag Island – pinakadulong pulo sa gawing timog ng bansa.

sanitasyon – kalinisan, kalusugan.

sariling produkto – mga bagay o kalakal na gawa sa sariling bansa.

seguridad – proteksiyon.

simbolo – panandang nakikita sa pamamagitan ng paglalarawan.

414

storm surge – hindi pangkaraniwang pagtaas ng tubig sa dagat o karagatan dulot ng malakas na hanging dala ng bagyo.

T

talampas – patag na lupa sa ibabaw o itaas ng bundok.

talon – tubig na umaagos mula sa mataas na lugar.

tarsier – mamag; matatagpuan sa Bohol.

teknikal – may kinalaman sa tama o tiyak na bahagi ng anumang sining o siyensiya.

temperatura – nararanasang init o lamig sa isang lugar.

tradisyon – kaugalian na naipapasa sa salit-saling lahi.

tsanel – anyong tubig na nagdurugtong sa dalawang malaking katawan ng tubig.

tsunami – di pangkaraniwang pagtaas ng tubig sa dagat sa normal nitong lebel bunga ng paglindol.

tungkulin – mga gawain o mga bagay na dapat isagawa ng isang tao o mamamayan.

Y

Y’ami Island – pinakadulong pulo sa gawing hilaga ng bansa.

4Araling Panlipunan

Kagamitan ng Mag-aaral

Ang aklat sa pagtuturong ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan, kolehiyo, at/o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at mungkahi sa Kagawaran ng Edukasyon sa action@deped.gov.ph.

Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.

Kagawaran ng Edukasyon Republika ng Pilipinas

ii

Araling Panlipunan – Ikaapat na BaitangKagamitan ng Mag-aaral Unang Edisyon 2015ISBN: ___________

Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon.

Ang mga akda/materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay sa isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas Copyright Licensing Society (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kumakatawan sa paghiling ng pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng tagapaglathala (publisher) at mga may-akda ang karapatang-aring iyon.

Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon

Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSCPangalawang Kalihim: Dina S. Ocampo, PhDDirektor IV: Marilyn D. Dimaano, EdDDirektor III: Marilette R. Almayda, Phd

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral

Konsultant: Florisa B. Simeon

Tagasuri at Editor: Aurea Jean A. Abad

Mga Manunulat: Ma. Corazon V. Adriano, Marian A. Caampued, Charity A. Capunitan, Walter F. Galarosa, Noel P. Miranda, Emily R. Quintos

Belen P. Dado, Ruth A. Gozun, Rodante S. Magsino, Maria Lucia L. Manalo, Jose B. Nabaza, Evelyn P. Naval

Illustrator: Peter D. Peraren

Layout Artist/Designer: Florian F. Cauntay, Belinda A. Baluca

Punong Tagapangasiwa: Anna Lourdes Abad-Falcon

Inilimbag sa Pilipinas ng ____________Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS)Office Address: 5th Floor, Mabini Bldg., DepEd Complex, Meralco Avenue Pasig City, Philippines 1600 Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072E-mail Address: imcsetd@yahoo.com

iii

Paunang Salita

Sa pag-iral ng programang K–12, maraming mahahalagang pagbabago sa nilalaman at pamantayan sa pagkatuto sa Baitang 4. Pangunahin dito ang masusing pag-aaral tungkol sa bansang Pilipinas, na siyang pangkalahatang pokus ng baitang na ito.

Ang aklat na ito ay nahahati sa apat na yunit. Bawat yunit ay binubuo sa di kukulangin sa sampung aralin. Kabilang sa unang yunit ang tungkol sa sariling bansa na kinapapalooban ng mga aralin hinggil sa kinalalagyan ng Pilipinas, mga uri ng hayop at halamang naririto, at maging ang populasyon ng Pilipinas.

Nasa ikalawang yunit naman ang mga aralin na tumatalakay sa lipunan, kultura at ekonomiya ng bansa. Kalakip sa mga aralin dito ang mga produkto at hanapbuhay sa bansa, pangangasiwa sa mga likas na yaman ng bansa, pagsulong at pagpapaunlad ng kultura ng bansa, at likas kayang pag-unlad.

Nasa ikatlong yunit ang kaparaanan ng pamamahala sa bansa na magbibigay-alam sa mag-aaral hinggil sa pamahalaan ng Pilipinas, mga namumuno rito, at mga programang ipinatutupad para sa ikagagaling ng mga mamamayan.

Sa huling yunit ay ang pagtalakay sa pag-unlad ng bansa na kinapapalooban ng mga karapatan at tungkulin ng bawat isa at mga gawaing pansibiko na bahagi ng pakikipagtulungan ng mamamayan sa pamahalaan at kapuwa mamamayan.

Maliban sa talakayan, ang bawat aralin ay may mga gawain na higit na magpapaunlad sa kaalaman ng mga mag-aaral at upang gawing kasiya-siya ang pagtalakay sa aralin. May mga pagsusulit din sa katapusan ng bawat aralin upang mapagtibay ang natutunan ng mga mag-aaral.

Inaasahang sa pamamagitan ng aklat na ito ay malinang sa mga mag-aaral ang pagmamahal at pagmamalasakit di lamang sa lipunang Pilipino kundi gayundin sa kapuwa mamamayan nito.

Mga May-akda

iv

Pasasalamat

Lubos na pasasalamat ang ipinararating sa lahat ng nag-ambag ng kanilang panahon at talento upang masulat at mabuo ang aklat na ito sa Araling Panlipunan para sa ikaapat na baitang.

Gayundin ang pasasalamat sa mga nag-review at nag-edit sa nilalaman ng aklat at nag-ayos sa kabuuang materyal upang mabuo ang aklat.

Sa mga konsultant, editor, layout artist, illustrator, ang aming pagpupugay sa inyong taos-pusong paggawa.

vii

ANG PAMAMAhALA SA AKING BANSA ...................... 227

Aralin 1 Ang Pambansang Pamahalaan at Kapangyarihan ng Sangay Nito ........... 228 2 Mga Antas ng Pamahalaan ....................... 237 3 Ang mga Namumuno sa Bansa ................. 242 4 Paraan ng Pagpili at Kapangyarihan ng mga Namumuno ng Bansa ................... 249 5 Paghihiwalay ng Kapangyarihan at Check and Balance sa mga Sangay ng Pamahalaan ................ 257 6 Epekto ng Mabuting Pamumuno sa Pagtugon ng mga Pangangailangan ng Bansa ..................................................... 262 7 Kahulugan ng mga Simbolo at Sagisag ng Kapangyarihan ng Pamahalaan ......... 268

8 Mga Programang Pangkalusugan ............ 2739 Mga Pamamaraan ng Pagpapaunlad

ng Edukasyon sa Bansa ............................ 27910 Mga Programang Pangkapayapaan ......... 28411 Paraan ng Pagtataguyod

sa Ekonomiya ng Bansa ............................ 29212 Mga Programang Pang-impraestruktura

ng Pamahalaan .......................................... 29813 Tungkulin ng Pamahalan

sa Pagtataguyod ng Karapatan ng Bawat Mamamayan ............................. 304

14 Iba pang Gawain ng Pamahalaan para sa Kabutihan ng Lahat ..................... 312

15 Pagtutulungan ng Pamahalaang Lokal at Iba pang Tagapaglingkod ng Pamayanan ........................................... 321

Y

viii

227

Yunit IIIAng Pamamahala sa Aking Bansa

228

ArAlin 1 Ang Pambansang Pamahalaan at Kapangyarihan ng Sangay Nito

PANIMULA

Palasyo ng Malacañang

Natutunan mo sa nakaraang yunit ang tungkol sa lipunan, kultura, at ekonomiya ng bansa. Nalaman mo ang kahalagahan ng lipunan bilang yunit na kinabibilangan ng bawat mamamayan. Gayundin ang pag-alam sa mga kultura ng iba-ibang rehiyon na lalo pang nagpayaman sa iyong sariling kultura. Bunga rin ng mga katotohanang ito ang pag-unlad ng ekonomiya ng mga rehiyon at ng bansa. Ang mga ito ang tumutulong sa paghubog ng ating pagkamamamayang Pilipino.

Sa yunit na ito, pag-aaralan mo naman ang tungkol sa pamahalaan ng ating bansa, pati ang mga ahensiyang may kinalaman sa pagtiyak sa kapakanan ng bawat mamamayan. Gayundin, pag-aaralan ang mga kaakibat na tungkulin ng mga mamamayang tulad mo sa pamahalaang Pilipino.

Kaya, sa unang araling ito, inaasahang:1. Matutukoy mo ang kahulugan ng pambansang pamahalaan2. Matatalakay mo ang kahalagahan ng pambansang

pamahalaan3. Matatalakay mo ang mga kapangyarihan ng tatlong sangay

ng pamahalaan

229

ALAMIN MO

Ang pamahalaan ay isang samahan o organisasyong politikal na itinataguyod ng mga grupo ng tao na naglalayong magtatag ng kaayusan at magpanatili ng isang sibilisadong lipunan. Ang pamahalaan ng Pilipinas, na siya ring pambansang pamahalaan, ay isang uri o sistemang presidensiyal at demokratiko. Pinamumunuan at pinamamahalaan ito ng isang Pangulo na siyang puno ng bansa, katuwang ang pangalawang pangulo.

Ang pamahalaan ay may tatlong magkakaugnay na mga sangay: ang tagapagbatas, tagapagpaganap, at tagapaghukom. Tinatawag din ang mga sangay na ito na lehislatibo, ehekutibo, at hudikatura.

May kani-kaniyang kapangyarihan ang bawat sangay na nakapaloob sa Saligang Batas ng Pilipinas. Ang sangay na tagapagbatas ay nasa kapangyarihan ng Kongreso. Binubuo ito ng dalawang kapulungan: ang Mataas na Kapulungan o Senado at ang Mababang Kapulungan o Lupon ng mga Kinatawan.

Ang kapangyarihan ng sangay na tagapagpganap ay nasa pamumuno ng Pangulo samantalang ang sangay ng tagapaghukom ay nasa mga hukuman. Nasa ilalim ng pangangasiwa ng Kataas-taasang Hukuman ang mabababang hukuman.

Sangay na TagapagbatasAng Sangay na Tagapagbatas o ang Kongreso ang gumagawa

ng mga batas ng bansa. May dalawang kapulungan ang sangay na tagapagbatas: ang mataas na kapulungan at ang mababang kapulungan. Ang Senado ay ang mataas na kapulungan at ang Kapulungan ng mga Kinatawan ay ang mababang kapulungan.

Bukod sa paggawa ng mga batas, nakasalalay rin sa Kongreso ang pagsasagawa ng mga imbestigasyon at pananaliksik para makatulong sa kanilang mga gagawing batas. Ito rin ang nagsasaysay na ang bansa ay nasa estado ng pakikipagdigmaan. Sa ganitong kalagayan, maaaring pagkalooban ng Kongreso ang Pangulo ng kapangyarihan para maisakatuparan ang mga

230

pambansang patakaran. Ang pambansang badyet ay dumadaan din sa pagsusuri ng sangay na tagapagbatas.

Ang mga kapulungan ng sangay na tagapagbatas ay may mga espesyal na kapangyarihan. Halimbawa, ang pagpapatibay ng mga kasunduan ng Pilipinas sa ibang bansa ay isang kapangyarihan ng Senado at ang pagsasampa naman ng kasong impeachment o pagkatanggal sa puwesto ng mataas na opisyal ay kapangyarihan ng Kapulungan ng mga Kinatawan.

Sangay na TagapagpaganapAng Sangay na Tagapagpaganap ang tumitiyak na ang

mga batas na ginawa ng Kongreso ay naipatutupad upang mapangalagaan ang kapakanan ng mga mamamayan. Pinamumunuan ng Pangulo ang sangay na ito. Kaagapay niya sa pagpapatupad ng mga batas ang Gabinete na binubuo ng mga Kalihim ng iba’t ibang ahensiya.

Batay sa Konsti-tusyon, ang Pangulo, alinsunod sa pagsang-ayon ng Komisyon sa Paghirang, ang may kapangyarihang humirang ng mga puno ng mga kagawaran, embahador, konsul, may ranggong kolonel sa sandatahang lakas, Palasyo ng Malacañang

Kongreso ng PilipinasSenado ng Pilipinas

231

at iba pang mga opisyal ayon sa isinasaad sa Konstitusyon. Bilang punong komander ng sandatahang lakas ng bansa, maaaring iatas ng Pangulo ang pagsupil sa anumang karahasan, pananalakay, o paghihimagsik; at isailalim ang bansa sa batas militar.

Taglay rin ng Pangulo ang veto power o ang kapang-yarihang tanggihan ang isang panukalang batas na ipinasa ng Kongreso. Siya rin ang pumipili ng punong mahistrado ng Korte Suprema, gayundin sa mabababang hukuman, mula sa talaan ng Judicial Bar Council.

Sangay na TagapaghukomAng Sangay na Tagapaghukom ang sangay na nagbi-

bigay ng interpretasyon ng batas. Ang kapangyarihang panghukuman ay nasa ilalim ng Kataas-taasang Hukuman o Korte Suprema at mabababang hukuman. Sa Korte Suprema dumudulog ang sinumang tao na hindi sumasang-ayon sa anumang desisyon ng mabababang hukuman, maging ang dalawang sangay ng pamahalaan kung may tanong tungkol sa legalidad ng batas.

Mahalaga para sa isang bansa ang isang pambansang pamahalaan dahil ito ang nangunguna sa pagbabalangkas ng pamamaraan ng pamamalakad at pamamahala sa bansa. Gayundin, ito ang namumuno sa pagpapatupad ng mga programa at proyekto para sa mga nasasakupan nito. Bumubuo ang pamahalaan ng mga programa sa iba-ibang larangan na karaniwang nababatay sa mga pangunahing pangangailangan ng mga mamamayan. Ang pambansang pamahalaan din ang tumitiyak na maunlad ang ekonomiya ng bansa. Kung kaya, ang pamahalaan din ang nangangasiwa sa pambansang badyet.

Tinitiyak din ng pambansang pamahalaan na ang karapatan ng mga Kataas-taasang Hukuman

232

mamamayan ay napangangalagaan sa pamamagitan ng pagkakaloob ng mga serbisyong pangkabuhayan, pangka-lusugan, pangkultura, pansibil, at pampolitika. Kahit nasa labas ng bansa ang isang mamamayang Pilipino, may mga kaparaanan ang pamahalaan upang tiyakin ang kanilang kaligtasan laban sa pananamantala.

GAWIN MO

Gawain BTingnan ang dayagram. Isulat sa loob ng maliliit na bilog ang kahalagahan ng pambansang pamahalaan.

Kahalagahan ng

Pambansang Pamahalaan

233

Gawain CTingnan ang tsart. Itala sa labas ng kahon ang kapangyarihang taglay ng bawat sangay. Kasunod nito, isulat kung sino ang kasalukuyang pinuno ng bawat sangay ng pamahalaan.

Gawain BSagutin ang sumusunod na mga tanong:1. Ano ang mga sangay ng pamahalaan?2. Ano ang mga kapangyarihan ng tatlong sangay ng

pamahalaan?

Sangay na Tagapagpaganap

Sangay na Tagapagbatas

Sangay na Tagapaghukom

Kapangyarihan ng tatlong sangay ng pamahalaan

234

• Ang Pilipinas ay may pambansang pamahalaan napinamumunuan ng Pangulo ng bansa.

• Ang pamahalaan ay isang samahan o organisasyongpolitikal na itinataguyod ng mga grupo ng tao na naglalayong magtatag ng kaayusan at magpanatili ng isang sibilisadong lipunan. Ang pamahalaan ng Pilipinas, na siya ring pambansang pamahalaan, ay isang uri o sistemang presidensiyal at demokratiko. Pinamumunuan at pinamamahalaan ito ng isang Pangulo na siyang puno ng bansa, katuwang ang pangalawang pangulo.

• Mahalagaangpamahalaandahilitoangnamumunosapagpapatupad ng mga programa para sa nasasakupan.

• Angpambansangpamahalaanaybinubuongsangaynatagapagpaganap, sangay na tagapagbatas, at sangay na tagapaghukom.

• Angtatlongsangayngpamahalaanayangtagapagbatas,tagapagpaganap, at tagapaghukom.

• Ang sangay na tagapagpaganap ang nagpapatupad ngmga batas.

• Angsangaynatagapagbatasayangkongresongatingbansa na siyang gumagawa ng mga batas. Ito ay may dalawang kapulungan: ang Senado na mataas na kapulungan at ang Kapulungan ng mga Kinatawan ng mababang kapulungan.

• Angsangaynatagapaghukomangnagbibigay-kahulugansa mga batas ng bansa.

TANDAAN MO

235

NATUTUHAN KO

I. Sagutin ng tama o mali. Kung mali, isulat ang salita o mga salitang nagpamali rito at itama ito. Isulat ang mga sagot sa notbuk.1. Nasasakupan ng pambansang pamahalaan ang buong

bansa.2. May dalawang sangay ang pambansang pamahalaan ng

Pilipinas.3. Ang sangay na tagapagbatas ay binubuo ng mga piling

hurado.4. Pinamumunuan ng Pangulo ng bansa ang sangay na

tagapagpaganap.5. Magkakaugnay ang lahat ng mga sangay ng pambansang

pamahalaan.6. Ang sangay na tagapaghukom ay kinabibilangan ng

mga mambabatas.7. Ang pambansang pamahalaan ay nangunguna sa

pagbabalangkas at pagpapatupad ng mga programa para sa mga mamamayan.

8. Nahahati sa dalawang kapulungan ang sangay na tagapagbatas.

9. Ang pamahalaan ng Pilipinas ay siya ring tinatawag na pambansang pamahalaan.

10. Tinitiyak ng pambansang pamahalaan ang kapakanan ng mga mamamayan nito maging yaong mga nasa ibang bansa man.

236

II. Hanapin sa hanay B ang inilalarawan sa hanay A. Isulat ang letra ng tamang sagot sa notbuk.

A B 1. Gumagawa ng mga batas A. Kagawaran ng

pambansang pamahalaan Edukasyon 2. Nangangasiwa sa edukasyon B. Kagawaran ng sa mga pribado at Enerhiya pampublikong paaralan C. Kagawaran ng 3. Nangangasiwa sa seguridad Tanggulang ng bansa Pambansa 4. Nagpapatupad ng mga batas D. Kagawaran 5. Nangangasiwa sa tustos ng Kalusugan

ng kuryente E. Kagawaran ng 6. Namamahala sa ugnayang Repormang panlabas ng bansa Pansakahan 7. Nangangalaga sa mga F. Sangay na

likas na yaman Tagapagpaganap 8. Nangangalaga sa kapakanan G. Kagawaran ng ng mga manggagawa Paggawa at 9. Nangangasiwa sa kapakanang Empleyo pangkalusugan ng mga H. Kagawaran ng

mamamayan Likas na Yaman 10. Nagpapatupad ng mga at Kapaligiran programang may kinalaman I. Kagawaran ng sa reporma sa lupa Ugnayang Panlabas J. Sangay na Tagapagbatas K. Kagawaran ng Turismo

237

ArAlin 2 Mga Antas ng Pamahalaan

PANIMULA

May mga pagkakataong mabagal ang pagtugon o hindi agad natutugunan ng pamahalaan ang pangangailangan ng kaniyang mga mamamayan. Ano kaya ang maaaring dahilan nito? May kinalaman kaya ang uri ng pamahalaan sa bagal o bilis ng pagtugon sa pangangailangan?

Tutuklasin natin sa araling ito ang mga detalye tungkol sa uri ng ating pamahalaan, partikular na ang mga antas ng pamahalaan. Sa gayon, mabibigyang-katuwiran natin ang mga aksiyon na ginagawa ng mga namumuno sa pagtugon sa mga pangangailangan ng mamamayan.

ALAMIN MO

Ang pamahalaan ng Pilipinas ay maaaring hatiin ayon sa kung gaano kalawak ang sakop ng pangasiwaan ng mga namumuno. Kung ang sakop nito ay mga lalawigan, lungsod,

238

bayan, at barangay, ito ay nasa antas na lokal na pamahalaan. Ang buong bansa naman ay nasa antas na pambansa.

Sakop ng antas na pambansang pamahalaan ang tatlong sangay na tinalakay sa nakaraang aralin—ang mga sangay na tagapagbatas, tagapagpaganap, at tagapaghukom.

Ang pamahalaang lokal ayon sa itinatadhana ng Batas Republika Blg. 7160 ay binubuo ng mga lalawigan, lungsod, bayan, at barangay. Ang mga lalawigan ay nasa ilalim ng pamumuno ng gobernador katulong ang bise gobernador na inihalal ng mga tao at ilang opisyal na hinirang ng gobernador ayon sa itinatadhana ng serbisyo sibil.

Ang alkalde at bise alkalde ang namumuno sa lungsod o bayan katulong ang mga empleyado na hinirang ng alkalde. Ang barangay ay nasa pamumuno ng kapitan ng barangay.

Ang sangguniang panlalawigan, sangguniang panlungsod, sangguniang pambayan, at sangguniang pambarangay ay mga sangay na lehislatibo sa lokal na antas ng pamahalaan. Gawain ng mga ito ang pagbuo ng mga ordinansa para sa nasasakupan.

Ang Pangulo ang may pangkalahatang pangangasiwa sa mga pamahalaang lokal sa pamamagitan ng Kagawaran ng Interyor at Lokal na Pamahalaan o Department of the Interior and Local Government (DILG).

Mga Batayan ng Antas ng Lokal na PamahalaanAng isang lugar para maging lalawigan ay kailangang

may sukat na 2 000 kilometro kuwadrado o higit pa, may di kukulangin sa 250 000 bilang ng mamamayan na naninirahan dito, at may kakayahang kumita ng hindi bababa sa 20 milyong piso bawat taon.

Para maging lungsod, ang isang lugar ay dapat na may sukat ng lupa na aabot o higit pa sa 100 kilometro kuwadrado, may 150 000 bilang ng taong naninirahan, at taunang kita na di bababa sa 20 milyong piso.

Ang hinihingi namang pamantayan para maging isang bayan ay sukat ng lupa na may 50 kilometro kuwadrado, 25 000 bilang ng taong naninirahan sa lugar, at taunang kita na 2.5 milyong piso.

239

Sa buong Metro Manila, ang Pateros na lamang ang hindi lungsod sapagkat hindi nito kayang tugunan ang isang pamantayan ng konbersiyon ng isang bayan para maging lungsod. Ito ay ang sukat ng lupa nito. Maliit ang lupa na sakop ng bayan para maging lungsod.

Ang mga lalawigan, lungsod, at bayan ay hindi maaaring baguhin kung walang batas na pinagtibay para dito. Kailangan din itong may pagsang-ayon ng mga mamamayan sa pamama-gitan ng isang halalan.

Sa paglikha naman ng barangay, ang sangguniang panla-lawigan ang nagpapasa ng ordinansa para dito.

GAWIN MO

Gawain AIpakita ang balangkas ng mga antas ng pamahalaan.

Gawain BKopyahin ang tsart. Pumili ng tatlong pamahalaang lokal. Punan ang hinihingi ng tsart.

Pamahalaang Lokal Kita Populasyon Sukat ng Lupa

240

Gawain CTukuyin kung pambansa o lokal na antas ng pamahalaan ang may saklaw ng sumusunod na mga sitwasyon. Isulat sa notbuk.1. ugnayang panlabas2. koleksiyon ng basura3. mga asong pagala-gala4. pagtatayo ng mga paaralan5. pagpapataw ng parusa sa taong nagkasala

• Angantasngpamahalaanaynahahati sadalawa:anglokal at pambansang antas.

• Saklaw ng pambansang antas ang buong bansa nakinabibilangan ng tatlong sangay ng pamahalaan.

• Saklaw ng pamahalaang lokal ang mga lalawigan,lungsod, bayan, at barangay.

TANDAAN MO

241

NATUTUHAN KO

Hanapin sa hanay B ang inilalarawan sa hanay A. Isulat ang letra ng sagot sa notbuk.

A B

1. Pinakamaliit na politikal na yunit A. Alkalde 2. May kitang 20 milyon o higit pa B. Barangay 3. Tawag sa lehislatibong sangay C. Kapitan

ng lalawigan 4. lehislatibong sangay sa bayan D. Lalawigan 5. Namumuno sa bayan o lungsod E. Lungsod 6. Namumuno sa lalawigan F. Sangguniang Pambayan 7. Pinuno sa barangay G. Sangguniang

Panlalawigan 8. May lawak na lupain na H. Pangulo

100 kilometro kuwadrado 9. Punong ehekutibo ng bansa I. Gobernador 10. Ahensiyang nangangasiwa J. Kagawaran sa mga lokal na pamahalaan

242

ArAlin 3 Ang mga Namumuno sa Bansa

PANIMULA

Ang bawat bansa ay pinamumunuan ng isang lider na siyang nagbibigay ng direksiyong politikal at may kontrol sa mga gawain ng kaniyang mga miyembro, maging ng mga mamamayan, komunidad, at buong estado. Sino-sino ba ang mga namumuno sa ating bansa?

Sa araling ito, inaasahang matutukoy mo ang mga namu-muno sa ating bansa.

ALAMIN MO

Tulad ng nabanggit sa nakaraang aralin, nahahati sa tatlong sangay ang pamahalaan ng Pilipinas—ang tagapagpaganap, tagapagbatas, at tagapaghukom. May kani-kaniyang saklaw na gawain ang bawat sangay. Magkagayon man, iisa at nagkakaisa sila sa layunin na pagpapaunlad ng bansa at mamamayan nito.

Sangay na TagapagpaganapAng sangay na tagapagpaganap ay binubuo ng Pangulo,

Pangalawang Pangulo, at gabinete ng bansa. Pinamumunuan ng Pangulo ang sangay na ito. Bilang Pangulo, siya ang tumatayong pinuno ng estado, pinuno ng pamahalaan, at punong kumander ng Sandatahang Lakas. Bilang puno naman ng estado, kinakatawan niya ang bansa sa iba pang mga bansa sa daigdig. Ang opisyal na tanggapan ng Pangulo ay sa Malacañang.

Ang pangalawang pangulo naman ay maaaring pumalit sa Pangulo kung ito ay mamatay o hindi na karapat-dapat sa kaniyang tungkulin. Sa paghalili sa Pangulo, ang pangalawang pangulo ang gumaganap ng mga tungkulin na iniwan ng Pangulo.

243

Mga Ahensiya sa Ilalim ng Sangay na TagapagpaganapSa ilalim ng sangay na tagapagpaganap na pinamumunuan

ng Pangulo ay ang gabinete na binubuo ng iba’t ibang ahensiya o kagawaran. Ang bawat kagawaran ay pinamumunuan ng isang Kalihim na katulong ng Pangulo sa pagpapatupad ng mga pambansang programa at proyekto. Narito ang mga kagawaran ng pamahalaan:

Kagawaran ng Agrikultura (Department of Agriculture, DA). Ito ang nangangasiwa sa mga usapin at programa hinggil sa agrikultura ng bansa.

Kagawaran ng Edukasyon (Department of Education, DepEd). Ito ang nangangasiwa at nagpapatupad ng mga programa sa edukasyon sa bansa maging publiko man o pribadong paaralan.

Kagawaran ng Paggawa at Empleyo (Department of Labor and Employment, DOLE). Tungkulin ng kagawarang ito na pangalagaan ang kapakanan ng mga manggagawa sa loob o labas man ng bansa. Gayundin ang pagpapatupad ng mga batas sa paggawa.

Kagawaran ng Pananalapi (Department of Finance, DOF). Ito ang nangangasiwa sa mga usaping may kinalaman sa pananalapi ng bansa.

Kagawaran ng Katarungan (Department of Justice, DOJ). Ito ang nangangasiwa sa mga usaping may kaugnayan sa hustisya gaya ng pagkakaloob ng payong legal sa mga usapin sa pamahalaan, at pagkakaloob ng parole o ang pansamantala o lubos na paglaya ng isang bilanggo.

Kagawaran ng Ugnayang Panlabas (Department of Foreign Affairs, DFA). Lahat ng mga usapin sa ugnayang panlabas ng bansa maging ang kapakanan ng mga mamamayang Pilipino sa labas ng bansa ay pinangangasiwaan ng kagawarang ito.

244

Kagawaran ng Pagawaing Pambayan at Lansangan (Department of Public Works and Highways, DPWH). Ang pangangasiwa sa mga programang impraestruktura tulad ng mga gusali, daan, at tulay ay nasa ilalim ng kagawarang ito.

Kagawaran ng Tanggulang Pambansa (Department of National Defense, DND). Ito ang naatasang manguna sa pangangasiwa at pangangalaga sa seguridad ng bansa.

Kagawaran ng Kalusugan (Department of Health, DOH). Ang ahensiyang ito ang nangunguna sa pangangalaga sa kapakanang pangkalusugan ng mga mamamayan ng bansa.

Kagawaran ng Industriya at Kalakalan (Department of Trade and Industry, DTI). Ang mga usapin hinggil sa pagpapaunlad ng kalakalan at industriya ng bansa ay pinamumunuan ng ahensiyang ito. Maging ang pagtiyak sa tamang presyo ng mga bilihin ay pinangangasiwaan nito.

Kagawaran ng Panlipunang Paglilingkod at Pagpa-paunlad (Department of Social Welfare and Development, DSWD). Ang ahensiyang ito ang nangangasiwa at nagkakaloob ng iba’t ibang serbisyong panlipunan lalo na sa mga kapuspalad na mamamayan.

Kagawaran ng Repormang Pansakahan (Department of Agricultural Reform, DAR). Ipinatutupad ng ahensiyang ito ang mga programa ng pamahalaan tungkol sa mga repormang agraryo.

Kagawaran ng Likas na Yaman at Kapaligiran (Department of Environment and Natural Resources, DENR). Kabilang sa mga gawain ng ahensiyang ito ang pagtiyak na napangangalagaan ang mga likas na yaman ng bansa.

245

Kagawaran ng Interyor at Lokal na Pamahalaan (Department of the Interior and Local Government, DILG). Ang ahensiyang ito ang namamahala sa mga usaping may kinalaman sa mga lokal na pamahalaan.

Kagawaran ng Turismo (Department of Tourism, DOT). Ito ang ahensiyang nangangasiwa sa mga usapin kaugnay ng turismo o pagpapakilala tungkol sa Pilipinas sa loob at labas man ng bansa.

Kagawaran ng Transportasyon at Komunikasyon (Department of Transportation and Communication, DOTC). Pinagtutuunan ng ahensiyang ito ang pagpapaunlad ng sistema ng transportasyon at komunikasyon sa bansa. Ito ang nangangasiwa sa pagkakaloob ng prangkisa sa mga komunikasyon at telekomunikasyon gayundin ng mga kagamitan na may kaugnayan dito.

Kagawaran ng Enerhiya (Department of Energy, DOE). Ito ang kagawaran na nangangasiwa sa tiyak na pagkakaroon ng sapat na tustos ng koryente sa bansa. Minamatyagan din nito ang presyo ng langis sa pandaigdigang pamilihan.

Kagawaran ng Badyet at Pamamahala (Department of Budget and Management, DBM). Ang pamamahala sa tamang paggastos ng pamahalaan sa kaban nito ang pangunahing gawain ng ahensiyang ito. Nababatay ang gawaing ito sa batas sa pambansang gastusin ng pamahalaan o ang General Appropriations Act.

246

Sangay na TagapagbatasMay dalawang kapulungan ang sangay na tagapagbatas

ng bansa. Ito ang Senado at Kapulungan ng mga Kinatawan. Binubuo ang Senado ng 24 na senador. Kalahati sa mga ito ay tuwirang inihahalal tuwing ikatlong taon at manunungkulan sa loob ng anim na taon. Dalawang beses lamang sila maaaring maihalal. Pinamumunuan ang Senado ng pangulo ng Senado na kadalasang nanggagaling sa mayorya o partido ng nakara-raming miyembro sa Senado.

Ang Kapulungan ng mga Kinatawan ay binubuo naman ng mga kinatawan ng mga distrito sa buong bansa at ng mga miyembro ng partylist ng iba’t ibang sektor. Maninilbihan sila sa distritong kanilang kinabibilangan sa loob ng tatlong taon, at maaari silang mahalal muli sa ikalawang pagkakataon. Ang mga kinatawan ay pinamumunuan ng isang Ispiker na inihalal din ng mga kinatawan.

Sangay na TagapaghukomAng sangay na tagapaghukom ay pinamumunuan ng Korte

Suprema o Kataas-taasang Hukuman. Binubuo ito ng isang Punong Mahistrado at 14 na katulong na mahistrado. Maaaring manungkulan ang mga mahistrado hanggang sumapit sila sa gulang na 70. Ang Court of Appeals o Sandiganbayan ay isang espesyal na hukuman para sa mga opisyal ng pamahalaan na may kaso ng korapsyon.

Mga Pinuno ng mga Lokal na PamahalaanAng mga lokal na pamahalaan ay pinamumunuan ng mga

alkalde ng bawat lungsod o bayan na direktang inihalal ng mga nasasakupang lungsod o bayan. Inihahalal sila tuwing ikatlong taon at maaaring manungkulan hanggang tatlong termino.

247

GAWIN MO

Gawain ATukuyin ang namumuno sa sumusunod:1. Lungsod o bayan2. Korte Suprema3. Senado4. Kapulungan ng mga Kinatawan5. Sangay na Tagapagpaganap

Gawain BDugtungan ang pangungusap upang mabuo ang pahayag na nagsasabi ng sangay o tanggapan na pinamumunuan ng sumusunod.1. Ang Pangulo ay _____________________________________.2. Ang Punong Mahistrado ay __________________________.3. Ang Pangulo ng Senado ay ___________________________.4. Ang Kapulungan ng mga Kinatawan ay _______________. 5. Ang Pangulo ay humihirang ng _______________________.

Gawain CPunan ang tsart ng pangalan ng mga kasalukuyang namumuno sa ating bansa.

Namumuno sa Bansa Mga Kasalukuyang Pinuno1. Pangulo2. Pangalawang Pangulo 3. Pangulo ng Senado4. Ispiker sa Mababang

Kapulungan 5. Punong Mahistrado

248

• AngsangaynatagapagpaganapaypinamumunuanngPangulo ng bansa.

• Angsangayna tagapagbatasaybinubuongdalawangkapulungan—ang Senado at Kapulungan ng mga Kinatawan.

• Ang sangay na tagapaghukom ay kinabibilangan ngisang punong mahistrado at 14 na katulong na mga mahistrado.

• AngSenadoaypinamumunuanngPangulongSenadosamantalang ang Ispiker naman ang namumuno sa kapulungan ng mga kinatawan.

• AnggabineteaynasapamamahalangPangulo.• Angmgayunitnglokalnapamahalaanaypinamumu-

nuan ng alkalde ng bayan o lunsod.

TANDAAN MO

NATUTUHAN KO

Hanapin sa hanay B ang taong inilalarawan sa hanay A. Isulat sa notbuk ang letra ng tamang sagot.

A B

1. Pinuno sa kapulungan ng A. Pangulo mga kinatawan

2. Pinuno ng senado B. Ispiker 3. Hinirang ng pangulo mula sa C. Punong

Listahan ng Judicial Bar Mahistrado Council

4. Puno ng estado D. Pangulo ng Senado5. Pinuno ng Korte Suprema E. Mga mahistrado 6. Maaaring pumalit sa pangulo F. Pangalawang

Pangulo

249

ArAlin 4 Paraan ng Pagpili

at Kapangyarihan ng mga Namumuno ng Bansa

PANIMULA

Ang mga miyembro ng bawat sangay ng pamahalaan ay dumadaan sa pagpili batay sa mga pamantayan ng Serbisyo Sibil (Civil Service). Ito ang tanggapan ng pamahalaan na nangangasiwa sa mga pamantayan sa bawat posisyon sa pamahalaan. May mga pamantayang sinusunod upang maging karapat-dapat sa serbisyo.

Sa araling ito, inaasahang matatalakay mo ang mga paraan ng pagpili ng mga mamumuno sa pamahalaan at kaakibat na mga kapangyarihan ng mga ito.

ALAMIN MO

Pagka-Pangulo at Pangalawang PanguloAyon sa Saligang Batas, ang sinumang nais kumandidato

sa pagkapangulo ay kailangang taglay ang sumusunod na mga kuwalipikasyon:1. Marunong bumasa at sumulat2. Katutubong mamamayan ng Pilipinas3. Apatnapung taong gulang sa araw ng halalan4. Nakapanirahan sa Pilipinas sa loob ng sampung taon bago

ang araw ng halalan5. Rehistradong botante

Pareho lamang ang kuwalipikasyon ng pangulo at pangalawang pangulo. Gaya ng nabanggit na sa naunang aralin, ang termino ng pangulo ay anim na taon lamang at hindi na siya maaaring kumandidatong muli sa pagkapangulo. Ang pangulo at pangalawang pangulo ay tuwirang inihahalal ng mga mamamayan sa pamamagitan ng isang pambansang halalan.

