“kat” kelimesinin coğrafi ve

8/10/2019 Kat Kelimesinin Corafi Ve

1/230

..........

1

Say: 8 Bahar 2011

Ankara


2/230

..........

2

Dil Aratrmalar/Language StudiesUluslararas Hakemli Dergi

ISSN: 1307-7821Say: 8 Bahar 2011

Sahibi/OwnerAvrasya Yazarlar Birlii adnaYakup DELMEROLU

Yayn Ynetmeni/EditorProf. Dr. Ahmet Bican ERCLASUN

Sorumlu Yaz leri Mdr/Editorial DirectorDo. Dr. Ekrem ARIKOLU

Yayn Danma Kurulu/Editorial Advisory BoardProf. Dr. kr Halk AKALINProf. Dr. Mustafa ARGUNAHProf. Dr. SemaBARUTU ZNDER Prof. Dr. Ahmet BURAN Prof. Dr. smet CEMLOLUProf. Dr. Hlya KASAPOLU ENGELProf. Dr. Nurettin DEMRProf. Dr.

Hayati DEVEL Prof. Dr. Musa DUMAN Prof. Dr. Tuncer GLENSOY Prof.Dr. Grer GLSEVN Prof. Dr. Aye LKER Prof. Dr. Gnay KARAAA Prof. Dr. Leyl KARAHANProf. Dr. Metin KARARS Prof. Dr. YakupKARASOYProf. Dr. Ceval KAYA Prof. Dr. M. Fatih KROLU Prof. Dr.Zeynep KORKMAZ Prof. Dr. Mehmet LMEZ Prof. Dr. Mustafa NER Prof.Dr. Mustafa ZKAN Prof. Dr. Nevzat ZKAN Prof. Dr. etin PEKACAR Prof.Dr. Osman Fikri SERTKAYA Prof. Dr. Vahit TRK Do. Dr. Cengiz ALYILMAZ Do. Dr. smail DOAN Do. Dr. Bilgehan Atsz GKDA Do. Dr. ZhalYKSEL Yrd. Do. Dr. Ferhat TAMR

Yaz Kurulu/Executive BoardYrd. Do. Dr. Dilek ERGNEN AKBABA Yrd. Do. Dr. Glcan OLAKBOSTANCI Yrd. Do. Dr. Figen GNER DLEK Yrd. Do. Dr. Feyzi ERSOYYrd. Do. Dr. Habibe YAZICI ERSOY Yrd. Do. Dr. Yavuz KARTALLIOLUYrd. Do. Dr. Veli Sava YELOK Dr. Hakan AKA Dr. Hseyin YILDIRIM

Akademik Temsilciler/Academic RepresentativesAbdulkadir ZTRK (Kayseri), Yusuf ZOBAN (Balkesir), smail SKMEN (zmir),Musa SALAN (ankr), Aslhan DNER (Krkkale), M. Emin YILDIZLI (Nevehir)

Dzelti/RedactionEkrem ARIKOLU Hseyin YILDIZ

ngilizce Danman/English Language ConsultantYrd. Do. Dr. Cemal AKIR

Web sayfas sorumlular/Web page designersHseyin YILDIZ B. Yavuz PEKACAR

Ynetim Merkezi/Management CenterHacettepe Mahallesi Hamamn Sk. No: 24 Altnda/ANKARA

letiim Bilgileri/Correspondence Address

Do. Dr. Ekrem ARIKOLU - Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi adaTrk Leheleri ve Edebiyatlar Blm Teknikokullar / ANKARATel: +90 312 202 14 20e-posta: [email protected] sayfas: www.dilarastirmalari.com

Abonelik/SubscriptionFiyat: 10 TLYurt ii Yllk Abone Bedeli: 20 TLT.C. Ziraat Bankas Bakent ubesi ube Kodu:1683Hesap No: 47095325-5001Posta eki Hesab: Avrasya Yazarlar Birlii No: 53 23 008e-posta: [email protected]

Yayn Tr/Type of publication6 aylk, yerel sreli

Tasarm/Design bybrahim Salam +90 532 460 96 41

Bask/Printed bySage MatbaaclkTel: +90 312 283 65 64

Dil Aratrmalar, EBSCO Publishing tarafndan taranmaktadr.


3/230

..........

3

BU SAYININ HAKEMLER

Prof. Dr. Ahmet Bican ERCLASUN

Prof. Dr. Hamza ZLFKAR

Prof. Dr. Tuncer GLENSOY

Prof. Dr. Saim SAKAOLU

Prof. Dr. Leyla KARAHAN

Prof. Dr. Fatma ZKAN

Prof. Dr. Hlya KASAPOLU ENGEL

Prof. Dr. Mustafa NER

Prof. Dr. Zeki KAYMAZ

Prof. Dr. Fatih KROLU

Do. Dr. Zhal YKSEL

Do. Dr. Ekrem ARIKOLU

Do. Dr. Hatice irin USER

Do. Dr. Nesrin BAYRAKTAR

Yrd. Do. Dr. Habibe YAZICI ERSOY

Yrd. Do. Dr. Feyzi ERSOY

Yrd. Do. Dr. Yavuz KARTALLIOLU


4/230

..........

4

Dil Aratrmalarndan,

Dil Aratrmalarnn drdnc saysna ulam bulunuyoruz.Dergimizin meslektalar arasnda ilgi grmesi bize evk veriyor. Bu ilginin

devam etmesini diliyoruz. Dergiyi ulatramadmz meslektalarmz ltfen

bizimle temas kursunlar.

Bu sayda yer alan Kazakaya Ait lk Fonetik zler adl makale,

Dvn Lgatit-Trk, Codex Cumanicus ve Msr Memlk sahas szlk ve

gramerlerinde bugnk Kazakaya ait fonetik izlerin peine dyor. Genel

Kpak zellikleri arasnda dorudan Kazakaya ait fonetik zelliklerinbulunup bulunmadn aratryor. Leyl Karahann incelemesi Trk

toponimisine yeni bir katk olarak deerlendirilebilir. Tlay ulhann Karayca

Sekirme Yoralar hem seirname aratrmalar hem de Karayca iin nemli

veriler barndryor. yeri adlaryla ilgili saha aratrmasna dayanan yaz

konuya yeni bir yaklamdr. Hi kelimesiyle ilgili ortak alma da ilevsel

bir yaklam yanstyor. ahru Piltenin Trkmenceyle ilgili incelemesi,

Trkmencedeki sfat-illeri zaman izgisindeki yerine oturtmasyla nem

tayor. Nihal alkann almas ise, dilde metafor yoluyla Cemil Meriin

dnyasna girmeye alyor.Seyfullah Trkmen de atasz ve deyimlerde

bulunan kii adlarnn kullanm sebepleri zerinde duruyor.

Dergide yer alan evirinin de meslektalarmzn dikkatini ekeceini

sanyoruz. Her sayda olduu gibi bu sayda da kitaplarla ilgili deerlendirme,

tenkit ve tantmalar var. Hem dil alanlarnn eserlerini deerlendirmek hem

de alanmzda bir tenkit ortam oluturmak bakmndan bu blmn faydal

olduuna inanyoruz.

Drdnc saymzla sizlere yeniden merhaba diyoruz.

Ahmet B. Ercilasun


5/230

..........

5

indekiler

Contents

Say: 8Bahar 2011

Makaleler/Articles

Kat Kelimesinin Coraf veSemantik Yolculuu zerineAhmet Bican Ercilasun

Anlamlar Kt Trk Kii AdlarTuncer Glensoy

Kamal Abdulla MtnininKonseptual-Linqvistik

Thlilin GiriMehman Musaolu

Bakurt Trkesinde-sX ve hAnAKiplik aretleyicileriHabibe Yazc Ersoy

Tarih Trk Lehelerinde ber-/bir- Yardmc Fiili ile Kurulan

Birleik Fiiller ve AnlamlarzerineZeynep Gener

Trkiye Trkesinde YazmKlavuzlarnda (1928-2005) Nispetili Renk Adlarnn Yazm veKullanm zellikleriSalim Kk

Trk Dilinde {GA} EkininKaynaklar - IHseyin Yldz

Trk Dilindeki Fiilden sim Yapan-cAk Eki HakkndaMehmet Hazar

Ouzca Ayla yle, o ekildeKelimesinin Kkeni zerineOrun nal

Altay Teorisi Kart Bir ddiaSir Gerard Clausonev. Fatma Ertrk

9-21

23-29

31-49

51-76

77-91

93-114

115-140

141-153

155-169

171-176


6/230

..........

6

indekiler

Contents

Say: 8Bahar 2011

Deerlendirme ve Tantmalar/Reviews

Bir Ad Bilimi Kayna: Antik a AnadoluYazarlarndan Strabon Ve Geographka(= Corafya) Adl EseriTuncer Glensoy

Kartallolu, Yavuz, ada MoolcannGrameri -Ses ve ekil Bilgisi-, Trk KltrnAratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 2010,xvi+136 s, ISBN 978-975-456-100-5Feyzi Ersoy

Roland Breton (ev. Orun Trkay),Dnya Dilleri Atlas, NTV Yaynlar,stanbul 2007, 80 s., ISBN 978-975-6690-84-0Dilek Ergnen Akbaba

Aca, Ferruh (2010), Budist Trkevresi Metinlerinde Olumsuzluk veYokluk ekilleri, Trk KltrnAratrma Enstits Yaynlar, Ankara.