250

Mga Kapangyarihan ng PanguloTaglay ng Pangulo ang sumusunod na mga kapang-

yarihan: 1. Pumili ng mga puno ng iba’t ibang kagawaran ng sangay

na tagapagpaganap, embahador, konsul, may ranggong koronel sa sandatahang lakas, komisyoner ng komisyong konstitusyonal, at iba pang opisyal na isinasaad sa Konstitusyon at maging pagpili ng mga opisyal na hindi itinatadhana ng Konstitusyon ngunit isinasaad ng batas na tanging Pangulo lamang ang maaaring pumili.

2. Pangangasiwa sa iba’t ibang kagawaran, tanggapan, at mga opisina sa ilalim ng sangay na tagapagpaganap.

3. Bilang punong kumander ng Sandatahang Lakas, maaari niyang utusan ang sandatahang lakas na supilin ang karahasan, pananakop, o pag-aalsa.

4. Suspendihin ang writ of habeas corpus sa panahon ng rebelyon at pananakop at isailalim ang bansa sa batas militar.

5. Alisin sa tungkulin ang sinuman sa kaniyang mga hinirang. 6. Pumili ng mahistrado mula sa mga inirekomenda ng

Judicial Bar Council. 7. Pagpapawalang-bisa ng mga multa, pagsamsam, at

pangwakas na hatol maliban sa kasong impeachment, patawarin ang mga nahatulan, at pababain ang parusa.

8. Aprubahan o payagan ang isang kontrata o garantiya ng isang pag-utang ng pondo sa ibang bansa na may pahintulot ng Monetary Board ayon sa itinatadhana ng batas.

9. Pumasok sa isang kasunduan sa ibang bansa na may pagsang-ayon ng 2/3 kaanib ng Senado.

10. May veto power o kapangyarihan na tanggihan ang isang buong batas o bahagi ng batas.

Ang pangalawang pangulo ay katuwang ng Pangulo sa pagpapatupad ng mga kapangyarihan ng Pangulo sakaling wala ito. Siya ang kapalit ng Pangulo kung ito ay magbitiw, na-impeach, o namatay. Ang pangalawang pangulo ay kasapi ng gabinete ng Pangulo.

251

Mga MambabatasAng mga mambabatas ay nahahati sa dalawa: ang mga

senador at mga kinatawan. Ang mga senador ay inihahalal ng mga botante sa buong bansa samantalang ang mga kinatawan ay inihahalal ng mga botante sa distrito na kanilang kinakatawan.

Ang mga senador ay kabilang sa mataas na kapulungan o Senado at ang mga kinatawan ay sa mababang kapulungan o Kapulungan ng mga Kinatawan. Ang mga senador ang pumipili ng presidente ng Senado at ang Kapulungan ng mga Kinatawan naman ang pumipili ng kanilang Ispiker.

Kasama sa kuwalipikasyon ng kakandidatong senador ang pagiging katutubong mamamayan ng Pilipinas, edad na tatlumpu’t limang taong gulang sa araw ng halalan, rehistradong botante, nakababasa at nakasusulat, at nakapanirahan sa Pilipinas sa loob ng dalawang taon bago ang halalan.

Para naman sa mga kinatawan, ang kandidato ay kailangang katutubong inianak sa Pilipinas, nasa dalawampu’t limang taong gulang sa panahon ng halalan, nakababasa at nakasusulat, at nakapanirahan sa distritong kaniyang kakatawanin sa loob ng isang taon sa panahon ng halalan.

Ang mga kandidato sa pagka-Senador ay tuwirang inihahalal ng mga botante sa isang pambansang halalan. Ang mga kinatawan naman ay inihahalal ng mga botante sa distritong kanilang kinabibilangan.

Mga Kapangyarihan ng MambabatasTaglay ng mga mambabatas ang sumusunod na mga

kapangyarihan: paggawa ng batas, pagsisiyasat para makatulong sa paggawa ng batas, pagpapahayag ng pag-iral ng kalagayang pandigma nang may pagsang-ayon ng 2/3 kaanib nito, at pagpapatibay ng badyet ng pamahalaan.

May espesyal na kapangyarihan ang bawat kapulungan. Ang senado ang may saklaw sa pagpapatibay ng mga kasunduang panlabas ng bansa. Saklaw naman ng mababang kapulungan ang paghahain ng panukalang batas tungkol sa pambansang

252

badyet, mga buwis, mga panukalang batas na panlokal, at mga kasong impeachment. Ang Senado ang may kapangyarihang lumitis ng mga kasong impeachment.

Mga Mahistrado ng Korte SupremaIsa sa mga kapangyarihan ng Pangulo ang pagpili ng mga

mahistrado para sa Kataas-taasang Hukuman o Korte Suprema. Kabilang sa mga katangiang dapat taglay ng irerekomendang mahistrado ang sumusunod: katutubong mamamayan ng Pilipinas; nasa apatnapung taong gulang; isang abogado sa Pilipinas sa loob ng 15 taon at naging hukom sa mababang hukuman; at nagtataglay ng subok na kakayahan, malinis ang budhi, may integridad, at may kalayaan sa paggawa ng desisyon.

Ang Kataas-taasang Hukuman ay binubuo ng isang Punong Mahistrado at labing-apat na katulong na mahistrado. Sila ay hinihirang ng Pangulo batay sa rekomendasyon ng Judicial Bar Council.

Mga Kapangyarihan ng Korte SupremaBatay sa isinasaad sa Konstitusyon, ang sangay na

tagapaghukom ay nagtataglay ng mga kapangyarihang ito:1. May hawak sa mga kasong kinasasangkutan ng mga

embahador, konsul, at iba pang mga opisyal; at mga petisyon at apela gaya ng habeas corpus

2. Muling pag-aaral, pagrerebisa, pagbabaliktad, pagbabago, o pagpapatibay ng isang apela ayon sa isinasaad ng batas at mga patakarang panghukuman; at mga pangwakas na pagpapasiya at kautusan ng mababang hukuman sa mga kaso na pinagtatalunan kung may nagawang paglabag sa Konstitusyon gaya ng:a. anumang pandaigdigan o pang-ehekutibong kasunduan,

batas, mga atas ng pangulo, proklamasyon, kautusan, instruksiyon, ordinansa, at regulasyon

b. lahat ng uri ng buwis na ipinapataw at mga multa kaugnay ng mga buwis na ito

253

c. hurisdiksiyon ng mababang hukuman sa isang kasod. parusang kamatayan o habang buhay na pagkabilanggoe. katanungan tungkol sa pagpapatupad ng isang batas

3. Pagtatalaga ng pansamantalang hukom sa ibang hukuman nang hindi hihigit ng anim na buwan nang walang pahintulot ng hukom

4. Pag-atas sa paglilipat ng paglilitisang lugar upang hindi maisakripisyo ang paggagawad ng katarungan

5. Pagpapatupad ng mga alintuntunin na may kinalaman sa pangangalaga at pagpapatupad ng mga karapatang konstitusyonal, pleadings, praktis, alituntunin sa lahat ng hukuman, pagtanggap ng mga bagong abogado para masanay ang kaniyang propesyon, integrated bar, at pagkakaloob ng tulong-legal sa mga kapuspalad

6. Paghirang ng mga empleyado sa hukuman ayon sa mga pamantayan ng serbisyo sibil

7. Pangangasiwa sa lahat ng hukuman at mga empleyado nito8. Paglikha ng Judicial Bar Council

GAWIN MO

Gawain ASagutin ang mga tanong. 1. Ano ang mga katangian ng isang karapat-dapat na maging

pangulo ng bansa?2. Ano ang mga kuwalipikasyon upang maaaring kumandidato

sa pagkasenador at mambabatas?3. Anong mga katangian ang dapat taglayin ng mga mahistrado?4. Bakit nakasaad sa Saligang Batas ang mga kuwalipikasyon

at kapangyarihan ng mga namumuno sa pamahalaan?5. Ano-anong kapangyarihan ang saklaw ng Pangulo, senador,

kinatawan, at mahistrado?

254

Gawain BKopyahin ang tsart sa notbuk. Punan ito ng mga hinihinging impormasyon.

Namumuno ng Bansa Kuwalipikasyon Kapangyarihan1. Pangulo2. Mahistrado 3. Senador4. Kinatawan sa

Mababang Kapulungan

Gawain CBumuo ng limang pangkat. Buuin ang estruktura ng bawat sangay ng pamahalaan:Pangkat 1: TagapagpaganapPangkat 2: SenadoPangkat 3: Kapulungan ng mga KinatawanPangkat 4: HudikaturaPangkat 5: Pagsasama-sama ng gawa ng apat na pangkat

• Ang Pangulo ng bansa ang pinuno ng sangay natagapagpaganap; Pangulo ng Senado sa Mataas na Kapulungan at Ispiker sa Mababang Kapulungan sa sangay na tagapagbatas; at Punong Mahistrado sa sangay na tagapaghukom.

• Maysinusunodnamgapamantayanatkuwalipikasyonsa pagpili ng mga pinuno ng bansa.

• AngPanguloatmgasenadoraytuwiranginihahalalngmga botante sa buong bansa.

• Ang mga kinatawan sa mababang kapulungan ayinihahalal ng mga botante sa kani-kanilang distrito.

• AngmgamahistradoayhinihirangngPangulongbansa.

TANDAAN MO

255

NATUTUHAN KO

I. Kopyahin ang tsart sa sagutang papel. Lagyan ng tsek kung dapat taglay ng mga namumuno ang mga kuwalipikasyong nakasulat sa tsart.

Kuwalipikasyon Pangulo Pangulo ng Senado

Ispiker ng Mababang

Kapulu-ngan

Punong Mahis-trado

1. Marunong bumasa at sumulat

2. Katutubong mamamayan

3. 10 taong naninirahan sa Pilipinas

4. Rehistradong botante

5. 40 taong gulang

6. Abogado nang 15 taon at naging hukom sa mababang hukuman

7. May malinis na budhi, may integridad,

subok na kakayahan, at malayang nakaga-gawa ng desisyon

8. 35 taong gulang

9. Dalawang taong nanirahan sa Pilipi-nas bago ang halalan

10. 25 taong gulang

256

II. Alamin kung sinong namumuno ng bansa ang may sumusunod na kapangyarihan. Isulat ang sagot sa sagutang papel.1. Paglilipat ng paglilitis sa ibang lugar2. Paghirang ng Punong Mahistrado sa Mataas na

Hukuman ayon sa itinatadhana ng batas sa serbisyo sibil

3. Veto power4. Muling pagbabalik-aral sa mga kasong may parusang

kamatayan at habambuhay na pagkabilanggo5. Pakikipagkasundo sa ibang bansa6. Paggawa ng panukalang batas tungkol sa pambansang

badyet7. Pagdedeklara ng pag-iral ng digmaan8. Punong Kumander ng Sandatahang Lakas9. Pagpapatibay ng mga kasunduang panlabas

10. Pagdinig sa mga kaso tungkol sa legalidad ng isang batas

257

ArAlin 5 Paghihiwalay ng Kapangyarihan

at Check and Balance sa mga Sangay ng Pamahalaan

PANIMULA

Natutuhan sa mga naunang aralin ang tatlong sangay ng pamahalaan at mga kapangyarihan ng mga ito. Nalaman din na iba-iba ang saklaw na kapangyarihan ng bawat sangay. Sa palagay mo, bakit kaya magkahiwalay ang mga kapangyarihan ng tatlong sangay ng pamahalaan? Gayon din, sa bawat kapangyarihan ay kailangan ng pagpupuna upang di lumagpas sa pinatutupad na kapangyarihan.

Sa araling ito, inaasahang:1. Maipapaliwanag mo ang paghihiwa-hiwalay ng kapang-

yarihan (separation of powers) ng tatlong sangay ng pamahalaan.

2. Maipapaliwanag mo ang check and balance ng kapangya-rihan ng bawat sangay ng pamahalaan.

ALAMIN MO

Malinaw na isinasaad sa Konstitusyon ang mga hangganan ng kapangyarihan ng mga sangay ng pamahalaan. Ito ang tinatawag na separation of powers ng tatlong sangay. Malaya ang bawat sangay ng pamahalaan na gumawa ng desisyon bilang pagtupad sa kanilang gawain. Hindi maaaring makialam ang alin mang sangay sa kani-kanilang gawain maliban kung ito ay may paglabag sa kapangyarihang nakatadhana ng Saligang Batas.

Kapag nagmalabis sa kaniyang kapangyarihan ang isang sangay, maaari siyang punahin ng alin mang sangay. Ito ang pagsusuri at pagbabalanse o check and balance ng kapangyarihan

258

ng bawat isang sangay ng pamahalaan. Ang kalabisan sa kapangyarihan ay kaagad natitigil sapagkat maraming mata ang nakamatyag upang matiyak na wasto ang ginagawa ng bawat isa. Sa ganitong paraan, maiiwasan ang pagkakamali ng kapangyarihan ng bawat sangay.

GAWIN MO

Gawain ADugtungan ang bawat pangungusap upang mabuo ang pahayag.1. Ang sangay na tagapagbatas ay_____________________.2. Ang sangay na tagapaghukom ay____________________.3. Ang sangay na tagapagpatupad_____________________.4. Ang paghihiwalay ng kapangyarihan ay _______________.5. Ang pagkakaroon ng paghihiwalay ng kapangyarihanng

tatlong sangay ng pamahalaan ay isang paraan upang maiwasan ang _____________.

Gawain BIsulat ang salitang wasto kung tama ang pahayag at hindi wasto kung mali ang pahayag sa bawat bilang.1. Nagkakaroon ng sabwatan ang mga sangay ng pamahalaan

sa ilalim ng check and balance.2. Napagtatakpan ang kamalian ng bawat sangay kung may

check and balance.3. Sa ilalim ng check and balance ay maaaring punahin ang

kamalian ng bawat sangay ng pamahalaan.4. Dapat na may nangingibabaw na isang sangay ng

pamahalaan batay sa kapangyarihan.5. Iginagalang ang kalayaan ng bawat sangay sa ilalim ng

check and balance.

259

Gawain CIpaliwanag ang sagot.1. Bakit mahalaga ang paghihiwalay ng kapangyarihan ng

bawat sangay ng pamahalaan?2. Ano ang ibig sabihin ng check and balance o pagsusuri at

pagbabalanse ng kapangyarihan?3. Bakit mahalaga ang pagkakaroon ng pagsusuri at

pagbabalanse ng kapangyarihan ng tatlong sangay ng pamahalaan?

4. Paano makatutulong ang paghihiwalay ng kapangyarihan ng tatlong sangay sa pagpapatupad ng kanilang mga tungkulin?

5. Paano nakatutulong ang pagsusuri at pagbabalanse sa kaunlaran ng bansa?

• Angpagkakaroonngpaghihiwalayngkapangyarihanng bawat sangay ng pamahalaan ay makatutulong upang matiyak na ang ginagawa ng bawat isang sangay ay naaayon sa Saligang Batas.

• Maiiwasan ang pag-abuso sa kapangyarihan kungang saklaw lamang ng bawat sangay ang hahawakang tungkulin o gawain.

• Ang bawat sangay ng pamahalaan ay malaya sapanghihimasok ng iba pang sangay.

• Angpangulo,pangalawangpangulo,mgamahistradong Korte Suprema, ombudsman, at mga kasapi ng Komisyong Konstitusyonal na nagkaroon ng kaso ay maaaring maalis sa tungkulin sa pamamagitan ng impeachment.

TANDAAN MO

260

NATUTUHAN KO

I. Isulat ang salitang wasto kung tama ang pahayag at hindi wasto kung mali ang pahayag.

1. Ang sangay na tagpagbatas ay nagpapatupad ng mga batas.

2. Ang sangay na tagapagpaganap ay nagbibigay ng interpretasyon ng batas.

3. Ang sangay na tagapaghukom ang nagpapatupad ng batas.

4. Ang separation of powers ng tatlong sangay ng pamahalaan ay isang hakbang para maiwasan ang pagmamalabis sa kapangyarihan.

5. Limitado ang kapangyarihan ng bawat sangay ng pamahalaan.

II. Piliin ang letra ng tamang sagot sa bawat bilang. Isulat ang letra ng sagot sa sagutang papel.

1. Ang sumusunod ay maaaring maalis sa puwesto sa pamamagitan ng impeachment maliban sa _____.

A. Pangulo C. GabineteB. Pangalawang Pangulo D. Mahistrado

2. Kapag may pagsusuri at pagbabalanse ng kapangyarihan, maiiwasan ang _____.

A. Pananakop ng ibang bansa B. Pagmamalabis sa kapangyarihan C. Pakikipag-ugnayan sa ibang bansaD. Pangingibang-bayan ng mga mamamayan

3. Kapag may pagsusuri at pagbabalanse ng kapangyarihan ang bawat sangay ng pamahalaan, nangangahulugan na _____.

A. Mas marami ang kapangyarihan ng isang sangay

B. Nanghihimasok ang mga sangay sa isa’t isaC. May pagmamalabis ang bawat sangayD. Malaya ang bawat sangay

261

4. Hindi maaaring pakialaman ng alin mang sangay ang bawat isa maliban kung _____.

A. May kasunduan silaB. Nanghimasok ang mga sangay sa isa’t isaC. Hindi nagkakasundo ang mga mambabatasD. May paglabag sa kapangyarihang nakasaad sa

Konstitusyon

5. Sa kabila ng paghihiwalay ng kapangyarihan ng mga sangay, pinangangalagaan nila ang kanilang tungkulin dahil _____.

A. Malaya ang bawat sangay sa isa’t isaB. Magkakaugnay pa rin ang mga sangayC. May check and balance ng bawat sangayD. Iisa lamang ang pinanggagalingan ng kanilang

kapangyarihan

262

PANIMULA

Sa katatapos na aralin, nagkaroon ka ng batayang kaalaman tungkol sa paghiwa-hiwalay ng kapangyarihan ng tatlong sangay ng pamahalaan at check and balance ng kapangyarihan sa bawat isang sangay. Nabatid mo na napakahalagang magkaroon ng ugnayan ang bawat sangay ng pamahalaan upang ang mga programa at proyekto ay maayos na maitaguyod tungo sa kabutihan ng lahat.

Sapat ba ang pagkakaroon ng paghihiwalay ng kapangya-rihan ng tatlong sangay ng pamahalaan at check and balance ng kanilang mga kapangyarihan upang maging epektibo ang pamumuno? Kailan masasabing epektibo ang pamumuno? Ano rin ang mga epekto nito sa pagtugon sa iba-ibang pangangailangn ng mga mamamayan?

Sa araling ito, inaasahang:1. Masasabi mo ang kahulugan ng mabuting pamumuno2. Matatalakay mo ang mga epekto ng mabuting pamumuno

sa pagtugon sa mga pangangailangan ng bansa3. Masasabi mo ang kahalagahan ng isang mabuting pinuno

ALAMIN MO

Ano ang epekto ng mabuting pamumuno sa pagtugon sa pangangailangan ng bansa?

Paano ko pahahalagahan ang ginagawa ng mga namumuno upang matugunan ang panga-ngailangan ng bansa?

ArAlin 6 Epekto ng Mabuting Pamumuno

sa Pagtugon sa mga Pangangailangan ng Bansa

263

Kahalagahan ng Mabuting PamumunoMahalaga ang pag-unlad ng ekonomiya ng isang bansa

at isang mahalagang salik sa pag-unlad nito ang mabuting pamumuno. Ang pamumuno ay isang proseso ng pagpapatunay ng awtoridad at pagbubuo ng desisyon para sa nasasakupan o ng buong bansa. Ang pamumuno ay may kalakip ding pananagutan at pakikipagkaisa at pantay na pagtingin, mapatao man ito o mapapamahalaan. Ang isang mabuting pamunuan ay matatag at walang kaguluhan, may maayos na pangangasiwa sa mga yaman at patakaran, at may paggalang sa mga batas, at walang katiwalian.

Ang mabuting mamumuno ay tumitingin din sa mga aspektong nangangailangan ng tulong o atensiyon at nakikinig sa boses ng mamamayan. Sa madaling salita, ang mabuting pamumuno ay may paggalang sa batas at sa nasasakupan.

Mga Epekto ng Mabuting PamumunoMakikita ang isang epekto ng mabuting pamumuno sa pag-

unlad ng mga negosyo o kalakalan. Sa mabuting pamumuno, naaayos ang mga polisiya, kung kaya’t makahihimok ng mas maraming mamumuhunan. Ang maraming mamumuhunan ay nangangahulugan din ng pagtaas ng kita ng komunidad at ng bansa sa pangkalahatan. Ang pagpasok ng mga mamumuhunan ay karagdagan ding pagkakataon sa pag-eempleyo, kaya’t malaki ang bahagdan ng pagbaba ng kahirapan.

Ang maayos na pagpapatupad ng mga polisiya ay pagpigil at pagbabawas din sa paglaganap ng katiwalian.

Maliban pa sa mga pisikal na mga patunay gaya ng maayos na mga kalsada at tulay at maunlad na mga agrikultural na pananim at pangisdaan, isang makabuluhang epekto rin ng mabuting pamumuno ang pagkakaroon ng mamamayan ng puwang o daan sa mga serbisyong pangkalusugan at panlipunan. Dahil napakikinggan ang boses ng mamamayan, natutugunan ang mga pangunahing pangangailangan nito. Gayon din, hindi

264

mahirap sa mga mamamayan ang pagsunod sa batas, maging ang pakikipagsosyo sa pamahalaan sa iba-ibang gawain at programa.

Ang mabuting pamumuno ay hindi lamang sa loob ng bansa mapapakinabangan. Kung epektibo ang pamumuno, positibo ang kalagayang pangkapayapaan , at maunlad ang panloob na kalakalan, hindi lamang mga mangangalakal ang mahihimok na mumuhunan sa bansa. Uunlad din ang pakikipag-ugnayan sa pamamagitan ng mga turista o mga Pilipinong nagbabalik-bayan.

265

GAWIN MO

Gawain AMagpangkat-pangkat. Sagutin ang mga sumusunod:1. Ano ang mabuting pamumuno?2. Ano ang kahalagahan ng isang mabuting pamumuno?3. Sa parehong pangkat, isulat sa bawat kahon ang mga

epekto ng mabuting pamumuno sa iba’t ibang serbisyo ng pamahalaan. Iulat ito sa klase.

Kalusugan

Kalakalan

Kabuhayan

266

• Ang mahusay na pinuno ay nagsasagawa ng mgakaparaanan para sa kapakanan ng kaniyang nasasakupan.

• Tinutugunan ng isang mahusay na pinuno ang mgapangangailangan ng mamamayan sa pamamagitan ng pagpapatupad ng mga programa at proyekto para dito.

TANDAAN MO

Gawain BSa parehong pangkat, isulat ang mga epekto ng mabuting pamumuno sa pagpapatupad ng mga serbisyo ng pamahalaan sa kalusugan, kalakalan, kabuhayan ng mga mamamayan.

Gawain CSa pamamagitan ng drowing, ipakita ang isang epekto na maaaring maging bunga ng pagtugon ng namumuno sa pangangailangan ng kaniyang nasasakupan. Gawin ito sa malinis na papel.

267

NATUTUHAN KO

Gawin ang sumusunod:1. Kopyahin ang bituin sa papel. Isulat sa loob ng bituin ang

pangalan ng kilala mong lider, maaaring sa inyong lungsod, bayan, o barangay.

2. Isulat sa loob ng mga kahon ang mga programa at proyektong ipinatupad ng lider na isinulat mo.

3. Sumulat ng isang pangungusap na naglalahad ng epekto ng mga programa o proyektong ipinatupad ng lider.

268

ArAlin 7 Kahulugan ng mga Simbolo

at Sagisag ng Kapangyarihan ng Pamahalaan

PANIMULA

Napag-aralan mo sa nakaraang aralin ang pagtataguyod ng pamahalaan sa mga karapatan at serbisyong panlipunan para sa kapakanan ng mamamayan. Ang pagtataguyod na ito ay bunga ng kapangyarihan ng mga namumuno sa pamahalaan.

Sa araling ito, tatalakayin ang mga simbolo at sagisag ng kapangyarihan ng pamahalaan. Ano sa palagay mo ang mga simbolong ito? Ano ang sinasagisag ng bawat simbolo?

Sa araling ito, inaasahang:1. Maiisa-isa mo ang mga simbolo at sagisag ng kapangyarihan

ng pamahalaan2. Matatalakay mo ang kahulugan ng ilang simbolo at sagisag

ng kapangyarihan ng pamahalaan

ALAMIN MO

Bakit kaya dapat nating malaman ang ibig sabihin ng mga simbolo at sagisag ng kapangyarihan ng pamahalaan?

Ano kaya ang ibig sabihin ng mga simbolo at sagisag ng kapangyarihan ng pamahalaan?

269

Simbolo at SagisagAno ang kaibahan ng simbolo sa sagisag? Ang simbolo ay

pananda na nakikita sa pamamagitan ng paglalarawan ng anumang bagay na kumakatawan sa nais isagisag nito. Ang sagisag ang nagbibigay-kahulugan sa mga natatanging pananda o sa mga simbolo ng inilarawan o iginuhit.

Sagisag ng Pangulo ng BansaAng opisyal na sagisag ng Pangulo ng

bansa ay may tatlong bituin sa taas na bahagi nito, na sumisimbolo sa tatlong bahagi ng bansa, ang Luzon, Visayas, at Mindanao.

Makikita rin dito ang sagisag ng araw na sumisimbolo sa hangarin ng bansa na maging malaya at may kasarinlan.

Ang leon ay sumisimbolo ng labis na pagkaranas ng ating bansa ng impluwensiya ng mga dayuhang Espanyol na kung saan naging bahagi rin sila ng bansang Pilipinas lalo na sa larangan ng pananampalataya.

Ang agila ay sumisimbolo sa kasaysayan na ang ating bansa ay naimpluwensiyahan ng pananakop ng mga Amerikano.

Ang opisyal na selyo na makikita sa bahaging ibaba nito ay nangangahulugan na ang ating bansa ay may kalayaan at may soberanya.

Sagisag ng Tanggulang Pambansa Sinasagisag ng simbolo ng Tanggulang Pambansa ang kapayapaan at kaayusan sa ating bansa. Sinasagisag din nito ang pagtatanggol sa bansa laban sa dayuhang mananakop at anumang himagsikang panloob. Ang Tanggulang Pambansa ay sakop ng kapangyarihan ng Pangulo.

270

Sagisag ng Pangalawang Pangulo at Gabinete Ang Pangalawang Pangulo at Gabinete ang

mga katulong ng Pangulo sa pagsasakatuparan ng mga tungkulin at gawain ng pambansang pamahalaan.

Sagisag ng TagapagbatasAng sagisag ng Tanggapan ng Senado ay halos katulad ng sa

Pangulo maliban sa selyo. May dagdag din itong mga sampaguita sa magkabilang gilid na kumakatawan sa mga rehiyon ng bansa. Sinasagisag din ng mga sampaguita ang dangal at dignidad ng mga mambabatas. Sa ilalim ng sagisag ay makikita ang mga katagang “Legis servitae Pax Fiat” na nangangahulugang Law serves peace, let it be done. May mga bituin din na nakapalibot sa sagisag na kumakatawan sa 24 na kasapi ng Senado.

Sagisag ng Kapulungan ng mga KinatawanGaya ng sagisag ng Pangulo ng bansa,

may pagkakahawig ang mga simbolo rito maliban sa opisyal na selyo. May nakapalibot din ditong 74 na mga bituin na sumasagisag sa mga kinatawan ng bansa noong 1987. Ang taon sa ibaba ng sagisag ay ang taon kung kailan ibinalik ang Kongreso o nagkaroon muli nito ang pamahalaang Pilipinas.

Sagisag ng TagapaghukomAng sagisag ng Tagapaghukom ay tulad

din ng sa Pangulo. Sinasagisag ng espada rito ang kapangyarihan sa pagbibigay ng hustisya; ang timbangan na walang sinuman ang higit na mataas kaysa batas, lahat ay pantay-pantay sa batas; at ang tablet sa ibaba nito ay sumasagisag sa sampung utos.

271

GAWIN MO

Gawain AIbigay ang kahulugan ng mga simbolo na nakapaloob sa sagisag ng Pangulo ng Pilipinas.

1. Araw: _____________________________________________________ _____________________________________________________.

2. Tatlong Bituin: _____________________________________________________ _____________________________________________________.

3. Agila: _____________________________________________________ _____________________________________________________.

4. Leon: _____________________________________________________ _____________________________________________________. 5. Republika ng Pilipinas: _____________________________________________________ _____________________________________________________.

Gawain BIpaliwanag ang sumusunod:1. Bakit mahalaga na may pagkakakilanlang sagisag ang

bawat ahensiya ng pamahalaan?2. Bakit mahalagang malaman ang sinasagisag ng mga

pagkakakilanlang ito?

272

NATUTUHAN KO

Gumawa ng sariling sagisag at lapatan ito ng kaukulang simbolo. Ipaliwanag ang kahulugan ng nabuo mong sagisag. Gawin ito sa papel.

• Angsimbolo ay panandang nakikita sa pamamagitan ng paglalarawan ng anumang bagay na kumakatawan sa nais isagisag nito.

• Angsagisag ay nagbibigay-kahulugan sa mga pananda o simbolo ng inilalarawan.

• May mga kahulugan ang mga sagisag ng mgapangunahing ahensiya ng pamahalaan.

TANDAAN MO

273

ArAlin 8 Mga Programang Pangkalusugan

PANIMULA

Napag-aralan mo sa asignaturang Science na ang wastong pangangalaga sa katawan ay isa sa mga paraan upang maging malusog at ligtas sa sakit. Ang pagkakaroon ng malusog na katawan ay kailangan din para sa matalinong pagganap sa pang-araw-araw na gawain at tungkulin. Bilang bahagi ng lakas-tao ng bansa, ang pamahalaan ay may tungkulin ding pangalagaan ang kalusugan ng kaniyang mamamayan. Sinasabing ang kalusugan ng bayan ay nababatay sa kalusugan ng mamamayan nito. Kaya naman, ang pamahalaan ay nagbibigay ng mga serbisyong pangkalusugan na siya nating tatalakayin sa araling ito.

Sa pagtatapos ng aralin, inaasahang:1. Matutukoy mo ang mga ahensiyang may kaugnayan sa

kalusugan2. Maiisa-isa mo ang mga programa at serbisyong

pangkalusugan ng pamahalaan3. Mapahahalagahan mo ang mga programa at serbisyong

pangkalusugan

ALAMIN MO

Ang lakas-tao ay isang napakahalagang bahagi ng lipunan. Nakasalalay sa tao ang pagbubuo ng desisyon para sa pang-araw-araw na kahihinatnan ng kaniyang buhay at maging ng lipunang kaniyang ginagalawan. Kaya naman mahalagang malusog ang kaniyang pangangatawan upang malusog din ang kaniyang pag-iisip. Ito ay isinasaalang-alang ng pamahalaan upang lubos na

274

mapakinabangan ang mamamayan at maging katuwang ito sa pagbubuo ng tamang pasiya at pagsasagawa ng wastong pagkilos para sa maayos na pamamalakad at kalagayan ng bansa.

Iba-iba ang mga programang pangkalusugan ng pamaha-laan. May mga programa para sa mga bata, kabataan, kababaihan, at para sa lahat. Ang Kagawaran ng Kalusugan ang pambansang ahensiyang naatasan ng pamahalaan na mamahala sa mga serbisyong pangkalusugan. Ilan sa malalaking programa ng kagawaran ang National Health Insurance Program (NHIP), Complete Treatment Pack, pagbabakuna, programa sa mga ina at kababaihan, at programa laban sa mga sakit.

Ang PhilHealth Ang NHIP ay itinatag upang

magkaroon ng seguro ang lahat ng mamamayan at mapagkalooban ng may kalidad na mga pasilidad at serbisyong pangkalusugan, at pagkakamit ng pangkalahatang kalusugan. Maraming Pilipino ang nakikinabang sa programang Philippine Health Insurance ng pamahalaan. Sa tulong ng Philhealth, maraming mamamayan ang nakapagpapagamot at nabibigyan pa ng libreng gamot. Kasama rito ang libreng pagpapagamot sa mga sakit na dengue, asthma, at katarata, maging sa malalalang sakit gaya ng kanser.

Sa pamamagitan ng NHIP, maipagkakaloob sa mga mamamayan, lalo na sa mahihirap, ang mga serbisyong pangkalusugan, pag-iwas man ito sa sakit o paggagamot ng karamdaman.

Complete Treatment Pack Higit ding mapauunlad ang serbisyong pangkalusugan sa

pamamagitan ng DOH Complete Treatment Pack. Layunin nitong marating ang pinakamahihirap na mamamayan at mabigyan ng kumpletong gamot lalo na sa mga pangunahing sakit sa bansa.

Nagtatalaga rin ng mga doktor, nars, at komadrona sa malalayong munisipyo upang mabilis na matugunan ang pangangailangan ng mga tao rito.

275

PagbabakunaItinataguyod at higit pang

pinalawak ng pamahalaan ang pagbabakuna o imunisasyon ng mga bata laban sa mga sakit gaya ng diarrhea, polio, tigdas, at trangkaso. Kasama pa rito ang pamamahagi ng mga bitamina gaya ng Vitamin A, iron, at iodine laban sa sakit sa dugo at mata. Isinasagawa ang mga ito sa mga sentrong pangkalusugan o health center na matatagpuan sa iba-ibang bahagi ng rehiyon. Malaking tulong ang serbisyong ito dahil nababawasan ang malubhang pagkakasakit ng mga bata na kung magkaminsan ay sanhi rin ng pagliban nila sa paaralan.

Programa sa mga Ina at KababaihanIsa pa sa mga programang pangkalusugan ng pamahalaan

ang pangangalaga sa kalusugan ng mga ina. Kasama rito ang regular na pagpapatingin sa sentrong pangkalusugan ng mga nagdadalang-tao, libreng bitamina para sa kanila, at libreng bakuna laban sa sakit gaya ng neo tetanus. Hinihikayat din ang mga ina na regular na magpatingin sa doktor sa mga health center na makikita sa maraming bahagi ng komunidad. Kalakip pa rito ang libreng mga gamot na kailangan para sa kanilang mga sakit. Maraming ina ang nakikinabang sa mga serbisyong ito.

Programa Laban sa Iba pang mga SakitAng ilang mga sakit gaya ng tuberkulosis ay madali nang

malunasan sa tulong ng programa ng pamahalaan laban sa sakit na ito. Maliban sa walang bayad ang pagpapatingin, may mga gamot pang ibinibigay ang mga health center para sa tuluyang paggaling ng mga mamamayang may karamdamang ito. May programa rin sa pagpapalaganap ng impormasyon sa pag-iwas, tamang pagsugpo, at paggamot sa human immunodeficiency virus infection at acquired immune deficiency syndrome (AIDS).

276

Patuloy ang pangangalaga ng pamahalaan sa kalusugan ng mga mamamayan lalo na tuwing nalalapit ang tag-ulan kung saan maraming mga bata ang nagkakasakit. Kasama sa panlaban sa pagdami ng nagkakasakit na mga bata ang paglilinis sa kapaligiran tulad ng pagbobomba kontra lamok na may dalang sakit.

Sagutin ang sumusunod na mga tanong:1. Ano-anong serbisyo ang nakapaloob sa mga programang

pangkalusugan ng pamahalaan?2. Anong ahensiya ng pamahalaan ang namamahala sa mga

programang pangkalusugan?3. Saan maaaring pumunta upang makinabang sa mga serbisyo

nito?4. Bakit mahalaga ang mga paglilingkod na pangkalusugan?

GAWIN MO

Gawain ABuuin ang graphic organizer. Itala sa loob ng kahon ang mga serbisyong pangkalusugan na tungkuling ipagkaloob ng pamahalaan sa mga mamamayan at mga epekto sa mamamayan ng mga serbisyong ito.

Serbisyong Pangkalusugan

_______________________________________________________________________________________________

Mga Epekto

_______________________________________________________________________________________________

277

Gawain BBumuo ng tatlong grupo. Pag-usapan sa bawat grupo ang mga sumusunod. Itala ang napag-usapan at sabihin sa klase.