X + 246 s., ISBN: 978-975-456-098-5Hseyin Yldz

Fuat A. Ganiyev, 2010, TatarcadaBirleik Kelime Teekkl, TDK Yay.,Ankara, 154 s. ISBN 978-975-16-2308-9Ilay Ikta Sava

Ay, zgr (2009), Trkiye TrkesiAzlarnda Fiil ekimi, Trk Dil Kurumu

Yaynlar, Ankara, 901 s.,ISBN 978-975-16-2205-1Serap Karakl Ak

Musaolu, Mehman (2010), KemalAbdullann Eserleri Trkiye Trkesinde,Kltr Ajans Yay. Ankara, 207s.ISBN: 978-975-8951-68-0Fatma Soytrk Hamza

Han-Woo CHOI, Trke, Korece, Moolcave Manu-Tunguzcann Karlatrmal Sesve Biim Bilgisi, Trk Dil Kurumu Yaynlar,Ankara, 2010, 314s., ISBN 978-975-16-2244-0Hasan Sevban Kapdan

179-188

189-191

192-194

195-201

202-209

210-213

214-219

220-224


7/230

..........

7

MakalelerArticles


8/230

8

..........


9/230

..........

9

Kat Kelimesinin Cora veSemantik Yolculuu zerine

Ahmet Bican Ercilasun*1

zet: Trke kat kelimesi; misil, etaj, elbisetakm vb. eitli anlamlar tayan bir kelimedir. Baz Trk

blgelerinde kata biimi de vardr. Eski Trkeden bugnebtn Trk dnyasnda yaygn bir ekilde kullanlmaktadr.Balkanlara da uzanm, hatta etaj anlamnda Hrvatayada girmitir. Kelime Krgzcada kabat, zbekede kavatolarak kullanlmaktadr. zbeklerde iki kavat (hamile), krkkavat (lahana) gibi ilgi ekici birleik yaplar da vardr. Bumakalede kat sznn, deiik biim ve trevlerinin OrtaAsyadan Balkanlara uzanan cora ve semantik yolculuuincelenecektir.

Anahtar Kelimeler: kat, Trke, cora yolculuk, semantik

yolculuk

On The Geographic and SemanticJourney of Word kat

Abstract: In Turkish kat word means misil, etaj,elbise takm etc. In some regions it is used as kata. Thisword is used since Old Turkic in all Turkish world broadly.And also it is used in Balkans and moreover in Croatian bymean etaj. This word is used as kabat in Kirghiz and as

kavat in Uzbek Turkish. In Uzbek Turkish this word hasinteresting compound forms as iki kavat (hamile) and krkkavat (lahana). In this paper the semantic and geographic

journey of word kat and its different and derivative formswill be examined.

Key Words: kat, Turkish, geographic journey, semanticjourney

* Prof. Dr, Gazi niversitesi, (Emekli retim yesi)

Dil AratrmalarSay: 8 Bahar 2011, 9-21 ss.


10/230

10

Ahmet Bican Ercilasun

Trke Szlkte katiin, ayrntl olarak verilmi 12 anlam, 5 anlama

indirmek mmkndr: 1. st ste konulmu eylerden her biri, tabaka: Evinst kat, apartman kat, birkat yufka, bir kat peynir.2. Bklen veya kvrlanbir eyin her kvrm: kuman kat.3. Giyeceklerde takm:Bir kat elbise.4.n, yan; huzur; makam, mevki. 5. Kez, defa, misil:kikat.(Trke Szlk2005: 1102).

emseddin Saminin verdii derece, miktar (kat kat) anlamn (. Sami1317: 1016) da yukardaki beinci anlam iinde dnebiliriz.

Tarih yolculuu iinde kat kelimesine ilk defa Kansu eyaletinin Tun-

huang ehrinde, 930 ylnda, Kktrk hareriyle yazlm Irk Bitigde rastlyoruz:Ulug eb rtenmi, kata tegi kalmaduk; bkie tegikodmadukbyk (bir)ev yanm, en alt katna dek (bir ey) kalmam; kesine bucana dek (bir ey)koymam1 (Ercilasun 2010: 234). Burada ev iin kullanlm olan katkelimesi ayn metnin bir baka yerinde rt iin kullanlr: Tokuz kat rgdokuz kat rt (Orkun II 1939: 86; Clauson 1972: 593)2.

phesiz kelime Ana Trkeye, hatta lk Trkeye dek uzanyorolmaldr. Kktrk beng talarnda kelimeye rastlamaymzn sebebi elbetteantlarn konusuyla ilgisi olmad iindir. Ancak kelimenin +aile pekitirilmi

biimi3 II. Uybat (E-31) yaztnda grlr: kata tegzinti defa dnd(dolat) (Orkun III 1940: 143; Kormuin 1997: 99). Abakan (E-48) yaztnndrdnc satrnda dakata sz geer: kata defa (Kormuin 1997: 56).Louis BazinYukar Yeniseyde bulunan yaztlarn 8.-10. yzyllara ait olduudncesindedir (Bazin 1991: 115). Yukar Yenisey corafyasndan DouTrkistana, Bebalk, Hoo, Turfan, Sengim, Yarhoto ehirlerine dnelim.eitli nshalar bu ehirlerde bulunmu ve 10. yzylda yazld tahmin edilen(. Tekin 1976: 25-26) Altun Yaruk adl Budist eserde yine kata kelimesini

grrz: n katanc defa, ikiley kataikinci defa (aatay 1945:46, 114). Kata, Irk Bitig gibi kda yazlm Kktrk hari bir baka metindede geer:kinti kataikinci defa (Orkun II 1939: 180). En eski metinlerde birenklitik ile pekitirilmi olan katn bu metinlerden daha eski tarihlere gideceimuhakkaktr.

1 Orkun II 1939: 75te bkie. Tercme: byk (bir ) ev yanup bitmi katna kadar kalmam zaviyesine kadarkalmamdr.; Clauson 1972: 593: (a great house was burnt) kat:a: tegi: kalmaduk down to the (ground) oor nothingremained.2 Son kelime Orkun tarafndan rg okunmu ve kilim olarak anlamlandrlmtr.3 Clauson katann kattan trediini, ancak morfolojisinin belirsiz olduunu, lokatif biiminden crasis yoluyla

km olabileceini dnr (Clauson 1972: 596). Marcel Erdal kelimenin kat- ilave etmek ilinden kalplamzarf-il olduu dncesindedir (Erdal 2004: 224). James R. Hamilton da -ay zarf-il eki olarak dnm, ancak birphe belirtisi olarak da soru iaretine yer vermitir (Hamilton 1998: 183). Bence +A, tn-tnegece (Tuhfe 5a), ancak-ancaka, hemen-hemene, gelirken-gelirkene, yak-yakataraf rneklerinde de grlen bir enklitiktir (Ercilasun 2008: 44,52). Ayn anlamda, +laenklitiiyle yaplm katlakelimesinin varl da +ay enklitik olarak kabul etmemiz iin ayr

bir delildir.


11/230

11

Kat Kelimesinin Cora ve Semantik Yolculuu zerine

Dou Trkistann Sengim ehri civarnda birka nshas bulunan ve

10. yzyla ait olduu tahmin edilen Maytrsimit adl Budist eserde hem kat,hem katakelimesi sk sk geer. Kattabaka anlamnda kullanlmtr: trt kataltunn drt kat altn ile, alt kat teriyirintealt katl tanrlar diyarnda, yitikat karmlar boluryedi katl su ukurlar vardr. Katadefa anlamndadr:bir katabir defa, kkata(. Tekindek) birok defa (. Tekin 1976:403, 404).

Kelime, Dou Trkistandaki Hooda bulunmu bir Mani metninde detabaka anlamnda geer: anulayuma bu yer suv on kat kk teriyaratukta aarokayur ertiylece bu yer su, on kat mavi gk yaratldnda ona benziyordu

(DTS 1969: 432).Trkiyede bir hayli tannm ve yle Yerlerde ad verilmi Budist iirde

de kat kelimesi Irk Bitigde olduu gibi bkile birlikte geer: terikat bktagtai-ie, derin, kat-kat, kvrm-kvrm dalarda. Ayn iirde kelime tekrargrubu hlinde de geer:Akau turur kat kat tagta birbirine bal duran kat-kat dalarda (Arat 1965: 66-67). iir, Tun-huangdaki Bin Buda maaralarnda

bulunmutur. 1028 Tangut istilas srasnda, 107 numaral maarada rlenduvar arkasnda kalan eserlerden olduu iin tarihi 1028den daha yeni olamaz.

Ayn maarada bulunan ve yine yazl tarihi 1028den eski olan Edg gliTigin Ayg gli Tigin hikyesinde de kat sz tabaka anlamndadr: yettikat karam iinteyedi kat hendek iinde (Hamilton 1998: 30). Demek ki katkelimesi 10. yzylda bugnk Dou Trkistanda ve onun daha dousundakiKansuda yaayan Maniheist ve Budist Uygurlar arasnda tabaka anlamndaev, rt, hendek, altn, da vb iin kullanlmaktadr. Edg gli Tiginde defaiin kullanlan sz ise katadr: kakata taluyka kirip ka defa okyanusagirip (Hamilton 1998: 22).

10. yzyln nc eyreinde Smn hkmdar Mansur bin Nhun

emriyle yaplan ilk Farsa satr alt Kuran tercmesinin Rylands nshasndaFarsa yannda Trke de bulunmaktadr. Trke tercmeyi spcab ehrindengelen iki Trk liminin yapt dnlmektedir (Ata 2004: XXIII-XXIX).Bu tercmede kat kelimesi Arapa beyne yedey, ind ve Farsa p, nezdkanlamlarnda kullanlmaktadr: ol kim bizi katmzda turur o ki bizimnmzde durur, Terini yalawa katnda olar tururlar onlar Tanrnn elisihuzurundadrlar. Tabaka anlam da bu eserde ska gemektedir:yti kat kkyedi kat gk (Ata 2004: 426).

11. yzylda, standart Trkenin kullanld Balasagun ve Kgarda

kelime tabaka; kvrm; huzur, yan anlamlarnda, yani bugnk TrkiyeTrkesindeki anlamda da kullanlr. Kutadgu Biligdekiyiti kat kkyedi katgk (278),yiti kat yir(3464),yiti kat felek(4381); DLTdekiyetti kat k:kyedikat gk (yazma 455) rneklerinde tabaka anlam aktr. Ancak KBde ok


12/230

12


sk kullanlan kara (yagz) yir kat(n)tabaka olarak yer alt anlamn ifade

etmektedir:yagz yir katndak altun ta ol kara yer altndaki altn tatr(213),bularn sakngl lmkeitin / knme yarn bu kara yir katn bunlar dn,lme hazrlan / yarn bu kara yer altnda piman olma(1429),yagz yir katndakaltun km kara yer altndaki altn gm(5363). u rnekte bu anlam okdaha aktr: kerek yir ze tur kerek yir katn / awksa zkr bueg atnister yer stnde ol, ister yer altnda / iyi ad ile hret bulduktan sonra (farketmez)(5572). u rnekte de dan alt anlam var gibidir: bu taglar katndakargevherg / kazp yetrmezler saa ay arg bu dalar altnda kan cevheri/ kazp yetitiremezler sana ey temiz (insan)(5364). DLTde kat kadrakdan

yamac anlamnda kullanlr (yazma 237). KBdeki u rnekte de ayn anlamolmaldr: zkold erse bu za:hid atn / atbold za:hid ztag katn zahitadn kendin istediin iin / adn zahit oldu, sen de da yamacn (mesken tuttun)(3915). DLT kelimenin kat yeri, kvrm anlamn da kaydeder: kat bir eyinkat yeri, kvrm, to:n katelbise kat (yazma 161). KBde kat kelimesininbk ile birlikte, kvrm anlam zerinden mecazi anlamlar kazand dagrlr: maa asu emdi bu sz bk kat (870). Burada sz bk kat, sznince ve ayrntl anlamlar, kullanllar anlamndadr. u rnekte ise kat bk,yalan dolan, kvrma anlamndadr: btn n bolurlar kat yok bki / kiilerketegmez bularn yki doru ve drsttrler, yalan dolanlar yoktur / bunlarninsanlara da ykleri olmaz(4440).

Kgarl Mahmud yan, huzur anlamn Ouzlara mahsus olarakverir: kat Ouzca. Yannda, indinde anlamnda bir edat. Beg katnda beyhuzurunda (yazma 161). Ancak KBdeki u rneklerde yannda, nndeanlam vardr: eren er katnda zin kizledi gerek insan bakalarnn yanndakendisini gizledi(3234), krr erdi kzler bu knlk yirig / tnerdi krmezkatnda erig gzler bu gneli yeri grrd / (artk) karard; nndeki insan

gremez (oldu)(5641).Kez, defa anlam, Yenisey yaztlarnda, Maytrsimitte ve Edg gli

Tiginde olduu gibi DLT ve KBde de kata kelimesiyle ifade olunur: katakerre anlamnda bir kelime. Buradan bi:r kata aydmdenir; bir defa syledimdemektir (DLT, yazma 541); dn nelk yalwarmadka kata birditawa:rnceden niin yalvarmadn; ka defa mal (vergi) verdin (verdiin hlde) (DLT,yazma 249); bu kn knp asg neg ay ata / ban yirke alsa ulp mikata ey

baba, bugn piman olmann faydas ne / bin defa uluyup ban yere vurmann(faydas ne)(KB, 1207), mun birdi emdi maa sen aa: / klur men mun

kri yz mi kata bunu imdi bana sen ihsan ettin / bunun iin (sana) yz bindefa krederim (KB, 3058). 12. yzyla ait Atebetll-Hakaykta da defaiin katakullanlmtr: teizdin keri:mrek a:hm mi katahm denizden binkat daha kermdir (Arat 1951: 46, 85).


13/230

13


Kat, 12. yzyln ikinci eyreinde Harezm blgesinde grlr.

Zemahernin 1128-1144 yllar arasnda yazp Harezmah Atsza ithaf ettiiMukaddimetl-Edebde4 kat kelimesi defa, kez, misil ve huzur, n, indanlamlarnda kullanlr: iki kat eva:b kazgand (23-8), iki kat bold (161-8),kat kat kld baini (82-2); efa:at bold aa bg katnda (174-3), yabilgil fula:n katnda ne bar(175-7). u rneklerde katnda, konusunda, iinanlamnda kullanlmtr: krti aa kitmek katnda (95-5), elig tutut anbirle krmek katnda(109-6) (Yce 1993).

Zeki Velidi Togan tarafndan Bat Trkistanda bulunan ve 12.-13.yzyla ait olan bir Kuran tefsirinde kat kelimesi tabaka; n, yan, huzuranlamlarnda; kata ise defa anlamndadr:yeti kat yern altnda tururyedikat yerin altndadr,kat kat klu berr anlargaonlara kat kat fazlasyla verir;menim katmdabenim nmde, yanmda,TerikatndaTanr huzurunda;krk kata oksakrk kez okusa, tegme kataher defasnda (Borovkov 2002:148).

Seyhun kylarndaki bir Ouz kasabasndan olan Rabguznin 1310ylnda Trkistann ortak yaz dili olan Harezm Trkesiyle yazd Ksasl-Enbiyda kat, kat (tabaka); huzur, yan; takm anlamlarndadr . Bu eserde

defa anlamnda kullanlan kelime ise katladr (Ata 1997: 302-304).Harezmin Kerder ehrinden Mahmud bin Alinin yazd Nehcl-

Ferdste kat, kat (tabaka); huzur, yan; (elbise iin) takm anlamlarnda;kata, defa anlamndadr (Ata 1998: 204-206).

Nihayet kat kelimesi muhtemelen 12. yzylda Kpak Trkleriylebirlikte Karadenizin kuzeyine ular. 14. yzyln balarnda talyanlar veAlmanlar tarafndan tespit edilmi Kpaklara ait malzeme iindekatkelimeside vardr ve hem tabaka, hem huzur, kat anlamlarndadr (Toparl vd. 2003:

131). Kpaklar 13. yzyl ortalarnda Msrda gl bir Trk devleti kuruncaonlarla birlikte kelime Msr ve Suriye corafyasna da ular. Huzur, katanlamnda devrin hemen hemen btn szlk ve gramerlerinde grld gibiedeb ve ilm eserlerde de grlr. Tabaka anlamnda kullanlmas ise bucorafyada daha az tespit edilmitir. Defa anlamnda bu blgede kullanlankelime katladr (Toparl vd. 2003: 131, 132). Msr corafyasndan birkarnek verelim. 1343 tarihli Tercmn- Trkde kat, Arapa indin karlolarak gsterilir ve seni katunda, anlar katunda, bizm katumuzdagibi rneklerverilir (Toparl vd. 2000: 75).1387de skenderiyede yazlan rdl-Mlkte

kat, tabaka ve nezd, huzur anlamlarndadr:iki kat ton iindeiki kat elbise

4 Eserin mellif nshas bugne ulamamtr. Nuri Yce, Zemahernin Arapa kelime ve cmlelerin altnaTrkelerini yazp yazmadn tartr ve yazd sonucuna ular. Esasen bilinen en eski nshalar Harezm Trkesi veFarsa tercmeli nshalardr ve 13. yzyla aittir (Yce 1993: 7-9).


14/230

14


iinde, seni menim katmda bar turursenin, benim yanmda vardr (Toparl

1992: 548). 1391de Msrda yazlan Glistan Tercmesinde kat, yan, nezd,huzur anlamndadr: bir muallim katna bir oglann kitrp koydlar; bir kiinikrdm, katndak nkerine aytt bir adam grdm, yanndaki hizmetkrasyledi (Karamanlolu 1989: 289-290). 14. yzyl sonlar veya 15. yzylbalarnda yine Msrda yazlan Mnyetl-Guztda kat, yan, nezd, huzurve bklm, kat anlamlarnda kullanlr: menim katmda amellerni yarakol tururkim benim indimde amellerin daha iyisi odur ki, bklr, ikikat bolur (Uurlu 1987: 210).

Harezm dneminden sonra da Bat ve Dou Trkistandakatkelimesidevam eder. aatay dneminin nemli szlklerinden Senglh Lgatindekata tabaka anlam verilir (Clauson 1972: 593). Defa anlam iin aatayTrkesinde katlakullanlr: katla (Eckmann 1988: 78). Bu anlamlar birkarnekle gsterelim. 14. yzyl sonlaryla 15. yzyln ilk yarsnda Semerkanttaeser veren Sekkkden: gone agzlar guncdn kat kat bu bagrm kan irrgonca azllarn nazndan bu barm kat kat kandr; felekni meti iglipbolur sehmidin ikki kat senin korkundan felein boyu iki kat olur ; bar- b-pyn katndal-bd uftangay abbelbette sonsuz deniz karsnda kabarcklar

utanr; krerler toydn artukrak tmen mi katla heycn sava da toydan(ziyafetten) on bin kat daha fazla (gzel) grrler (Eraslan 1999: 492). 15.yzyln ilk yarsnda ve ortalarnda eserlerini Heratta veren Molla Lutfden:gl-ehrelerni cevridin kat kat bu bagrm kan irr gl yzllerin cevrindenbu barm kat kat kandr; agz katnda l-i mdevver degl mdraznnyannda deirmi ben beil midir; her kn maa yz katla ger ol ay krnreer o ay her gn bana yz defa grnrse. Lutfde defa anlamndakatada vardr: bir kata krgeliyzin mr tiler kl vel gnl yzn bir defagrmek iin mr diler, ancak (Karaaa 1997: 509). Hve han Ebulgazi

Bahadrn 1660ta yazd ecere-i Terkimede kat, yan, huzur, nezdanlamndadr: Oguz an katga bardlar Ouz Hann huzuruna gittiler; ulugatalarn katnda(Karg lmez 1996: 393).