Unang grupo: Benepisyong natamasa na ninyo o ng inyong mga pamilya buhat sa mga serbisyong pangkalusugan ng pamahalaan

Pangalawang grupo: Mga ahensiya ng pamahalaan at iba pang samahan sa inyong pamayanan na nagkakaloob ng mga serbisyong pangkalusugan

Ikatlong grupo: Mga paraan upang mapalaganap sa inyong pamayanan ang pagtataguyod sa mga serbisyong pangkalusugan sa inyong pamayanan

Gawain CSagutin sa papel:

Sa palagay mo, paano pa mapauunlad ang mga serbisyong pangkalusugan ng ating pamahalaan?

• Ang Kagawaran ng Kalusugan ang pangunahingahensiya ng pamahalaan na namamahala sa mga serbisyong pangkalusugan para sa mga mamamayan.

• Ilansamgaserbisyongpangkalusuganngpamahalaanang pagbabakuna, pagbibigay ng libreng gamot, libreng pagpapaospital, at benepisyo ng Philhealth.

• Maaaring pumunta sa mga sentrong pangkalusugan(health center) sa inyong pamayanan para sa mga pangangailangang medikal.

TANDAAN MO

278

NATUTUHAN KO

Sagutin ang mga tanong. Ipaliwanag kung kailangan. Isulat sa sagutang papel ang inyong mga sagot.1. Ano ang kalusugan?2. Paano mo pangangalagaan ang iyong kalusugan?3. Ano ang mga paglilingkod na pangkalusugan ng pama-

halaan? Magbigay ng tatlo. 4. Ano-anong ahensiya o sentrong pangkalusugan ang

maaaring puntahan ng mamamayan upang magpatingin o magpagamot?

5. Ano ang benepisyong makukuha mula sa National Health Insurance Program ng Kagawaran ng Kalusugan?

6. Bakit nagtatalaga ng mga doktor, nars, at midwife sa malalayong bayan?

7. Ano ang Complete Treatment Pack ng Kagawaran ng Kalusugan?

8. Ano ang HIV/AIDS?9. Bakit mahalaga ang pagbabakuna sa mga bata?10. Ano-ano pang karagdagang paglilingkod o serbisyong

pangkalusugan ang alam ninyo na tinatamasa rin ng mga mamamayan?

279

ArAlin 9 Mga Pamamaraan

ng Pagpapaunlad ng Edukasyon sa Bansa

PANIMULA

Natukoy mo sa nakaraang aralin ang mga ahensiya ng pamahalaan na nangangasiwa sa kapakanang pangkalusugan ng mga mamamayan. Nalaman mo ang iba-ibang programa at serbisyong pangkalusugan na ipinagkakaloob ng mga ahensiyang ito. Nabigyan din ng linaw kung paanong ang mga programang pangkalusugang ito ay nakatutulong sa pamayanan upang maging malusog at maiwasan ang pagkakasakit.

Maliban sa programa sa kalusugan, ang mga programa sa edukasyon ay isa pang mahalagang serbisyo ng pamahalaan para sa mamamayan.

Sa araling ito, inaasahang:1. Masasabi mo ang mga pamamaraan sa pagpapaunlad ng

edukasyon sa bansa2. Maitataguyod ang kahalagahan ng edukasyon sa bansa

ALAMIN MO

Isang mahalagang salik ang edukasyon sa pag-unlad ng mamamayan at sa pagsulong ng isang bansa. Mahalagang salik din ito sa pag-unlad ng istandard ng pamumuhay ng bawat mamamayang nakapag-aral. Sa pamamagitan ng iba-ibang programang pang-edukasyon ng pamahalaan, natutugunan ang pangangailangan sa pagkatuto ng mga mamamayan.

Ang Pilipinas ay kaisa sa mga bansang nagtataguyod ng Edukasyon para sa Lahat (Education for All) na naglalayong mapabuti ang kalidad ng edukasyon ng bawat Pilipino, bata man o matanda. Bilang tugon sa pandaigdigang programang ito

280

at sa pambansang pangangailangan na mapaunlad ang sistema ng edukasyon sa bansa, may mga programa sa edukasyon na ipinatupad ang pamahalaan. Nangunguna sa mga ito ang Basic Education Program o kilalang Kinder to Grade 12 Program. Nilalayon nitong magkaroon ang mga mag-aaral ng lubos at tuloy-tuloy na pagkatuto ng mga batayang kasanayan, at magkaroon ng kahandaan sa kolehiyo o pag-eempleyo.

May mga Day Care Center din sa maraming barangay na nangangalaga sa mga batang nag-uumpisa pa lamang matuto. May programa rin para sa mga out-of-school youth (OSY) o yaong mga nahinto sa pag-aaral na pinangangalagaan naman ng Kagawaran ng Edukasyon sa pamamagitan ng programa nitong Abot-Alam. Layunin ng programang ito na mabawasan ang mga OSY at maihanda sila sa pagnenegosyo o pag-eempleyo. Binibigyan sila ng pagkakataong makapag-aral muli sa pamamagitan ng Alternative Learning System sa mga oras at araw na libre sila o di naghahanapbuhay.

https://www.google.com.ph/search?=1&source=lnms&tbm=isch&

https://www.google.com.ph/search?

Pinaiigting din ang mga programa sa edukasyon para sa mga Indigenous People (IP) o mga katutubo nating mamamayan. Maliban sa literasi, layunin ding mapangalagaan at mapagyaman ang kultura ng mga IP.

Pinalalaganap din ng pamahalaan ang mga programa nito sa iskolarsyip para sa mahuhusay na mag-aaral ngunit walang sapat na panustos sa pag-aaral.

281

Pinaniniwalaang ang tao ay isang malaking yaman ng bansa. Kung kaya, kailangang malusog di lamang ang pisikal na pangangatawan, kundi gayon din ang kaniyang kaalaman sa pamamagitan ng pagkatuto o edukasyon at pagsasanay. Mahahalagang saligan ang mga ito ng pagsulong ng bansa sa larangan ng ekonomiya.

GAWIN MO

Gawain APunan ang graphic organizer ng mga programa ng pamahalaan sa edukasyon. Maaari mo itong dagdagan ng iba pang programang iyong nalalaman.

Gawain BKumuha ng kapareha. Magpalitan ng kuro-kuro tungkol sa ipinatutupad na mga programa sa edukasyon. Sagutin kung natatamasa ba ito ng maraming mag-aaral.

Gawain CBilang mag-aaral sa ikaapat na baitang, ano ang iyong gagawin upang lubos na mapakinabangan ang mga programa sa edukasyon ng pamahalaan? Kopyahin ang kahon sa ibaba at

Mga Programa sa Edukasyon

282

isulat dito ang iyong gagawin. Gawin ito bilang isang pangako sa sarili.

Ang Aking Pangako

NATUTUHAN KO

Basahin ang mga kalagayan. Ano ang gagawin mo sa bawat kalagayan? Piliin ang titik ng tamang sagot at isulat sa papel. 1. Nag-anunsiyo ang kapitan sa inyong barangay na maaari

nang magpalista sa inyong paaralan ng mga nais pumasok sa Kinder. May kapatid kang anim na taong gulang.

A. Sasabihin sa magulang ang anunsiyo.B. Ipagpatuloy ang ginagawa na parang walang narinig.C. Hihikayatin ang magulang na ipalista na ang kapatid.D. Hindi papansinin ang sinabi tutal bata pa naman

ang kapatid.

TANDAAN MO

• Tungkulin ng pamahalaan na pangalagaan angkapakanan ng mamamayan sa larangan ng edukasyon.

• May itinataguyod na mga programa sa edukasyonang pamahalaan na naglalayong maitaguyod ang kapakanang pang-edukasyon ng mamamayan.

• AngK–12 Basic Education Program ay isang progra-mang naglalayong makamit ng bawat mag-aaral ang mga kasanayang kailangan niya sa pag-aaral, pagpasok sa kolehiyo, at pag-eempleyo o pagiging entreprenyur.

283

2. Nahinto sa pag-aaral ang iyong kuya. Natutunan mo sa paaralan na may programa sa edukasyon para sa mga nahinto ng pag-aaral.

A. Alamin sa guro kung kanino magtatanong dahil alam mong interesado ang iyong kuya.

B. Hindi na sasabihin sa kuya tutal namamasukan na siya sa karinderya.

C. Hayaan na lamang ang iyong kuya dahil matanda na siya.

D. Hindi na lamang papansinin dahil magastos ito.

3. Nangangailangan ng mga boluntaryo para sa pagpapakain sa mga bata sa inyong day care center sa araw ng Sabado.

A. Hindi ako pupunta dahil mapapagod ako.B. Ipagpapatuloy ko na lamang ang paglalaro ko.C. Tutulong ako kung ano man ang kaya kong gawin.D. Hindi na ako pupunta dahil hindi rin siguro ako

bibigyan ng gagawin.

4. Isang katutubo ang iyong kalaro. Sinasabi niya sa iyo ang tungkol sa kanilang mga paniniwala na natutunan niya sa kaniyang pag-aaral.

A. Magkukunyari akong nakikinig.B. Sasabihin kong maglaro na lamang kami.C. Makikinig ako para may matutunan din ako. D. Sasabihin ko kung ano ang mga ayaw ko sa mga gawi

nila.

5. Para makarating sa paaralan, naglalakad si Lolit at ang kaniyang dalawang kapitbahay nang isang oras. Kung ikaw si Lolit, gagawin mo rin ba ang kaniyang ginagawa?

A. Tutulong na lamang ako sa mga gawain sa bahay.B. Gagawin ko dahil nais kong makapagtapos ng pag-

aaral.C. Yayayain ko ang aking mga kaklase na lumiban sa

klase.D. Maaaring tamarin akong pumasok dahil mahirap

maglakad.

284

ArAlin 10 Mga Programang

Pangkapayapaan

PANIMULA

Sa nakaraang aralin, natutuhan mo ang iba’t ibang programa sa edukasyon para sa mga mag-aaral bata man o matanda, pormal o di pormal. Naunawaan mo rin ang kahalagahan ng edukasyon sa pag-unlad ng sarili at ng bansa.

May isa pang itinataguyod na paglilingkod ang pamahalaan na lubhang nakatutulong sa mamamayan. Ito ay ang mga programang pangkapayapaan.

Sa araling ito, inaasahang:1. Makapagbibigay ka ng mga halimbawa ng programang

pangkapayapaan ng pamahalaan2. Mailalarawan mo ang mga tungkuling pangkapayapaan

ALAMIN MO

Ang kapayapaan ay nararanasan sa isang komunidad kung ang mga kasapi nito ay nagkakaunawaan at nagkakaisa ng mithiin. May mga pagkakataong hindi nakakamit ang kapayapaan dahil sa di pagkakaunawaan lalo na sa mga lugar na nakararanas ng kaguluhan. Gayon din, nakaaapekto ang kaguluhan sa kalagayang pang-ekonomiya ng isang komunidad.

Upang mapanatili ang kaayusan at kaligtasan ng mga mamamayan, may mga ahensiya ang pamahalaan na tumutugon sa pangangailangang ito. Nagpapatupad din ito ng mga programang pangkapayapaan upang maiangat ang kalagayang pang-ekonomiya ng mga kasapi ng komunidad.

285

Mga Ahensiya sa KapayapaanSandatahang Lakas ng Pilipinas (Armed Forces of the Philippines, AFP). Ang Sandatahang Lakas ng Pilipinas ang pangunahing lakas na tagapagtanggol ng bansa. Tungkulin nitong ipagtanggol ang bansa laban sa mga kaaway o mananakop, lokal man o banyaga, at pagpapanatili ng kaayusan at katahimikan sa bansa. Ang Sandatahan ay binubuo ng Hukbong Katihan (Army), Hukbong Dagat (Navy), at Hukbong Himpapawid (Air Force).

Department of National Defense (DND). Tungkulin nitong pangalagaan ang katahimikan sa loob at labas ng buong bansa at tiyakin ang seguridad nito laban sa mga panganib.

Mga Lokal na Pamahalaan (Local Government Units, LGU). Ang katahimikan at kaayusan sa mga lungsod at bayan ay kapayapaan na rin ng buong bansa. Tumutulong ang mga lokal na pamahalaan sa pagpapanatili ng kaayusan ng kani-kanilang nasasakupan sa pamamagitan ng pagpapatupad ng mga ordinansa na naglalayon ng kapayapaan sa lugar na nasasakupan.

Pambansang Pulisya ng Pilipinas (Philippine National Police, PNP). Ang PNP ay ang lakas ng hanay ng kapulisan ng bansa. Sila ang kaakibat ng mga lokal na pamahalaan sa pagsugpo sa mga krimen at paghuli sa mga taong lumalabag sa batas. Katulong pa rin sila sa pagpapatupad ng mga batas trapiko.

Iba pang Programang PangkapayapaanIsa pa sa mga programang pangkapayapaan ng pamahalaan

ay ang “Payapa at Masaganang Pamayanan” o PAMANA. Ito ay isang balangkas at programa para sa kapayapaan at pag-unlad sa mga lugar na apektado ng kaguluhan at mga lugar na sakop ng umiiral na mga kasunduang pangkapayapaan. May pitong lugar at rehiyon ang nakikinabang sa programang ito kasama na ang Zamboanga-Basilan-Sulu-Tawi-Tawi (Zambasulta) at Cordillera. Layunin ng programang ito na mapaunlad ang kabuhayan at pagkakataon para makapagtrabaho sa mga lugar

286

na mahihina at may kaguluhan; palakasin ang kakayahan ng mga lokal na pamunuan at isulong ang mga plano at programa nito sa kapayapaan; at paghikayat sa mga mamamayan na makiisa sa pagsusulong ng kapayapaan at kaunlaran ng kanilang komunidad.

GAWIN MO

Gawain ALagyan ng tsek (3) kung nakatutulong sa pagpapanatili ng kapayapaan at ekis (7) kung hindi.1. Kaguluhan sa Timog Mindanao 2. Pakikipagsabwatan sa mga magnanakaw3. Banggaan ng motorsiklo at kotse sa kalsada4. Paglalagay ng mga ilaw-trapiko sa malalaking kalye 5. Pagpapatupad ng mga polisiya hinggil sa kapayapaan6. Negosasyong pangkapayapaan sa pagitan ng pamahalaan,

mga makakaliwa, at Bangsamoro Islamic Freedom Fighters7. Pagpapaunlad ng kabuhayan ng mga kababaihan sa

pamamagitan ng pananahi at pagtitinda8. Kaguluhan sa pagitan ng mga hukbong pandagat at

banyagang mangingisda sa loob ng dagat Pilipinas

Gawain BMagbigay ng halimbawa ng mga programang pangkapayapaan na ipinatutupad ng sumusunod na mga ahensiya at programa. Kopyahin ang tsart at isulat ang sagot dito.

Ahensiya/Programa Programang Pangkapayapaan 1. Lokal na Pamahalaan 2. Sandatahang Lakas ng Pilipinas 3. Pambansang Pulisya

ng Pilipinas 4. Payapa at Masaganang

Pamayanan 5. Kagawaran ng Tanggulang

Pambansa

287

Gawain C

Magbigay ng programang pangkapayapaan na ipinatutupad sa inyong komunidad o barangay. Ano ang epekto nito sa nasasakupan? Ipaliwanag. Isulat ang sagot sa notbuk.

• Karapatan ng bawat Pilipino na mamuhay nangmapayapa at ligtas sa komunidad na kaniyang kinabibilangan.

• Tungkulin din ng bawatmamamayanna panatilihingmapayapa at ligtas ang komunidad na kaniyang kinabibilangan.

• Maymga ahensiya ng pamahalaan na tumutulong sapagpapanatili ng kaligtasan, katahimikan, at kaayusan ng bansa, lalawigan, bayan, at barangay gaya ng Hukbong Sandatahan, Pambansang Pulisya ng Pilipinas, at mga lokal na pamahalaan.

TANDAAN MO

NATUTUHAN KO

Basahin ang mga sitwasyon. Alin ang tamang gawin? Isulat ang letra ng tamang sagot sa sagutang papel. 1. Nakita mong pilit hinahablot ng isa mong kaklase ang bag

ng isang mag-aaral habang naglalakad palabas ng silid-aralan.

A. Panoorin ang dalawa at hintayin kung ano ang mangyayari.

B. Tatawagin ang guro o guwardiya at sasabihin ang nangyayari.

288

C. Hintaying mapikon ang isa at panoorin sila habang nag-aaway.

D. Sasabihan ang nanghahablot ng bag kahit malaki ito sa iyo.

2. Nag-anyaya ang inyong punong barangay sa mga nais lumahok sa seminar sa paggawa ng tosino na maaaring pagkakitaan.

A. Sasabihin ito sa nakatatandang kapatid na walang pinagkakaabalahan.

B. Mahal ang karne kaya huwag na lamang pumunta sa seminar.

C. Hindi ito makabuluhan kaya huwag na lamang pansinin.

D. Magsasawalang-kibo dahil hindi ito kayang gawin.

3. May banggaan ng limang sunod-sunod na sasakyan sa kalsada.

A. Alamin muna kung may grabeng nasaktan. B. Sisihin at ipagdiinan na kasalanan ito ng naunang

sasakyan.C. Isa man sa mga nabangga ay tumawag ng traffic

enforcer o pulis.D. Pagtulungang sigawan ang mga nabangga dahil

naging sanhi ng pagsikip ng trapiko.

4. Napanood mo sa telebisyon ang tungkol sa pag-aangkin ng China sa kalupaan at karagatang pag-aari ng Pilipinas.

A. Ipabahala sa China ang dapat gawin ng dalawang bansa.

B. Panatilihin ang payapang pakikipag-ayos at paki-kipag-usap.

C. Labanan ang China kung anuman ang nais nitong gawin o mangyari.

D. Bantayan lagi ang mga karagatan at kalupaang inaangkin ng China.

289

5. May banta ng puwersahang pag-aalis ng pinuno ng lokal na pamahalaan.

A. Maging handa ang kapulisan sa anumang maaaring mangyari.

B. Ipagbigay-alam ng lokal na pamahalaan sa pambansang pulisya.

C. Hayaan ang mga tao sa nais nilang gawin dahil sila ang maaapektuhan nito.

D. Magbigay ng babala ang lokal na pamahalaan sa napag-alamang maaaring mangyari.

290

ArAlin 11 Paraan ng Pagtataguyod sa Ekonomiya ng Bansa

PANIMULA

Malaya at matagumpay na maitataguyod ang ekonomiya ng bansa lalo’t payapa ito. Ano ang kahulugan ng ekonomiya? Ano ang kaugnayan nito sa pag-unlad ng isang bansa? Ano-anong programa ang itinataguyod ng pamahalaan para sa pag-unlad ng ekonomiya ng bansa?

Sa araling ito, inaasahang:1. Maipapaliwanag mo ang kahulugan ng ekonomiya at ang

kaugnayan nito sa pag-unlad ng bansa 2. Matutukoy mo ang mga layunin ng pamahalaan sa

pagtataguyod ng ekonomiya ng bansa3. Masasabi mo ang mga paraan ng pamahalaan upang

maitaguyod ang ekonomiya ng bansa

ALAMIN MO

Ang ekonomiya ay sitwasyong pangkabuhayan ng isang bansa. Sa pamamagitan nito, nalalaman kung ang isang bansa ay maunlad, papaunlad, o mahirap.

Ang pagpapabuti sa ekonomiya ng bansa ay binibigyan ng prayoridad ng ating pamahalaan. Maliban sa pagpapaunlad sa panloob na ekonomiya, nakikipag-ugnayan ito sa ibang bansa bilang karagdagang seguridad na pang-ekonomiya. Ginagawa ito sa pamamagitan ng pagsasagawa ng mga programa upang makaakit ng mamumuhunan, malinang ang panluwas na pamilihan, mapaunlad ang turismo, makalikom ng mga impormasyon, at mapadali ang pagtanggap ng tulong mula sa ibang bansa.

291

Nakasalalay sa mga programang pang-ekonomiya ang pag-unlad ng bansa. Kaya upang maging tiyak at maayos ang ekonomiya, masusing isinaad sa Saligang Batas ang tatlong layunin sa pagtataguyod ng pambansang ekonomiya. Ang mga ito ay ang 1) makatarungang pamamahagi ng kita, pagkakataon, at kayamanan; 2) patuloy na paglaki ng produksiyon ng kalakal at paglilingkod para sa taong bayan; at 3) lumalawak na kasaganaan na susi sa pagtaas ng antas ng pamumuhay ng tao lalo na ang mga kapus-palad.

Ang pamahalaan ay mayroon ding mga patakarang pang-ekonomiya na nagsisilbing gabay sa pagtataguyod ng mga programang pangkaunlaran ng bansa. Kasama rito ang pangangalaga sa mga manggagawa; pangangalaga sa mga kalakal at industriyang lokal; pagpapaunlad ng agrikultura, kagubatan, yamang tubig, at yamang mineral; paghikayat ng mga pribadong negosyo; pangangasiwa ng monopolyo; at pagpapaunlad ng lingkurang-bayan.

Pangangalaga sa mga ManggagawaAng pangangalaga sa mga Pilipinong manggagawa at

mangangalakal ay binibigyang-pansin laban sa mga di kanais-nais na gawaing pangkalakalan. Ilan dito ay ang panggagaya at paggamit ng pangalan ng umiiral o mabiling produkto. Hinihikayat ang pagbubuo ng produkto na may kahusayan at kalidad upang mapantayan ang mga poduktong mula sa ibang bansa. Hinihikayat din ang taong bayan na tangkilikin ang sariling mga produkto bilang inspirasyon at suporta sa mangangalakal na Pilipino.

Pangangalaga sa mga Lokal na Industriya at KalakalMay mga patakaran ang pamahalaan para sa pangangalaga

sa mga lokal na industriya at kalakal. Isa na rito ang pagkontrol sa paglalabas at pag-aangkat ng mga produkto. May mga patakaran din laban sa pagpupuslit o smuggling. Ang pagpupuslit ay iligal o di sang-ayon sa batas na pagpapasok at pagluluwas ng mga kalakal buhat sa ibang bansa at palabas ng ating bansa. Hindi

292

ito dumaan sa tamang propeso kung kaya’t walang naipataw na buwis na isang malaking kabawasan sa kita ng bansa.

Binibigyang-pansin din ng pamahalaan ang panga-ngalaga sa halaga ng mga produkto. Upang maisakatuparan ito, binuo ang Sanggunian sa Pagsubaybay sa Presyo. Gawain ng ahensiyang ito na subaybayan ang halaga ng mga bilihin upang maiwasan ang hindi makatuwirang pagtaas ng mga ito. Bukod dito, nagpalabas din ng Consumer Price Index, isang paraan upang ipaalam sa publiko ang nagaganap na pagbabago sa halaga ng iba’t ibang bilihin at pagpapahayag ng mga posibleng produkto na mayroon sa pamilihang bayan.

Pagpapaunlad ng AgrikulturaAng agrikultura ay isang mahalagang pinagkukunan ng kita

ng bansa kahit noon pa man. Kaya naman, bilang pagpapaunlad sa sektor na ito, binibigyan ng pamahalaan ng suporta ang mga magsasaka gaya ng pagtuturo at pagsasanay sa kanila hinggil sa makabagong mga paraan sa pagsasaka. Maraming magsasaka rin ang tinuturuan ng mga ahensiya ng pamahalaan sa agrikultura ng paggamit sa mga pananim ng organic fertilizer at mga pesticide na walang halong kemikal. Ito’y upang mapanatiling mataba ang lupa para sa susunod na pagtatanim. Layunin ng pamahalaang mapalaki ang ani ng mga sakahan nang sa gayon ay lumaki rin ang kita ng mga magsasaka, gayon din ng bansa.

www.nscb.gov.ph www.zamboanga.com

293

Forestry.denr.gov.ph http://pcsd.gov.ph/accomplishment/tropical.htm

Naging malaking tulong sa mga magsasaka ang pagtitibay ng Batas Republika Blg. 6657 o ang Comprehensive Agrarian Reform Program (CARP) sa panahon ng panunungkulan ng dating Pangulong Corazon C. Aquino. Layunin ng programang ito na mabigyan ang mga magsasaka ng sarili nilang lupang sasakahin at sisinupin. Sa pamamagitan ng mga suporta at programang ito ng pamahalaan, inaasahang uunlad di lamang ang kabuhayan ng mga magsasaka kundi pati na rin ng bansa.

Pagpapaunlad ng KagubatanDalawang mahalagang tugon ang binuo ng pamahalaan

para sa pangangalaga ng kagubatan. Ang una ay ang reforestation o ang muling pagtatanim sa mga lugar na pinutulan ng mga puno. Itinayo ng pamahalaan ang Pambansang Punlaan ng mga Puno at unti-unti, sa pamamagitan ng iba-ibang ahensiya at institusyon, ay tinatamnan ang mga bahagi ng kagubatan na nakalbo na. Ang ikalawa ay ang pagbabawal sa mga pagtotrosong panluwas. Ang pagpapatupad ng Selective Logging o Total Log Ban ay naging isyu sa bansa na sa kalaunan ay pinagkasunduan din bilang tugon sa lumalaganap na suliranin sa kagubatan.

Pagpapaunlad ng Yamang TubigNais ng pamahalaan na matugunan sa pamamagitan ng

yamang tubig ang ilan sa mga pangunahing pangangailangan ng tao lalo na ng mga mangingisdang nakikinabang dito. Bilang tugon, nagkakaloob ang pamahalaan ng mga programa

294

gaya ng pagsasanay para sa wastong pangangalaga at pagpapalaki ng mga fingerling at pagpapautang ng puhunan para sa kaugnay na mga negosyo. Gayon din, sa pamamagitan ng mga kooperatiba at mga lokal na pamahalaan, nagkakaloob din ang pamahalaan ng puhunan para sa pagbubuo ng maliit na pangisdaan o anumang hanapbuhay na may kinalaman sa yamang tubig.

Pagpapaunlad ng Yamang MineralAng kabundukan ng Pilipinas ay sagana sa iba-ibang

uri ng mineral. Ngunit ang paglinang dito ay hindi ganap na naisasagawa ng pamahalaan dahil sa kakulangan sa kagamitan, puhunan, at kaalaman sa makabagong teknolohiya. Bagama’t nabibigyan ng pagkakataon ang ilang Pilipino na magmina sa makalumang paraan, binigyan ng pamahalaan ng permiso ang ilang korporasyong pag-aari ng dayuhan na mamuhunan sa paglinang ng mga mineral sa bansa. Kapalit ng permisong ito ay ang tulong teknikal mula sa mga dayuhan upang magkaroon ng malawakang eksplorasyon sa mga yamang mineral at pagpapaunlad at paggamit ng ilang kapakinabangan sa bansa tulad ng langis.

Paghikayat ng mga Pribadong NegosyoUpang maging ganap ang partisipasyon ng mamamayan sa

pagtugon sa pambansang ekonomiya, hinikayat ng pamahalaan ang pagtatayo ng mga korporasyon, kooperatiba, samahan, at mga negosyong pag-aari ng pribadong mamamayan. Ang pamumuhunan ng maliliit na negosyante ay binibigyang-puwang ng pamahalaan upang makatulong sa pag-angat ng ekonomiya ng bansa.

Pangangasiwa sa MonopolyoAng pagkakaroon ng monopolyo ay iniiwasan ng pamahalaan

dahil naghahatid ito ng hindi makatarungang kompetisyon. Naging patakaran na ng pamahalaan na pangasiwaan ang mga ganitong kompanya o di kaya ay tuluyan nang pagbawalan ang pananatili ng mga ito.

295

Ang monopolyo ay ang pagkontrol at pagtustos ng iisang kompanya ng isang uri ng produkto. Isang halimbawa nito ay ang Meralco dahil ito lamang ang tanging tagatustos ng elektrisidad sa bansa.

Pagpapaunlad ng Lingkurang-BayanAng lingkurang-bayan ay mga pampublikong pasilidad na

bukas sa sinumang mamamayan ng bansa na may kaalaman at kakayahang magpatakbo ng negosyo. Halimbawa ay ang pagnanais na magbukas ng linya ng sasakyang pampubliko. Nagbibigay ng pahintulot ang pamahalaan sa pamamagitan ng prangkisa. Ang prangkisa ay permiso na ibinibigay sa isang tao o korporasyon na mamamahala o magsisimula ng isang lingkurang-bayan, maliit man ito o malaki. Maaari ding humingi ng prangkisa ang korporasyon o samahan mula sa pamahalaan kung 40 bahagdan ng puhunan ay pag-aari ng dayuhan at ang 60 bahagdan ay pag-aari ng mga Pilipino. Ang pangangasiwa nito sa lingkurang-bayan ay tatagal ng 50 taon. Ang ganitong patakaran sa pangangalakal ay nakasaad sa Saligang Batas ng Pilipinas bilang proteksiyon sa mga Pilipinong mangangalakal.

Sagutin:1. Ipaliwanag sa sariling pag-unawa ang kahulugan ng mga

binuong patakaran na nagsisilbing gabay sa pagtataguyod ng pambansang ekonomiya.

2. Ano ang mga layunin ng pamahalaan na nakasaad sa Saligang Batas sa pagtataguyod ng ekonomiya ng bansa?a. Paghihikayat ng mga pribadong negosyob. Pangangalaga sa manggagawac. Pangangalaga sa mga kalakald. Pagpapaunlad ng yamang tubige. Pagpapaunlad ng yamang mineralf. Pagpapaunlad ng lingkurang bayang. Pangangalaga sa kagubatan

296

GAWIN MO

Gawain AIsulat sa notbuk ang mga salitang tinutukoy sa bawat bilang.1. Batas na naglalayong mabigyan ng pagkakataon ang mga

magsasaka na magkaroon ng sariling lupang sakahan2. Muling pagtatanim ng mga puno sa nakakalbong kagubatan3. Iisang kompanya lamang ang may kontrol sa pagtustos ng

isang uri ng produkto4. Mga pasilidad sa transportasyon at komunikasyon gaya ng

telepono at barko5. Pangkat ng tao na binigyan ng pamahalaan ng permiso na

magkaroon at mamahala ng negosyo

Gawain BIbigay ang hinihinging detalye sa tsart. Sundin ang halimbawa.

Programa o Proyekto

Bahaging Ginagampanan ng Pamahalaan Mga Pakinabang

Pangangasiwa sa Monopolyo

Mahigpit ang pagbabantay ng pamahalaan sa ganitong uri ng negosyo sapagkat kinokontrol ng iisang kompanya lamang ang pangangasiwa sa isang uri ng produkto.

Nabubuksan ang negosyo para sa lahat.

Gawain CSa palagay mo,

paano nakatutulong ang Overseas Filipino Workers (OFWs) sa pagsulong ng ekonomiya ng bansa?

Overseas Filipino Workers (OFWs)

297

NATUTUHAN KO

Sagutin ang sumusunod. Ipaliwanag ang iyong sagot.1. Sang-ayon ka ba sa pagbibigay ng permiso ng pamahalaan

sa mga dayuhang mangangalakal na linangin at gamitin ang ating yamang mineral? Bakit?

2. Ano ang kaugnayan ng ekonomiya sa pag-unlad ng isang bansa?

3. Anong suliranin sa yamang tubig ang dapat bigyang-pansin ng bansa? Bakit?

4. Ano ang posibleng suliraning kakaharapin ng bansa sa mga yamang ito kung hindi mabibigyan ng pansin? Bakit?

5. Sa palagay mo, nakatulong ba ang Comprehensive Agrarian Reform Law sa mahihirap na magsasaka? Paano?

• Ang mga layuning pang-ekonomiya na nakasaad saSaligang Batas ay binuo upang maging tiyak at maayos ang kalagayan ng ekonomiya ng bansa.

• May mga patakaran na nagsisilbing gabay sapagtataguyod ng mga programang pangkaunlaran gaya ng pangangalaga sa mga likas na yaman, mga negosyo, at mga pasilidad.

TANDAAN MO

298

ArAlin 12 Mga Programang Pang- impraestruktura ng Pamahalaan

PANIMULA

Pansinin ang mga larawan. Ano-ano ang nakikita mong pangangailangan ng mga tao? Matutugunan kaya ang lahat ng kanilang pangangailangan kung aasa lamang sila sa kanilang sarili? Makakaya kaya ng bawat pamilya na magtayo ng sariling sistema ng patubig, palengke, sariling ospital, gamit pangkomunikasyon, o di kaya’y sariling munisipyo?

Kung titingin ka sa iyong paligid, napakarami nang pagbabagong pang-impraestruktura na nagaganap sa bansa. Sa likod ng mga pagbabago o modernisasyong ito ay ang mga bunga ng iba-ibang paglilingkod ng pamahalaan. Subalit sa pagtugon sa bawat pangangailangan, higit itong nagiging mabisa kung may kalakip na sapat na pondo o pera na gagastusin ng pamahalaan sa mahusay at wastong paraan.

Sa araling ito, inaasahang:1. Maipapaliwanag mo ang kahulugan ng impraestruktura2. Makapagbibigay halimbawa ng mga programang pang-

impraestraktura atbp ng pamahalaan3. Masusuri mo ang mga proyektong pang-impraestruktura ng

pamahalaan4. Mailalahad mo ang kahalagahan ng mga programang pang-

impraestruktura ng pamahalaan

299

ALAMIN MO

Upang mapabilis ang kaunlaran ng ekonomiya at makalikha ng maraming trabaho, lalo na sa mga lalawigan, nagbibigay ang pamahalaan ng kaukulang pondo para sa mga proyektong pang-impraestruktura, na kinabibilangan ng national roads at mga tulay; mga paliparan, daungan, at mga parola; mga silid-aralan at iba pang pasilidad na pang-edukasyon; sistema ng malinis na tustos ng tubig, irigasyon, at post-harvest facilities; at mga estruktura para sa pagpigil sa baha (flood control) at proteksiyon ng mga burol.

Ang P141.8 bilyong badyet noong 2011 ay ginawang P182.2 bilyong total budget para sa impraestruktura ng gobyerno sa 2012 National Budget. Ito ay 25.6 bahagdang mas mataas kaysa sa alokasyon nang 2011 at kumakatawan sa 1.6 bahagdan ng Gross Domestic Product kung ihahambing sa 1.4 bahagdan noong 2011.

Ang Department of Public Works and Highways (DPWH) ang nakakuha ng bulto ng badyet para sa impraestruktura, na sinundan ng Department of Agriculture (DA) at ng Department of Agrarian Reform (DAR) para sa pagtatayo ng farm-to-market roads, post-harvest facilities, at mga pasilidad sa patubig. Ang Department of Education (DepEd) ay nagtatayo at nagkumpuni ng mga silid-aralan, pati na ang mga pasilidad para sa tubig at sanitasyon sa mga pampublikong paaralan.

Pinahusay naman ng Department of Transportation and Communication (DoTC) ang mga paliparan, daungan, at iba pang sistema ng transportasyon. Sinimulan din ng Pasig River Rehabilitation Commission ang rehabilitasyon at pagpapaunlad ng Ilog Pasig at kaakibat nitong mga estero. Ang Autonomous Region in Muslim Mindanao ay nagpatupad naman ng mga proyektong pang-impraestruktura sa pamamagitan ng pagtatayo ng mga lansangan, mga tulay, at water supply sa buong rehiyon.

Noong taong 2012, sinimulan ang Public-Private Partnership (PPP) program ng administrasyong Aquino at 16 na proyekto ang nasimulan dahil dito. Nakipagnegosasyon din ang pamahalaan

300

para sa Chinese-funded North Rail contract upang matugunan ang pangangailangan ng bansa sa transportasyon.

Ang Japan, sa pamamagitan ng Japan International Cooperation Agency, ay nagpondo na halos Php46.88 bilyon para sa flood control at mga proyekto sa irigasyon at mga daan sa buong bansa. Pinondohan nito ang pitong proyekto—apat para sa DPWH, dalawa sa National Irrigation Administration, at isa na ipinatupad naman ng DAR.

Pinangangasiwaan naman ng National Telecom-munications Commission (NTC) ang paggamit ng mga makabagong teknolohiya na nakapagpapabilis sa komunikasyon ng mga tao. Nakatutulong sa mabilis na pag-uugnayan ng mga tao ang telepono, cellular at mobile phone, computer, internet, at fax machine.

Sa mga proyektong pang-impraestruktura ng pamahalaan na ipinatupad at ipatutupad pa, inaasahan na pasisiglahin nito ang mga gawain sa maraming lungsod at lalawigan. Ang mga trabahong lilikhain ay makatutulong sa pagpapaangat ng kalidad ng pamumuhay ng mga Pilipino. Ang maraming trabaho ay nangangahulugan din ng mas maraming pagkain sa mesa, karagdagang kita para sa edukasyon ng mga kabataan, at mas maraming gawain upang sumigla ang mga komunidad.

Sagutin:1. Ano ang mga inaasahang tugon ng mga mamamayan sa mga

itinatayong pasilidad ng pamahalaan?2. Anong programang pang-impraestruktura ang sinimulan

noong 2012 at ano ang layunin nito? 3. Sa palagay mo, anong programang pang-impraestruktura

ang dapat bigyang-pansin ng pamahalaan tungkol sa edukasyon? Bakit?