Ouzlarn Azerbaycan, Anadolu ve Balkanlara girip yerlemesiylekelime bu corafyalara da ular. Bat Trkesinde, Azerbaycan, Anadoluve Balkan corafyasnda kat kelimesi 13. yzyldan bugne dek nezd, yan,huzur, tabaka ve defa, kez, misil anlamlarnda kullanlmtr. TaramaSzlndeki rneklerden bu durumu takip etmek mmkndr. 13. yy: eyyadHamzann Ysuf ve Zelhasndan: dndi5eydr imdi bir tur varalum / ikimizol bt katnagirelm, Yunus Emreden:gey ar gerek eh hazretinde / rlmadndura sultan katnda; 14. yy: Hoca Mesudun Sheyl Nevbahrndan: grr

5 Tarama Szlnde dnd. rnekler tarafmdan dnemin dil zelliklerine gre dzeltilmitir.


15/230

15


u bela: od kaldurd ba / bile yansar kuru katnda ya, Darrin Yz Hadis

Tercmesinden: nice kim benm katumda syledi senkatuda da sylesndidi; 15. yy: Erefolu Rm divanndan: dnya:nu bir p kadarcakatlarndakadri yok / gzlemezler on ya: azn derviler,Velyetnme-i Hac Bektatan:ne la:zm biz anu ayana varmak, nin ol bizm katumuza gelmez; 16. yy:brhimin Trh-i hsinden: bu deizler katnda rmak mesa:besindedr;17. yy: Ktibden:bilmemhu:ri midr yoksa bir melek / Hak katnda kabu:lolmayor dilek. Szlklerde de kat, Farsa nezd, Arapa ind karlolarak gsterilir. Sofyal Nimetullahn 1540ta yazd Lgat-i Nimetullah adlFarsa-Trke szlkten: Nezd. ind ma:na:sna. Mesela: nezd-i men benmkatumda dimekdr. emsnin 1666da istinsah edilmi Cevhirl-Kelimtadl Arapa-Trke szlnden: nd. kat. 19. yzyl balarnda Mtercimsmn nl szlklerindeki kaytlar yledir. Burhn- Ka:t: Nezd. Nezdikmrdifidir, Trkde andan yan ve kat ile tbir ederler.Ka:mus Tercmesi:nde. Bir isimdir ki mekn- kurb ve huzra dellet eder, hiss ve gerek mnevolsun; Trkde andan katnda ile ve Frisde nezd ile tbir olunur.

Tarama Szlnde kelimenin esreli kaf ile yazlm kt biimi detespit edilmitir: 14. yy: Siyer-i Darirden: ol vakt kim Nemrut la:in pa:dia:h

idi, ktnda ziya:de mneccimler var idi; 15. yy: Abdrrahim EfendininVahdetnmesinden: mkil iler Hak ktndadur geez / Hak ata:s ka:biliyyetistemez, Ahmed Bcnn Envrl-kninden: ya: rabbi: kang kulusen ktuda azizdr; 16. yy: skp kads k Mehmed elebinin Tibr-iMesbuk tercmesinden: mal, halku ktlarnda eref-i eya: olmak va:zhdur.18. yy: Darendeli Ktibzde Bakaynin 1769da yazd manzum Battal Gazidestanndan: Hak ktnda za:yi olmasn heman / hem suum balagl ya:pehlevan.

Tarama Szlnde katn tabaka; defa anlam kaydedilmemise dernekler arasnda bu anlamda kat kelimesi de vardr. 15.yy: Hibetullah binbrhimin Satnmesinden: ol yidi kat yirler ol kz katnda yidi mercimekkadar degldr; 16. yy: Ztden: benm katumda a:la:dur eig/ dokuz katardan ey ma:h bikat.

Kat, defa, kerre anlamnda katla kelimesi de Tarama Szlndebulunmaktadr: 13. yy: eyyad Hamzann Ysuf ve Zelhasndan: yazlmben Yu:sufdan sen Ya:kuba/sela:m olsun bikatla saa baba; 15. yy: Ren

divanndan: ye durur bi katla dimi olEmin / zikr-i odbinden emi:nl-mznibin.

Bugnk Trk lehelerinin ounda da kat kelimesi ve baz trevlericanl olarak yaamaktadr. Aada bunlar lehe gruplar hlinde gsteriyorum.


16/230

16


Ouz (Gney-Bat) Trk Leheleri

Trkiye Trkesi: Bu lehede kelimenin eitli anlamlar bildirininbanda gsterilmiti. Kosova Trk azlarnda ayrca kat, para elbise;kat rubatakm elbise anlamnda kullanlr. Trkiye Trkesindeki katmerkelimesi ilgi ekici bir trevdir. Tabaka ve kat kat yufkayla oluturulan birtr brek anlamndaki katmerHasan Erene gre +marekiyle tretilmitir.Eren, Krgzca katmar sra, kat, Karakalpaka katmar verilerini de tankolarak gsterdikten sonra +mareki iin Trke ku+marku tuza, Krgzca

szmr dilbaz, geveze rneklerini verir (Eren 1999: 218). GlensoydaKazakakatparlrneini de buluruz . Glensoyda ayrca kelimenin katmer

olarak Arapaya,kathmriolarak Kbrs Rumcasna getii bilgisini de buluruz(Glensoy 2007: 477). Trkiye Trkesindeki katman kelimesi Cumhuriyetdneminde yaplmtr ve daha ok jeoloji, sosyoloji, dil bilimi gibi alanlardatabaka anlamnda kullanlr.

Gagavuz Trkesi:kat.kat (Gaydarci vd. 1991: 138).

Azerbaycan Trkesi:gat.1. sra, tabaka, 2. (binann) kat, 3. bklmeyeri, 4. defa, kere (Altayl 1994: 469).

Trkmen Trkesi: gat.1. sra, tabaka, 2. (binann) kat. Trkmencede

bina kat iin gatbar, katman anlamnda gatlaktrevleri de vardr (Tekinvd. 1995: 237-239).

Karluk (Gney-Dou) Trk Leheleri

zbek Trkesi: kat. 1. tabaka, 2. kvrm, 3. belli kalnlktaki yayvannesnelerin her bir kat, 4. sahife, varak, 5. defa, kere -szlkte ayr madde-(kbirof vd. II 1981: 560). zbekede katman anlamnda katlam, defaanlamnda katlakelimeleri de vardr. lgi ekici bir birleik kelime de gebe

anlamndaki ikkikattr (kbirof vd. I: 320). Ancak zbekedeki asl ilgi ekicikelime kavattr. Kullanm skl kata gre daha fazla olan kavat, TrkiyeTrkesinde grlen btn anlamlara da sahip grnyor: 1. kat, tabaka, 2.(binann) kat, 3. (raf vb eylerin) kat, 4. yan, sra, saf, 5. defa, kere, 6. (elbise)takm kbirof vd. II 1981: 531).

Yeni Uygur Trkesi: kat. 1. defa, 2. alt, bodrum. Yeni Uygurcadabinann kat ve tabaka anlamnda kullanlan sz ise katlamdr (Necip1995: 225-226).

Kpak (Kuzey-Bat) Trk Leheleri

Krgz Trkesi: kat. tabaka, sra. Kat kat. tekrar tekrar. Sra, tabakave beraber anlamlarna gelen katmar trevi ilgi ekicidir (Yudahin 1998:


17/230

17


416, 418). Ancak Krgzcada da daha sk kullanlan ve ok anlaml olan kelime

kabattr: 1. sra, tabaka, 2. (binann) kat, 3. defa (Yudahin 1998: 378).Kazak Trkesi: kat. kat, tabaka, katman. Krgzcadaki katmar kelimesi

Kazakada katparbiimindedir ve 1. kat, katmer, 2. krklk anlamndadr(Ko vd. 2003: 299, 301). Kazakada da kabat ok anlamldr ve daha skkullanlr: 1. kat, sra, tabaka, 2. nesnenin katlanan yeri, 3. (binann) kat, 4.defa, kez, kere, 5. birlikte, beraber -eki uak kabat kterildiiki uak birliktehavaland- (Ko vd. 2003: 267).

Karaay-Malkar Trkesi: kat. 1. kat, tabaka, 2. yan, yan, yakn.Katlam. kat, tabaka. Kabat. 1. defa, kere, 2. (binann) kat (Tavkul 2000: 247,248, 233).

Krm Tatar Trkesi: kat. 1. kat, tabaka, 2. etaj. Katmer. 1. katl,kvrml, 2. kvrm. Katmer gul.bir tr gl (Asanov vd. 1988: 79-80).

Kazan Tatar Trkesi: kat. 1. yan, taraf, 2. civar, 3, durulan, yaanlanyer, 4. birisinin n, kars, 5. karsnda, 6. kat, tabaka, katman, 7. kere, defa.Katnda. yannda, nnde; huzurunda. Katlam. 1. tabaka, kat, 2. katman. Katlav.katlam, kat, tabaka. Kabat.defa; yeniden, tekrar; kat. (ner 2009: 161, 151).

Kuzey-Dou Trk Leheleri

Altay Trkesi: kat. kat, sra: camnz alt kat ak torko bold yorganalt kat beyaz ipekten idi (Grsoy-Naskali Duranl 1999: 100).

Hakas Trkesi: at. kat, defa, kere. ati. defa, kere, kez: nince ninceatiok kez. atpar. giyside kvrm, prpr (Arkolu 2005: 157-160).

or Trkesi: kat. 2. kat, tabaka, 3. sra, dizi, takm. Kat komus.armonika, akordeon. Katpa.2. kvrm, elbise kvrm, pli (Tannagaeva-Akaln1995: 43-44).

Tuva Trkesi: kat.sra, kat, dizi (lmez 2007: 193).

Saha Trkesi: xat. ifte, iki katl; tekrar. Kutta, gutta.birlikte (Rsnen1969: 241).

uva Trkesi: xut.1. kat, balkon (tiyatroda), sra, dizi, saf, 2. yan,taraf, yn, evre, 3. defa, sefer, kere. Xut kups. garmon. Xutlam. krma,kvrm, buruuk, kark, buruukluk. Xutlm.katman, tabaka, kat, toplumsal

snf, tabaka ( Bayram 2007: 276-277).

* * *

Grld gibi kat sznn ilk anlam tabakadr. Eski Uygur


18/230

18


metinlerinde ev, rt, hendek, altn madeni, da vb eylerin tabakalarn anlatmak

zere kat kelimesi kullanlmtr. 930 tarihli Irk Bitigde grlen binannalt kat anlamnn bugnk Uygur Trkesinde de grlmesi ilgi ekicidir.phesiz alt, alt kat anlam tabaka anlamndan gelimitir ve Irk Bitigdensonra Kutadgu Biligde de rneklerine sk rastlanmaktadr. Uygur metinlerindenitibaren tabaka anlamndan gelien dier bir anlam kat yeri, kvrmdr. Buanlam da Uygur metinlerinden bugne dek uzanmaktadr.

12. yzyla gelinceye kadar defa anlamna rastlamaymz ilgiekicidir. Katn defa anlamn ilk defa 12. asrda, Harezm corafyasndaZemahernin szlnde grrz. Yenisey yaztlarndan o tarihe kadar defaiin katakelimesi kullanlmtr. Kgarl da defa anlam iin katay verir.Kata bu anlamda aatay Trkesinin ilk dnemlerine dek devam etmi;sonra da yerini Bat Trkesinde kata, Dou ve Kuzey Trkelerinde katla,kabat/kavat, katkelimelerine brakmtr. Bu anlamda kat, Hakas ve uvalehelerine dek uzanmtr. Defa anlamnda katla, ilk defa 1310da, Seyhun

boylarnda, Rabguznin eserinde grlr; Msr corafyasnda ve aataycadadevam ederek bugnk Dou ve Kuzey Trkelerine ular. Bat Trkesinin ilkasrlarnda da katlavardr.

Defa anlamnn da tabaka anlamndan gelitiini dnyorum.Nesnelerin tabaka tabaka, sz gelii iki tabaka, tabaka olmasndan hareketlekat, defa anlamn da yklenmitir. Buradan tekrar ve iki, ikili anlamlarda gelimitir. Bu son anlamlar Kazakada ve Sahacada grmekteyiz.

Katn ancak ekimli ekilleri (kat + iyelik eki + bulunma hlieki) yan, huzur, nezd anlamlarnda kullanlmtr ve Kgarl Mahmudtarafndan Ouzlara mahsus olarak gsterilmitir. Ancak Kutadgu Biligde,Karahanl dnemi Kuran tercmesinde katbu anlamda kullanld gibi Msrcorafyasnda ve aataycada da kullanlmtr. Bat Trkesinde de elbetteyaygn bir kullanm vardr.

Elbise iin takm anlam ilk defa 14. yzylda, Harezm corafyasndakiNehcl-Ferdste grlr. Bu anlamn da tabakadan kt muhakkaktr.Bugnk Trkiye Trkesinde ve kavat biiminde zbek Trkesinde de

bu anlam vardr. Metinler daha dikkatli taranrsa phesiz dier lehelerdenbazlarnda ve Dou ve Bat Trkelerinin tarih dnemlerinde bu anlamarastlanmas mmkndr. Kelimenin bu anlamla Arapaya gemi olmas da bugr destekler.

Tabaka tabaka veya kvrml olan eitli nesneler iin de kat kullanlmtr.Binann katlar bu anlamda ilk akla gelen kullanmdr. zbekede katn sahife,varak anlamnda, kavatn raf katlar anlamnda kullanlmas; orcadakat komusun, uvaada xut kupsn akordeon, garmon anlamlarnda


19/230

19


kullanlmas; Krm Trkesinde bir gl tr iin katmer gl, zbekede gebe

iin ikkikatve lahana iin szl olarak tespit ettiim krkkavathep tabakatabaka ve kvrm kvrm anlamlarndan hareketle ortaya kmtr.

Nihayet tabaka, kvrm vb anlamlar ifade etmek zere kattan kmolan katmar / katmer / katpar / gatbar, gatlak, katman, katlav, katlam,xutlam, katpa gibi trevler dikkate deer. Kabat/kavat biimlerinin naslortaya kt zihnimde bir soru iareti olarak durmaktadr. Acaba bir inorganiktreme mi sz konusudur; yoksa Farsadan bir geri dnleme mi? Bu konuaratrlmaya deer.

* * *

Kat, Gney Sibirya ve Kansudan Kazak bozkrlarn aarak Karadenizinkuzeyine; Dou ve Bat Trkistan aarak Azerbaycan, Anadolu ve Balkanlarauzanrken komu milletlerin dillerine de girmitir. Durumu, Gnay KaraaanTrke Verintiler Szlnden izleyelim. Farsa kabat, kavat, kat kat,katman; kvrm, bklm, eklem; Arapa kat; takm elbise; Rusakotom, kotmka muhafaza, kutu; torba, anta; Ermenice kat apartmanblmesi, daire; kvrm; kat, defa, kere, katkatkatyla, ok katl veya kvrml,buruuk; Romence catbina kat, cutkvrm, buruuk; Bulgarca katkat,katman; bina kat, daire; takm, grup; defa, kere; Srpakt sra, dizi; dizidizi, kat kat durumunda olan; bina kat; kat kat iplik; Arnavuta kat, kat kat,apartman kat; Makedonca katkat, tabaka; Yunanca kti, kt bina kat; kat,tabaka (Karaaa 2008: 458).

Srpa-Hrvatadaki duruma bir de Abdullah kalyiin Srp-HrvatDilinde Trkizmler kitabndan bakalm: Kt.1. tabaka, katman, 2. bina kat,3. elbise iin para, takm elbise, 4. drbnn grnty bytme kat (kalyi

1965: 400). Arnavuta elektronik szle gre kat, 1. bina kat, dolaplardaki stste blmeler, 3. botanikte ayn boydaki bitki ve aa trleri anlamlarndadr.

Son olarak kat kelimesinin kk olmadn, onun da bir trev olduunubelirtelim. A. von Gabain, A. J. Joki, James R. Hamilton ve Glensoyun dakabul ettii gibikat, ka-ilinden -tisim yapma ekiyle tremitir (Doerfer 1967:467, Hamilton 1998: 183, Glensoy 2007: 474). DLTde Yama lehesine ait birkelime olarak gsterilen ka- sanda doldurmak anlamndadr (yazma 554).

Kat-ve kar-illeri de hi phesiz ka-nn ettirgen at eki alm biimleridir vekatile kktatrlar.


20/230

20


Kaynaklar

KBROV, S. F. vd. Uzbek Tilining zhli Lugti II, Moskva, 1981.

ALTAYLI, Seyfettin, Azerbaycan Trkesi Szl II, stanbul 1994.

ARAT, Reid Rahmeti, Edib Ahmed Yknek - Atebetl-Hakayk, stanbul 1951.

ARAT, Reid Rahmeti, Yusuf Has Hcib Kutadgu Bilig I Metin, stanbul 1959.

ARAT, Reid Rahmeti, Eski Trk iiri, Ankara, 1965.

ARAT, Reid Rahmeti, Yusuf Has Hcib Kutadgu Bilig II eviri, Ankara 1974.

ARIKOLU, Ekrem, rnekli Hakasa-Trke Szlk, Ankara 2005.

ASANOV, . A., Garkavets, A. N., Useinov, S. M., Krmskotatarsko-Russkiy Slovar, Kiyev1988.

ATA, Aysu, Ksasl-Enbiy II Dizin, Ankara 1997.

ATA, Aysu, Nehcl-Feradis III Dizin-Szlk, Ankara 1998.

ATA, Aysu, Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) Karahanl Trkesi (Giri-Metin-Notlar-Dizin),Ankara 2004.

BAYRAM, Blent, uva Trkesi Trkiye Trkesi Szlk, Konya 2007.

BAZN, Louis, Les Systemes Chronologiques dans le Monde Turc Ancien, Budapest-Paris1991.

BOROVKOV, A. K., Orta Asyada Bulunmu Kuran Tefsirinin Sz Varl (XII. XIII.

Yzyllar) (Rusadan evirenler: Halil brahim Usta, Eblfez Amanolu), Ankara2002.

CLAUSON, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish,Oxford 1972.