4. Sa Metro Manila at sa iba pang bahagi ng Pilipinas ay nagpapatayo ng mga flyover. Anong programang pang-impraestruktura ang nagpapatupad nito at sa anong layunin?

301

http://www.balita.net.ph/2012/01/07/proyektong-pang-imprastraktura-aarangkada-na/; Masipag na Pilipino 3, Batayan at Sanayang Aklat sa Sibika at Kultura,

GAWIN MO

Gawain AMaglaro tayo!1. Isulat sa maliliit na papel ang mga kagawaran at ahensiya

ng pamahalan na nagbibigay ng paglilingkod na pang-impraestruktura. Bilutin ang mga papel at ilagay sa kahon.

2. Maghati-hati sa dalawang pangkat ang klase. Pipila ang bawat pangkat sa dalawang magkabilang panig.

3. Magpalabunutan kung aling pangkat ang mauuna.4. Ang isang miyembro ng mauunang pangkat ay kukuha ng

isang binilot na papel sa kahon. Titingnan niya kung anong ahensiya ang nabunot. Hindi ito dapat makita ng kahit sino.

5. Sa pamamagitan ng pag-arte, gagawin niya ang paglilingkod na ibinibigay ng kagawarang nabunot niya. Pahuhulaan niya ito sa ikalawang pangkat sa loob lamang ng 10 segundo. Kung mahulaan ito ng ikalawang pangkat, magkakaroon sila ng isang puntos. Kung hindi, ang puntos ay mapupunta sa unang pangkat.

6. Ang ikalawang pangkat naman ang bubunot. Gagawin din nila ang ginawa ng unang pangkat.

7. Ang pangkat na may pinakamaraming puntos ang mananalo.

302

Gawain BIbigay ang detalyeng hinihingi sa bawat kolum. Isulat sa notbuk ang sagot.

Programang Pang-impraestruktura Tungkuling Ginagampanan1.2.3.4.5.

Gawain CKopyahin ang tsart sa notbuk. Punan ang bawat kolum ayon sa hinihinging detalye. Sundin ang binigay na halimbawa.

Ahensiya ng Pamahalaan Proyekto Paglilingkod

1. Department of Transportation and Communication (DOTC)

paliparan, daungan mabilis na paglalakbay ng tao at paghahatid ng mga kalakal

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.10.

303

NATUTUHAN KO

Sagutin.1. Ano ang kahulugan ng impraestruktura? Ipaliwanag.2. Ano-anong ahensiya ng pamahalaan ang nagpapatupad ng

mga programang pang-impraestruktura?3. Mahalaga ba ang mga programang pang-impraestruktura

ng pamahalaan? Bakit?4. Ano ang kaugnayan ng impraestruktura sa pag-unlad ng

bansa? 5. Sa pagdami ng impraestruktura, marami ring trabaho

ang naghihintay para sa mga mamamayan. Ano ang ipinapahiwatig nito?

• Angprogramangpang-impraestrukturaay isa samgapaglilingkod na ginagawa ng pamahalaan.

• Tinutugunanngpamahalaansapamamagitanngmgaahensiya nito ang mga pangangailangan ng mamama-yan gaya ng kalsada, paaralan, tulay; at sistema ng komunikasyon.

TANDAAN MO

304

ArAlin 13 Tungkulin ng Pamahalaan sa Pagtataguyod ng Karapatan ng Bawat Mamamayan

PANIMULA

Lahat ay may karapatan. May likas na karapatan ang tao na makapamuhay nang maluwalhati. Nararapat na igalang ito ng pamahalaan. Alam mo ba kung ano ang mga karapatang ito? Paano pinangangalagaan ng pamahalaang Pilipinas ang mga karapatan ng bawat mamamayang Pilipino?

Sa araling ito, inaasahang:1. Masusuri mo ang tungkulin ng pamahalaan na itaguyod ang

karapatan ng bawat mamamayan2. Mapahahalagahan mo ang tungkulin ng pamahalaan sa

pagtataguyod ng mga karapatang pantao

ALAMIN MO

May mga karapatan ang bawat mamamayan ng Republika ng Pilipinas. Nasasaad ang kalipunan ng mga karapatang ito sa Saligang Batas. Pinangangalagaan at pinahahalagahan ng pamahalaan ang mga karapatang ito.

Narito ang ilang karapatan ng mamamayang Pilipino ayon sa Artikulo III ng Saligang Batas na nakapaloob sa Katipunan ng mga Karapatan. Alamin din ang mga ahensiyang tumutulong sa pagpapatupad ng mga karapatang ito.

305

Karapatan ng Mamamayang Pilipino•Karapatansabuhay,kalayaan,atari-arian

Ang bawat tao ay may karapatang mabuhay. Kailangang pangalagaan ang lahat ng bahagi ng kaniyang katawan, maging ang kaniyang pag-iisip. Kasama rito ang pangangalaga sa mga nasa sinapupunan pa lamang.

Karapatan din ng bawat Pilipino ang mabuhay nang malaya. Sa pagiging malaya, nagagamit ng tao ang kaniyang kaalaman at kasanayan. Subalit may hangganan ang kalayaang ito. Hindi maaaring kumilos ang sinuman nang naaayon sa sariling kagustuhan at kapakanan. Dapat ding isaalang-alang ang kagustuhan at kapakanan ng iba.

Natutugunan ang karapatang ito sa pamamagitan ng mga programang pangkalusugan, pangkaayusan, at sa paghahanapbuhay. Kabilang sa mga ahensiyang nanganga-laga sa karapatang ito ang DOH, DND, DOTC, at DILG.

Naaayon din sa batas ang karapatan ng mga Pilipino na magmay-ari at gumamit ng mga ari-arian. Nangangahulugan ito na may hangganan din ang pagmamay-ari ng lupa, bahay, at iba pang ari-arian sa bansa. Halimbawa, ang sinumang nagnanais bumili at gumamit ng pampasaherong sasakyan ay kailangang sumunod sa mga patakaran ukol dito. Kailangan niya ang lisensiya, opisyal na pahintulot sa paggamit ng linya, at opisyal na rehistro ng sasakyan.

Ang mga may-ari ng bahay at lupa ay dapat magbayad ng taunang buwis para sa ari-arian. Kung kinakailangang gibain ang kanilang bahay at gamitin ang kanilang lupa para sa bubuksang pampubikong daan, maaari silang pakiusapan ng pamahalaan. Karapatan nila ang tumanggap ng kabayaran para dito. Nangangahulugan na ang nangingibabaw ay ang kagalingang panlahat.

Hindi pinahihintulutan ng pamahalaan ang pagsamsam ng mga ari-arian ng iba. May kaukulang parusa ang sinumang lumabag dito. Kabilang ang DOTC at DILG sa nangangalaga sa karapatang ito.

306

•KarapatansamakatarungangpagpapairalngbatasAng mga tao ay hindi maaaring alisan ng buhay, kalayaan,

at ari-arian maliban kung sa paraang pinahihintulutan ng batas. Halimbawa, ang isang taong nangutang at hindi nakabayad sa takdang panahon ay hindi mapaparatangang nagkasala kaya hindi siya mapaparusahan.

Itinatakda ng batas na dapat muna siyang idemanda, dakpin, iharap sa hukuman, litisin, at saka parusahan kung napatunayang nagkasala. Kabilang ang DOJ sa nangangalaga sa karapatang ito.

• KarapatansapantaynaproteksiyonsabatasLahat ay pantay-pantay sa proteksiyon sa batas.

Halimbawa, dapat na parehong maparusahan ang mga taong nahuling nagsusulat sa mga pader ng paaralan. Hindi pantay ang proteksiyon ng batas kung isa lamang sa kanila ang mapaparusahan at ang isa ay patatawarin dahil siya ay nagmula sa maimpluwensiyang pamilya.

Walang itinatanging mamamayan ang pamahalaan.

•Karapatanlabansahindimakatarungangpaghahalughog at pagdakip

Walang maaaring maghalughog o sumamsam ng mga kasulatan at iba pang bagay sa tahanan ng isang tao nang hindi naaayon sa batas. Kailangan sa paghahalughog at pagdakip ang utos ng hukuman. Ang search warrant o warrant of arrest ay nagmumula lamang sa isang hukom.

Bago magpalabas ng mga utos, kailangan munang tanu-nging mabuti ng hukom ang nagrereklamo at mga saksi. Dapat munang mapatunayang nagkasala ang inirereklamo o nasasakdal sa pamamagitan ng mga ebidensiya.

Lubos itong ipinatutupd ng DOJ, National Bureau of Investigation (NBI), at kapulisan.

•Karapatan sa pagiging lihim ng komunikasyon atkorespondensiya

Walang maaaring bumasa ng liham na ipinadala o tinanggap ng isang tao kung wala siyang pahintulot. Magagawa lamang ito ng iba “kung may utos ang hukuman

307

o kung hinihingi ng kaligtasan ng publiko,” alinsunod sa Saligang Batas.

Maaaring magreklamo sa kinauukulan ang sinumang makatanggap ng liham o paketeng bukas na, may sira, o kulang ang laman.

Ang Kawanihan ng Koreo ay may mga patakarang dapat sundin upang mapangalagaan ang mga komunikasyon at korespondensiya at maiwasan ang mga reklamo.

•Karapatansapagsasalita,pamamahayag,atpagtitipon-tipon

Ang pagpapahayag ng opinyon ay karapatan ng tao sa isang bansang demokratiko. Subalit ang karapatang ito ay hindi ganap. Ang karapatan sa pagsasalita ay hindi nagpapa-hintulot sa isang tao na pagsalitaan ang kaniyang kapuwa nang labag sa kalooban. Lalong walang karapatan ang sinuman na magkalat ng balitang walang katotohanan.

Katulad ng karapatan sa pagsasalita ang karapatan sa pamamahayag. Malaya ang mga pahayagan na maglathala ng mga balita ngunit may hangganan din ang karapatan sa pamamahayag. Ang mga pahayagan ay pinagbabawalang maglathala ng anumang hihikayat sa paglabag sa batas.

Karapatan din ng tao na lumahok sa mga pulong upang maiparating sa pamahalaan ang mga ninanais. Subalit, ang pagtitipon ay hindi dapat makasagabal sa karapatan ng ibang taong ibig ding magharap ng mga opinyon at kahilingan.

Maaaring makasuhan ng libelo o paninirang-puri ang sinumang magsahimpapawid o maglathala ng maling balita, kuwento, o komentaryo.

•KarapatansarelihiyonAng bawat Pilipino ay may karapatang maniwala at

maging kaanib ng alinmang relihiyon. Karapatan din ng mga pangkat ng relihiyon na magmay-ari ng mga lupa at gusali na nauukol lamang dapat sa mga gawaing panrelihiyon.

Pinahihintulutan ng Saligang Batas ang pagtuturo ng relihiyon sa mga mag-aaral sa mga paaralang publiko. Ito ay kung pumapayag din ang mga magulang. Pinahihintulutan din

308

ang pagtatalaga ng mga pari, ministro, at iba pang relihiyoso sa sandatahang-lakas, bilangguan, bahay-ampunan, at pamayanan ng mga may sakit na ketong.

•KalayaansapaninirahanatpaglalakbayAng paninirahan, saan man naisin at hindi lumalabag sa

batas, ay karapatan ng bawat tao. Gayunpaman, ang pagtatayo ng bahay sa mga lansangan, liwasan, lupang publiko, at lupang pribado nang walang pahintulot ay ipinagbabawal. Ito ang kautusang nilalabag ng mga impormal na paninirahan.

Sa pangungupahan sa tirahan, ang umuupa ay maaaring paalisin ng may-ari kung hindi siya nagbabayad ayon sa kontrata. Nangangahulugan na ang kalayaan sa paninirahan ay may limitasyon din.

Ang karapatan sa paglalakbay ay karapatan din ng bawat tao. Hindi mahahadlangan ng pamahalaan ang sinumang nagnanais magtungo sa isang lugar, maliban kung ang nasabing lugar ay hindi bukas sa publiko dahil sa kagalingang pangkalusugan o pangkaligtasan. Kailangan ang mga legal na dokumento para sa mga ito, tulad ng karampatang permiso at lisensiya, ayon sa itinakda ng batas.

Kabilang sa mga ahensiyang namamahala dito ang DOTC at DOT.

Sagutin:1. Paano itinataguyod ng pamahalaan ang pantay-pantay na

proteksiyon sa batas?2. Ano ang mga salik sa pag-iisyu ng search warrant at

warrant of arrest?3. Ano ang kahulugan ng karapatan laban sa hindi

makatarungang paghahalughog at pagdakip? 4. Ano ang nakapaloob sa Katipunan ng mga Karapatan sa

Saligang Batas?

309

GAWIN MO

Gawain AKulayan ng dilaw ang bilog sa hanay ng K kung tumutukoy sa karapatan ng mamamayan at kulayan ng asul ang bilog sa hanay ng T kung tungkulin ng pamahalaan. Gawin ito sa notbuk.

K T

1. Pagtitipid sa paggamit ng tubig at koryente

2. Pantay-pantay na proteksiyon sa batas

3. Pumili ng relihiyong kaaaniban

4. Paglahok sa mga pulong

5. Pagpili ng lugar na nais tirhan

6. Bumili ng mga produktong gawa sa Pilipinas

7. Pagboto nang may katalinuhan

8. Pagbuo ng mga samahan

9. Pagsunod sa mga batas

10. Mamuhay nang mapayapa

Gawain BMagsagawa ng dula-dulaan na nagpapakita ng sitwasyon kung paano binibigyan ng proteksiyon ng pamahalaan ang mga mamamayan sa kailangang mga karapatan.1. UnangPangkat–KarapatansaPaglalakbay2. IkalawangPangkat–KarapatansaBuhay3. IkatlongPangkat–KarapatansaPaninirahan4. IkaapatnaPangkat–KarapatansaRelihiyon5. IkalimangPangkat–KarapatansaPamamahayag

310

Gawain CAno ang masasabi mo?1. Bakit kailangan ang kaakibat na batas sa bawat karapatang

tinatamasa ng bawat mamamayang Pilipino? Ano ang maaaring mangyari kung wala nito?

2. Si Marlo ay hindi nakapag-aral ngunit may kakayahan siya sa pagguhit. Marami na siyang nagawa at naipagbili na ang ilan. Isang araw, napansin ni Sally na ang ilang kopya na ginawa ng kaniyang kuya ay kumakalat sa pamilihan nang walang pahintulot ng kaniyang kuya. Tama ba ito? Ano ang maaari nilang gawin? Paano sila matutulungan ng pamahalaan?

3. Ang magkapatid na Alex, Robert, at Villamor ay nakahabla dahil sa salang pagnanakaw. Nang puntahan sila sa kanilang tahanan upang mag-isyu ng warrant of arrest ay sina Alex at Robert lamang ang nadatnan ng mga awtoridad. Nakatakas si Villamor. Nalungkot ang pamilya at mga kaanak ng biktima. Anong tulong ang dapat na ibigay ng pamahalaan sa kanila?

• BawatmamamayangPilipinoaymaykarapatannadapatigalang.

• Tungkulin ng pamahalaan na itaguyod angmga kara-patan ng mamamayan. Ginagawa ito sa pamamagitan ng pagbibigay ng proteksiyon at pangangalaga sa mga karapatang ito.

TANDAAN MO

311

NATUTUHAN KO

Ipaliwanag ang sumusunod. Gawin ito sa sagutang papel.

Paano itinataguyod ng pamahalaan ang mga karapatan ng bawat mamamayan? Isulat ang sagot sa sagutang papel.• Karapatansapaninirahan• Karapatansapaglalakbay• Karapatansarelihiyon• Karapatansapagiginglihimngkomunikasyon• Karapatansapamamahayag• Karapatansabuhay,kalayaan,atari-arian

312

ArAlin 14 Iba pang Gawain ng Pamahalaan para sa Kabutihan ng Lahat

PANIMULA

Ano ang mga proyekto ng pamahalaan sa inyong lugar? Ano-anong paglilingkod ang natatanggap ninyo mula rito? May kabutihan bang naidudulot ang mga ito? Ano-anong pangangailangan ang maaaring matugunan dahil sa mga paglilingkod o programang ito? Sa palagay mo, dapat bang ipagpatuloy ang mga ito? Bakit?

Sa araling ito, inaasahang:1. Matutukoy mo ang mga proyekto at iba pang gawain ng

pamahalaan para sa kabutihan ng bawat mamamayan2. Masusuri mo ang mga proyekto at iba pang gawain ng

pamahalaan sa kabutihan ng lahat o nakararami3. Masasabi mo ang mga epektong dulot ng proyekto o gawaing

ito para sa lahat4. Makapagbibigay ka ng opinyon kung dapat o hindi dapat

ipagpatuloy ang mga proyekto o gawaing ito

ALAMIN MO

Sinisikap ng ating pamahalaan na matugunan ang mga pangangailangan ng mamamayan. Kaya naman, may mga proyekto at iba pang programang itinatatag upang makapa-muhay nang maayos, mapayapa, at maunlad. Alam mo ba kung ano-ano ito? Pag-usapan natin.

Paglilingkod sa mga Bata at MatatandaNagbibigay ng pangangalaga at paglilingkod ang

pamahalaan sa mga inaabuso at inabandona o pinabayaang bata. Ang Batas Republika Bilang 7610 ay nagbibigay sa mga bata ng natatanging proteksiyon laban sa pang-aabuso, pagsasamantala,

313

at diskriminasyon. Magkatuwang ang Kagawaran ng Hustisya (Department of Justice o DOJ), Komisyon sa Karapatang Pantao (Commission on Human Rights, CHR), at Department of Social Welfare and Development (DSWD) sa pagpapatupad ng batas na ito. Tumutulong din ang DSWD sa mga batang inabuso, ulila, inabandona, mga batang lansangan, at mga batang nasa gitna ng dalawang pangkat na nag-aaway. Sa DSWD pansamantalang inilalagak ang mga batang may ganitong suliranin.

https://www.google.com.ph/search?q=pictures+

of+DSWD+people+helping+street+children&es_ of+DSWD+people+helping+street+children&es

sm=93&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sm=93&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X

&ei=arjqU76aIYje8

May Golden Acres naman para sa matatandang walang kumukupkop na kamag-anak. May Batas Republika Bilang 7432 naman na ipinatutupad para makatanggap ng pribilehiyo sa mga restawran, pagbili ng gamot, pamasahe sa pampublikong sasakyan, at iba pa, ang matatandang mamamayan o mga senior citizen.

PabahaySinisikap ng pamahalaan na mabigyan ng disenteng tirahan

ang mga mamamayan lalo na yaong maliliit ang kita. Malaking tulong para sa mamamayan ang mga murang pabahay na ipinatatayo ng pamahalaan. Sa ating bansa lalo na sa Metro Manila, nagtayo ng mga pabahay ang pamahalaan at dito inilipat ang mga impormal na naninirahan.

314

May mga ahensiyang tumutulong sa proyektong pabahay ng pamahalaan. Nagkakaroon ng murang pabahay ang mga mamamayang maliit lamang ang kinikita o sahod sa tulong ng Government Service Insurance System (GSIS); Social Security System (SSS); Pagtutulungan sa Kinabukasan: Ikaw, Bangko, Industriya, at Gobyerno (PAG-IBIG Fund); at National Housing Authority (NHA).

http://www.google.com.ph/imgres?imgurl=http%3A%2F%2Fwww.nha.gov.ph%2Fprograms%2Fimages

Pagtulong sa mga Biktima ng KalamidadNakararanas ang Pilipinas ng iba-ibang kalamidad tulad ng

bagyo, baha, sunog, lindol, at pagputok ng bulkan.Sa panahon ng mga sakuna, ang pangunahing ahensiyang

nagtataguyod sa kapakanan ng mga mamamayan ay ang National Disaster Risk Reduction and Management Council (NDRRMC). Sa pangunguna ng lokal na pamahalaan (local government units) ay ginagampanan nila ang kani-kanilang mga tungkulin habang nakikipag-ugnayan sa mga ahensiyang tulad ng DSWD, Metro Manila Development Authority (MMDA) at Philippine Atmospheric, Geophysical, and Astronomical Services Administration (PAGASA).

Ang NDRRMC ang nagsisilbing tagapag-ugnay ng iba-ibang ahensiya ng pamahalaan o pribadong institusyon upang mabigyan agad ng tulong ang mga taong naapektuhan ng kalamidad.

315

https://www.google.com.ph/search?q=scenes+during+

typhoon+Yolanda&es_sm=93&tbm=isch&imgil

search?q=larawan+ng+sunog+sa+pilipinas&es_sm=http://bmpm.abs-cbnnews.com

93&tbm=isch&imgil=tPPizXlxvSqTZM%253A%253B

Ang DSWD naman ay agarang nagbibigay ng tulong sa mga biktima ng kalamidad kabilang na ang pagkain, damit, at iba pang pangangailangan o serbisyo.

https://www.google.com.ph/search?q=scenes+https://www.google.com.ph/search?q=picturesduring+typhoon+Yolanda&es_

sm=+of+DSWD+people+helping+street+children&es _sm=93&tbm=isch&tbo=

316

Transportasyon at Komunikasyon

http ://www. google .com.ph/ imgres? imghttp ://www. google .com.ph/ imgres? imgur l

=http%3A%2F%2F1 =http%3A%2F%2Fkickerdaily.com

Pinauunlad din ng pamahalaan ang transportasyon at komunikasyon sa iba-ibang dako ng bansa upang maging mabilis ang pagluluwas ng mga produkto. Nagpapagawa ng mga daan, tulay, underpass, overpass, skyway, daang-bakal, at tunnel na nag-uugnay sa mga lalawigan at hiwa-hiwalay na pulo ng ating bansa. Pinalawak din ang mga kalsada o nautical highway upang mas maging mabilis ang pagbibiyahe at pagluluwas ng mga kalakal.

Pinangangasiwaan ng Kagawaran ng Pagawaing-Bayan at Lansangan (Department of Public Works and Highways, DPWH) ang pagbubukas at paggawa ng mga daan at tulay.

www.lto.philippines.com

Ang Land Transportation Office (LTO) ang namamahala sa pagrerehistro ng mga sasakyan upang mapangalagaan ang buhay at kaligtasan ng mga mamamayan habang naglalakbay.

317

Malinis at Maayos na PagkainMay mga ahensiya rin na sumusubaybay sa

presyo at kalidad ng bilihing pagkain at gamot. Ito ay ang National Food Authority (NFA) at ang Bureau of Foods and Drugs (BFAD). Nagpatayo rin ng mga pamilihang bayan o palengke ang pamahalaan. Dito ipinagbibili ang mga pagkain at iba pang produkto na kailangan ng mga mamamayan. Tinitiyak ng mga inspektor sa mga palengkeng ito na ang mga itinitinda rito ay maayos at malinis, hindi magiging sanhi ng pagkakasakit, at may tamang halaga.

http://www.google.com.ph/imgres?imgurl=http %3A%2F%2Fwww.manilatimes.net%2Fenginex%2Fwp-

Pagtulong sa mga Taong May KapansananAng National Council on Disability

Affairs (NCDA) ang inatasan ng pamahalaan upang bumalangkas ng mga patakaran at makipag-ugnay sa mga gawain ng lahat ng mga ahensiya, publiko o pribado, tungkol sa mga isyu ng kapansanan at alalahanin. Gaya ng nabanggit, ang NCDA ay naatasan upang manguna sa mga programa para sa mga taong may mga kapansanan at maghatid ng mga serbisyo sa mga sektor.

Ang NCDA ay naatasan din upang subaybayan ang pagpapatupad ng ilang mga batas upang matiyak ang proteksiyon sa mga sibil at politikal na mga karapatan ng taong may kapansanan (persons with disabilities, PWDs) sa bisa ng Republic Act http://www.ncda.gov.ph/about/ #

sthash.i1tecWqm.dpuf

318

No. 7277 (Magna Carta for Disabled Persons), Batas Pambansa Blg. 344 (Accessibility Law), Republic Act 6759 (White Cane Act), at ILO Convention No. 159 (Vocational Rehabilitation of Persons with Disabilities).

GAWIN MO

Gawain AMagpangkat-pangkat. Gumawa ng makulay na poster na nagpapakita ng iba-ibang kalagayan ng pagtulong sa mga nasalanta ng kalamidad. Sa ibaba ng poster, isulat ang maikling pahayag tungkol dito.1. bagyo–unangpangkat2. lindol–ikalawangpangkat3. sunog–ikatlongpangkat4. baha–ikaapatnapangkat

Gawain BBalikan at suriin ang mga proyekto at iba pang gawain ng pamahalaan na inilahad sa aralin. Itala ang mga ito at sabihin kung ano ang tungkuling ginagampanan ng pamahalaan ukol dito.

Proyekto o Iba pang Gawain ng Pamahalaan Tungkuling Ginagampanan

319

Gawain CGumupit ng mga artikulo sa magasin o pahayagan ukol sa mga proyekto o programang isinasakatuparan ng pamahalaan. Idikit sa bond paper at gawing clippings. Sumulat ng maikling talata tungkol sa iyong reaksiyon dito.

Gawain DSumulat ng maikling talata tungkol sa iyong damdamin sa sitwasyon.

Isa ang Cavite sa mga nasalanta ng bagyong Glenda noong Hulyo 16, 2014. Maraming puno ang nabuwal at may mga kabahayang natangay ang bubong. Nasuspinde ang pasok sa mga opisina at ang klase sa mga eskuwelahan. Kinabukasan, nakita mong umiiyak ang iyong kaklase habang nagkukuwento ng mga pangyayari sa kaniyang pamilya noong kasagsagan ng bagyo. Bilang kamag-aaral, ano ang maaari mong gawin upang makatulong sa kaniya?

• Ang iba-ibangproyektoatprogramangpamahalaanay itinaguyod para sa kaunlaran at pangangailangan ng bawat mamamayan.

TANDAAN MO

320

NATUTUHAN KO

Sagutin:1. Ano-anong ahensiya ng pamahalaan ang tumutulong sa

sumusunod?a. pagkakaroon ng disenteng tirahan ng mga Pilipinob. pagbibigay ng tulong para sa mga biktima ng kalamidadc. pabahayd. transportasyon at komunikasyone. malinis at maayos na pagkainf. paglilingkod sa mga bata at matatandag. paglilingkod sa mga taong may kapansanan

2. Ano ang tinutukoy ng Batas Republika Bilang 7610?3. Ano ang tinutukoy ng Batas Republika Bilang 7432?4. Ano ang paglilingkod na ginagampanan ng mga inspektor

sa palengke? 5. Magtala ng iba pang proyekto o paglilingkod na ginagawa

ng pamahalaan sa inyong lugar na hindi nabanggit.

321

ArAlin 15 Pagtutulungan ng Pamahalaang

Lokal at Iba pang Tagapaglingkod ng Pamayanan

PANIMULA

Alam mo ba kung paano naipatutupad nang maayos ang mga programa o proyekto sa inyong lugar? Ano sa palagay mo ang mangyayari kung ang inyong alkalde ay hindi makikipagtu-lungan sa inyong gobernador? Alam mo ba na magkaiba man ang antas ng kanilang kapangyarihan, lugar na kinalalagyan ng kanilang mga tanggapan, at iba-iba ang uri o paraan ng kanilang pamamahala ay maaari naman silang magtulungan para sa ikabubuti ng lahat? Paano kaya nila magagawa iyon?

Sa araling ito, inaasahang:1. Masusuri mo ang iba’t ibang paraan ng pagtutulungan ng

pamahalaang pambayan, pamahalaang panlalawigan at iba pang tagapaglikod ng bayan

2. Masusuri mo ang paraan ng pagtutulungan ng dalawang magkaibang antas ng pamahalaan

3. Makapagbibigay ka ng mga halimbawa o sitwasyong nagpa-pakita ng pagtutulungan ng pamahalaang panlalawigan at pamahalaang pambayan

4. Mapahahalagahan mo ang mga pagtutulungang ito sa pamamagitan ng pagpapakita ng mabuting saloobin

ALAMIN MO

Sa loob ng mahabang panahon ng pamahalaang kolonyal, ang kapangyarihan ng pamahalaan ay hawak lamang ng sentral o pambansang pamahalaan. Dahil dito, may mga paglilingkod na hindi agarang naibibigay sa mga mamamayan lalo na iyong mga nakatira sa malalayong lugar ng bansa. Nagbunga ito ng mabagal na pag-unlad sa mga bahagi ng bansa na malayo sa

322

kinalalagyan ng pambansang pamahalaan kaya nagkaroon ng delegasyon ng kapangyarihan sa maliliit na yunit ng pamahalaan na kung tawagin ay pamahalaang lokal.

Sa pagkakatatag ng mga pamahalaang ito, nabuo ang pamahalaang panlalawigan at pamahalaang pambayan. Dahil dito napadadali ang pagsasakatuparan ng iba pang uri ng ugnayan bukod sa ugnayang politikal. Ilan sa mga ito ang ugnayang pang-edukasyon, panlipunan, at pangkabuhayan.

Tungkulin ng pamahalaang panlalawigan na kumilos para sa kaunlaran at pamamahala ng mga yunit na kaniyang nasasakupan. Tinatawag na Sangguniang Panlalawigan ang sangay ehekutibo nito. Gobernador ang namamahala sa kanila. Sa mga bayan at lungsod naman ay tinatawag itong Sanggu-niang Pambayan at Sangguniang Panlungsod. Katuwang sila ng alkalde sa pagpapatupad ng mga programa.

Nag-uugnayan ang mga alkalde ng bayan sa loob ng isang lalawigan sa pamumuno ng kanilang gobernador. Tinitiyak ng gobernador na bawat bayang kaniyang nasasakupan ay nakakatanggap ng pantay na serbisyo.

Bigyang-pansin natin ang isang halimbawang pagtu-tulungan ng pamahalaang panglalawigan at pamahalaang bayan sa Oriental Mindoro na lumabas sa isang lathalain.

“Balita: Pagpapaunlad ngmga barangay patuloynaitinataguyodsaOrientalMindoro”

Calapan City (6 August)—Napakahalaga ng papel na ginagampanan ng mga barangay sa pag-unlad ng lalawigan kung kaya’t pinag-iibayo ng pamunuan ni Gobernador Arnan ang pagsusulong ng kagalingan ng mga mamamayan sa iba-ibang barangay sa lalawigan.

Noong Hulyo 22, naging panauhing pandangal si Gobernador Arnan sa barangay assembly ng Brgy. Balete sa bayan ng Gloria.

Naging tampok na gawain sa pagpupulong ang pagkakaloob ng gobernador ng Php500,000 counterpart fund para sa elektripikasyon

323

ng Sitio Corehousing sa barangay. Ang pagpapailaw sa nabanggit na sitio ay napakalaking tulong ayon kay Mayor Romeo Alvarez ng Gloria.

Ayon sa gobernador, ito ay naipaabot sa kaniyang kaalaman noong nakaraang taon, kaya siya bumisita sa barangay ay bilang pagtupad sa kaniyang pangako. Ayon sa kaniya, mapabibilis ang pagpapatupad ng magagandang proyekto at programa sa mga barangay kung matibay ang pagkakaisa at pagtutulungan ng Pamahalaang Panlalawigan, Pamahalaang Bayan at ng Pamahalaang Barangay. Kongkretong halimbawa ang nabanggit na programa kung saan nagkaloob din ng Php400,000 si Mayor Alvarez samantalang Php100,000 naman ang kay Kapitan Mosquera para mabuo ang halos Php1M gugugulin sa proyekto, ayon pa sa gobernador.

Tinanggap din ni Kapitan Mosquera mula sa gobernador ang Philhealth ID cards ng mga pamilyang benepisyaryo sa kanilang barangay.

Buong suporta at pagkilala sa mahusay na pagtutulungan ng Sangguniang Barangay at ng mamamayan ang pahatid ng kanilang Vice Mayor at Board Members.

Samantala, pinuntahan din ng gobernador ang ilang barangay sa bayan ng Naujan upang personal na maghatid ng programa ng Pamahalaang Panlalawigan at alamin ang kalagayan ng mga mamamayan dito. Nagkaloob siya ng ID cards para sa kanilang 238 pamilyang benepisyaryo ng libreng health insurance at dalawang yunit ng computer para sa Sangguniang Barangay.

Tinugon din ng gobernador ang kahilingan ng paaralang elementarya na magkaroon ng dagdag na guro sa ilalim ng programang PPSKA, mga sports equipment at computer set. Ipinangako rin niya na dudugtungan ang naipatapos nang road concreting project sa barangay.

Pasasalamat ang paabot ng mga kapitan na kahit malawak ang responsibilidad ng kanilang gobernador ay hindi kailanman tumanggi sa mga kahilingan ng kanilang barangay.

(PIA) news.pia.gov.ph/index.php?article=741400467474

324

Sagutin:1. Ano ang Sangguniang Panlalawigan? Sino-sino ang bumu-

buo rito?2. Ano ang Sangguniang Pambayan? Sino-sino ang bumubuo

rito?3. Ano ang pagkakaiba sa antas ng kapangyarihan ng dalawang

pamahalaan? Ipaliwanag.4. Ano ang isang bahagi ng lathalain na pinakagusto mo sa

mga ginawa ng Gobernador? Bakit?5. Maliban sa mga nabanggit, ano pa ang mga paraan ng

pagtutulungan ng mga pamahalaang lokal at iba pang tagapaglingkod ng pamayanan?

GAWIN MO

Gawain APunan ang hinihinging detalye sa tsart.

Sangguniang Paraan ng

pagtutulungan sa bayan

Sanggguniang Panlalawigan Pambayan

_______________ _______________ _______________ ______________________________ _______________ _______________ ______________________________ _______________ _______________ _______________

325

Gawain BMagtanong kung paano nagtutulungan ang Sangguniang Bayan at Sangguniang Barangay sa inyong lugar. Banggitin kung may mga proyekto o programang ipinatupad dahil sa kanilang mabuting ugnayan. Alamin kung kailan ito ginawa o ipinatupad. Nakabuti ba ito para sa lahat? Maghanda para sa pag-uulat sa klase.

Gawain CBasahin ang sitwasyon at ibigay ang iyong opinyon tungkol dito.

Maraming lugar ang nasalanta ng bagyo. May mga bayan na halos mawalan ang buong barangay ng bahay dahil sa lakas ng hangin na dala ng bagyo.

Sa paglilibot ng gobernador ay nakita niya ang mga pangyayari ngunit, nang magpahatid ng tulong pinansiyal at relief goods ay mayroong mga hindi nabigyan lalo na ang mga nasa malalayong lugar. Ito ay dahil kulang sa pakikipag-ugnayan ang mga kinauukulan upang agarang maihatid ang mga produkto sa mamamayan.

Sa palagay mo, maiiwasan ba ang ganitong pangyayari? Ano sana ang dapat ginawa ng magkabilang panig? Paano ito maiiwasan? Ano ang mga dapat isaalang-alang?

• Ang pamahalaang lokal ay binuo upang direktangmagpatupad ng mga batas, programa, at serbisyo sa mga mamamayan.

• Higitnamapabibilisangpagtugonsapangangailangankung magtutulungan ang mga pamahalaang lokal.

TANDAAN MO

326

NATUTUHAN KO

Sagutin ang sumusunod:1. Bakit binuo at paano nabuo ang pamahalaang lokal?2. Sang-ayon ka ba sa pagbuo ng pamahalaang lokal? Bakit?3. Magbigay ng isang halimbawa ng pagtutulungan ng inyong

pamahalaang panlalawigan at pamahalaang pambayan o pambarangay.

406

Talahuluganan

A

ahensiya – sangay ng pribado at pampublikong tanggapan/opisina.

altitud – kataasan ng isang lugar.

arkipelago – tumutukoy sa pangkat ng mga pulo, tinatawag din itong kapuluan.

B

batid – alam.

bukal – anyong tubig na nagmumula sa ilalim ng lupa.

bulkan – mataas na bahaging lupa na may bunganga sa tuktok.

bundok – mataas na bahagi ng anyong lupa; pinakamataas na anyong lupa.

burol – mataas na lupa na mas mababa sa bundok; pabilog ang itaas nito.

C

climate change – hindi pangkaraniwang pangyayari sa kalikasan na maaaring makapagpabago sa komposisyon ng atmospera.

curfew – uri ng ordinansa na naglilimita ng oras ng pamamalagi sa labas ng lansangan.

D

dagat – bahagi ng karagatan.

dayuhan – banyaga/mga bagong dating sa lugar o bayan; tawag sa mga tao na hindi Pilipino o may ibang nasyonalidad.

delegasyon – pangkat ng mga delegado upang katawanin ang isang pangkat (na pampulitika o panlipunan) sa isang kalipunan o pagtitipon.