AATAY, Saadet ., Altun Yaruktan ki Para, Ankara 1945.

DOERFER, G., Trkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden 1967.

Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad 1969.

ECKMANN, Janos, aatayca El Kitab(eviren: Gnay Karaaa), stanbul 1988.

ERASLAN, Kemal, Mevlna Sekkk Divan, Ankara 1999.

ERCLASUN, Ahmet B., La Enklitii ve Trkede Bir Pekitirme Enklitii Teorisi, DilAratrmalar, say: 2(Bahar 2008), Ankara.

ERCLASUN, Ahmet B., Balangtan Yirminci Yzyla Trk Dili Tarihi,Ankara, 2010.

ERDAL, Marcel, A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston 2004.

EREN, Hasan, Trk Dilinin Etimolojik Szl, Ankara 1999.

GAYDARC, G. A., Koltsa, E. K., Pokrovskaya, L. A., Tukan, B. P. (Rusadan aktaranlar:smail Kaynak A. Mecit Doru), Gagauz Trkesinin Szl, Ankara 1991.

GLENSOY, Tuncer, Trkiye Trkesindeki Trke Szcklerin Kken Bilgisi Szl I,Ankara 2007.

GRSOY-NASKAL, Emine Duranl, Muvaffak (hazrlayanlar), Altayca-Trke Szlk,Ankara 1999.

HAMLTON, James Russel, yi ve Kt Prens yks(Trke eviri: Vedat Kken), Ankara1998.

KARAAA, Gnay, Lutf Divan - Giri-Metin-Dizin-Tpkbasm, Ankara 1997.


21/230

21


KARAAA, Gnay, Trke Verintiler Szl, Ankara 2008.

KARAMANLIOLU, Ali Fehmi, Seyf-i Sary Glistan Tercmesi, Ankara 1989.KARGI LMEZ, Zuhal, Ebulgazi Bahadr Han ecere-i Terkime, Ankara 1996.

KGARLI MAHMUD, Dvn Lgatit-Trk Tpkbasm, Ankara 1990 (Trke tercme,Ahmet B. Ercilasun ve Ziyat Akkoyunlu tarafndan hazrlanan baslmam eserden).

KO, Kenan - Bayniyazov, Ayabek - Bakapan, Vehbi, Kazak Trkesi Trkiye TrkesiSzl, Ankara 2003.

KORMUN, . V., Tyurkskiye Yeniseyskiye Epitafii Tekst i ssledovaniya, Moskva 1997.

NECP, Emir Necipovi, Yeni Uygur Trkesi Szl (Rusadan eviren: klil Kurban),Ankara 1995.

ORKUN, Hseyin Namk,Eski Trk Yaztlar II, III, stanbul 1939, 1940.

LMEZ, Mehmet, Tuvacann Szvarl Eski Trke ve Moolca Denkleriyle, Wiesbaden2007.

NER, Mustafa, Kazan-Tatar Trkesi Szl, Ankara 2009.

RSNEN, Martti, Versuch Eines Etymologischen Wrtebuchs der Trksprachen, Helsinki1969.

EMSEDDN SM, Kams- Trk, stanbul, 1317.

KALY, Abdullah, Turcizmi u Srpskohrvatskom Jeziku, Sarajevo 1965.

TANNAGAEVA, N. N. Kurpeko Akln, kr Halk, or Szl, Adana 1995.

Tarama Szl IV, Ankara 1969.

TAVKUL, Ufuk, Karaay-Malkar Trkesi Szl, Ankara 2000.TEKN, inasi, Uygurca Metinler II: Maytrsimit, Ankara 1976.

TEKN, Talat lmez, Mehmet Ceylan, Emine lmez, Zuhal Eker, Ser (hazrlayanlar),Trkmence Trke Szlk, Ankara 1995.

TOPARLI, Recep, rdl-Mlk ves-Seltn, Ankara 1992.

TOPARLI, Recep genli, M. Sadi Yank, Nevzat H., Kitb- Mecm- Tercmn- Trkve Acem ve Mugal, Ankara 2000.

TOPARLI, Recep Vural, Hanifi Karaatl, Recep, Kpak Trkesi Szl, Ankara 2003.

Trke Szlk, Ankara 2005.

UURLU, Mustafa, Mnyetl-Guzt, Ankara 1987.YUDAHN, K. K.,Krgz Szl II(Trkeye eviren: Abdullah Taymas), Ankara 1998.

YCE, Nuri,Mukaddimetl-Edeb, Ankara 1993.


22/230

22


23/230

23

Dvn Lgatit-Trkte Geen Her Kelime Trke Kkenli midir?

Anlamlar Kt Trk Kii Adlar

Tuncer Glensoy*1

zet:Trklerin tarih sahnesine klarna kadar uzanan Trkkii adlar, eitlilik gsterir. Eski Trklerde ocuk douncaverilen geici adlar yerini sonradan kazanlan gerek adlara

brakrd. Yeni doan ocua verilen adlar, st ste kz ya daerkek doumlar olduunda ya da ocuklar kt ruhlardankorumak istendiinde kt anlam ierebilmektedir. Bualmada Trk kii adlarnn bazlarnda grlen kt yada iyi bilinmeyen anlamlar zerinde durulacaktr.

Anahtar szckler: Trke, kt anlam, ad bilimi, kii adlar

Turkish Person Names Which HaveNegative Meaning

Abstract: Turkish person names, which date back thatthe Turks appeared in history stage, vary. In early periodsof Turkish tradition, temporary names which are used fora newborn were supplanted by a secondary name whichobtained. The names which are given to newborns may havenegative meanings to be protected from harmful spirits ifthe births occure in reduplication of a gender. In this article,some of Turkish names which have negative meaning or thenames which have a meaning not regarded as positive will bedisscussed.

Key Words: Turkish, negative meaning, onomastique, personnames

Trk kii adlar tarihi, Trklerin tarih sahnesine klarna kadaruzanmaktadr.Hunlarn, Sha-tolarn, Massagetlerin, skitlerin (Sakalarn), KkTrklerin, Krgzlarn, Uygurlarn, Ouzlarn (Trkmenlerin), Peeneklerin,

Kuman-Kpaklarn tarihlerine baktmz zaman birbirlerinden ok farkl

olmayan kii adlarna rastlarz.Trk kavimlerinde grlen kadn-erkek kii adlarnn eitlilii ve

zenginlii bu konuda alanlar iin bir kaynaktr. Eski Trklerde ocuk dounca

* Prof. Dr., Emekli retim yesi



24/230

24

Tuncer Glensoy

verilen adlar genellikle geici olurdu. Gerek ad sonradan kazanlan ad idi.

Bu gelenek Moollarda da vard. Mesela, Yesugey Bahadrn olu doduuzaman, obaya tutsak olarak getirilmi olan Temin [ < temr+in= demirci]adl bir beyin ad yeni doan bu ocua verilmiti. inggiz ad Temininsonradan kazand addr.

Trk ve Moollarda yeni doan ocua verilen adlarn pek ou halkinanlarna dayand iin bazen kt anlam tayan adlar da grlyordu.ocuklar ok gen yata len aileler kt ruhlar yanltmak ya da onlarkandrmak iin Beldenbok gibi adlar koyarlard. Bu tr adlar tayan ocuklarakt ve alc ruhlar gelmezdi.

Trklerde st ste kz ya da erkek doumlar olunca da dur-, yet-, dn- gibi illerden tretilmi adlar kullanlyordu:Tursun/Dursun[kz:Dursune< T. dur-sun+e (Arapa diillik eki)], Durdu, Duran; Yeter/Kzyeter/Oulgerek; Dne, Dndgibi.

Trkler ve Moollar genellikle karada yaayan Arslan, Kaplan, Kurt/Brteinoa, Bozkurt gibi gl hayvanlar ile havada uan Kartal/Brkt,ahin, Doan, Sungur/Bayinkor gibi alc ve gl kularn adlarnocuklarna vermilerdir. Bunlarn yannda narin ve gzel grnml Kuu,

rdek, Sunaerkek rdek gibi yaban kularnn adlarn da vermiler, bu adlartrklerinde de kullanmlardr. Fakat, Buraerkek deve, Barak tyl kpekve Nogay bir tr kara tyl kpek adlar da erkek ocuklara konulmutur.Tarih kaynaklarda ylan ve lin de kii ad olarak konulduunu gryoruz.

Trklerin Tanr inanlar slamiyetten nce de gl idi. Hep tek Tanryainanmlar, put; feti gibi eylere tapmamlard. Mool kaan inggizin

besmelesi Mngke Tengri-yin kdr! (Ebedi Tanrnn gc ile) szleri idi.inggiz savaa kmadan nce hep bu besmele ile gne balard. Bu yzden Tanrnn

verdii insan da Trkler ve Moollar iin kutsald. O yzden Mengberdi adnnanlam imdiki Tanrverdi, Hudaverdi, Allahverdi, Hakverdi idi.

Gnmz kii adlar Trke (tarih Trk adlar, modern Trk adlar),Arapa, Farsa, ince, Franszca, ngilizce, Almanca, (bazen) Rusa kkenliszcklerden olumaktadr. ince adlar genellikle eski ince unvan vertbelere dayanmaktadr; Arapa olanlar slmiyetle ilgilidir. Farsa olanlarda Seluklularn ran corafyasnda devlet kurmalarndan sonraki dnemerastlamaktadr. Franszca olan kii adlar Tanzimattan sonra; ngilizce veAlmanca olanlar ise XX. yzyldan sonra Amerika ve Almanya ile olan

yaknlamalarn sonucunda baz ailelerce ocuklarna verilmitir. Rusa kiiadlar daha ok Sovyetler Birlii boyunduruu altnda seksen yl yaam olanTrk lkelerinde hem kz, hem de erkek ocuklara verilmitir: Roza, nara,Viktor, Albert vb.


25/230


26/230

26

Tuncer Glensoy

[Bu szck rahmetli Prof. Necati Akderin soyad idi. Sanki Trke akve

der szcklerinden olumu gibi grnyorsa da Arapa olduu kesindir.]

kle (Arapa sfat;

) : Akll kadn.

kile(Arapa isim;

) : (hekimlikte) Yenircedenilen bir yara.

[Her ikisi de Arapa olan szcklerin imllar da anlamlar da farkldr.Trke syleyite /ive kaf ()/kef ( )farklarna dikkat etmek gerekir.]

aleyn(Arapa edat;

) : Bizim zerimize.

[Arapa bir edat olan bu szck son 20-25 yldan beri kz ad olarakkullanlmaktadr. Kuranda geen bir szck olup yalnz bana somut biranlam yoktur.]

liye(Arapa isim;

) : Bir eyin en yukars, en tepesi.

mil(Arapa sfat;

) : Emeli olan, isteyen.

mil (Arapa sfat;

) : 1. Sebep; 2. leyen.[Hem imllar hem de anlamlar farkl olan bu iki szckten birincisi

rahmetli Prof. Dr. mil elebiolunun ilk ad idi. Sebep; ileyen anlamlarndakullanlm olmamaldr.]

bde(Farsa isim;

) : arap, iki.

[Trkede kz ad kullanlmaktadr. Grld gibi anlam iyi deildir.]

bse (Farsa isim;

): pck, p.

[Trkede iir ve arklarda kullanlan bu szcn kzlara ad olarakverilmesi uygun deildir.]

cnib(Arapa isim;

): Taraf, cihet, yan.

[Trk edebiyatlarndan Ali Canip Yntemin ilk addr. Anlam gzeldeildir.]

cem(Farsa isim;

): 1. Hkmdar, ah; 2. ark mitolojisinde arap veikinin mucidi; Sleyman Peygamberin lkab; 3. Byk skenderin lkab.

[Arapa toplama anlamndaki cem

szcnden farkl yazlr.]


27/230

27


imen(Farsa isim; emen

) : 1.Yeil ve ksa otlarla rtl yer; 2.

Aa ve iei olan ayr, yeillik; 3. Pastrmaya konulan bir ot.[Trkede kz addr. Dorusu emendir. Pastrmaya srlen acl ve

sarmsakl macuna aman denir.]

gsfend (Farsa isim; gsfend

): Koyun.

[Trkede kz ad olarak kullanlmtr. Trk kzna uygun deildir.Trklerde yaban hayvanlarndan Kunduz, Ceylan/Ceren gibi adlar kzlara;Porsuk, Boa, Kulangibi adlar da erkeklere verilmise de koyun sandandolay ad olarak verilmemitir.]

hdise (Arapa isim;

): Hadisat, havadis. Yeni bir ey, ilk defakan, macera olan bir nitelik ve durum.

[Son yllarda mehur olan, Almanyada doup bym bir Trk kadnarkcs.]

hfz(Arapa sfat;

): Aa dren, alaltan (Allahn adlarndan).hfz (Arapa sfat; hfzdan.

) : Hfzeden, saklayan, koruyan; 2.Ezberleyen.

[Trkiye Trkesi ile zbek, Trkmen, Uygur vb. Trkelerinde de erkekad olarak kullanlr. Kuran ezberleyen kiilere de hfz denir.]

hdiye (Arapa isim;

): 1) Asa, denek; 2. Su iinden sivrilerekykselen kaya.

[Trkiye Trkesinde kz ad olarak kullanlmtr. Her iki anlam da kzad iin uygun deildir.]

hatice (Arapa isim;

): Vakitsiz, erken doan kz ocuu.

[Hz. Muhammedin ilk einin ad.]

him (Arapa sfat;

): orbaya kuru ekmek krnts dorayan; 2.

Ezen, yaran, kran, paralayan.ham(Arapa sfat;

): Hametli, gsterili.

[Birinde uzun, tekinde uzundur; birinde (h/he), dierinde (h/ha)hareri vardr. Sylerken dikkatli olmak gerekir.


28/230

28

Tuncer Glensoy

hicabi (Arapa sfat;

): Zorla ilgili, perde ile ilgili.

[Trk insanna uygun olmayan bir addr.]

hurda (Farsa isim;

): 1. Ufak, deersiz ey, krnt; 2. Nkte,dakika.

[Herhlde eski ad verme geleneine uygun olarak, ad verilen kzndeersiz olduunu belirterek, kt ruhlardan korunmak istenmitir. Bu kadnadna Ankara-Yahyal mezarlnda rastlanmtr. Gnmzde Ankara ve stanbulsokaklarnda eski ve kullanlm ey toplayanlara hurdac denilmektedir.]

huriye (Arapa isim; hriye

): Cokunluk hllerinde hrilerlebulutuklarna inanan bir tarikat.

ispir(

): 1. Uak, yanama; 2. Arabann yannda bulunan at ua.

[Trkede hem yer ad hem de soyad olarak yaamaktadr.]

ksm(Arapa sfat;

): [ksmetten] : Taksim eden, ayran, blen.

ksm(Arapa sfat;

): Krc, ezici, ufaltc.

[Trkede erkek ad olarak kullanlan bu szcn anlam olarak birincisiuygundur.]

linet (Arapa isim;

): Yumuaklk, mlyimlik, ishal.

[Trkede kz ad olarak kullanlan bu ad anlam olarak uygun deildir.]

nket (Arapa isim;

): Nkteler, herkesin anlayamayaca ince,zarif, manal szler.

nkhet(Arapa isim;

) : Koku, b.

[Trkede kadn ad olarak kullanlan bu adn yazl (iml) ve syleyiineok dikkat etmelidir.]

peyker (Farsa isim;

): Yz, surat.

peym(Farsa sfat;

): len, lc.

peymn (Farsa isim;

): Yemin, and.


29/230

29


Grld gibi Trkiye Trkesi ile teki Trk lkelerinde de kullanlan

baz Arapa ve Farsa adlarn tadklar kt ya da gzel olmayan anlamlarbakmndan Trk erkek ve kz ad olarak kullanlmas uygun deildir. TarihTrk adlar incelendii zaman binlerce erkek ve kz admzn bulunduugrlecektir. Trk adlar zerine aratrma ve yayn yapan adbilimcilerimizdenAydil EROL17 bin addan oluan Adlarmz adl yeni eseriyle bu konuyutam anlam ile doldurmaktadr. Genlerimize ad verirken eski ve tarih gzeladlarmzdan verirsek, Trk dili ve kltr kazanr. Trk kii adlarn semekledin ve inanmzdan hibir ey kaybetmeyiz.


30/230

30


31/230

31

Dvn Lgatit-Trkte Geen Her Kelime Trke Kkenli midir?

Kamal Abdulla MtnininKonseptual-Linqvistik Thlilin Giri

Mehman Musaolu*1

zet: Makalede Kamal Abdulla Metninin kavramlar dnyasve zel metin kurucu iaretleri, gsterge bilimi ve biliseldilbilim teorilerine ve uygulamalarna gre ele alnmaktadr.Yazarn Bycler Deresi roman metninin sz konusuteorilere ve uygulamalara dayanan kavramsal-lengistik tahlili,metin dil bilimi balamnda yaplmaktadr. Metnin bal,birinci paragrafve metinde kullanlan arkaik kelimeler zelmetin kurucu ve dil iaretleri dzeyinde birbiriyle rtengsterge bilimsel birleenler olarak tespit olunmaktadr.Sz konusu paragraf oluturan mikro metinlerdeki konu,yorumlar ve dier metin dilbilimsel hususlar ise dilbilgisel-szdizimsel zelliklerine gre belirlenmektedir.

Anahtar szckler: Kamal Abdulla, kavram, metin, gsterge

bilimi, semiosis, semiosfera, iaret, bilisel, lengistik

Introduction to Lingual-ConceptualAnalysis of Kamal Abdulla Books

Abstract: In this article Kamal Abdulla is discussed in aspectsof special text constructive signs, semiotics and cognitivetheories and applications. The lingual-conceptual analysisof the text of Valley of Wizards (Buyuculer deresi) by

Kamal Abdulla based on these theories is done in this context.Header, rst paragraph and archaic words used in text, isdetermined as semiotic and text composing components onthe level of linguistic signs. The themes and comments andother text linguistics subjects in these micro texts are pointedout as according to grammatical-syntactic properties.