407

demographic map – mapang pampopulasyon.

Department of Environment and Natural Resources – isang ahensiya o departamento ng pamahalaan na nangangasiwa at nag-aalaga sa kapakanan ng kalikasan at mga likas yaman ng bansa.

di-materyal na kultura – ang mga kaugalian, tradisyon, panitikan, musika, sayaw, paniniwala at relihiyon, pamahalaan at hanapbuhay ay sumasaklaw sa di-materyal na kultura. Ang mga itoaynagpasalin-salinsaiba’tibangpanahon.

diskriminasyon – pagtatangi, di parehong pakikitungo.

dual citizenship – ang mga dating mamamayang Pilipino na naging mamamayan ng ibang bansa sa pamamagitan ng naturalisasyon ay muling naging mamamayang Pilipino.

E

ehekutibo – tagapagpaganap, tagapangasiwa.

eksplorasyon – pagsisiyasat sa mga pook o lugar na hindi pa alam, pagsasaliksik, pagtuklas.

epekto – naging bunga at sanhi ng mga pangyayari.

estero – bahagi ng bunganga ng ilog na tagpuan ng agos at dagat, kanal.

expatriation – Itinakwil ang kaniyang pagkamamamayan at nag-angkin ng pagkamamamayan ng ibang bansa.

G

global warming – lubhang pag-init ng atmospera dulot ng mga makabagong makinarya na ginagamit sa mga pabrika na nagbubuga ng mga usok na nagiging dahilan ng pagkasira ng ozone layer.

golpo – bahagi ng karagatan na karaniwang nasa bukana ng dagat.

408

H

hanging amihan – malamig na hanging buhat sa hilagang-silangan.

hanging habagat – hanging mainit buhat sa timog-kanluran.

hanging monsoon – paiba-ibang direksiyon ng ihip ng hangin batay sa kung saang lokasyon mas mainit o malamig.

hazard map – mapang nagpapakita ng mga lugar na may panganib sa kalamidad tulad ng lindol, bagyo, baha, tsunami, pagguho ng lupa.

I

illegal logging – bawal at walang habas na pagputol ng mga puno

ilog – mahaba at paliko-likong anyong tubig na tumutuloy sa dagat.

impluwensiya – pagtulad o paggaya sa mga bagay o gawi ng mga dayuhan.

industriyalisasyon – pagbabago at pag-unlad ng lugar at kapaligiran.

informal settler – sinumang naninirahan sa isang bahay o pook nang walang pahintulot o hindi niya dapat tirhan.

irigasyon – pagpapalabas ng tubig sa mga lupaing taniman sa pamamagitan ng mga ginawang kanal o patubig.

J

Jus sanguinis – pagkamamamayan na naaayon sa dugo o pagkamamamayan ng kaniyang mga magulang o isa man sa kanila.

Jus soli – pagkamamamayan na naaayon sa lugar ng kaniyang kapanganakan anuman ang pagkamamamayan ng kaniyang mga magulang.

409

K

kakayahan – taglay na abilidad o kagalingan sa pamumuno.

kalakal – bagay na ibinibenta, ipinapalit, at iniluluwas sa loob at labas ng bansa.

kalamidad – kapahamakan.

kapaligiran – kabuuan ng mga kondisyon na pumapaligid at nakaiimpluwensiya sa isang organismo (Agno).

kapatagan – malawak at patag na lupang sakahan; malawak na lupain na patag at mababa.

kapayapaan – pagpapanatili ng katahimikan at kaayusan ng bansa.

karagatan – pinakamalalim, pinakamalawak, at pinakamalaki sa lahat ng anyong tubig.

karapatan – anumang bagay o mga paglilingkod na tinatamasa dapat tamasahin ng isang tao na naaayon sa batas; mga kapakinabangan o pribilehiyo na tinatamasa ng bawat kasapi.

karapatan ng nasasakdal – Ito ang mga karapatang nangangalaga sa nasasakdal sa anumang kasalanan upang mabigyan ang mga ito ng makatarungang paglilitis.

karapatang politikal – Ito ay mga karapatang nauukol sa ugnayan ng mamamayan sa pamahalaan.

karapatang panlipunan at pangkabuhayan – Ito ay mga karapatang nakatutulong sa pangangalaga ng kapakanan at kabuhayan ng mga mamamayan.

karapatang sibil – mga karapatang nauukol sa pagtamasa ng mga mamamayan ng kapayapaan at kaligayahan sa buhay.

kipot – makipot na anyong tubig na nagdurugtong sa dalawang malaking anyong tubig.

komentaryo – paglalahad ng kuro-kuro, puna, o opinyon.

kooperatiba – samahang pangkalakal na itinatag ng lima o higit pang kasapi na ginagamitan ng puhunan ng bawat kasapi at nagbabalik ng tubo sa puhunan o pinamili.

410

kultura – paraan ng pamumuhay ng isang pangkat ng mga tao sa isang lugar; nagbibigay ng pagkakakilanlan ng isang mamamayan.

L

lambak – patag na lupa sa pagitan ng mga bundok.

lawa – anyong tubig na halos napapaligiran ng lupa.

libelo – paninirang-puri.

likas kayang pag-unlad – pagtungo sa pangangailangan at aspirasyon ng mga tao nang hindi kinukompormiso ang abilidad ng susunod na henerasyon na makamit ang kanilang pangangailangan.

likas na karapatan – karapatang ipinagkaloob ng Diyos sa tao upang makapamuhay nang matiwasay at maligaya.

likas na yaman – mga pananim, hayop, halaman, at iba pang pinagkukunang yaman na makikita sa mga anyong-lupa at anyong-tubig.

lipunan–binubuongiba’tibangkasapi.

liriko – pagpapahayag ng damdamin at emosyon.

lisensiya – kapahintulutan o laya sa paggawa ng anuman na nakukuha sa mga awtoridad upang maisagawa ang isang negosyo, propesyon, o iba pang gawain.

look – bahagi ng dagat na nakapasok sa baybayin nito.

M

magsasaka – isang taong nagsasaka sa bukid o bahagi ng anyong lupa.

makabuluhan – may saysay.

mangingisda – isang taong nangingisda sa mga bahagi ng anyong tubig.

411

mapagkawanggawa – matulungin sa kapuwa/walang pinipiling tutulungan.

maritime – insular; tumutukoy sa mga katubigang nakapaligid sa isang bansa.

masusi – matagal na pinag-iisipan ang mga plano o mga gagawin.

materyal na kultura – kinabibilangan ng mga bagay na pisikal o nakikita tulad ng pagkain, kauotan, tirahan, alahas, gusali, at mga kasangkapan.

medical mission – pangkat ng mga doktor, nars at iba pang volunteer na sama-samang naglunsad ng tulong medikal lalo sa mahihirap na mamamayan.

minimithi – pinapangarap na maabot at mapagtagumpayan.

modernisasyon – pagkamakabago.

mouse deer – pilandok.

mungkahi – isang pag-aanyaya sa taong gusto mong magkaroon ng isang mabuti at tamang gawain.

N

nasasakdal – inirereklamo.

natatangi – naiiba, nabubukod, o pambihira.

naturalisadong mamamayan – mga dayuhan na naging mamamayang Pilipino dahil sa proseso ng naturalisasyon.

naturalisasyon – ay isang legal na paraan kung saan ang isang dayuhan na nais maging mamamayan ng isang bansa ay sasailalim sa isang proseso sa korte o hukuman.

negosyante – nagbebenta ng iba-ibang produkto o serbisyo.

412

P

Pacific Ring of Fire – lugar o bahagi ng Karagatang Pasipiko kung saan nakalatag ang mga aktibong bulkan; kilala rin sa tawag na Circum-Pacific Belt.

pag-aangkat – pagbili ng produkto mula sa ibang bansa.

Philippine Atmospheric, Geophysical, Astronomical and Scientific Administration (PAGASA) – ahensiya ng pamahalaan na nangangasiwa sa mga paparating na bagyo at iba pang kondisyon o kalagayan ng panahon.

pagbaha at pagguho ng lupa – epekto ng pagpuputol ng mga malalaking punongkahoy lalo sa kabundukan.

pagkakaingin – paglilinis o paghahawan ng bahagi ng gubat o bundok sa pamamagitan ng pagsunog.

pagkakakilanlan – isang proseso ng pagyari at pagbibigay-kahulugan na nagmumula sa kagustuhang mapaiba.

pagkamamamayan – pagiging kasapi o miyembro ng isang bansa ayon sa itinatakda ng batas.

pagpupuslit – lihim na pagpapasok o paglabas ng mga produkto sa bansa.

pagsulong – pag-unlad.

pamanang pook – mga antigong estruktura at kagamitan.

pananagutan – dapat gawin ng isang sektor o tao para sa kaniyang sarili at para sa kaniyang bayan.

pandaka pygmaea – tabios; isa sa pinakamaliit na isda sa buong mundo.

pangkat etniko – grupo ng mga tao na may iisa at sariling kultura na tatak ng kanilang pagkakakilanlan.

payapa – tahimik.

Philippine eagle – agila na kulay tsokolate at abo; matatagpuan sa Pilipinas.

413

PHIVOLCS – ahensya ng pamahalaan na namamahala sa mga pagkilos ng mga bulkan sa bansa.

pigeon luzon heart – kalapating may kulay pulang hugis puso sa may dibdib nito.

polusyon – pagdumi ng hangin, tubig, o kapaligiran dahil sa maling paggamit o pag-aabuso ng mga likas na yaman.

populasyon – tumutukoy sa bilang ng mga taong naninirahan sa isang tiyak na lugar.

produkto – bagay na ipinoprodyus o nililikha ng kalikasan, industriya o sining (Agno).

R

recycle – muling paggamit ng mga luma o patapong bagay upang mapakinabangan pa.

reduce – pagbabawas ng mga basura sa paligid.

rehabilitasyon – pagbabagong-tatag, pagbabagong-buhay.

responsibilidad – tungkuling nakaatang sa isang tao o pangkat.

reuse – muling paggamit o pagkumpuni sa mga patapong bagay na maaari pang pakinabangan.

S

sagisag – nagbibigay ng kahulugan sa mga natatanging mga pananda; simbolo.

Saluag Island – pinakadulong pulo sa gawing timog ng bansa.

sanitasyon – kalinisan, kalusugan.

sariling produkto – mga bagay o kalakal na gawa sa sariling bansa.

seguridad – proteksiyon.

simbolo – panandang nakikita sa pamamagitan ng paglalarawan.

414

storm surge – hindi pangkaraniwang pagtaas ng tubig sa dagat o karagatan dulot ng malakas na hanging dala ng bagyo.

T

talampas – patag na lupa sa ibabaw o itaas ng bundok.

talon – tubig na umaagos mula sa mataas na lugar.

tarsier – mamag; matatagpuan sa Bohol.

teknikal – may kinalaman sa tama o tiyak na bahagi ng anumang sining o siyensiya.

temperatura – nararanasang init o lamig sa isang lugar.

tradisyon – kaugalian na naipapasa sa salit-saling lahi.

tsanel – anyong tubig na nagdurugtong sa dalawang malaking katawan ng tubig.

tsunami – di pangkaraniwang pagtaas ng tubig sa dagat sa normal nitong lebel bunga ng paglindol.

tungkulin – mga gawain o mga bagay na dapat isagawa ng isang tao o mamamayan.

Y

Y’ami Island – pinakadulong pulo sa gawing hilaga ng bansa.

4Araling Panlipunan

Kagamitan ng Mag-aaral

Ang aklat sa pagtuturong ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan, kolehiyo, at/o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at mungkahi sa Kagawaran ng Edukasyon sa action@deped.gov.ph.

Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.

Kagawaran ng Edukasyon Republika ng Pilipinas

ii

Araling Panlipunan – Ikaapat na BaitangKagamitan ng Mag-aaral Unang Edisyon 2015ISBN: ___________

Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon.

Ang mga akda/materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay sa isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas Copyright Licensing Society (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kumakatawan sa paghiling ng pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng tagapaglathala (publisher) at mga may-akda ang karapatang-aring iyon.

Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon

Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSCPangalawang Kalihim: Dina S. Ocampo, PhDDirektor IV: Marilyn D. Dimaano, EdDDirektor III: Marilette R. Almayda, Phd

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral

Konsultant: Florisa B. Simeon

Tagasuri at Editor: Aurea Jean A. Abad

Mga Manunulat: Ma. Corazon V. Adriano, Marian A. Caampued, Charity A. Capunitan, Walter F. Galarosa, Noel P. Miranda, Emily R. Quintos

Belen P. Dado, Ruth A. Gozun, Rodante S. Magsino, Maria Lucia L. Manalo, Jose B. Nabaza, Evelyn P. Naval

Illustrator: Peter D. Peraren

Layout Artist/Designer: Florian F. Cauntay, Belinda A. Baluca

Punong Tagapangasiwa: Anna Lourdes Abad-Falcon

Inilimbag sa Pilipinas ng ____________Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS)Office Address: 5th Floor, Mabini Bldg., DepEd Complex, Meralco Avenue Pasig City, Philippines 1600 Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072E-mail Address: imcsetd@yahoo.com

iii

Paunang Salita

Sa pag-iral ng programang K–12, maraming mahahalagang pagbabago sa nilalaman at pamantayan sa pagkatuto sa Baitang 4. Pangunahin dito ang masusing pag-aaral tungkol sa bansang Pilipinas, na siyang pangkalahatang pokus ng baitang na ito.

Ang aklat na ito ay nahahati sa apat na yunit. Bawat yunit ay binubuo sa di kukulangin sa sampung aralin. Kabilang sa unang yunit ang tungkol sa sariling bansa na kinapapalooban ng mga aralin hinggil sa kinalalagyan ng Pilipinas, mga uri ng hayop at halamang naririto, at maging ang populasyon ng Pilipinas.

Nasa ikalawang yunit naman ang mga aralin na tumatalakay sa lipunan, kultura at ekonomiya ng bansa. Kalakip sa mga aralin dito ang mga produkto at hanapbuhay sa bansa, pangangasiwa sa mga likas na yaman ng bansa, pagsulong at pagpapaunlad ng kultura ng bansa, at likas kayang pag-unlad.

Nasa ikatlong yunit ang kaparaanan ng pamamahala sa bansa na magbibigay-alam sa mag-aaral hinggil sa pamahalaan ng Pilipinas, mga namumuno rito, at mga programang ipinatutupad para sa ikagagaling ng mga mamamayan.

Sa huling yunit ay ang pagtalakay sa pag-unlad ng bansa na kinapapalooban ng mga karapatan at tungkulin ng bawat isa at mga gawaing pansibiko na bahagi ng pakikipagtulungan ng mamamayan sa pamahalaan at kapuwa mamamayan.

Maliban sa talakayan, ang bawat aralin ay may mga gawain na higit na magpapaunlad sa kaalaman ng mga mag-aaral at upang gawing kasiya-siya ang pagtalakay sa aralin. May mga pagsusulit din sa katapusan ng bawat aralin upang mapagtibay ang natutunan ng mga mag-aaral.

Inaasahang sa pamamagitan ng aklat na ito ay malinang sa mga mag-aaral ang pagmamahal at pagmamalasakit di lamang sa lipunang Pilipino kundi gayundin sa kapuwa mamamayan nito.

Mga May-akda

iv

Pasasalamat

Lubos na pasasalamat ang ipinararating sa lahat ng nag-ambag ng kanilang panahon at talento upang masulat at mabuo ang aklat na ito sa Araling Panlipunan para sa ikaapat na baitang.

Gayundin ang pasasalamat sa mga nag-review at nag-edit sa nilalaman ng aklat at nag-ayos sa kabuuang materyal upang mabuo ang aklat.

Sa mga konsultant, editor, layout artist, illustrator, ang aming pagpupugay sa inyong taos-pusong paggawa.

viii

8 Mga Programang Pangkalusugan ............ 273 9 Mga Pamamaraan ng Pagpapaunlad ng Edukasyon sa Bansa ............................ 279 10 Mga Programang Pangkapayapaan ......... 284 11 Paraan ng Pagtataguyod sa Ekonomiya ng Bansa ............................ 292 12 Mga Programang Pang-impraestruktura ng Pamahalaan .......................................... 298 13 Tungkulin ng Pamahalan sa Pagtataguyod ng Karapatan ng Bawat Mamamayan ............................. 304 14 Iba pang Gawain ng Pamahalaan para sa Kabutihan ng Lahat ..................... 312 15 Pagtutulungan ng Pamahalaang Lokal at Iba pang Tagapaglingkod ng Pamayanan ........................................... 321

YUNIT IV AKo SA PAG-UNLAd NG AKING BANSA ...................... 327

Aralin 1 Ang Pagkamamamayang Pilipino............. 328 2 Mga Karapatan ng Mamamayang Pilipino ....................................................... 337 3 Mga Tungkulin ng Mamamayang Pilipino ....................................................... 346 4 Mga Tungkuling Kaakibat ng mga Karapatan ng Mamamayang Pilipino ...... 354 5 Kahulugan at Kahalagahan ng Gawaing Pansibiko ............................... 362

ix

6 Mga Gawain at Epekto ng Gawaing Pansibiko .................................................... 368 7 Pagpapahalaga ng Mamamayan sa Pagtataguyod ng Pambansang Kaunlaran .................................................. 373 8 Pagpapaunlad ng Sarili, Pagpapaunlad ng Bayan .................................................... 378 9 Mga Katangian ng Produktibong Mamamayan .............................................. 382 10 Pagpapahalaga sa mga Kontribusyon ng mga Pilipino sa Daigdig ...................... 390 11 Pakikilahok sa mga Programa at Proyekto na Nagtataguyod ng mga Karapatan ..................................... 398

Talahuluganan .............................................................. 406

327

Yunit IVAko sa Pag-unlad ng Aking Bansa

328

ArAlin 1 Ang Pagkamamamayang Pilipino

PANIMULA

Sa huling aralin, natutunan mo ang bahaging ginagampanan ng pamahalaan upang pangalagaan ang katiwasayan at itaguyod ang mga pangangailangan at karapatan ng mga mamamayan. Sa yunit na ito, pag-aaralan mo ang isa sa pinakamahalagang yaman ng ating bansa – IKAW, bilang isang mamamayang Pilipino.

Tingnan ang larawan sa ibaba. Sila ay naninirahan sa ating bansa ngunit sila bang lahat ay mamamayang Pilipino? Paano mo masasabi na ang isang tao ay mamamayang Pilipino? Ano ang mga batayan ng pagka-Pilipino? Ikaw, natitiyak mo bang ikaw ay mamamayang Pilipino?

Sa araling ito, inaasahang:1. Matutukoy mo ang mga batayan ng pagkamamamayang

Pilipino2. Masasabi mo kung sino ang mga mamamayan ng bansa

329

ALAMIN MO

Tinatanong ka ng iyong kamag-aaral, ano ang iyong isasagot?

Lora, mamamayang Pilipino ka ba?

Paano mo nasabing ikaw ay mamamayang Pilipino?

Ang pagkamamamayan ay nangangahulugan ng pagiging kasapi o miyembro ng isang bansa ayon sa itinatakda ng batas. Hindi lahat ng naninirahan sa isang bansa ay mamamayan nito dahil may mga dayuhang nakatira dito na maaaring hindi kasapi nito. Halimbawa, ang mga dayuhang naninirahan lamang dito sa ating bansa upang mag-aral, mamasyal, o makipagkalakal, ay hindi maituturing na Pilipino dahil sila ay mamamayan ng ibang bansa. Sino ang mamamayang Pilipino?

Ang Mamamayang PilipinoAyon sa Artikulo IV, Seksiyon 1 ng Saligang Batas ng 1987,

maituturing na mamamayang Pilipino ang sumusunod:1. Mamamayan ng Pilipinas nang pinagtibay ang Saligang

Batas ng 1987 noong Pebrero 2, 19872. Ang ama o ina ay mamamayang Pilipino3. Mga mamamayang isinilang bago sumapit ang Enero 17,

1973 sa mga inang Pilipino na pinili ang pagkamamamayang Pilipino pagsapit ng 21 taong gulang

4. Mga dayuhang nagpasiyang maging mamamayang Pilipino ayon sa batas ng naturalisasyon

330

Ayon din sa Seksiyon 4 ng Saligang Batas ng 1987, ang isang mamamayan ng Pilipinas na nakapag-asawa ng isang dayuhan ay mananatiling isang Pilipino maliban na lamang kung pinili niyang sundin ang pagkamamamayan ng kaniyang napangasawa.

Batay naman sa Republic Act 9225 na nilagdaan ng Pangulong Gloria Macapagal Arroyo noong Setyembre 17, 2003, ang mga dating mamamayang Pilipino na naging mama-mayan ng ibang bansa sa pamamagitan ng naturalisasyon ay maaaring muling maging mamamayang Pilipino. Siya ay magkakaroon ng dalawang pagkamamamayan (dual citizenship). Kailangan lamang na aplayan niya ito at patunayan sa pamamagitan ng kaniyang sertipiko ng kapanganakan mula sa National Statistics Office (NSO) na ang kaniyang mga magulang o isa man sa kanila ay mamamayang Pilipino saan man siya ipinanganak.

Uri ng Mamamayang PilipinoMay dalawang uri ng mamamayang Pilipino. Ito ay ang likas

o katutubo at naturalisado. Likas o Katutubong Mamamayan. Ang likas na mamamayan ay anak ng isang Pilipino. Maaaring isa lamang sa kaniyang mga magulang o pareho ang Pilipino.Naturalisadong Mamamayan. Ang naturalisadong Pilipino ay mga dating dayuhan na naging mamamayang Pilipino dahil sa proseso ng naturalisasyon.

Ayon sa Commonwealth Act No. 475, ang isang dayuhan ay maaaring maging mamamayang Pilipino sa pamamagitan ng naturalisasyon.

Ang naturalisasyon ay isang legal na paraan kung saan ang isang dayuhan na nais maging mamamayan ng isang bansa ay sasailalim sa isang proseso sa korte o hukuman. Kapag nabigyan na ng pagkamamamayang Pilipino ang isang dayuhan, kailangan niyang sumunod sa mga batas at kultura ng bansa. Matatamasa rin niya ang mga karapatan ng isang mamamayang Pilipino maliban sa mahalal sa matataas na posisyon sa pamahalaan ng bansa.

331

Ang pagbibigay ng pagkamamamayan ay isang pribilehiyong ipinagkakaloob ng ating bansa sa isang dayuhan kaya masusi itong pinag-aaralan ng korte bago igawad.

Mga Katangian ng Isang Dayuhan na nais Maging Naturalisadong Pilipino• Siyaaydalawampu’tisangtaonggulangna.• Siyaaynaninirahan saPilipinasnang tuloy-tuloy sa loob

ng sampung taon. Ito ay maaaring maging limang taon na lamang kung:a. Ipinanganak siya sa Pilipinas;b. Nakapag-asawa siya ng isang Pilipino;c. Nakapagturo siya ng dalawang taon sa pribado o

pampublikong paaralan; atd. Mayroon siyang bagong industriya o nakagawa ng isang

bagong imbensyon sa Pilipinas.• Siyaaymaymabutingpagkatao.• NaniniwalasiyasaSaligangBatasngPilipinas.• May matatag siyang hanapbuhay at may ari-arian sa

Pilipinas.• NakapagsasalitaatnakasusulatsiyangwikangPilipino.• TinatanggapniyaangkulturangPilipino.• Pinag-aaralniyaangmgaanaksamgapaaralangnagtuturo

ng kultura at kasaysayan ng Pilipinas.

Kapag nagawaran na ng pagkamamamayan ang isang dayuhan, kailangan na niyang itakwil ang kaniyang dating pagkamamamayan at manumpa ng katapatan sa ating bansa.

Mga Prinsipyo ng Pagkamamamayang Pilipino ayon sa Kapanganakan

May dalawang prinsipyo ng pagkamamamayang Pilipino ayon sa kapanganakan. Ito ang Jus sanguinis at Jus soli.

Jus sanguinis ang pagkamamamayan kung naaayon sa dugo o pagkamamamayan ng mga magulang o isa man sa kanila.

332

Sinusunod ng mga anak ang pagkamamamayan ng kanilang mga magulang saan mang bansa sila ipinanganak. Ito ang prinsipyong sinusunod ng Pilipinas.

Ang pagkamamamayang Jus soli naman ay naaayon sa lugar ng kaniyang kapanganakan anuman ang pagkamama-mayan ng kaniyang mga magulang. Ang ibig sabihin, kung ang isang tao ay ipinanganak sa isang bansa na sumusunod sa prinsipyong ito, siya ay ituturing na mamamayan ng bansang iyon anuman ang pagkamamamayan ng kaniyang mga magulang.

Pagkawala ng Pagkamamamayang PilipinoAng pagkamamamayang Pilipino ay maaaring mawala,

kusang-loob man ito o sapilitan. Ayon sa ating batas, maaaring mawala ang pagkamamamayan sa pamamagitan ng mga ito:1. Naging naturalisadong mamamayan siya ng ibang bansa.2. Naglingkod siya sa sandatahang lakas ng ibang bansa.3. Sumumpa siya ng katapatan sa Saligang Batas ng ibang

bansa pagsapit niya ng 21 taong gulang.4. Nagpawalang-bisa siya ng naturalisadong pagkama-

mamayang Pilipino

333

5. Napatunayan siyang tumakas sa hukbong sandatahan ng ating bansa at kumampi sa kaaway sa panahon ng digmaan

6. Itinakwil niya ang kaniyang pagkamamamayan at nag-angkin ng pagkamamamayan ng ibang bansa (expatriation)

Muling Pagkakamit ng Pagkamamamayang Pilipino

Ang isang Pilipino na nagdesisyong maging naturalisadong mamamayan ng ibang bansa ay maaaring maging Pilipino muli sa pamamagitan ng sumusunod na mga paraan:1. Muling naturalisasyon2. Aksiyon ng Kongreso3. Pagbabalik sa Pilipinas at muling pagsumpa ng katapatan

sa Republika ng Pilipinas4. Pagpapatawad sa hatol ng hukuman sa isang tumakas na

miyembro ng Sandatahang Lakas

Mga Dayuhang Hindi Maaaring Maging Mamamayang Pilipino

Hindi lahat ng mga dayuhan na nais maging naturalisadong Pilipino ay maaaring bigyan ng pagkamamamayan. Narito ang mga dahilan:1. Gumamit ng dahas upang magtagumpay ang kanilang

kagustuhan2. Sumasalungat o nagrerebelde sa nakatatag na pamahalaan3. Nahatulan sa kasalanang may kaugnayan sa moralidad

gaya ng pagsusugal at prostitusyon 4. Hindi naniniwala sa kaugalian, tradisyon, at simulain ng

mga Pilipino5. Pagiging mamamayan ng isang bansang hindi nagkakaloob

ng karapatang maging naturalisadong mamamayan ng Pili-pinas

334

GAWIN MO

Gawain AIsulat sa notbuk ang kung ang pahayag ay tumutugon sa pagkamamamayang Pilipino ayon sa batas at kung hindi.1. Isa man sa iyong mga magulang ay Pilipino, ikaw ay

mamamayang Pilipino.2. Ang mga dating dayuhan na dumaan sa proseso ng

naturalisasyon ay mamamayang Pilipino.3. Ikaw ay mamamayang Pilipino kung mamamayan ka ng

Pilipinas bago Pebrero 2007.4. Ang isang Pilipinong nakapag-asawa ng isang dayuhan ay

hindi na maaaring maging mamamayang Pilipino.5. Hindi na maaaring maging mamamayang Pilipino ang

isang dating Pilipino na piniling maging naturalisadong mamamayan ng ibang bansa.

Gawain BSino sa kanila ang mamamayang Pilipino? Sabihin kung ang nakasalungguhit na pangalan ay mamamayang Pilipino o hindi batay sa sitwasyon. Ipaliwanag ang sagot.1. Si Julius ay anak ng isang Igorot at isang Ilokano.

Naninirahan sila sa Maynila. 2. Nagbabakasyon sa Pilipinas tuwing mahal na araw si Nyro

na isang Australyano.3. Si Smith na isang Amerikano ay nakapagpatayo ng isang

malaking kompanya sa Pilipinas. Tatlong taon na siyang naninirahan sa Pilipinas.

4. Si Lenie ay ipinanganak sa Cebu. Ang kaniyang ama ay Pilipino at ang kaniyang ina ay Hapones.

5. Si Kapitan Ben ay isang sundalong Pilipino na naninirahan sa Mindanao. Nang sumiklab ang labanan ng Abu Sayaf at militar, siya ay tumakas kasama ang kaniyang pamilya.

335

Gawain CPagtugmain ang mga pahayag sa hanay A at hanay B. Isulat sa notbuk ang titik ng tamang sagot.

A B1. Pagkamamamayan ayon A. Dual citizenship

sa pagkamamamayan o dugo ng magulang

2. Proseso ng pagiging B. Jus sanguinis mamamayan ng isang dayuhan ayon sa batas

3. Pagkamamamayan batay C. Jus soli sa lugar ng kapanganakan

4. May dalawang pagka- D. Naturalisasyon mamamayan

5. Kasulatan kung saan E. Saligang Batas nakasaad ang pagka- mamamayang Pilipino F. Pagkamamamayan

Gawain DIsulat ang tamang sagot:1. Sino-sino ang mamamayang Pilipino ayon sa Saligang Batas

ng 1987?2. Ano ang dalawang uri ng pagkamamamayan?3. Ano-ano ang dalawang prinsipyo ng pagkamamamayan

ayon sa kapanganakan?

TANDAAN MO

• Nakasaad saSaligangBatasng1987ngPilipinasangmga katangian ng isang mamamayang Pilipino.

• Maydalawanguringpagkamamamayan:likasokatutuboat naturalisado.

• Maydalawangprinsipyonglikasnapagkamamamayanayon sa kapanganakan: ang Jus soli at Jus sanguinis.

• Angmga dayuhan aymaaaringmagingmamamayangPilipino sa pamamagitan ng prosesong naturalisasyon.

• Angpagkamamamayanaymaaaringmawalaatmakamitmuli.

336

NATUTUHAN KO

Isulat ang tamang sagot sa sagutang papel.Bakit mamamayang Pilipino ang sumusunod? Ipaliwanag.1. Ang ama ni Noel ay Pilipino at ang kaniyang ina ay Tsino.2. Si Joy ay mamamayang Pilipino na noong Enero 1987.3. Si Sarah ay naging naturalisadong mamamayan ng United

States of America ngunit ninais niyang muling maging Pilipino dahil ang kaniyang ina ay Pilipino.

4. Sampung taon nang naninirahan si Avejane sa Pilipinas na isang Jamaican at siya ay humiling sa korte na maging mamamayang Pilipino.

5. Ang ama ni Sam ay Ilokano at ang kaniyang ina ay Kapampangan.

337

ArAlin 2 Mga Karapatan

ng Mamamayang Pilipino

PANIMULA

Napag-aralan sa unang aralin ang mga batayan ng pagiging isang mamamayang Pilipino ayon sa Saligang Batas ng 1987. Kaakibat ng pagiging mamamayan, itinakda rin sa Saligang Batas ang mga karapatan na magbibigay ng proteksiyon upang makapamuhay nang tahimik at matiwasay. Bilang mamamayang Pilipino, mahalagang malaman ang ating mga karapatan na magsisilbing gabay sa pakikitungo natin sa kapuwa at pakikiisa sa lipunan.

Sa araling ito, inaasahang matatalakay mo ang mga karapatan ng mamamayang Pilipino.

ALAMIN MO

Tingnan ang mga larawan. Ano ang ipinakikita ng bawat isa? Ipaliwanag.

338

Ang mga nakalarawan ay ilang halimbawa ng mga karapatang tinatamasa ng bawat Pilipino. Ang karapatan ay anumang bagay o paglilingkod na tinatamasa ng isang tao nang naaayon sa batas. Sa isang demokratikong bansa tulad ng Pilipinas, lubos na pinahahalagahan ang mga karapatan ng mamamayan. Nasasaad ang mga ito sa Kalipunan ng mga Karapatan sa Artikulo III, Seksyon 1–22 ng Saligang Batas ng 1987.

Mga Karapatan ayon sa Konstitusyon Ayon sa Konstitusyon, ang mga karapatan ng bawat

mamamayan ay nauuri sa sibil, politikal, panlipunan, pangkabuhayan, at karapatan kapag nasasakdal. Ang mga ito ay maaaring baguhin, dagdagaan, o tanggalin sa pamamagitan ng susog sa Konstitusyon.

Ang karapatan ayon sa Konstitusyon ay mga karapatang nakapaloob sa Saligang Batas ng Pilipinas. Ito ay maaaring baguhin, dagdagan, o tanggalin sa pamamagitan ng susog sa Konstitusyon.

Ang mga karapatang ito ay maaaring pangkatin sa apat: politikal, sibil, panlipunan at pangka-buhayan, at nasasakdal.

Mga Karapatang Sibil Ang mga karapatang sibil ay nauukol sa pagtatamasa ng

mga mamamayan ng kapayapaan at kaligayahan sa buhay. Kasama rito ang sumusunod:• Karapatangmabuhay• Karapatangmagsalitaatipahayagangsarili

339

• Karapatanghindimabilanggodahilsapagkakautang• Karapatangmagkaroonngtirahanatari-arian• Karapatanlabansasapilitangpaglilingkod• Karapatansapantaynaproteksiyonsabatas• Karapatansadi-makatuwirangpagdakipatpaghalughog• Karapatansamabilisnapaglilitis

Mga Karapatang PolitikalAng karapatang politikal ay nauukol sa ugnayan ng

mamamayan sa pamahalaan. Kasama rito ang sumusunod:• Karapatangbumoto• Karapatansapagkamamamayan• Karapatangmagpetisyon• Kalayaangmagsalita,maglimbag,atmagtipon-tipon• Karapatangbumuongsamahanghindilabagsabatas• Karapatanggumanapngtungkulingpampubliko• Karapatangalaminangmahahalagang impormasyonukol

sa pamamalakad ng pamahalaan

Mga Karapatang PanlipunanAng mga karapatang ito ay nakatutulong sa pangangalaga

ng kapakanang panlipunan ng mga mamamayan gaya ng sumusunod:• Karapatangpumilingrelihiyon• Karapatangmaglakbay• Karapatansalihimnakorespondensiyaatkomunikasyon

340

Mga Karapatang PangkabuhayanAng mga karapatang pangkabuhayan ay tumutulong sa

pangangalaga sa kapakanan ng kabuhayan ng mga mamamayan tulad ng sumusunod:• Karapatangpumilingpropesyonohanapbuhay• Karapatang maging ligtas sa maruming kapaligiran at

pagawaan• Karapatangmakinabangsamgalikasnayaman• Karapatangbayarannangwastosapribadongari-arianna

ginamit ng pamahalaan• Karapatansaedukasyon• Karapatansapagmamay-ari

Mga Karapatan kapag NasasakdalSa katunayan, ang karapatan kapag nasasakdal ay isang

karapatang sibil. Pinangangalagaan ng karapatang sibil na ito ang nasasakdal laban sa anumang kasalanan sa pamamagitan ng makatarungang paglilitis. Kasama sa mga karapatang ito ang sumusunod:• Karapatangmarinigsahukuman• Karapatangmalamanangkasolabansakaniya• Karapatangpumilingmagalingnaabogado• Karapatansamadalianatwalangkinikilingangpaglilitis• Karapatangmagkaroonngtestigo• Karapatangtumanggapngsapatnatulong• Karapatang magbayad ng

piyansa upang pansamantalang makalaya

• Karapatanlabansamalupitatdi-makataong pagparusa

• Karapatang maituring nawalang kasalanan o inosente hanggang hindi napapatunayan ng korte

341

• Karapatanlabansadalawangulitnakaparusahansaiisangkasalanan

• Karapatangmakaharapangumaakusaatmgasaksi

Mga Karapatan ng mga BataAng Samahan ng Nagkakaisang mga Bansa (United Nations)

ay bumuo ng Pandaigdigang Kasunduan ng mga Karapatan ng mga Bata (Universal Declaration of Children’s Rights) upang tugunanangpang-aabusosamgabatasaiba’tibangpanigngmundo. Narito ang mga karapatang nakapaloob sa Kasunduan:• Karapatangmabuhay• Karapatangmagingmalusog• Karapatangmagkaroonngpangalanatnasyonalidad• Karapatangmagtamasangmaayos na pamumuhaykahit

may kapansanan• Karapatangalagaanatmahalinngmagulang• Karapatangampuninkungitoanghigitnamakabubuti• Karapatansasapatnapagkain,damit,attirahan• Karapatansasapatnaedukasyon• Karapatangmaprotektahanlabansadiskriminasyon• Karapatansamalayangpagpapahayagngsarili• Karapatansamalayangpag-iisip,budhi,atrelihiyon• Karapatangmagpahingaatmaglaro

• Karapatansaimpormasyongkapaki-pakinabang• Karapatansamalayangpagsalisasamahanatmapayapang

pagpupulong• Karapatannamabigyanngproteksiyonlabansapagdukot

at pagbebenta ng mga bata• Karapatannamabigyanngproteksiyonlabansaarmadong

labanan

342

• Karapatangmabigyanngproteksiyonlabansamalupitnaparusa

• Karapatang mabigyan ng proteksiyon sa mga bawal nagamot

• Karapatannamapangalagaanlabansasekswalnapagma-malabis

• Karapatangmapangalagaan sa pagsasamantalang pagha-hanapbuhay

GAWIN MO

Gawain ATukuyin kung anong uri ng karapatan ang inihahayag ng pangungusap. Isulat sa notbuk ang sumusunod:

A – kung ito ay likas na karapatan, B – karapatang sibil, C – karapatang pulitikal, D – karapatang panlipunan at pangkabuhayan, at E – kung karapatan ng nasasakdal.

1. Binigyan si G. Juan ng pampublikong abogado para ipagtanggol siya sa kaniyang kaso.

2. Tuwing halalan, hindi nalilimutan ni Shiela na bumoto sa kanilang lalawigan.

3. Hindi pinigil ng kaniyang ama si Iska na sumapi sa relihiyon ng kaniyang napangasawa.

4. Nasunod ang pangarap ni Yen na maging guro.5. Ibinigay ng pamilya Mendoza kay Amy ang pagmamahal na

kailangan niya.

Gawain B Lagyan ng tsek (3) kung ang sinasabi ay sumusunod sa karapatan ng isang nasasakdal. Isulat ang sagot sa notbuk.1. Si Rudy ay kinasuhan ng kaniyang kapitbahay na

nagnakaw ng kanilang telebisyon kaya siya ay binansagan na magnanakaw ng buong subdibisyon kahit hindi pa ito napatutunayan.

343

2. Walang pambayad ng abogado si Alex kaya binigyan siya ng kortengisangabogadomulasaPublicAttorney’sOffice.

3. Si Jack ay pinaghahanap ng mga pulis dahil sa kasong pagnanakaw kaya nang matagpuan siya ng mga ito ay pinagbubugbog siya.

4. Si Dodo ay napagbintangang naglustay ng pera ng opisina. Naging mabilis ang paglilitis kaya siya ay agad napawalang-sala.

5. Hindi pinayagan si Dan na magpiyansa nang siya ay ikulong sa kasong pananakit.

Gawain CIsulat sa notbuk ang karapatan ng mga bata na inilalarawan.

1. 2. 3.

4. 5.

Gawain DIsulat sa notbuk ang karapatang nalabag sa bawat sitwasyon.1. Binuksan ni Tina ang liham na dumating para sa kaniyang

kapatid dahil wala ito sa bahay.2. Pinilit ng mga pulis na maghanap ng mga ebidensiya sa

bahay nina Dencio kahit wala silang dalang search warrant.3. Ipinakulong si Cheche ng kaniyang kaibigan dahil hindi ito

nakabayad ng utang sa kaniya.

344

4. Pinigil ng guro na magsalita ang kaniyang mag-aaral nang magreklamo ito ukol sa mataas na singil ng papel sa kanilang paaralan.

5. Pilit na pinagpapalimos ng kanilang ina sa lansangan ang magkapatid na Renren at Ronron dahil may sakit ang kanilang ama.

• Nakapaloob sa Saligang Batas ng 1987 ang mgakarapatang dapat tamasahin ng bawat Pilipino upang makapamuhay nang malaya at may dignidad.

• Angkarapatanngmamamayanaynauurisatatlo:angkarapatang likas, ayon sa batas, at konstitusyonal.

• Ang konstitusyonal na karapatan ay napapangkatsa politikal, sibil, panlipunan at pangkabuhayan, at karapatan ng nasasakdal.

• AngSamahanngNagkakaisangmgaBansaaybumuongKalipunan ng mga Karapatan ng mga Bata na batayan ng mga karapatan ng mga bata sa buong mundo.

TANDAAN MO

NATUTUHAN KO

Bilugan ang titik ng tamang sagot sa bawat bilang. Isulat ang sagot sa sagutang papel.1. Mahilig umawit ang magkakaibigang Nery, Judy, at Marissa

kaya naisipan nilang magtatag ng isang samahan upang lalo pa nilang malinang ang kanilang talento. Anong karapatan ang tinutukoy rito?

Ang karapatang tinutukoy rito ay __________.

345

2. Namatay ang mga magulang ni Dario sa pagkakalunod dahil sa bagyong Yolanda. Kinupkop siya ng kanilang kapitbahay at tinuring na tunay na anak. Anong karapatan ang ipinakita rito?

Ang karapatang ipinakikita rito ay __________.

3. Nang magkaroon ng halalan sa kanilang barangay, binoto ni Solo ang kaniyang kaibigan bilang Kapitan kahit alam niyang hindi ito karapat-dapat sa tungkulin. Tama ba ang kaniyang ginawa? Bakit?

4. Nawalan ng hanapbuhay sina Marvin sa kanilang lalawigan kaya lumipat sila sa Maynila. Wala silang tirahan kaya nagtayo sila ng maliit na bahay sa tabi ng riles ng tren. Tama ba ang ginawa nina Marvin? Bakit?

5. Napag-aralan mo na isa sa mga karapatan ng bata ang magpahinga at maglibang. Ano ang pinakaangkop na pahayag?

Ano sa palagay mo ang pinakaangkop na pahayag? Bakit?

346

ArAlin 3 Mga Tungkulin ng Mamamayang Pilipino

PANIMULA

Napag-aralan sa nakaraang aralin ang mga karapatan ng mamamayang Pilipino na isinabatas para sa matiwasay na pamumuhay ng bawat isa. Sa kabilang dako, may mga tungkulin ding iniatang ang pamahalaan na dapat sundin. Ang mga tungkuling ito ay mahalaga para sa kaunlaran ng mga sarili at ng buong bansa.

Sa araling ito, inaasahang:1. Matatalakay mo ang mga tungkulin ng mamamayang

Pilipino2. Masusunod mo ang mga tungkuling iniatang ng pamahalaan

ALAMIN MO

Tingnan ang mga larawan. Ano ang kanilang ginagawa at bakit nila ito ginagawa?

347

Ang mga larawan ay nagpapakita ng tungkulin ng tao sa kaniyang sarili, sa kapuwa, at sa pamayanan.

May mga tungkulin ang bawat mamamayan na dapat gampanan kapalit ng karapatang itinadhana ng batas para sa kaniya. Tungkulin niyang tuparin ang mga itinatakdang batas upang ipakita ang kaniyang pagiging tunay at tapat na mamamayan ng bansa. Ilan sa mga tungkuling dapat gampanan ay ang pagmamahal sa bayan, pagtatanggol sa bansa, paggalang sa watawat, pagsunod sa batas at paggalang sa maykapangyarihan, pakikipagtulungan sa pamahalaan, at paggalang sa karapatan ng iba.

Pagmamahal sa BayanGaya ng nakasaad sa “Panatang Makabayan,” nararapat

lamang na mahalin ng bawat mamamayang Pilipino ang kaniyang bansa. Tungkulin ng bawat isa na maging tapat sa bayan at pangalagaan ang kapakanan nito. Maipamamalas ang pagmamahal sa bayan sa pamamagitan ng pagmamalaki at pagtangkilik sa kultura ng bansa; pagtangkilik sa mga produktong yari dito; at pag-alam sa kasaysayan ng bansa.

Pagtatanggol sa BansaTungkulin ng bawat mamamayang Pilipino na ipagtanggol

ang bansa. Ipinakita ito ng ating mga bayani sa kanilang panahon. Ibinuwis nila ang kanilang buhay upang matamo ang kalayaang tinatamasa natin ngayon. Sa panahon ng kapayapaan, maaari pa ring ipagtanggol ang bansa sa pamamagitan ng paglaban sa mga tao o pangkat na nais manggulo sa maayos at maunlad nating pamumuhay. Dapat din tayong maging handa sa anumang oras na kailanganin ng bayan ang ating serbisyo gaya ng pagpapatala sa hukbong sandatahan sa panahon ng digmaan. Tungkulin pa nating ipagtanggol ang bansa sa pamamagitan ng pagbabalita o paglalathala tungkol sa kagandahan at kagalingan ng ating bansa laban sa mga naninira dito.

348

Paggalang sa WatawatAng watawat ay simbolo

ng bansa na nagsisilbing bantayog ng makasaysayang pakikipaglaban ng mga Pilipino upang makamit ang kalayaan. Nararapat lamang na igalang natin ito. Bilang paggalang sa watawat, tumayo nang tuwid at tumingin sa watawat habang inaawit ang “Lupang Hinirang.” Dapat ding tama ang pagkakatiklop nito. Mahalaga ring malaman ang kasaysayan ng watawat at kahulugan ng disenyo nito. Gayundin ang pagsunod sa mga alituntunin sa tamang paggamit nito.

Pagsunod sa Batas at Paggalang sa MaykapangyarihanAng batas ay ginawa upang maging maayos, matiwasay,

mapayapa, at maunlad ang pamumuhay ng mga tao sa bansa. Bilang mamamayan, tungkulin nating sundin ito sa lahat ng oras. Dapat ding igalang ang mga taong nagpapatupad ng batas gaya ng mga namumuno sa pamahalaan at kapulisan. Tungkulin din nating ipaalam sa mga maykapangyarihan kung may lumalabag sa batas lalo na kung ito ay nagbabanta sa seguridad at kapayapaan ng pamayanan o ng buong bansa.

Pakikipagtulungan sa PamahalaanTungkulin ng mamamayan na makipagtulungan sa mga

programa at proyekto ng pamahalaan upang makamit ang pag-unlad. Magagawa natin ito sa pamamagitan ng pakikilahok sa iba’t ibangproyektongpamahalaangayangpangangalagasa mga likas na yaman, kampanya laban sa ipinagbabawal na gamot, pagtataguyod ng kalinisan, kampanya sa kalusugan, pagbabayad ng tamang buwis, at paglahok sa halalan.

349

Paggalang sa Karapatan ng IbaWalang sinuman ang may nais na mahadlangan ang kanilang

karapatan. Kung nais nating mamuhay nang mapayapa, hindi tayo dapat gumawa ng mga bagay na makasisira sa kapayapaan at kaligayahan ng ating kapuwa. Halimbawa, hindi ka makatulog kapag may maingay. Huwag ka ring mag-iingay kapag may natutulog. Kung ayaw mong manakawan, huwag kang magnanakaw. Ito rin ay tumutugon sa kasabihang: “Huwag mong gawin sa iba ang ayaw mong gawin sa iyo.”

GAWIN MO

Gawain ASabihin kung ang pahayag ay tungkulin bilang isang mamamayang Pilipino o hindi.1. Pagtatanggol sa bansa laban sa naninira dito2. Pagsunod sa Saligang Batas ng Pilipinas3. Pakikilahok sa mga programang naglalayong makatulong

sa nakararami4. Pagtataguyod sa mga proyekto ng pamahalaan5. Pagsasawalang-bahala sa mga batas na ipinatutupad ng

pamahalaan

Gawain BIsulat sa notbuk ang letra ng tungkuling ipinapahayag ng sitwasyon.

A. Pagmamahal sa bayan B. Pagtatanggol sa bansaC. Paggalang sa watawatD. Pagsunod sa batasE. Paggalang sa karapatan ng ibaF. Pakikipagtulungan sa pamahalaan

1. Masayang nakilahok si Marie sa paglilinis sa harap ng kanilang bahay dahil sa panawagan ng programa ng barangay na “Tapat Ko, Linis Ko.”

350

2. Pilit na kinukumbinsi ng kaniyang mga kaibigan si Jojo na mangupit sa tindahan ng kaniyang tiyuhin. Hindi siya pumayag kahit nagalit ang mga ito sa kaniya.

3. Tuwing Lunes, nagkakaroon ng pagtataas ng watawat sa paaralan nina Annali. Habang umaawit, iniiwasan niyang sagutin ang kaniyang mga kamag-aaral na nais makipagkuwentuhan sa kaniya bagkus ay buong pagmamalaki siyang tumatayo nang matuwid at umaawit nang malakas.

4. Sa tuwing bibili ng sapatos si Luna, lagi niyang pinipili ang mga gawa sa Marikina kaysa sa mga yari sa Korea dahil ayon sa kanya, bukod sa magaganda at matitibay ang mga ito ay nakatutulong pa siya sa mga kapuwa kababayan.

5. Sumama si Lina sa kaniyang mga magulang sa Hongkong. Nakihalubilo siya sa mga batang naroon at narinig niyang sinasabi ng isa rito na nakakatakot pumunta sa Pilipinas. Nilapitan niya ang bata at sinabi niyang hindi totoo ito at may pagmamalaki niyang ipinahayag na magandang mamasyal sa Pilipinas.

Gawain CSagutin ang mga ito.1. Nakita mong may kodigo ang iyong kaklase habang kayo ay

may pagsusulit. Ano ang iyong gagawin?A. Magsasawalang-kibo na lang ako.B. Makikikopya rin ako para mataas ang makuha kong

marka.C. Sasabihan ko siya na hindi tamang magkaroon ng

kodigo.D. Magagalit ako sa kaniya kapag hindi niya ako

pinakopya.

351

2. Nagdudulot ng mabahong amoy at usok ang pagawaan ng plastik sa inyong barangay. Kung isa ka sa mga opisyal ng barangay, ano ang maaari mong gawin?A. Pagalitan ang may-ari ng pagawaan.B. Ipaalam ito sa tanggapan ng punong lungsod.C. Pulungin ang mga kabarangay at magrali sa tapat ng

pagawaan.D. Huwag na lang pansinin dahil hindi naman umaabot

ang amoy sa bahay ninyo.

3. Si Juan ay dating pulis ngunit siya ay nagretiro na. Isang araw, nagkaroon ng kaguluhan sa kanilang barangay. Ano ang dapat gawin ni Juan?A. Pagpapaluin ang mga nanggugulo.B. Habulin ang lahat ng mga nanggulo sa lugar.C. Huwag na itong pakialaman dahil hindi na siya pulis.D. Awatin ang mga nanggugulo at tumawag ng ibang pulis.

4. May proyekto sa inyong barangay ukol sa pagre-recycle ng mgabasura.Maramikayong iba’t ibangbasurasa inyongbahay. Ano ang iyong gagawin?A. Hahayaan ko ang mga basura sa bahay.B. Dadalhin ko ang mga basura sa barangay upang i-recycle.C. Ipagbibili ko ang mga basura sa junk shop para may

pera ako.D. Hihintayin ko ang trak ng basura para kunin ang sama-

samang basura.

5. Nagmamadali ka patungong paaralan dahil mahuhuli ka na. Para makatawid sa kalsada, kailangan mo munang hintaying lumitaw ang taong-berde sa ilaw-trapiko. Ano ang iyong gagawin? A. Sasabayan ko ang ibang taong tumatawid.B. Tatawid na ako dahil wala namang nakakakitang pulis.C. Hihintayin kong lumitaw ang taong-berde sa ilaw-

trapiko.D. Tatawid na ako kahit hindi berde ang ilaw-trapiko dahil

mahuhuli na ako.

352

NATUTUHAN KO

Lagyan ng (3) kung sang-ayon ka sa sitwasyon at ekis (7) kung hindi. Isulat ang sagot sa sagutang papel. 1. Nagtitipid ng papel si Aida dahil alam niyang galing ang

mga ito sa punongkahoy. 2. Kailangan ni Arman ng pera kaya pumayag siyang sabihin

niya sa mga kakilala niyang Abu Sayyaf ang operasyon ng mga militar.

3. Hindi nagbabayad ng tamang halaga ng buwis si G. Gil dahil para sa kaniya ay marami namang gumagawa nito.

4. Pinag-aralang mabuti ni Joy ang mga katangian ng mga kandidato bago siya bumoto.

5. Nakikinig nang mabuti si Leonor sa kaniyang guro sa Araling Panlipunan dahil nais niyang malaman ang kasaysayan ng Pilipinas.

6. Ayaw makiisa ni Tonyo sa proyekto ng kanilang barangay dahil naging kalaban ng kaniyang kapatid ang kapitan sa nakaraang eleksyon.

• Maymga tungkulin ang bawatmamamayan na dapatgampanan kapalit ng karapatang itinadhana ng batas para sa kaniya.

• Angmgatungkulingngmamamayanay:> Pagmamahal sa bayan> Pagtatanggol sa bansa> Paggalang sa watawat> Paggalang sa batas at pagsunod sa maykapangyarihan> Pakikipagtulungan sa pamahalaan> Paggalang sa mga karapatan ng iba

TANDAAN MO

353

7. Si Myrna ay limang taon nang nadestino sa Amerika at minsan sa isang taon lamang siya umuuwi ng Pilipinas. Tuwing uuwi siya ay pagkaing Pilipino at kulturang Pilipino pa rin ang nais niya.

8. Malapit ang bahay ni Anaya sa isang tindahan na pinag-iistambayan ng mga kalalakihan. Gabi-gabi ay may nangyayaring kaguluhan dito. Isang araw, nakita niya ang taong nambugbog sa isa sa mga tambay. Lihim niya itong sinumbong sa mga maykapangyarihan.

9. Pinapalitan ng mga magkaklaseng sina Moymoy at Juni ang titik ng Lupang Hinirang kapag inaawit ito tuwing Lunes ng umaga.

10. Si Ricardo ay manedyer ng isang kompanya sa Manila. Madalas siyang nakapagsasalita ng masakit sa kaniyang mga empleyado. Nang may naglakas-loob na magpahayag ng kaniyang damdamin ukol dito, pinagalitan niya ito.

354

ArAlin 4 Mga Tungkuling Kaakibat

ng mga Karapatan ng Mamamayang Pilipino

PANIMULA

Natutuhan mo sa mga nakaraang aralin ang iyong mga karapatan bilang mamamayang Pilipino. Sa araling ito, matutunan mo na ang bawat karapatang iyon ay may katumbas na tungkuling dapat gampanan. Ano ang ibig sabihin nito? Nangangahulugan na hindi dahil may karapatan ka ay maaari mo nang gawin ang nais mo kahit nakapipinsala na ito sa iyong kapuwa. Sa pagkakaroon mo ng karapatan, mahalagang malaman mo ang hangganan at tungkuling kasama nito.

Sa araling ito, inaasahang matatalakay mo ang mga tungkuling kaakibat ng bawat karapatang tinatamasa.

ALAMIN MO

Pag-aralan at suriin ang pag-uusap ng magkaibigang Tengteng at Dodi.Sagutin:

Pareng Tengteng, maaari bang makautang, pambili lang ng pagkain ng mga anak ko.

Sige, Pare, pauutangin kita. Pero sana maging responsable ka sa pagbabayad. Maghanap ka na rin ng trabaho para hindi ka na mangutang.

Pasensya ka na, Pare. Pero, alam ko namang hindi mo ako ipakukulong sakaling hindi ako makabayad ng utang sa iyo, hindi ba?

355

1. Ano ang pagkakaunawa ni Dodi sa karapatang hindi maaaring makulong dahil sa pagkakautang?

2. Ano ang pagkakaunawa ni Tengteng sa karapatang ito?3. Sino ang tama sa kanilang dalawa?

Hindi lahat ng nais gawin ng isang mamamayan ay maaari mong isagawa kahit sabihin pang karapatan niya ito. May responsibilidad o tungkulin pa ring dapat gawin para sa sarili at sa kapuwa. May kaakibat na tungkulin ang bawat karapatan. Bunga nito, hindi maaabuso ang karapatang tinatamasa at hindi malalabag ang karapatan ng ibang tao. Tungkulin ng bawat mamamayan na gampanan ang mga pananagutan upang mapabuti at maging matiwasay ang pamayanan at maging kaagapay ng bansa ang bawat isa tungo sa kaunlaran.

Mga Tungkuling Kaakibat ng Bawat KarapatanMay ilang tungkuling likas sa bawat karapatan na

ginagarantiyahan ng Saligang Batas:• Karapatangmabuhayatmagingmalaya

> Tungkulin mong magtrabaho para sa iyong sarili at sa iyong pamilya para hindi umasa sa ibang tao at sa pamahalaan.

• Karapatangbumoto> Tungkulin mong iboto ang taong karapat-dapat sa

tungkulin.• Karapatangmamilingrelihiyon

> Tungkulin mong maging mabuting tagasunod ng iyong napiling relihiyon at igalang ang pananampalataya ng iba.

• Karapatang magkaroon ng ari-arian> Tungkulin mong mapasaiyo ang mga ari-arian sa ligal

na paraan at pangalagaan ang mga ito.• Karapatangmagsalita at maglimbag

> Tungkulin mong magsalita nang hindi nakasasakit at nakasisira sa pagkatao ng kapuwa.

> Tungkulin mong magsabi ng totoo.

356

• Karapatangbumuoosumapisaisangsamahan> Tungkulin mong maging mabuting kasapi ng samahan

na iyong sinamahan at maging kapaki-pakinabang sa lipunan.

• Karapatangpumilingpropesyonohanapbuhay> Tungkulin mong gampanan nang buong husay ang iyong

napiling hanapbuhay o propesyon.• Karapatang makinabang sa mga likas na yaman

> Tungkulin mong gamitin nang matalino at wasto ang mga likas na yaman.

GAWIN MO

Gawain AKopyahin ang tsart. Isulat ang kaakibat na tungkulin ng mga bata.

Karapatan Tungkulin1. Karapatang mabuhay2. Karapatang maging malusog3. Karapatang magkaroon ng pangalan at nasyonalidad4. Karapatang alagaan at mahalin ng magulang5. Karapatang magpahinga at maglaro

Gawain BIsulat sa notbuk ang T kung ang isinasaad sa sitwasyon ay tama at M kung mali.1. Karapatan ng bata ang maglaro kaya maaari siyang maglaro

kahit anong oras niya gusto.2. Karapatan ng bata ang mag-aral kaya kailangan niyang

mag-aral nang mabuti.3. Karapatan ng batang alagaan ng kaniyang mga magulang

kaya dapat ding suklian sila ng pagmamahal.4. Karapatan ng batang ipahayag ang kaniyang saloobin kaya

maaaring sabihin ng mga anak ang lahat ng nais nilang sabihin sa anumang paraan.

5. Karapatan ng bata na maging malusog kaya maaari siyang kumain ng lahat ng nais niyang kainin.

357

Gawain CTukuyin at isulat sa notbuk ang K kung ang isinasaad ay karapatan ng isang mamamayang Pilipino, T kung tungkulin, at KT kung pareho itong karapatan at tungkulin.1. Umuuwi si Mila sa kanilang lalawigan upang iboto ang

kandidatong karapat-dapat sa posisyon.2. Kahit mahirap ang kanilang buhay, pinagsisikapan ni

Leonor na tapusin ang kaniyang pag-aaral.3. Nagtayo si Myrna ng isang maliit na tindahan sa harap ng

kanilang bahay.4. Nagdadala si Luna ng mga basura tuwing Martes para sa

Eco Savers Program ng kanilang paaralan.5. Si Lola Ofelia ay nakakuha ng diskuwento sa pagbili ng

gamot sa botika.

Gawain DHanapin sa hanay B ang kaakibat na tungkulin sa mga pahayag sa A. Isulat sa notbuk ang letra ng tamang sagot.

A B

1. Si Anaya ay tagapagbalita A. Sundin ang mga batas ng mga batas sa sa lugar isang pahayagan.

2. Naihalal si Joy na alkalde B. Magsabi ng sa kanilang lungsod. katotohanan3. Si Cherry ay C. Maging mabuting

napagkalooban ng pabahay kasapi ng pamahalaan.

4. Namasyal sa Hongkong D. Gawin nang tapat sina Roxanne. ang tungkulin

5. Nagtatag sina Aida ng E. Sinupin nang maayos isang samahan sa paaralan. F. Gawin ang naising gawin

358

NATUTUHAN KO

Isulat ang letra ng tamang sagot sa sagutang papel.1. Masayang nagkukuwentuhan sina Mercy at Sam. Sa kabi-

lang silid ay natutulog ang may-sakit nilang kapatid. Ano ang pinakamabuti nilang gawin?A. Itigil na nila ang kanilang kuwentuhan.B. Ituloy ang kasayahan dahil karapatan nilang maging

masaya.C. Hinaan ang kanilang mga boses upang hindi makaabala

sa maysakit.D. Ituloy ang kuwentuhan dahil karapatan nilang ihayag

ang kanilang damdamin.

2. Madalas na walang pambili ng pagkain si G. Tonyo para sa kaniyang pamilya dahil wala siyang trabaho. Ano ang dapat niyang gawin?A. Magpalimos sa daan.B. Manghingi sa magulang.C. Mangutang sa tindahan.D. Maghanap ng pagkakakitaan.

• Ang bawat karapatan aymay katumbas na tungkulinna dapat gampanan para sa ikabubuti ng sarili, upang maging mapayapa ang pamayanan, at upang maging kaagapay ng bansa sa pag-unlad.

TANDAAN MO

359

3. Ibinili si Rhoa ng kaniyang tatay ng bagong gadget. Dahil sa kasabikan ay araw-araw niya itong nilalaro. Tama ba ang ginagawa ni Rhoa?A. Oo, dahil karapatan niyang maglaro.B. Hindi, dahil baka masira agad ang laruan.C. Oo, dahil ngayon lang siya nagkaroon ng gadget.D. Hindi, dahil kailangan niya ring mag-aral at tumulong

sa bahay.

4. Dahil hindi kayang pag-aralin ng kaniyang mga magulang si Ludy, sinagot ng kaniyang tita sa Maynila ang kaniyang matrikula. Hindi kasama rito ang iba pang gastusin gaya ng pamasahe at mga gamit sa pag-aaral. Ano kaya ang maaari niyang gawin?A. Huminto na lang sa pag-aaral.B. Mag-aral sa umaga at mamalimos sa gabi.C. Magtrabaho bilang assistant sa silid-aklatan.D. Pilitin ang kaniyang tita na bigyan siya ng karagdagang

pera.

5. Araw-araw, binibigyan si Anafe ng baong pera ng kaniyang nanay para pambili ng pagkain. Lagi siyang pinaaalalahanan nito na masustansiyang pagkain ang bilhin niya sa kantina. Ano ang dapat gawin ni Anafe?A. Ibili ng laruan ang pera dahil kakaunti lamang ang

kaniyang laruan.B. Bumili ng sopas at tinapay dahil tungkulin niyang

sumunod sa kaniyang mga magulang.C. Bumili ng junk food dahil masustansiyang pagkain

naman ang lagi niyang kinakain sa bahay.D. Ibayad ang pera sa computer shop dahil hindi siya

papayagang maglaro nito pag-uwi ng bahay.

360

6. Kilala si Boyet sa kanilang barangay na isang batang palaaway. Nawalan siya ng mga magulang dahil sa bagyong Ondoy. Sa kabila ng kaniyang pagiging matigas ang ulo, inampon pa rin siya ng kaniyang kapitbahay. Ano ang dapat niyang gawin?A. Magpakabait at sumunod sa mga tagubilin ng nag-

ampon sa kaniya.B. Magpakita ng kabaitan sa nag-ampon sa kaniya ngunit

hindi sa ibang tao.C. Maglayas sa bahay ng nag-ampon dahil hindi niya

magawa ang nais niyang gawin.D. Ipagpatuloy ang pagiging palaaway dahil kailangan

nilang tanggapin kung sino siya.

7. Ang pamilya ni Alan ay kilala at iginagalang sa kanilang lugar dahil ang kaniyang mga magulang ay nagtayo ng isang samahan na tumutulong sa mahihirap. Ano ang dapat niyang gawin?

(1) Tumulong sa samahan na itinayo ng kaniyang mga magulang.

(2) Ingatan ang kanilang pangalan sa pamamagitan ng pagiging mabuting tao.

(3) Gawin ang mga naisin kahit makasira ito sa pangalan ng kaniyang pamilya.

(4) Pumunta sa ibang bansa upang hindi madungisan ang pangalan ng kaniyang pamilya.

A. 1 at 2 B. 2 at 3C. 1 at 4D. 3 at 4

8. Si Mang Poleng ay naakusahan sa korte sa salang pamamaslang. Wala siyang pambayad sa abogado kaya binigyan siya ng abogadong magtatanggol sa kaniya. Ano ang dapat niyang gawin?A. Magpahanap ng isang sikat na abogado.B. Sabihin sa abogado ang totoong nangyari.

361

C. Gumawa ng ibang kuwento ukol sa pangyayari.D. Tanggihan ang abogado dahil kaya niya namang

ipagtanggol ang sarili.

9. Mangingisda si Mang Goryo. Ito ang ikinabubuhay ng kaniyang pamilya. Sa kagustuhan niyang kumita nang malaki, gumagamit siya ng dinamita. Tama ba ang ginagawa ni Mang Goryo?A. Oo, para madagdagan ang kaniyang kita.B. Hindi, dahil baka siya tamaan ng dinamita.C. Oo, dahil karapatan ng kaniyang pamilyang mabuhay.D. Hindi, dahil ipinagbabawal ito at nakasisira sa kalikasan.

10. Pinaghinalaan ka ng iyong kapitbahay na nagnakaw ng kaniyang pera. Isang araw, may nagpuntang mga pulis sa inyong bahay para arestuhin ka. Ano ang dapat mong gawin?A. Makipaglaban sa mga pulis.B. Sumama sa mga pulis nang walang reklamo.C. Hanapan ng warrant of arrest ang mga pulis bago

sumama.D. Hanapan ng search warrant ang mga pulis bago

sumama.

362

ArAlin 5 Kahulugan at Kahalagahan

ng Gawaing Pansibiko

PANIMULA

Natutuhan mo sa nakaraang aralin na may kaakibat na mga tungkulin ang mga karapatang tinatamasa natin bilang bahagi ng lipunan. Kung gagawin natin ang ating mga tungkulin, tiyak na mas madali tayong mapapamahalaan ng ating mga pinuno. Kung gagampanan nating mabuti ang ating mga obligasyon, mas magiging payapa at matiwasay ang lipunang ating tinitirhan at kinabibilangan.

Binubuo ang isang lipunan ng bawat tao o indibidwal. Inaasahan siyang maging mabuting mamamayan—pumapaloob sa mga institusyon sa lipunan, sumusunod sa mga batas na ipinatutupad, at nag-aambag para sa higit na pag-unlad at pagsagana ng lipunan.

Ang maagap na pagtugon sa tungkulin at maayos na pagganap sa mga obligasyon ay ilan sa mga salik sa pagka-karoon ng kagalingang pansibiko. Ang kagalingang pansibiko ay isang sitwasyon kung saan taglay ng mga mamamayan ang kamalayang may pananagutan sila sa kanilang kapuwa.

Ilarawan mo na ang bawat isa ay nag-iisip sa kapakanan ng iba. Ilarawan mong may pakiramdam o sensitibo ang bawat Pilipino sa mga pangangailangan ng iba liban sa kaniyang sarili. Hindi ba’t napakagandang tingnanang lipunangmaymataasna lebel ng kagalingang pansibiko?

Sa araling ito, inaasahang:1. Maibibigay mo ang kahulugan ng kagalingang pansibiko2. Matatalakay mo ang mga gawaing nagpapakita ng kagali-

ngang pansibiko ng isang kabahagi ng bansa

363

ALAMIN MO

Ano ang ibig sabihin ng kagalingang pansibiko? Bakit ito naging mahalaga sa isang lipunan? Ano ang maaaring idulot nito sa ating bansa?

Kahulugan ng Kagalingang PansibikoAng salitang sibiko ay mula sa salitang Latin na ang ibig

sabihin ay mamamayan. Noong unang panahon sa lipunang Pranses, tinatawag na civique ang isang mamamayang nakapagbuwis ng buhay para sa kaniyang kapuwa. Naipagpa-palit ito sa salitang civil o ‘sibilyan’ na isang indibidwal nawala sa serbisyo ng pamahalaan o hindi nanunungkulan bilang sundalo subalit nakatutulong nang malaki sa kaniyang bayan.

Sa kasalukuyan, ginagamit ang salitang sibiko upang pormal na tukuyin ang mga mamamayang bumubuo ng lipunan. Kadalasan nang ikinakabit sa salitang ito ang mga katagang “kagalingan” o welfare. Tinutukoy ng civic welfare o kagalingang pansibiko ang pinakamataas na kabutihang makakamit at mararanasan ng mga mamamayan. Ang kabutihang ito ay natatamasa sapagkat nanggagaling sa kagyat na pagtugon at pagmamalasakit ng kapuwa mamamayan.

Sa pagganap ng mga tungkulin sa lipunan, ang mga mamamayang may kamalayang pansibiko ay higit na nakatutuwang sa pamahalaan. Ang kamalayang pansibiko ay kaisipan na ang bawat isa ay may pananagutan sa kaniyang kapuwa. Ito ay pagkilala na ang indibidwal ay may kakayahang paunlarin ang lipunan sa anumang paraang kaya niyang tugunan at gampanan. Ang pagkukusang-loob, pagtulong nang walang inaasahang kapalit, at bayanihan ay mga susing katangiang dapat taglayin sa gawaing pansibiko.

Maaari ding tingnan ang gawaing pansibiko bilang malawakang pagsasama-sama ng mga tao upang tiyaking nasa pinakamahusay silang pamumuhay lalo na ang pinakamahi-hirap. Karaniwang sinasakop ng kagalingang pansibiko ang

364

mga usapin hinggil sa edukasyon, kalikasan, kabuhayan, pampublikong serbisyo, at kalusugan. Mula sa maliliit na bagay tulad ng pagtulong sa isang matanda sa pagtawid sa kalye hanggang sa malalaking bagay tulad ng pagpaplano para sa pagtatayo ng kabuhayan sa isang komunidad ay maituturing na kagalingang panlipunan na nag-uugat sa gawaing pansibiko.

Kahalagahan ng Gawaing PansibikoDi matatawaran ang kahalagahan ng gawaing pansibiko

sa isang bansa. Ito ay isang paraan ng pagtiyak na ang mga mamamayan sa isang lipunan ay tunay na malaya, nagsasarili, at kontento sa kanilang pamunuan. Malaya nilang naipapahayag ang sarili at nagagawa ang gusto nang di lumalabis sa itinakda ng batas. Nagsasarili sila at kayang sustentuhan ang sarili at pamilya. Kontento sila sa pamamalakad ng pamahalaan at sinusuportahan nila ito.

Ipinakikita ng gawaing pansibiko ang pinakamataas na lebel ng pakikipagkapuwa. Dahil dito, kakikitaan ang mga tao ng pagmamalasakit sa isa’t isa. Nagkukusang-loob silangmapaglingkuran lalo na ang mahihirap at nakabababa. Kumi-kilos sila at tumutugon sa pangangailangan ng iba kahit hindi pagsabihan o walang kumpas ng pamahalaan. May sarili silang motibo at ito ay ang masidhing pagnanasang makapaglingkod sa kapuwa kahit walang posisyon at kabayaran.

Mahalaga ang kagalingang pansibiko dahil tinitiyak nitong ang bawat mamamayan ay nabubuhay nang matiwasay at payapa. Higit na mapadadali ang serbisyo publiko kung ang bawat isa ay handa sa paglilingkod at pagtulong. Mas malawak ang maaabot ng mga ahensiyang pampamahalaan kung magsasama-sama ang mga institusyong binubuo ng mga indibidwal na ang motibo ay mapahusay ang kalagayan ng lahat.

365

GAWIN MO

Gawain ASagutin ang mga tanong sa ibaba.1. Ipaliwanag ang pinagmulan at konsepto ng kagalingang

pansibiko.2. Ano-ano ang sakop ng kagalingang pansibiko?3. Ano ang kaugnayan ng pakikipagkapuwa-tao sa gawaing

pansibiko?4. Bakit napadadali ang serbisyo publiko kapag natitiyak

ang kagalingang pansibiko?5. Ipaliwanag ang pagkakaiba ng dalawang antas ng

kagalingang pansibiko.

Gawain BLagyan ng tsek (3) ang bilang kung ang pahayag ay may kinalaman sa kagalingang pansibiko. Gawin ito sa notbuk. 1. Pagboto sa mga opisyal ng pamahalaan 2. Pagtulong sa pamimigay ng relief goods 3. Pagtitinda upang kumita 4. Pagpapakain sa mga batang lansangan 5. Paglalaan ng oras sa bahay-ampunan 6. Pagtatanim sa mga gilid ng kalsada 7. Panonood ng sine 8. Panlilibre sa barkada 9. Pagbebenta ng tiket para sa isang benefit show 10. Pagsusulat sa diyaryo hinggil sa usong damit

Gawain CIsulat sa notbuk ang letra ng pinakaangkop na pagkilos sa sumusunod na mga sitwasyon. 1. May mga dumalo na nagkukuwentuhan sa loob ng isang

bulwagan. Magsisimula na ang pambansang awit bilang panimula ng programa. Ano ang dapat mong gawin?A. Huwag kumibo.B. Sumali sa nagkukuwentuhan.

366

C. Sawayin ang mga nagkukuwentuhan.D. Sabihan ang mga nagkukuwentuhan na tumahimik

muna at lumahok sa pag-awit.

2. Nakita mong tumatawid si Lola Tinay sa kalye Aurora. Ano ang gagawin mo?A. Alalayan ang matanda.B. Pabayaan siya at huwag pansinin.C. Sabihan siya na mag-ingat sa pagtawid.D. Maghanap ng pulis na magtatawid sa matanda.

3. Tila nakalimutan ni Lolo Mino ang daan pauwi. Paikot-ikot siya sa magkakapitbahayan. Ano ang gagawin mo?A. Hanapin ang pamilya ni Lolo Mino upang maiuwi siya.B. Ipagbigay-alam ito sa mga barangay tanod.C. Tanungin si Lolo Mino at tulungan siya.D. Huwag pansinin ang matanda.

4. Katatapos lamang ng malakas na bagyo. Tulong-tulong ang mga tao sa inyong pamayanan upang maglinis. Ano ang gagawin mo?A. Manood sa mga taong naglilinis.B. Manatili sa kuwarto at magpahinga.C. Sumali sa paglilinis at gawin ang makakaya.D. Ibalita sa media ang naganap na pagtutulungan sa

komunidad.

5. Magpapakain para sa mga batang lansangan ang organisasyong pangkababaihan sa inyong lugar. Ano ang maaari mong itulong?A. Tumulong sa paghahanda at pagpapakain para sa mga

bata.B. Magboluntaryo sa susunod na pagpapakain.C. Makikain kasama ang mga bata.D. Umuwi na lamang.

367

NATUTUHAN KO

Gawin ang sumusunod:1. Magtipon ng mga ginupit na balita hinggil sa mga taong

may kamalayang pansibiko. Humanda sa pagbabahagi nito sa klase.

2. Gumuhit ng dalawang kahon sa malinis na papel. Sa unang kahon, gumuhit ng larawan na nagpapakita ng isang aspekto ng kahalagahang pansibiko. Ilarawan sa ikalawang kahon ang kabaliktaran nito. Maghanda sa pagtalakay nito sa klase.

• Ang kagalingang pansibiko ay isang sitwasyon kungsaan taglay ng mga mamamayan ang kamalayan na may pananagutan sila sa kanilang kapuwa.

• Anggawaingpansibikoaymgapagkilosatpaglilingkodsa iba na kusang inihahandog ng indibiduwal.

• Sakop ng kagalingang pansibiko ang mga panga-ngailangan sa edukasyon, kalikasan, hanapbuhay, at iba pa na pinagtutulungan ng mga mamamayang matugunan nang may pagkukusa at walang inaasahang kapalit.

• Mahalaga ang pagkakaroon ng kagalingang pansibikodahil tanda ito ng kakanyahan ng isang lipunang namumuhay nang matiwasay, may pagmamalasakit sa kapuwa, at nangunguna sa kaunlaran.

• Sapamamagitannggawaingpansibiko,napaglilingkuranlalo na ang mga nangangailangan sa lipunan.

TANDAAN MO

368

ArAlin 6 Mga Gawain at Epekto

ng Gawaing Pansibiko

PANIMULA

Ano-anong gawaing pansibiko ang alam mo? Bilang kabahagi ng ating bansa, ano-ano ang maaari mong gawing partisipasyon upang isulong ang kagalingang pansibiko?

Sa nakaraang aralin, inilarawan ang kahulugan at kahalagahan ng kagalingang pansibiko. Ano-ano pa kaya ang mga gawaing pansibiko at ang kabutihang maidudulot sa ating bansa ng pagkakaroon ng kamalayan tungkol dito?

Sa araling ito, inaasahang:1. Makapagbibigay ka ng mga halimbawa ng gawaing

pansibiko; at2. Maipapaliwanag mo ang kabutihang dulot ng gawaing

pansibiko sa isang bansa.3. Mahihinuha mo ang epekto ng kagalingang pansibiko sa

pag-unlad ng bansa

ALAMIN MO

Ano-ano ang halimbawa ng gawaing pansibiko? Paano ito naisasagawa ng bawat isa?

Mayiba’tibanguringgawaingpansibiko.Maaariitongiayonsa kakayahan ng indibiduwal o grupo. Sa mga batang tulad mo, ang gawaing pansibiko ay makikita sa payak na paggawa ng kabutihan. Halimbawa ay ang magalang na pakikipag-usap sa matatanda, paggabay sa paglalakad sa mga may kapansanan, at pagtulong sa paglilinis ng kapaligiran. Ang pagtangkilik sa mga produkto ng iyong komunidad at ng ating bansa ay halimbawa rin ng gawaing pansibiko na maaari mo nang umpisahan ngayon pa lamang. Ang pagsunod sa mga batas ng iyong munisipyo at maging ng ating bansa ay isa pang paraan. Ang pagpapalabas o pagtulong sa mga pagtatanghal na pampubliko ay isa pang gawain. Maging ang pagtulong sa pamamahala sa trapiko ng mga batang iskawt ay isa ring gawaing pansibiko.

369

May mga gawaing pansibiko rin na maaaring gampanan bilang grupo o bilang kasapi ng isang organisasyon. Ilang halimbawa ay sa samahan ng mga kabataan para sa kapakanan ng mga hayop at kalikasan at samahan para sa kapakanan ng mga katutubong Pilipino.

Epekto ng Gawaing Pansibiko sa BansaMaaaring malawak ang sakop at pangmatagalan ang

gawaing pansibiko na sinasalihan lalo na ng nakatatanda. Ilang halimbawa nito ay mga programa at proyekto sa literasi at mga proyektong may kinalaman sa pampalakasan gaya ng pagbuo ng mga liga, pagtuturo ng isports, at pagbibigay ng pasilidad. Gayundin, maaaring pagtuunan ng pansin ang usapin sa pera at kabuhayan. Maaaring bumuo ng mga kooperatiba, sumali sa paggawa ng mga lokal na produkto, o magtinda ng mga ito.

Sa kabuuan, maaaring tingnan sa dalawang mukha ang naidudulot ng gawaing pansibiko. Una, ang pagbibigay ng kagyat na lunas. Dahil sa mga mamamayang nagkukusang-loob na tumugon sa panahon ng kagipitan, nagiging mabilis ang proseso ng pag-abot ng tulong sa mga nasalanta ng kalamidad, pagsagip ng buhay kapag may aksidente, at pagbibigay ng agarang lunas sa mga nakararanas ng gutom at sakit.

Pangalawa, ang pangmatagalang epekto ng mga gawain at proyekto. Mga programang tulad ng pagbibigay ng libreng pag-aaral sa mga kabataan, programang pangliterasi sa mga di nakapag-aral, at pangkabuhayan para sa mga grupong etniko ang ilang halimbawa nito. Nangyayari ito sa mahabang panahon kung saan ang resultang matatamasa ay panghabambuhay.

370

Sa pangalawang mukha na ito ng kagalingang pansibiko nabibigyang-solusyon ang mga suliraning panlipunan tulad ng kamangmangan at kahirapan.

GAWIN MO

Gawain ASagutin ang mga tanong. Isulat ang sagot sa notbuk. 1. Ano-anong uri ng gawaing pansibiko ang maaaring gawin

ng mga batang tulad ninyo?2. Ano-anong gawaing pansibiko ang maaaring gawin o

gampanan ng mga nakatatanda?3. Magbigay ng iba pang halimbawa ng gawaing pansibiko na

hindi nabanggit sa teksto.4. Ano-ano ang epektong naidudulot ng gawaing pansibiko?

Paano nakatutulong sa pag-unlad ng bansa ang mga ito? 5. Ipaliwanag ang pangmahabang-panahong dulot o epekto ng

gawaing pansibiko. Ano ang kahalagahan ng pagkakaroon ng pangmahabang-panahong epekto ng gawaing pansibiko sa ating bansa?

Gawain BIsulat sa notbuk ang letra ng gawaing pansibikong inilalarawan sa bawat pahayag.

A – Kalikasan C – PampalakasanB – Kalusugan D – Edukasyon

1. Pagsasagawa ng palihan sa pagpipinta ng mga batang lansangan

2. Pagsasagawa ng libreng operasyon para sa mga may biyak na labi

3. Pagbubuo ng liga para sa palaro sa inyong barangay4. Pagpunta sa komunidad ng mga Mangyan upang maranasan

ang pang-araw-araw nilang pamumuhay at makatulong sa kanila

5. Pagsama sa pagtatanim ng maliliit na puno sa Sierra Madre

371

Gawain CSagutin kung panandalian o pangmatagalan ang gawain. Sabihin ang kahalagahang maidudulot sa bawat pahayag. Isulat ang sagot sa notbuk.1. Nagbigay ng dugo si Aling Rowena sa Red Cross.

□ Pangmatagalan □ Panandalian

2. Nagtuturo ang sampung taong gulang na si Anna sa Barangay Day Care. □ Pangmatagalan □ Panandalian

3. Nanguna sa paglalagay ng maliliit na watawat ng Pilipinas si Miguel para sa pagdiriwang ng pambansang araw ng kalayaan.□ Pangmatagalan □ Panandalian

4. Taon-taon, bumibisita sa bilangguan ang ilang piling mag-aaral sa paaralan nila Jun upang magbigay ng kasiyahan sa mga preso. Ikaapat na taon na siyang nagkukusang-loob na maghandog ng palabas para sa kanila.□ Pangmatagalan □ Panandalian

5. Hinihikayat ni Aling Edna ang mga kapitbahay na paghiwalayin ang mga basura sa kanilang komunidad. Ito ay bilang pagsuporta sa proyekto ng munisipyo hinggil sa pangangalaga sa kalikasan.□ Pangmatagalan □ Panandalian

• Mayiba’tibanguringgawaingpansibiko.Maaariitonggampanan ng sinuman, bata man o matanda, batay sa kaniyang kakayahan.

• May dalawang mukha ng kabutihang naidudulot anggawaing pansibiko. Isang mukha nito ang kagyat na pagtugon sa mga nangangailangan. Ang isa pa ay ang pangmahabang-panahong dulot nito sa tao at sa bansa.

TANDAAN MO

372

NATUTUHAN KO

Gawin ang sumusunod:

1. Kumuha ng papel at idikit ang sariling larawan sa gitna nito. Sa paligid ng larawan, isulat ang mga gawaing pansibiko na kaya mong tugunan. Lagyan ito ng simbolo o marka bago ang pahayag.

2. Magpangkat-pangkat at maghanda ng iskit na nagpapakita ng isang uri ng gawaing pansibiko.

373

ArAlin 7 Pagpapahalaga ng Mamamayan

sa Pagtataguyod ng Pambansang Kaunlaran

PANIMULA

Natunghayan mo ang kabuuang konsepto ng kagalingang pansibiko. Napag-alaman mo na napakahalaga nito sa mas nakararaming mamamayan sa lipunan. Pag-aaralan mo naman ngayon ang ambag nito sa kaunlaran ng ating bayan. Kaalinsabay ng kagalingang pansibiko, paano pa ba maitataguyod ng mamamayan ang kaunlaran ng bayan? Ano-ano ang bahaging ginagampanan ng mamamayan upang umunlad ang bansa?

Sa araling ito, inaasahang maipapaliwanag mo kung paano itinataguyod ng mga mamamayan ang kaunlaran ng bansa.

ALAMIN MO

Ano-ano ang katangian ng isang maunlad na bansa? Paano maitataguyod ng mga mamamayan ang kaunlaran ng bansa?

Ang kaunlaran ng bansa ay nakabatay sa kasaganaan ng mga mamamayang bumubuo nito. Itinuturing na maunlad ang isang bansa kung pantay-pantay ang pagturing sa mamamayan at maayos ang pagpapatakbo ng lipunan. Kung pantay ang turing sa lahat, walang aabuso sa karapatan at kapangyarihan. Wala ring mapag-iiwanan ng mga yaman at benepisyo na kadalasang sanhi ng krimen na malaking hadlang sa pagbabago at pag-unlad. Kaalinsabay nito, ang kaunlaran ng bansa ay maibabatay sa kakayahan nitong guminhawa ang pamumuhay mula sa kahirapan tungo sa kasarinlan ng bawat isa.

Isa pang katangian ng maunlad na bansa ay ang pagkakaroon ng angkop at sapat na serbisyong panlipunan. Liban sa edukasyon, pabahay, kalusugan, seguridad, komunikasyon,

374

at transportasyon, mahusay rin na makapagtalaga ang pamahalaan ng mga ahensiyang tutugon sa pangmabilisan at natatanging pangangailangan ng mga mamamayan sa isang takdang panahon. Maunlad ang bansa kung ang mga serbisyong ito ay naipatutupad at naipaaabot sa nakararaming bilang ng mamamayan.

Sa isang banda, itinataguyod ng mamamayan ang maunlad na lipunan sa pamamagitan ng iba-ibang gawain.

Paglinang ng sariling katalinuhan at kakanyahan. Katulad ng nabanggit na, binubuo ang lipunan ng mga indibiduwal. Makabubuting linangin ng bawat isa ang sariling galing at talento hindi lamang para sa sarili kundi para sa bayan.

Pagiging produktibo. Maging malikhain at maabilidad upang matustusan ang sariling pangangailangan at makatulong sa iba. Hindi kailangang umamot palagi ng awa, mamalimos, o umasa sa iba upang makamit ang kasaganahan. Kung ang bawat isa ay marunong humanap ng sariling pagkakakitaan, magiging madali ang pag-unlad ng bayan.

Pagmamahal sa bansa at kapuwa Pilipino. Ang pagtu-tulungan ay susi sa kaunlaran. Kung ang bawat Pilipino ay susuportasaisa’tisaathindimaglalamangan,magigingmasa-gana ang ating bayan. Isa sa pinakakonkretong halimbawa nito ang pagtangkilik sa mga produktong Pilipino. Liban sa malaki ang maitutulong nito sa pagbawas sa kahirapan, nakapagbi-bigay-kita at trabaho pa ito para sa ating mga kababayan.

Pagtulong sa pagtigil ng katiwalian at maling gawain sa pamahalaan. Pinamamahalaan at pinamumunuan ng mga kabilang sa pamahalaan ang kabang bayan, polisiya, at iba pang mga batayang serbisyo para sa bayan. Marapat lamang na tiyaking tapat at mahusay ang ating mga pinuno nang sa gayon ay magiging maayos ang takbo ng ating lipunan.

Pagsunod sa mga batas. Binuo ang mga batas upang pangalagaan ang ating kapakanan, buhay, at ari-arian. Kung hindi igagalang ang batas, magugulo ang kaayusan sa ating

375

bayan. Maging ang seguridad sa payapa at matiwasay na buhay ay maitataya. Marapat na sundin ito sa ikatatahimik, sagana, at maayos na paninirahan sa ating bayan.

Pangangalaga sa kapaligiran at pamanang lahi. Iniha-handog ng kalikasan ang lahat ng batayang pangangailangan upang mabuhay ang tao. Marapat lamang na pangalagaan ito sa pamamagitan ng pagtitipid, pagpigil sa polusyon, paghihiwalay ng basura, at pagre-recycle. Ang ating pamanang lahi ay ating pagkakakilanlan at tayo ay tagataguyod ng pambansang dangal at kasaysayan. Marapat na kilalanin at ingatan ito hanggang sa susunod na mga salinlahi.

Pag-iingat sa mga pampublikong gamit at lugar. Pangalagaan ang mga gusali at impraestruktura tulad ng mga kalsada at tulay, paliparan, at ospital na galing sa pagsisikap sa trabaho at pagpupunyagi sa kabuhayan ng mga Pilipino. Bilang mga paraan sa pag-unlad ng ekonomiya at kabuhayan, pag-ingatan ang mga ito at iwasan ang maling paggamit at kapabayaan.

GAWIN MO

Gawain ASagutin ang mga tanong:1. Ano ang mga katangian ng isang maunlad na bansa?2. Ano-ano ang ginagampanan ng mamamayan bilang bahagi

ng isang bansa?3. Bakit mahalaga ang bahaging ginagampanan ng mama-

mayan sa pag-unlad ng bansa?4. Paano maitataguyod ng mamamayan ang kaunlaran ng

bansa?5. Magbigay pa ng mga paraan ng pagtataguyod ng kaunlaran

ng bansa.

376

Gawain BBilugan ang mga pangungusap na nagsasaad ng pagiging maunlad ng isang bansa. Isulat ang sagot sa notbuk. 1. May mga nakatapos sa pag-aaral na umaalis ng bansa

upang manilbihan sa ibang bansa. 2. Marami ang bilang ng hindi nakababasa at nakasusulat. 3. Ang mga 15 taong gulang na kabataan pababa ay

pinagtatrabaho. 4. Masaya ang nakararaming mamamayan na nanunung-

kulan sa pamahalaan. 5. Sapat at makatuwiran ang kinikita ng mga tao. 6. Laganap ang rebelyon at krimen sa mga lalawigan. 7. Maraming dayuhan ang dumadalaw at namumuhunan sa

ating bansa. 8. Naaabuso ang mga likas na yaman. 9. Hindi nakikinig sa Pangulo ng bansa at hindi sinusunod

ang mga batas.10. Walang krimen na naitala sa loob ng isang buwan.

Gawain CUmisip ng isang pahayag na nagpapakita ng pagtataguyod ng mamamayan sa kaunlaran ng bansa. Bumuo ng fish organizer kung saan nakasulat sa itaas na tinik kung paano ito maisasagawa. Sa ilalim naman, isulat kung ano ang mga dapat iwasan upang hindi maging hadlang sa kaunlaran ng bansa.

377

NATUTUHAN KO

1. Bumuo ng mga pangkat na may limang kasapi. Ipatalakay kung paanong naitataguyod ng mga mamamayan ang kaunlaran ng isang bayan. Palikhain sila ng larawan hinggil dito at palagyan ng islogan. Ilagay sa likod ang paliwanag ng islogan ng parehong poster at islogan.

2. Magsagawa ng classroom walk kung saan nakatanghal ang mga poster. Mag-anyaya ng mga panauhing pipili ng tatlong pinakamahusay na poster at islogan.

• Angmaunladnabansaaynangangahuluganngpagka-mit ng kasaganaan ng mga mamamayang bumubuo ng bansa.

• Ang kaunlaran ay nakabatay rin sa panlipunangkagalingan tulad ng kalayaan ng mamamayang pumili at magpasiya para sa sarili, maabot ng mga batayang serbisyo, matamasa ang pagkakapantay-pantay, at maranasan ang katarungang panlipunan.

• Ang mga ginagampanan ng mga mamamayan bilangbahagi ng lipunan ay mahalagang kontribusyon sa pag-unlad ng isang bansa.

• Kinakailangang mapaunlad ng mamamayan ang kaniyang sarili upang maging kapaki-pakinabang na bahagi ng lipunan. Kailangang linangin ang sariling katalinuhan at kakayanan, maging produktibo, sumunod sa batas, bantayan ang katiwalian sa pamahalaan, pangalagaan ang kalikasan, at ingatan ang mga pampublikong gamit at lugar.

TANDAAN MO

378

ArAlin 8 Pagpapaunlad ng Sarili

Pagpapaunlad ng Bayan

PANIMULA

Sa nakaraang aralin, napag-aralan mo kung ano ang ibig sabihin ng kaunlaran o ng isang maunlad na bayan. Natutuhan mo rin ang kahalagahan ng ginagampanan ng mamamayan sa kaunlaran ng bayan. Sa araling ito, mauunawaan mo naman na mahalagang mapaunlad ang sarili nang sa gayon ay mapaunlad din ang bansa. Mahalagang mapaunlad ang sarili upang maging kontribusyon ito sa pagsulong at kaunlaran ng bansa kung saan ka kabilang at naninirahan.

Sa araling ito, inaasahang maipapaliwanag mo kung paano nakatutulong sa pag-unlad ng bansa ang pagpapaunlad ng sariling kakayahan at kasanayan.

ALAMIN MO

Paano mo mapauunlad ang sariling kakayahan at kasanayan? Paano makatutulong sa pagsulong at pag-unlad ng bayan ang sarili mong pagpapaunlad ng mga ito?

Pangangalaga sa KalusuganDahil ang mga mamamayan ang bumubuo ng bansa at

lipunan, nakasalalay sa kanila ang pagtataguyod at pagsulong ng bansa. Magiging matagumpay ang pag-iral ng isang bansa kung ang mga salik na nakaiimpluwensiya rito ay tunay na napapangasiwaan. Ang mga salik na nakaiimpluwensiya sa bansa ay ang mga likas na yaman, yamang tao, at mga yamang likha ng tao.

Ang mga likas na yaman ay binubuo ng katubigan, kalupaan, at kapaligiran. Ito ang pinanggagalingan ng mga bagay at produktong kailangan natin upang mabuhay. Yamang tao naman ang mga mamamayang bumubuo ng bansa. Tayo ang

379

nangangasiwa at gumagawa ng pag-unlad ng bansa dahil tayo ang may lakas, talino, at kakayahan para gawin ang mga ito.

Ang mga yamang gawa ng tao ay binubuo ng mga pampublikong ari-arian tulad ng makinarya, gusali, at maging mga paliparan at tulay na kailangan ng bansa upang mapadali angpagpaparoo’tparitongmgaprodukto.

Kung gayon, pangunahing tungkulin ng mga mamamayan na pangalagaan ang sariling kalusugan. Kailangan ang mabuting kalusugan upang mabuhay, makapag-aral, at makapagtrabaho nang maayos. Ang malusog na pag-iisip at pangangatawan ay nakapagdudulot ng mabuting pamumuhay, pakikitungo sa kapuwa, at pamamahala na kailangan para sa pag-unlad. Kaya, linangin ang ating mga kakayahan at huwag huminto sa pag-aaral ng makabagong teknolohiya at maging produktibo. Ang pagiging produktibo ay pagiging maabilidad at malikhain sa pagtugon sa sariling pangangailangan at nakatutulong sa pamilya, kamag-anak, pamayanan, at bansa.

Tamang Saloobin sa PaggawaMagkaroon din ng tamang saloobin sa paggawa. Gamitin

ang kakayahan nang kusang loob at huwag ipagkait para sa kapakanan ng nakararami. Pagbutihin ang gawain. Matutong makitungo sa kasama sa paggawa at pumasok sa trabaho nang tama sa oras. Higit pa rito, ipahayag nang buong sigla ang papuri para sa kapuwa.

Maging Matalinong MamimiliAng bawat isa ay inaasahan ding maging matalinong

mamimili. May paninindigan ang isang matalinong mamimili at hindi nagpapadala sa mga advertisement. Nagpaplano siya ng mga bibilhin nang sa gayon ay makapagtipid sa oras. Inuuna niya yaong mga kailangan bago ang luho. Siya rin ay mapanuri sa kalidad at kondisyon ng isang produkto at hindi basta-basta bumibili. Isinasagawa niya ang pagiging matipid—alam kung kailan ang panahong mababa ang presyo ng bilihin at pumipili ng pinakamura at may kalidad na produkto.

380

Matalinong mamimili rin ang mamamayang alam ang kaniyang mga karapatan. Alerto siya sa pagmamasid sa mga maling gawain lalo na sa pagsusukli at paggamit ng timbangan. Hindi siya nagsasamantala lalo na sa panahon ng kalamidad at krisis. Higit sa lahat, malaki ang maitutulong ng isang matalinong mamimili kung tinatangkilik niya ang mga produkto at serbisyong makapagpapaunlad sa ating bansa.

GAWIN MO

Gawain ASagutin ang mga tanong.1. Ano-ano ang salik na nakaiimpluwensiya sa pag-unlad ng

isang bansa? Talakayin ito at magbigay ng halimbawa.2. Ipaliwanag ito: “Ang pag-unlad ng mamamayan ay pag-

unlad din ng bansa.” Paano ito naisasakatuparan?3. Bakit mahalaga na pangalagaan ang sariling kalusugan?

Paano ito nakatutulong sa pag-unlad ng isang bansa?4. Ipaliwanag ang pagkakaroon ng tamang saloobin sa pag-

gawa. Paano ito nakatutulong sa pag-unlad ng isang bansa?5. Paano umuunlad ang isang bansa sa pamamagitan ng

pagkakaroon ng mga mamamayang mabubuting mamimili?

Gawain BLagyan ng bituin ang mga pahayag na nakatutulong sa pag-unlad ng sarili o ng bansa. Isulat ang sagot sa notbuk. 1. Nagsasanay nang mabuti si Mikaela sa paglangoy upang

makasali sa pambansang koponan. 2. Madalang mamasyal sa parke si Lara dahil tumutulong

siya sa tindahan ng kaniyang tiyahin. 3. Mahilig magkumpuni ng mga sirang kagamitan si Mang

Lito. 4. Bata pa lamang si Inso ay sakitin na. 5. Mahilig makipaghuntahan si Aling Selya. Pati paghahanda

ng pananghalian ay nalilimutan niya.

381

6. Kahit kailan di nabisita ni Jing ang silid-aklatan sa kanilang paaralan.

7. Laging huli sa pulong si Cristina. 8. Mahilig sumabad si Liza sa usapan at hindi sinusuri ang

binibitawan niyang mga salita. 9. Binibili agad ni Raymond kung ano ang maibigan niya.10. Mahilig si Lucia sa imported na mga gamit.

Gawain CPumili ng kapareha. Gumawa ng komik istrip na nagpapakita ng paghihikayat sa mga batang katulad mo na paunlarin ang sarili.

• Nakasalalay sa mga mamamayan ang pag-unlad ngbansa.

• Ang mga mamamayan ang namamahala sa parehongyamang likas at yamang likha ng tao na mahalaga sa pagsulong ng isang bansa.

• Dapatnamapangalagaanatmapaunladangsarilinangsa gayon ay makaambag sa kaunlaran ng bansa.

TANDAAN MO

NATUTUHAN KO

Sumulat ng isang sanaysay na tumatalakay sa iyong panata sa sarili para sa kaunlaran ng bansa. Palamutian ito ng iyong mga simbolo at iba pang representasyon sa sarili.

382

ArAlin 9 Mga Katangian

ng Produktibong Mamamayan

PANIMULA

Ang mamamayan ang pinakamahalagang yaman ng isang bansa. Sa kanila nakasalalay ang pag-unlad nito kaya napakahalaga na taglayin nila ang mga katangian ng pagiging produktibong mamamayan na siyang magpapalakas sa bansa.

Sa araling ito, inaasahang maibibigay mo ang kahulugan at katangian ng pagiging produktibong mamamayan.

ALAMIN MO

Pagmasdan ang mga larawan sa ibaba. Ginagawa mo rin ba ang mga nakalarawan?

http://www.slideshare.net/ely7788/ang-mamimilihttp://livinggreenmag.com/2014/05/14/lifestyle-choices/get-outside-feel0-better-and-stay-healthier-with-outdoor-activities/attachment/exercising/

http://www.quote-trade-service.com.au/carpenterquote/http://picture-bookiesshowcase.blogspot.com/

383

Kung ginagawa mo ang mga ipinakikita sa larawan, ikaw ay maituturing na produktibong mamamayan. Ang mga mamamayan na nakatutulong o kapaki-pakinabang sa kaniyang tahanan, pamayanan, at sa bansa ay tinatawag na produktibong mamamayan.

Ang mga sumusunod ay mga katangian ng produktibong mamamayan:

• May tamang saloobin sa paggawa. Ang wastong saloobin sa paggawa ay dapat itanim sa isipan habang bata pa. Hindi dapat ikahiya ang paggawa bagkus ito ay dapat ipagmalaki. Naipamamalas ito sa pamamagitan ng pagkakaroon ng tiwala sa sariling kakayahan, pagkamalikhain, kaayusan, katapatan, pagpasok sa tamang oras, at pakikiisa at pakikipagkapuwa-tao.

• May pinag-aralan at kasanayan sa paggawa. Nakasa-lalay sa mga katangiang ito ang pagtupad sa mga tungkuling iniaatang sa iyo nang buong husay at ganap. Upang ang isang tao ay makagawa nang mahusay, napakahalaga na siya ay nakapag-aral at nagkaroon ng ibayong pagsasanay at mga pagsubok sa kaniyang napiling gawain. Sa ganitong paraan, malaki ang kaniyang maitutulong sa pag-angat ng kaniyang napiling hanapbuhay at ng kaniyang tanggapang pinapasukan.

• Pagiging malusog. Upang maging kapaki-pakinabang, mahalagang magkakaroon ng magandang pananaw sa buhay at malusog na pangangatawan. Bunga nito, madali kang makapag-iisip ng mga ideya at makagagawa nang maayos at may kagalingan.

http://www.glogster.com/ahayes10/reduce-reuse-recycle/g-6mcggoiv1bk145cr54dova0

https://www.flickr.com/photos/7935983@N05/3922303216/

384

• Matalinong mamimili. Ang sumusunod ay katangian ng isang matalinong mamimili:> Naghahanda ng talaan/listahan ng mga bibilhin upang

makatipid sa oras at pagod.> Gumagawa ng badyet para sa pagkain, kagamitan, at

iba pang pangangailangan.> Tinitiyak na husto sa timbang ang binili. > Mapanuri sa kalidad ng mga bilihin.> Tinitingnan ang expiration date ng kaniyang binibili.> Hindi nagpapadala sa mga patalastas at pananalita ng

tindera.> Isinasaalang-alang ang sustansiya ng pagkain sa

pinamimili.

• Tinatangkilik ang sariling produkto. Ang pagtangkilik sa sariling produkto ay malaking tulong upang umangat ang ating kapuwa Pilipino at buong bansa.

• Ginagamit nang wasto ang mga kalakal at pagli- lingkod. Dapat ingatan at gamitin ng mga mamamayan sa wastong paraan ang lahat ng mga produkto at serbisyong kanilang tinatamasa upang ito ay tumagal at mapakinabangan nang maayos.

• Nagtitipid sa enerhiya. Ang mga sumusunod ay mga kaparaanan sa pagtitipid sa enerhiya at tubig.> Tiyakin na laging nakapatay ang mga ilaw at de-

koryenteng kagamitan kung hindi ginagamit.> Gumamit ng energy saving na mga ilaw gaya ng compact

fluorescent lamps (cfl) o LED (light emitting diodes).> Gawing sabay-sabay at maramihan ang pagpaplantsa

ng mga damit at iba pang kasuotan.> Gumamit ng palanggana sa paghuhugas ng mga prutas,

gulay, at mga gamit sa kusina.> Gumamit ng regador sa pagdilig ng mga halaman sa

halip na hose.> Gumamit ng baso sa pagsisipilyo ng ngipin sa halip na

direktang tulo ng tubig sa gripo.> Huwag hayaang nakabukas ang gripo habang

naghuhugas ng mga pinggan o iba pang gamit.

385

• Muling ginagamit ang mga patapong bagay. Ang pagre-recycle ay isang paraan upang magamit na muli ang mga bagay na patapon ngunit maaari pang mapakinabangan. Mag-recycle upang mabawasan ang pagdami ng mga basura. Gayundin, paghiwa-hiwalayin ang mga basura ayon sa nabubulok at di-nabubulok upang di masayang ang mga maaari pang magamit o mapakinabangan.

GAWIN MO

Gawain ALagyan ng tsek (3) ang bilang na naglalarawan ng isang produktibong mamamayan at ekis (7) kung hindi. Gawin ito sa notbuk.1. Nag-aaral nang mabuti.2. Ginagawa o tumutulong sa gawaing iniatang sa kaniya.3. Nakikiisa sa mga programa sa barangay gaya ng paglilinis

ng harapan ng bahay.4. Sinusuri kung may sira ang mga gripo.5. Bumibili ng mga gamit na yari sa bansa gaya ng sapatos,

kakanin, at mga palamuti.

Gawain BIsulat sa notbuk kung anong katangian ng produktibong mamamayan ang tinutukoy sa bawat bilang.1. Laging nasa takdang oras si Nelson sa pagpasok sa trabaho

para matapos niya ang lahat ng gawain.2. Si Well ay nag-eehersisyo araw-araw.3. Nagpatala si Marie sa Technical Education and Skills

Development Authority upang mapabuti pa ang kaniyang kaalaman sa pagguhit.

4. Laging nililinis ni Elzon ang mga nabili niyang mga gadget para hindi agad masira.

5. Tuwing umaalis ng bahay, tinitiyak ni Manuel na natanggal ang mga saksakan ng mga de-koryenteng kagamitan.

386

Gawain CKopyahin ang tsart sa notbuk. Lagyan ng tsek ang kolum kung kailan mo ginagawa ang mga katangiang nabanggit.

Mga Katangian ng Produktibong Mamamayan Palagi Minsan Hindi

1. May tamang saloobin sa paggawa2. May kasanayan sa paggawa3. Pagiging malusog4. Pagiging matalinong mamimili 5. Tinatangkilik ang mga produktong yari

sa bansa6. Wastong paggamit ng mga kalakal at

paglilingkod7. Wasto ang paggamit ng enerhiya8. Pagpapaunlad ng kasanayan sa paggawa9. Pagre-recycle ng mga bagay

na patapon na

• Ang produktibong mamamayan ay nakatutulong atkapaki-pakinabang sa kaniyang tahanan, pamayanan, at bansa.

• Ang pagiging produktibongmamamayan ay paraanngpagtulong at pakikiisa sa pag-unlad ng bansa.

TANDAAN MO

387

NATUTUHAN KO

Basahin ang bawat sitwasyon at piliin ang titik ng tamang sagot. Isulat ang sagot sa sagutang papel. 1. Paano mo mapananatiling malusog ang iyong katawan

upang makatulong sa pag-unlad ng bansa?A. Gumamit ng ipinagbabawal na gamot.B. Kumain ng masusustansiyang pagkain.C. Mag-ehersisyo kung kailan nais gawin ito.D. Manood ng telebisyon hanggang hatinggabi.

2. Alin sa mga sumusunod ang nagpapakita ng taong may tamang saloobin sa paggawa?A. Palaging nagrereklamo sa gawain.B. Madalas magpahinga kahit oras ng trabaho.C. Ipinagpapaliban ang paggawa ng gawaing bahay.D. Matipid sa paggamit ng mga materyales sa opisina o

pabrika.

3. Sino sa mga sumusunod ang makatutulong sa pag-unlad?A. Laging huli kung pumasok sa trabaho si Juan.B. Palaging tinutuos ni Pepe ang bilang ng oras ng kaniyang

ipinagtatrabaho.C. Pinagbubuti ni Helen ang kaniyang trabaho sa opisina

kahit walang nakakakita.D. Kapag binibigyan ng manedyer si Ruben ng dagdag na

gawain, hindi niya ito ginagawa agad.

4. Binigyan kayo ng proyekto ng inyong guro. Hindi mo naintindihan ang paliwanag kung paano ito gagawin. Ano ang dapat mong gawin?A. Ipagagawa ang proyekto sa kapatid.B. Hindi na lang gagawin ang proyekto.C. Magagalit sa guro at isusumbong sa magulang.D. Ipauulit sa guro ang paliwanag upang maintindihan ito.

388

5. Sino sa kanila ang may tamang saloobin sa paggawa?A. Si Jose na madalas na hindi tinatapos ang gawainB. Si Manuel na maagang pumapasok ngunit maaga ring

umuwiC. Si Pedro na gumagawa lamang kapag nariyan ang

manedyerD. Si Celia na pinag-aaralang mabuti ang gawain upang

mapagbuti ito

6. Mamimili ka sa isang malaking pamilihan sa inyong lugar dahil may sale. Ano ang mga bibilhin mo?A. Bibilhin lamang ang mga gamit na kailangan.B. Bibili ng marami dahil minsan lamang itong mangyari.C. Uutang sa kapitbahay upang makapamili ng mas

marami.D. Maglalabas ng pera sa bangko upang makabili ng

maraming murang gamit.

7. Sino sa mga sumusunod ang nagpapakita ng pagiging matalinong mamimili?A. Si Nery na bumibili ng ano mang maibigan niya kahit di

ito kailangan.

B. Si Cherry na binabasa muna ang mga label sa etiketa ng mga paninda.

C. Si Julius na bumibili ng gamit o bagay batay sa mga anunsiyo sa telebisyon.

D. Si John na pinipili ang mas marami o malaki kaysa kalidad ng mga paninda.

8. Ano ang mangyayari kung hindi tatangkilikin ng mga Pilipino ang mga produktong yari sa Pilipinas?A. Madaling uunlad ang bansa.B. Babagsak ang ekonomiya ng bansa.C. Bibilhin ng mga dayuhan ang produktong Pilipino.D. Hindi kikita ang industriyang Pilipino kaya’t bababa

ang kita ng bansa.

389

9. Bakit mahalaga ang muling paggamit ng mga bagay na patapon na?A. Mas mahusay ang mga bagay na ni-recycle.B. Higit na matibay ang mga ni-recycle na kagamitan.C. Nangangahulugan ito ng karagdagang kita at tipid sa

pamilya.D. Nakababawas ito sa basura at napapakinabangan muli

ang ibang gamit.

10. Inutusan ka ng iyong kapatid na bumili ng pagkain sa tindahan na nasa kanto malapit sa inyo. Ano ang iyong gagawin?A. Iuutos uli ito sa isang kapatid.B. Sundin ang iniutos ng kapatid.C. Sumakay ng dyip dahil mainit maglakad.D. Gamitin ang kotse dahil tinatamad maglakad.

390

ArAlin 10 Pagpapahalaga

sa mga Kontribusyon ng mga Pilipino sa Daigdig

PANIMULA

Napag-aralan mo ang mga katangiang taglay ng isang produktibong mamamayan. Nalaman mo rin na ang pagiging produktibo ay nagdudulot ng pag-unlad di lamang sa sarili kundi maging sa bansa at lipunan.

Sa araling ito, muli nating balikan ang ilang Pilipinong naging produktibong mamamayan ng bansa dahil sa kanilang mga kontribusyon sa lipunan. Inaasahang mapahahalagahan mo ang mga pangyayari at kontribusyon ng marami pang Pilipino na naging daan ng pag-unlad ng bansa.

ALAMIN MO

Maraming Pilipino ang naging tanyag at nagpatanyag sa ating bansa sa iba’t ibang larangan tulad ngmusika, sayaw,eskultura, sining, at panitikan. Maging ang mga Pilipinong manggagawa sa ibayong dagat ay malaki ang naitulong sa kabuhayan ng Pilipinas. Bilang mga Pilipino, maipagmamalaki nating marami sa ating mga kapuwa Pilipino ang may natatanging talento at kakayahan na nagbigay-puri sa atin sa buong mundo.

391

Sa Larangan ng Pagpipinta

Kilalang Pilipino DeskripsiyonFernando Cueto Amorsolo

Siya ang pintor ng mga larawan at tanawing pambaryo ng Pilipinas. Siya ay mahusay at dalubhasa sa paggamit ng liwanag sa aspeto ng sining. Ang kaniyang mga gawa ay puno ng adhikain, makabayan, at puno ng kasaysayan. Dahil sa kaniyang kahusayan sa pagpinta, siya ang tinaguriang “Pambansang Alagad ng Sining ng Pilipinas.”

Victorio Edades (1895–1995)

Ang kaniyang mga likha ay batay sa mga isyung pambansang pagkakakilanlan tulad ng The Sketch, isang koleksiyon sa National Museum at The Builders na nasa koleksiyon ng mga pinta ng Cultural Center of the Philippines. Ginawaran si Edades ng Orden ng Pambansang Alagad ng Sining para sa Sining Biswal noong 1976.

Carlos “Botong” Francisco (1912–1969)

Kilala siya sa pinta niyang mga miyural o mga pintang larawan sa mga bato. Ang mga halimbawa nito ay matatagpuan sa Manila City Hall, Manila Hotel, at Our Lady of EDSA Shrine sa Lungsod ng Pasig. Naging Pambansang Alagad ng Sining para sa Sining Biswal si Francisco noong 1976.

Juan Luna(1857–1899)

Isang pintor, eskultor, at aktibista noong panahon ng rebolusyon noong ika-19 na siglo, naging tanyag siya dahil sa obra niyang Spoliarium noong 1884 kasama ang kapuwa pintor na si Felix Hidalgo.

392

Sa Larangan ng Musika

Kilalang Pilipino DeskripsiyonJose Palma Ang naglapat ng titik ng pambansang awitJulian Felipe Ang sumulat ng Marcha Nacional Filipina, ang

musika ng pambansang awit ng PilipinasAntonio Molina Tinaguriang “Pambandang Musikero ng Pilipinas”

at lumikha ng “Hatinggabi” para sa Biyolin at ang “Malikmata” para sa piyano

Jovita Fuentes Kilalang mang-aawit ng opera at nagtamo ng pangalawang karangalan sa Pambansang Alagad ng Sining para sa Musika

Pilita Corales Tinaguriang “Asia’s Queen of Songs”

Sa Larangan ng SayawKilalang Pilipino Deskripsiyon

Francisca Reyes Aquino (1899–1984)

Nagsaliksik at nag-aral siya tungkol sa iba’t ibang sayaw ng mga Pilipino sa buong kapuluan. Ipinagkaloob sa kaniya ang National Artist Award dahil sa malaking ambag niya sa larangan ng sayaw at maging mga larong Pilipino.

Liza Macuja- Elizalde Ang prima ballerina ng ating bansa ay nakilala dahil sa kahusayan niya sa pagsayaw ng ballet. Nakapagtanghal na siya sa iba’t ibang panig ng mundo.

Sa Larangan ng PaglililokKilalang Pilipino Deskripsiyon

Guillermo Tolentino (1890–1976)

Siya ang gumawa ng monumento ni Andres Bonifacio sa Caloocan at sa Liwasang Bonifacio sa Maynila. Tanyag din sa kaniyang mga likha ang “Oblation” sa Unibersidad ng Pilipinas at ang selyo ng Republika ng Pilipinas.

393

Sa Larangan ng PanitikanKilalang Pilipino Deskripsiyon

Francisco Balagtas Sumulat ng Florante at Laura at Ibong AdarnaSeverino Reyes “Ama ng Dulang Tagalog”Aurelio Tolentino Sumulat ng dulang “Kahapon, Ngayon, at Bukas.”

Sila nina Lope K. Santos, Iñigo Ed. Regalado ay mahuhusay na nobelista.

Amado V. Hernandez Isang mahusay na makata, mandudula, at nobelista.

Carlos P. Romulo Unang Asyano na naging Pangulo ng United Nations Security Council

Sa Larangan ng Tanghalan at PanitikanKilalang Pilipino Deskripsiyon

Lamberto Avellana Mahusay na direktor ng palabas-tanghalanLea Salonga Naging tanyag sa buong mundo dahil sa

mahusay niyang pagganap sa Miss Saigon. Binigyan ng karangalan bilang pinakamahusay na artistang babae noong 1990 sa Laurence Olivier Awards at sa Tony Awards sa Broadway, New York.

Sa Larangan ng Pagandahan at PalakasanKilalang Pilipino Deskripsiyon

Gloria Diaz Nagwagi bilang Miss Universe noong 1969

Margie Moran Nagwagi bilang Miss Universe noong 1973Megan Young Nagwagi bilang Miss World noong 2013Lydia de Vega Mercado at Elma Muros-Posadas

Mga kampeon sa Track and Field

Eugene Torre Mga kampeon sa ChessPaeng Nepomuceno at Bong Coo

Mga kampeon sa Bowling

394

Kilalang Pilipino DeskripsiyonEfren “Bata” Reyes at Francisco “Dyango” Bustamante

Mga kampeon sa Bilyar

Eric Buhain at Akiko Thompson

Mga kampeon sa Paglangoy

Manny Pacquiao atNonito Donaire

Mga kampeon sa Boksing. .

Sa Larangan ng Agham at TeknolohiyaKilalang Pilipino Deskripsiyon

Leonardo Sarao Nilikha niya ang dyip na pampasahero.Benjamin Almeda Sr. Nilikha niya ang de-kuryenteng kudkuran ng

niyog at bread toaster.Gregorio Zara Nakaimbento ng TV–telephone na maaring

magkakitaan at mag-usap ang nagtatawagan.Rodolfo Viescas Nakaimbento ng multicooler fan.

Sa Larangan ng PaggawaKilalang Pilipino Deskripsiyon

Overseas Filipino Workers (OFWs)

May mga Pilipinong pinili ang maghanapbuhay sa ibang bansa. Ang tawag sa kanila ay Oversas Filipino Workers (OFWs). Naging kilala sila sa iba’t ibang panig ng mundo dahil sa kanilang husay, kasanayan, at kasipagan sa kani-kanilang mga larangan at propesyon. Dahil dito, maraming kompanya ang nagnanais na magkaroon ng mga Pilipinong mangga- gawang doktor, nars, inhinyero, karpintero, at guro. Marami ring Pilipino ang nakapagtayo ng mga negosyo at nagkaroon ng matataas na puwesto sa malalaking kompanya at tanggapan sa ibang bansa.

395

GAWIN MO

Gawain AIsulat ang sagot sa notbuk kung saang larangan nabibilang ang sumusunod na mga kilalang Pilipino. 1. Francisco Balagtas, Severino Reyes, Amado V. Hernandez2. Gloria Diaz, Melanie Marquez, Megan Young3. Carlos “Botong” Francisco, Victorio Edades, Fernando

Amorsolo4. Rodolfo Viescas, Leonardo Sarao, Benjamin Almeda Sr.5. Manny Pacquiao, Michael Martinez, Eugene Torre

Gawain BKilalanin ang mga Pilipinong naging tanyag sa buong mundo dahil sa kanilang kahusayan. Isulat ang sagot sa notbuk.1. Si _________ ang naglilok ng “Oblation” sa Unibersidad ng

Pilipinas.2. Ang tinampok na Miss World 2013 ay si ____________.3. Ang lumikha ng tanyag na Spoliarium ay si ____________.4. Si ______________ ang unang Pilipino na naging Pangulo

ng United Nations Security Council.5. Ang mga ____________ ay may angking kasanayan at

kakayahan sa iba’t ibang larangan na katuwang sapagpapaunlad ng kabuhayan sa bansa.

TANDAAN MO• Maraming Pilipino ang nagbigay ng mahahalagang

kontribusyonsaiba’tibangpanigngdaigdig.• BilangPilipino,ipagmalakinatinangmgakababayanna

nagbigay-dangalatkarangalan sa iba’t ibangpanigngmundosaiba’tibanglarangan.

• MalakiangnagingkontribusyonngmgamanggagawangPilipino na iangat ang karangalan ng bansa sa pamama-gitan ng pagpapakita ng husay at tamang gawi sa paggawa.

396

NATUTUHAN KO

Basahin ang bawat pahayag. Isulat sa sagutang papel ang letra ng tamang sagot.1. Paano ipinakikita ng pamahalaan ang patuloy na suporta sa

mga Pilipino sa ibayong dagat?A. Paggagawad ng mga parangal at pagkilala sa mga OFW. B. Pagkakaloob ng mga benepisyo sa mga OFW at sa

kanilang pamilya.C. Patuloy na pagpapadala ng mga Pilipino sa iba’t

ibang panig ng mundo at pakikipag-ugnayan sa mga kaalyadong bansa.

D. Patuloy na pakikipag-ugnayan ng pamahalaan sa bansang maraming Pilipinong manggagawa para sa kanilang seguridad.

2. Alin sa sumusunod ang binigyang-diin ni Fernando Amorsolo sa kanyang mga pinta?A. PagkanasyonalismoB. Makabagong PanahonC. Pagmamahal sa kapuwaD. Katutubong pambaryong tanawin

3. Ano ang pinatutunayan ng mga Pilipina sa pandaigdigang timpalak kagandahan?A. Kayang maging tanyag ng Pilipino sa anumang larangan.B. Sa larangan lamang ng kagandahan nakikilala ang mga

Pilipina.C. May kapangyarihan ang mga kababaihan sa

anumang larangan.D. Matalino, maayos, at may pagpapahalaga ang mga

Pilipina sa bansa, sa kapuwa, at sa kaniyang sarili.

397

4. Maraming Pilipinong manlalaro ang nakilala at tumanyag sa buong mundo dahil sa kanilang angking kakayahan at lakas. Kung ikaw ay isang manlalaro, paano mo paghahandaan ang sasalihan mong laro?A. Pauunlarin at lalo akong magsasanay upang makamit

ang tagumpay.B. Iisipin ko na lamang na mananalo ako sa larong

sasalihan.C. Hihingi ako ng payo sa idolo kong manlalaro.D. Hindi na lamang ako sasali sa laro.

5. Paano mo ipakikita ang angking kakayahan tulad ng mga natatanging Pilipino?A. Sasali ako sa mga timpalak na angkop sa aking

kakayahan.B. Lalo akong magsisikap na paunlarin ang aking talento o

kakayahan.C. Susundin ko ang nais ng aking mga magulang na sumali

sa anumang larangan.D. Ipagwawalang-bahala ko na lamang ang aking talento

dahil mahirap at magastos ang lahat.

398

ArAlin 11 Pakikilahok sa mga Programa

at Proyekto na Nagtataguyod ng mga Karapatan

PANIMULA

Maraming programa at proyekto ang pamahalaan na nagtataguyod ng mga karapatan. Bilang mamamayang Pilipino, tungkulin nating makilahok sa mga programang ito upang magtagumpay ang mga mithiin nito at makatulong sa pag-unlad ng bawat isa at ng bansa.

Ano ang ibig sabihin ng pakikilahok? Ito ay isang aksiyon o gawain ng tao o samahan na sama-samang gumagawa upang lutasin ang isang suliranin o makamit ang isang layunin.

Nasubok mo na bang sumali o makiisa sa mga proyekto ng iyong paaralan o ng iyong pamayanan? Ano ang pakiramdam? Ano ang naging bunga ng pakikilahok mo rito?

Sa araling ito, inaasahang maipakikita mo ang mga paraan ng pakikilahok sa mga programa at proyekto ng pamahalaan na nagtataguyod ng mga karapatan.

ALAMIN MO

Pagmasdan ang mga larawan. Tukuyin kung anong karapatan ng mamamayan ang dapat tugunan dito at paano ka makikilahok.

http://simpolnibai.blogspot.com/2009/09/please-do-help-ondoy-victimsdo.html

http://www.lausanneworldpulse.com/urban.php/994/08-2008?pg=all

399

Tungkulin ng pamahalaan na pangalagaan ang mga karapatan ng mamamayan kaya maraming programa at proyektong binuo upang matugunan ang mga ito. Upang maging matagumpay ang mga programang ito, kailangan ang aktibong pakikilahok at pakikiisa ng mga mamamayan.

Ang mga sumusunod ay mga halimbawa ng programa o proyekto ng pamahalaan na nagtataguyod ng mga karapatan at kung paano ka makikilahok dito.

Programa/Proyekto ng Pamahalaan

Paano Makilahok

National Disaster Risk Reduction and Management Council (NDRRMC) – tanggapan na nangangasiwa sa pagti-tiyak ng proteksiyon at kapakanan ng mamamayan sa panahon ng sakuna at krisis

http://romeocatap.deviantart.com/art/The-KIT-Checklist-Survival-Relief-Good-Guide-319586472

• Dumalosamgaseminarukol sa tamang paraan ng pagiging ligtas sa oras ng sakuna.

• Maginghandabagodumating ang mga sakuna gaya ng pagbaha, pagguho ng lupa, at lindol.

• Sumunodsautosotagubilin ng lokal na pamahalaan.

National Greening Program – nag-uutos sa lahat ng mamamayan ng Pilipinas na magtanim ng tig-10 punla ng puno. Layunin nito na matamo ng Pilipinas ang 1.6 bilyong bagong puno sa pagsapit ng 2016.

• Makilahoksamgakaakibat na programa nito sa paaralan gaya ng:> Paggawa ng narseri

o punlaan> Pagtatanim ng mga

puno> Pagtatanim sa

bakuran

400

Pantawid Pamilyang Pilipino Program (4Ps) – programa para sa mahihirap upang maibsan ang kagutuman at kahirapan sa pamamagitan ng tulong pinansyal. Nakasaad dito na gagamitin ang pera sa edukasyon at kalusugan ng mga bata.

• Gamitinangperangnatanggap sa pamahalaan sa pag-aaral at pagpapagamot.

• Bilangmag-aaral,kailangang mag-aral nang mabuti

• Pagpuntasamgahealth centers upang masubaybayan ang kalusugan.

Technical Education and Skills Development Authority (TESDA) – nagbibigay ng pagsasanay sa iba’t ibang kasanayan nang sa gayon ay maaaring makipagsabayan ang mga kabataan sa paghahanap ng trabaho o makapagsimula ng sariling negosyo para sa magandang kinabukasan.

• Ipaalamsaibaangprogramang ito upang marami ang makinabang dito.

• Pagbutihinangpag-aaraldito.

Abot Alam Program – layunin ng programang ito na mabigyang ng pagkakataon ang mga kabataang Pilipino na makapag-aral at matulungang maging handa sa pagtatrabaho.

• Makipagtulungansamgagawain na nagsasaliksik ukol dito.

• Ipaalamsamgakakilalaang programang ito upang makatulong sa kanila.

401

Waste Segregation Project – layunin ng proyektong ito na mabawasan ang nalilikhang basura at makapagbigay ng ligtas, maayos, at environment-friendly na paraan ng pagtatapon ng basura. Nakapaloob dito ang 3Rs o reduce, reuse, recycle.

http://www.sparklebox.co.uk/previews/7501-7525/sb7513-reduce-reuse-recycle-classroom-banner.html#.VH8wgjHF_uI

• Dumalosapagpupulongukol sa waste segregation.

• Gawinangnatutunansa paaralan at sa mga pagpupulong ukol dito.

• Ikampanyaangprogramang ito sa tahanan, sa mga kaibigan, at sa pamayanan.

K-12 Basic Education Program – naglalayong ihanda ang mga bata sa pagtatrabaho. Nakapaloob din dito ang Universal Kindergarten na naglalayong makatulong sa mga magulang sa pamamagitan ng pampublikong kindergarten.

http://www.slideshare.net/marcomed/ano-ang-layunin-ng-deped-k-to-12-program

• Maaaringmaghikayatngmga kapitbahay na hindi nag-aaral na pumasok sa paaralan.

• Mag-aralnangmabuti.

402

GAWIN MO

Gawain ALagyan ng tsek (3) ang bilang na nagsasaad ng pakikilahok sa mga programa o proyekto at ekis (7) kung hindi. Gawin ito sa notbuk.1. Pag-aaral nang mabuti2. Paggawa ng poster laban sa pagputol ng mga punongkahoy3. Pagtatapon ng basura sa mga kanal4. Pagkain ng wastong pagkain5. Pagbili ng mga mamahaling gadget

Gawain BSabihin ang mga paraan ng pakikilahok na maaari mong gawin sa sumusunod na mga programa ng pamahalaan: 1. National Disaster Risk Reduction and Management Council 2. Pantawid Pamilyang Pilipino Program 3. Abot Alam Program 4. Waste Segregation Project 5. National Greening Program

• May mga programa at proyekto ang pamahalaan nanagtataguyod ng mga karapatan ng mga mamamayan.

• Tungkulin ng mamamayang Pilipino na makilahoksa mga programa at proyekto ng pamahalaan upang makamit ang nilalayon nito at makatulong sa pag-unlad ng sarili at pamayanan.

TANDAAN MO

403

NATUTUHAN KO

Basahin ang bawat sitwasyon at piliin ang letra ng tamang sagot. Isulat ang sagot sa sagutang papel.1. Si Aling Maria ay nakatatanggap ng pera bawat buwan

mula sa Pantawid Pamilyang Pilipino Program. Ano ang dapat gawin ni Aling Maria sa natatanggap niyang pera?A. Ipambayad ito sa koryente at tubig.B. Ibili ito ng mga kagamitan sa bahay.C. Ibili ito ng mga gadget gaya ng cellphone at ipod.D. Gamitin ito sa pagpapaaral at pagpapagamot ng mga

anak.

2. Maraming batang hindi nag-aaral ng kinder sa lugar nina Annie. Nabanggit ng kaniyang guro ang tungkol sa K-12 Program. Ano ang maaari niyang maitulong sa mga batang ito?A. Sitahin ang mga magulang ng mga batang ito.B. Huwag na lang kumibo dahil hindi mo naman ito

problema.C. Sabihan ang guro na puntahan ang mga bata sa kanilang

lugar na hindi nag-aaral.D. Ipagbigay-alam sa barangay ang tungkol dito upang

maipaalam sa karamihan.

3. May programang Eco-Savers sa paaralan nina Julio kung saan hinihikayat ang mga mag-aaral na magdala ng mga basurang maaari pang pakinabangan kapalit ang puntos nito sa passbook. Araw-araw nakikita niyang itinatapon lamang ang mga ito ng kaniyang nanay sa basurahan. Ano ang dapat niyang gawin?A. Hindi dadalhin ang mga basura dahil mabigat ito.B. Dalhin sa paaralan ang mga basurang napapakinaba-

ngan pa.C. Magdadala ng kaunting basura upang mapagbigyan

ang guro.D. Hindi magdadala ng basura dahil mas kikita kung sa

iba ito ipagbibili.

404

4. Nagkaroon ng programang Remedial Reading sa inyong paaralan. Inanyayahan ka ng iyong guro na makilahok sa pagtuturo sa mga kamag-aaral mong mahinang bumasa. Ano ang iyong gagawin?A. Magtuturo ako pero sandali lang.B. Hindi ako sasali dahil hindi naman ako guro.C. Sasabihin ko sa aking guro na ibang bata na lamang

ang kaniyang kunin.D. Masayang tatanggapin ang imbitasyon dahil

makatutulong ako sa aking mga kamag-aaral.

5. Nagbigay ng pagpupulong ang inyong barangay ukol sa mga dapat gawin sa oras ng pagbaha o sakuna dahil isa ang inyong lugar sa mga binabaha tuwing malakas ang ulan. Nagbabala ang PAGASA na magkakaroon ng bagyo sa susunod na araw. Ano ang dapat mong gawin?A. Susundin ko ang bilin ng aking tatay.B. Gagawa ako ng sarili kong diskarte dahil mas alam ko

ang lugar namin.C. Susundin ko ang mga ibinilin sa amin ng mga tauhan ng

barangay.D. Susundin ko ang mga ibinilin sa amin ngunit hindi ako

lilikas hanggang hindi pa mataas ang tubig.

6. Naglunsad ang inyong barangay ng lokal na programang Greening Program. Hinihikayat ang bawat pamilya sa inyong barangay na magkaroon ng isang narseri sa bakuran. Ano ang inyong gagawin?A. Masayang makilahok sa programa.B. Magsawalang-kibo upang hindi mapansin.C. Sabihin sa barangay na hindi kayo marunong magtanim.D. Magpalista sa barangay ngunit hindi gagawa ng narseri.

7. Mahilig kang gumawa ng komiks at pangarap mong maging animator balang araw. Anong programa ng pamahalaan ang makatutulong sa iyo?A. Abot Alam ProgramB. National Greening ProgramC. K-12 Basic Education ProgramD. Technical Education and Skills Development Authority

405

8. Si Susan ay nag-aaral sa isang pampublikong paaralan. Libre ang kaniyang pag-aaral dito. Ano ang dapat niyang gawin?A. Mag-aral nang mabuti hanggang makapagtapos.B. Maaari siyang hindi pumasok araw-araw dahil libre

naman ito.C. Humingi ng malaking halaga ng baon sa magulang dahil

libre naman ang pag-aaral.D. Masiyahan na samababangmarka basta’tmakapasa

dahil siya naman ay nasa pampublikong paaralan.

9. Ang iyong pamilya ay kabilang sa nakakukuha ng benepisyo ng Pantawid Pamilyang Pilipino Program. Napansin mo na kapag natatanggap ito ng iyong nanay ay ipinambibili niya ito ng meryenda sa fastfood. Ano ang dapat mong gawin?A. Isusumbong ko ang aking nanay sa DSWD.B. Pagagalitan ko ang aking nanay sa kaniyang ginagawa.C. Sasang-ayunan ko ang aking nanay dahil bihira kaming

makakain sa isang fastfood.D. Paaalalahanan ko ang aking nanay kung saan dapat

gastusin ang pera mula sa pamahalaan.

10. May pagsasanay sa inyong paaralan para sa mga nais tumulong sa feeding program ng barangay. Nanaisin mo bang lumahok at tumulong?A. Pag-iisipan ko muna.B. Hindi, dahil nakakapagod ito.C. Susubukin kong tumulong.D. Tutulong na lamang ako kapag oras na ng feeding

program.

406

Talahuluganan

A

ahensiya – sangay ng pribado at pampublikong tanggapan/opisina.

altitud – kataasan ng isang lugar.

arkipelago – tumutukoy sa pangkat ng mga pulo, tinatawag din itong kapuluan.

B

batid – alam.

bukal – anyong tubig na nagmumula sa ilalim ng lupa.

bulkan – mataas na bahaging lupa na may bunganga sa tuktok.

bundok – mataas na bahagi ng anyong lupa; pinakamataas na anyong lupa.

burol – mataas na lupa na mas mababa sa bundok; pabilog ang itaas nito.

C

climate change – hindi pangkaraniwang pangyayari sa kalikasan na maaaring makapagpabago sa komposisyon ng atmospera.

curfew – uri ng ordinansa na naglilimita ng oras ng pamamalagi sa labas ng lansangan.

D

dagat – bahagi ng karagatan.

dayuhan – banyaga/mga bagong dating sa lugar o bayan; tawag sa mga tao na hindi Pilipino o may ibang nasyonalidad.

delegasyon – pangkat ng mga delegado upang katawanin ang isang pangkat (na pampulitika o panlipunan) sa isang kalipunan o pagtitipon.

407

demographic map – mapang pampopulasyon.

Department of Environment and Natural Resources – isang ahensiya o departamento ng pamahalaan na nangangasiwa at nag-aalaga sa kapakanan ng kalikasan at mga likas yaman ng bansa.

di-materyal na kultura – ang mga kaugalian, tradisyon, panitikan, musika, sayaw, paniniwala at relihiyon, pamahalaan at hanapbuhay ay sumasaklaw sa di-materyal na kultura. Ang mga itoaynagpasalin-salinsaiba’tibangpanahon.

diskriminasyon – pagtatangi, di parehong pakikitungo.

dual citizenship – ang mga dating mamamayang Pilipino na naging mamamayan ng ibang bansa sa pamamagitan ng naturalisasyon ay muling naging mamamayang Pilipino.

E

ehekutibo – tagapagpaganap, tagapangasiwa.

eksplorasyon – pagsisiyasat sa mga pook o lugar na hindi pa alam, pagsasaliksik, pagtuklas.

epekto – naging bunga at sanhi ng mga pangyayari.

estero – bahagi ng bunganga ng ilog na tagpuan ng agos at dagat, kanal.

expatriation – Itinakwil ang kaniyang pagkamamamayan at nag-angkin ng pagkamamamayan ng ibang bansa.

G

global warming – lubhang pag-init ng atmospera dulot ng mga makabagong makinarya na ginagamit sa mga pabrika na nagbubuga ng mga usok na nagiging dahilan ng pagkasira ng ozone layer.

golpo – bahagi ng karagatan na karaniwang nasa bukana ng dagat.

408

H

hanging amihan – malamig na hanging buhat sa hilagang-silangan.

hanging habagat – hanging mainit buhat sa timog-kanluran.

hanging monsoon – paiba-ibang direksiyon ng ihip ng hangin batay sa kung saang lokasyon mas mainit o malamig.

hazard map – mapang nagpapakita ng mga lugar na may panganib sa kalamidad tulad ng lindol, bagyo, baha, tsunami, pagguho ng lupa.

I

illegal logging – bawal at walang habas na pagputol ng mga puno

ilog – mahaba at paliko-likong anyong tubig na tumutuloy sa dagat.

impluwensiya – pagtulad o paggaya sa mga bagay o gawi ng mga dayuhan.

industriyalisasyon – pagbabago at pag-unlad ng lugar at kapaligiran.

informal settler – sinumang naninirahan sa isang bahay o pook nang walang pahintulot o hindi niya dapat tirhan.

irigasyon – pagpapalabas ng tubig sa mga lupaing taniman sa pamamagitan ng mga ginawang kanal o patubig.

J

Jus sanguinis – pagkamamamayan na naaayon sa dugo o pagkamamamayan ng kaniyang mga magulang o isa man sa kanila.

Jus soli – pagkamamamayan na naaayon sa lugar ng kaniyang kapanganakan anuman ang pagkamamamayan ng kaniyang mga magulang.

409

K

kakayahan – taglay na abilidad o kagalingan sa pamumuno.

kalakal – bagay na ibinibenta, ipinapalit, at iniluluwas sa loob at labas ng bansa.

kalamidad – kapahamakan.

kapaligiran – kabuuan ng mga kondisyon na pumapaligid at nakaiimpluwensiya sa isang organismo (Agno).

kapatagan – malawak at patag na lupang sakahan; malawak na lupain na patag at mababa.

kapayapaan – pagpapanatili ng katahimikan at kaayusan ng bansa.

karagatan – pinakamalalim, pinakamalawak, at pinakamalaki sa lahat ng anyong tubig.

karapatan – anumang bagay o mga paglilingkod na tinatamasa dapat tamasahin ng isang tao na naaayon sa batas; mga kapakinabangan o pribilehiyo na tinatamasa ng bawat kasapi.

karapatan ng nasasakdal – Ito ang mga karapatang nangangalaga sa nasasakdal sa anumang kasalanan upang mabigyan ang mga ito ng makatarungang paglilitis.

karapatang politikal – Ito ay mga karapatang nauukol sa ugnayan ng mamamayan sa pamahalaan.

karapatang panlipunan at pangkabuhayan – Ito ay mga karapatang nakatutulong sa pangangalaga ng kapakanan at kabuhayan ng mga mamamayan.

karapatang sibil – mga karapatang nauukol sa pagtamasa ng mga mamamayan ng kapayapaan at kaligayahan sa buhay.

kipot – makipot na anyong tubig na nagdurugtong sa dalawang malaking anyong tubig.

komentaryo – paglalahad ng kuro-kuro, puna, o opinyon.

kooperatiba – samahang pangkalakal na itinatag ng lima o higit pang kasapi na ginagamitan ng puhunan ng bawat kasapi at nagbabalik ng tubo sa puhunan o pinamili.

410

kultura – paraan ng pamumuhay ng isang pangkat ng mga tao sa isang lugar; nagbibigay ng pagkakakilanlan ng isang mamamayan.

L

lambak – patag na lupa sa pagitan ng mga bundok.

lawa – anyong tubig na halos napapaligiran ng lupa.

libelo – paninirang-puri.

likas kayang pag-unlad – pagtungo sa pangangailangan at aspirasyon ng mga tao nang hindi kinukompormiso ang abilidad ng susunod na henerasyon na makamit ang kanilang pangangailangan.

likas na karapatan – karapatang ipinagkaloob ng Diyos sa tao upang makapamuhay nang matiwasay at maligaya.

likas na yaman – mga pananim, hayop, halaman, at iba pang pinagkukunang yaman na makikita sa mga anyong-lupa at anyong-tubig.

lipunan–binubuongiba’tibangkasapi.

liriko – pagpapahayag ng damdamin at emosyon.

lisensiya – kapahintulutan o laya sa paggawa ng anuman na nakukuha sa mga awtoridad upang maisagawa ang isang negosyo, propesyon, o iba pang gawain.

look – bahagi ng dagat na nakapasok sa baybayin nito.

M

magsasaka – isang taong nagsasaka sa bukid o bahagi ng anyong lupa.

makabuluhan – may saysay.

mangingisda – isang taong nangingisda sa mga bahagi ng anyong tubig.

411

mapagkawanggawa – matulungin sa kapuwa/walang pinipiling tutulungan.

maritime – insular; tumutukoy sa mga katubigang nakapaligid sa isang bansa.

masusi – matagal na pinag-iisipan ang mga plano o mga gagawin.

materyal na kultura – kinabibilangan ng mga bagay na pisikal o nakikita tulad ng pagkain, kauotan, tirahan, alahas, gusali, at mga kasangkapan.

medical mission – pangkat ng mga doktor, nars at iba pang volunteer na sama-samang naglunsad ng tulong medikal lalo sa mahihirap na mamamayan.

minimithi – pinapangarap na maabot at mapagtagumpayan.

modernisasyon – pagkamakabago.

mouse deer – pilandok.

mungkahi – isang pag-aanyaya sa taong gusto mong magkaroon ng isang mabuti at tamang gawain.

N

nasasakdal – inirereklamo.

natatangi – naiiba, nabubukod, o pambihira.

naturalisadong mamamayan – mga dayuhan na naging mamamayang Pilipino dahil sa proseso ng naturalisasyon.

naturalisasyon – ay isang legal na paraan kung saan ang isang dayuhan na nais maging mamamayan ng isang bansa ay sasailalim sa isang proseso sa korte o hukuman.

negosyante – nagbebenta ng iba-ibang produkto o serbisyo.

412

P

Pacific Ring of Fire – lugar o bahagi ng Karagatang Pasipiko kung saan nakalatag ang mga aktibong bulkan; kilala rin sa tawag na Circum-Pacific Belt.

pag-aangkat – pagbili ng produkto mula sa ibang bansa.

Philippine Atmospheric, Geophysical, Astronomical and Scientific Administration (PAGASA) – ahensiya ng pamahalaan na nangangasiwa sa mga paparating na bagyo at iba pang kondisyon o kalagayan ng panahon.

pagbaha at pagguho ng lupa – epekto ng pagpuputol ng mga malalaking punongkahoy lalo sa kabundukan.

pagkakaingin – paglilinis o paghahawan ng bahagi ng gubat o bundok sa pamamagitan ng pagsunog.

pagkakakilanlan – isang proseso ng pagyari at pagbibigay-kahulugan na nagmumula sa kagustuhang mapaiba.

pagkamamamayan – pagiging kasapi o miyembro ng isang bansa ayon sa itinatakda ng batas.

pagpupuslit – lihim na pagpapasok o paglabas ng mga produkto sa bansa.

pagsulong – pag-unlad.

pamanang pook – mga antigong estruktura at kagamitan.

pananagutan – dapat gawin ng isang sektor o tao para sa kaniyang sarili at para sa kaniyang bayan.

pandaka pygmaea – tabios; isa sa pinakamaliit na isda sa buong mundo.

pangkat etniko – grupo ng mga tao na may iisa at sariling kultura na tatak ng kanilang pagkakakilanlan.

payapa – tahimik.

Philippine eagle – agila na kulay tsokolate at abo; matatagpuan sa Pilipinas.

413

PHIVOLCS – ahensya ng pamahalaan na namamahala sa mga pagkilos ng mga bulkan sa bansa.

pigeon luzon heart – kalapating may kulay pulang hugis puso sa may dibdib nito.

polusyon – pagdumi ng hangin, tubig, o kapaligiran dahil sa maling paggamit o pag-aabuso ng mga likas na yaman.

populasyon – tumutukoy sa bilang ng mga taong naninirahan sa isang tiyak na lugar.

produkto – bagay na ipinoprodyus o nililikha ng kalikasan, industriya o sining (Agno).

R

recycle – muling paggamit ng mga luma o patapong bagay upang mapakinabangan pa.

reduce – pagbabawas ng mga basura sa paligid.

rehabilitasyon – pagbabagong-tatag, pagbabagong-buhay.

responsibilidad – tungkuling nakaatang sa isang tao o pangkat.

reuse – muling paggamit o pagkumpuni sa mga patapong bagay na maaari pang pakinabangan.

S

sagisag – nagbibigay ng kahulugan sa mga natatanging mga pananda; simbolo.

Saluag Island – pinakadulong pulo sa gawing timog ng bansa.

sanitasyon – kalinisan, kalusugan.

sariling produkto – mga bagay o kalakal na gawa sa sariling bansa.

seguridad – proteksiyon.

simbolo – panandang nakikita sa pamamagitan ng paglalarawan.

414

storm surge – hindi pangkaraniwang pagtaas ng tubig sa dagat o karagatan dulot ng malakas na hanging dala ng bagyo.

T

talampas – patag na lupa sa ibabaw o itaas ng bundok.

talon – tubig na umaagos mula sa mataas na lugar.

tarsier – mamag; matatagpuan sa Bohol.

teknikal – may kinalaman sa tama o tiyak na bahagi ng anumang sining o siyensiya.

temperatura – nararanasang init o lamig sa isang lugar.

tradisyon – kaugalian na naipapasa sa salit-saling lahi.

tsanel – anyong tubig na nagdurugtong sa dalawang malaking katawan ng tubig.

tsunami – di pangkaraniwang pagtaas ng tubig sa dagat sa normal nitong lebel bunga ng paglindol.

tungkulin – mga gawain o mga bagay na dapat isagawa ng isang tao o mamamayan.

Y

Y’ami Island – pinakadulong pulo sa gawing hilaga ng bansa.