Key Words: Kamal Abdulla, concept, text, semiotics,semiosis, semiosphere, sign, cognitive, linguistics

* Prof. Dr. Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm retim yesi,[email protected]



32/230

32

Mehman Musaolu

Giri

Trk dbi dillrind yazlan mxtlif dbi-bdii mtnlrin nnvisciyyli loloji elmlrin klassik prinsiplrin gr aradrlmas v yrnilmsitrkologiyada btn cidd-chdiyl bu gn d davam etdirilmkddir. zllikld tarixi mtnlrimizin dbi-tnqidi nsxlri hl d klassik loloji-tekstoloji

prinsiplr gr hazrlanmaqdadr. Bzn hmin mtnlrd hr hans bir sznoxunuu aylarla v illrl srn uzun mbahislr sbb olur. Ancaq trk dbidillrind v ya xarici dillrd trk dillrin v dialektlrin dair yazlm olantarixi sciyyli btn mtnlrin dbi-tnqidi nsxlri bu gn artq, demkolar ki, hazrlanmdr. Bu baxmdan trkoloq-dili, professor hmd Bican

rcilasunun szgedn tekstoloji xarakterli aradrma-yrnilm ynmv yntmi haqqnda syldiklri ox ibrtamizdir. O qeyd edir ki, indi artqklassik tekstoloji sullarla dbi-tnqidi nsxsi hazrlanacaq tarixi mtnimiz,demk olar ki, qalmamdr. Buna gr d mvcud dbi-tnqidi nsxlrihazrlanm tarixi mtnlrimizin bundan sonra yeni dbi-linqvistik ynm vyntmlrl yrnilmsi haqqnda kirlmk lazm glir (Ercilasun 2009: 143-145). Szgedn kr biz d qouluruq. Ancaq lav etmk istyirik ki, bu gntarixi yazl dbi mtnlrimizl brabr, bdii v digr hr cr elmi, publisistik,mumiyytl, dbi mtnlrimiz mtn dililiyi kontekstind konseptual-linqivistik yntmlrl yrnilmlidir. Bu bilgi v informasiya texnologiyalardvrnn tlbidir.

Trk mtninin nvsini v bir milli mentalitet fenomeni olaraq var olabilm sasn nc ski aman-trk v gy tanr inanc tkil etmidir. Bu mtnsonralar trk-islam, tsvvf v ada mdniyyt trkibind monoloji, dialojiv ritmik sciyyli nql etm trzi il seilmidir. Qopuza v saza syknn ifahixalq dbiyyat rnklri, mumxalq dilinin mxtlif ifad killri, dialektlri vivlri szgedn mtnin konkret anlatm vasitlri olmudur. Yunus mr, M.

P. Vaqif, Aq lskr, Mhtimqulu, hmt Ysvi, Hac Bekta Vli, Cambul,Manas, Kitabi-Dd Qorqud kimi real v fsanvi tarixi-dbi xsiyytlrindilind mahid ediln trkc thkiy sonrak trk dil-danq mtnininsasnda durmudur. Trkc yazlan divan dbiyyat, msln, Nsimi, Fzuliv Nvainin dili d balancda trk dbi-bdii metamtninin formalamasndaox byk rol oynamdr. XIX yzilin vvllrindn etibarn nc heca, sonrais srbst eirl, hm d nsrl yazlan, yeni bir nql etm hadissin v ya dil-danq sistemin syknn masir trk dbi dillri tkkl tapr. XX yzildhmin yeni dbi dillrd v onlarn mtnlrind gcl bir tarixi-loloji dyim

prosesi balayr. XXI yzild is mumtrk dbi mtni artq ntnlraraslaqlr kontekstind inkiaf edrk formalar. Azrbaycan trk dbi mtnind,tarixi v masir mtnlraras kontekstd gerkln konseptual-intellektualmahiyytli nql etm hadissinin ilk rnklri ortaya xr. Szgedn rnklri


33/230

33

Kamal Abdulla Mtninin Konseptual-Linqvistik Thlilin Giri

Kamal Abdullann srlrinin makromtnlrind mahid ed bilrik. Msln,

Yarmq lyazma romannda srin sjet xttini tkil edn frdildirilmiyar mifoloji, dbi-tarixi sciyyli hadislr v novellavari gediatlar yaznnkndin mxsus bir Ouz trkcsi il nql edilir. Daha dorusu, XI-XIVyzillrd Anadolu-Qafqaz corayasnda ilniln Ouz trkcsi il gnmzAzrbaycan trkcsi arasnda konseptual-linqvistik sciyyli dbi paralellikqurulur. Bel bir konseptual-intellektual aqlanma gerkliyi v dbi-linqvistik

paralellik epik v nalvar sciyyli sylm-diskurs anlatmnn v ya ifahinql etm hadissinin gerkldirilmsi snasnda hyata keirilir. Msln,Kamal Abdullann Yarmq lyazma romannn mtninin anlatmna epik

sciyyli bir nql etm trzi xasdr. Yaznn Sehrbazlar drsi srininmtnind is anlatm qissvari bir slubla yerin yetirilir. Daha dorusu, hr ikisrin mtnind fonetik, morfoloji, leksik v frazeoloji dil-danq vasitlri XI-XIV v XX-XXI yzillr arasnda mvcud olmu mmtrk mtnlri aras tarixikontekstin konseptual-intellektual mahiyytin v dil-danq slubuna uyunolaraq ilnilir. Sz birlmlri, cml v mrkkb sintaktik btvlr isszgedn mtnlrd dialoji-rivli kontekstual sralanma, tkrarl v qaylimumtrk mtninin sintaktik btvdn-btv alm arxitektonikas sasndaqurulur (Musayev 2011: 269-270).

Kamal Abdulla Mtni XX yzilin 80-ci illrindn etibarn istr lologiyaelmimiz, istrs d bdii dbiyyatmza gtirdiyi znmxsus elmi-bdiixarakterli qavramlar dnyas v yeni bir ifad-anlatm trzi il seilir. Bu Mtn;Azrbaycan trk lologiyasna z il brabr essevari publisistik-semiotikaqlanma drinliyi v ya orijinal ifad-anlatm trzi il frqlnn yeni bir dbitnqid slubunu gtirir (Slcuq 2005; Hacl 2010). V trcm, dbi mtnuyunladrlmas ilrinin mtnlraras kontekstd (Musaolu 2010; Hseynzad2010: 120-127), btvlkd dbiyyatnaslq v dililik aradrmalarnnis mumi bir loloji istiqamtd aparlmasn istiqamtlndirir. Buna grmqald Kamal Abdulla Mtninin bdii qavramlar dnyas, zl mtn iarlriv bunlarla bal olaraq bzi konkret lnqvistik zlliklri zrind durulur.

1. Kamal Abdulla Mtnind qavram, qavranlan v qavrayankomponentlri

Kamal Abdullann elmi, dbi, bdii, publisistik v trcm yaradclbtvlkd byk bir mtnlraras (intertekstual) Mtndir v ya metamtndir.Bu Mtnin v onun qavramlar dnyasnn birbaa mlli is, lbtt, Kamal

Abdulladr. Kamal Abdullann znmxsus olan bdii qavramlar dnyasv hmin dnyaya gr mllif trndn gerkldiriln v obrazladrlanmrkkb qavramladrma v buna bal olaraq realladrlan kateqoriyaladrmarivsi vardr. Mhz btn bunlar hmin Mtnin birinci, yni danan v ya


34/230

34

Mehman Musaolu

adresant olan Kamal Abdulla tfkkr v txyyl fenomenini (Hacl 20103)

v ya komponentini tkil edir. Bu Mtnin ikinci komponenti qavranlandr,yni mllin geni oxucu ktlsin tqdim etdiyi srdir, bu srd ifad edilnkirdir v ya mtn dililiyi terminlri il ifad etsk informasiyadr, referensdirv onlarla ifad ediln denotatdr. nc komponent is dinlyndir, oxucudur,adresatdr. Kamal Abdulla Mtnind veriln kir v ya informasiya adresatnqavraynda yeni bir semiotik mkan v ya semiosfera yaradr, semiotik

prosesi (semiozisi1) canlandrr, oxucu mllin trf-mqabili kimi fallar,mlli birlikd mtn hopmu flsfy dalr v z sorulamaa, axtarmaav seim z qavraynda alternativ dnya mnzrsini qurmaa balayr

(Hacl 2010: 8).

1. 1. Semiotika, semiozis v semiosfera anlaylar. Gnmzdqavram, qavranlan v qavrayan ly artq sadc mtn dililiyind vya funksional qrammatikada yrnilmir. Szgedn lyn kmponentlriarasndak sintaktik, semantik v praqmatik mnasibtlr hm semiotikaelmind, hm d koqnitiv dililikd hrtri elmi tdqiqata clb olunur. Mlumolduu kimi, semiotika elmind iar v iar sistemlrinin aradrlmas v

yrnilmsi sas aspekt ayrlr: 1) Sintaksis v ya sintaktikada hr hansyerin yetiriln v ya ediln uyun bir aqlanmaya qeyd-rtsiz olaraq aid olaniar sistemlrinin daxili zlliklrindn bhs edilir. Bu blmd hm mtninmorfologiyas, kompozisiyas v sintaksisi, hm d bunlara bal olaraq nitq

prosesind ilniln iarlr arasndak laqlr myynldirilir; 2) Semantikaiarnin iarlnn v ya dnyann statik xritsind yer tutan hr cryayi-dlil mnasibtini v btvlkd iarlnnl iarlynin laqlriniiqlandrr. Semiotikann szgedn sahsind tdqiq ediln sas predmet vya obyekt bildirilnlrin v iarlrin aqlanmas v ya krin ifad vasitsi

olan iar sistemlrinin yrnilmsidir; 3) Praqmatikada iarnin adresatlalaqsi v aqlanma problemlri tdqiqata clb olunur: danan v dinlynv ya adresant v adresat arasndak laqlr yrnilir. Bir szl, semiotikannszgedn blmnd iar sistemlri v onlardan istifad ednlrin arasndakmnasibtlr yrnilir (Ceao 2001: 5-42; http://ru.wikipedia.org/wiki).

XX yzilin axrlarnda semiotika elminin inkiafnda yeni bir mrhl

1 Semiozis (yunan.sema iar) iar prosesi demkdir v iarlrin yaratma, qurma, hrkt v aqlama zlliklriniehtiva edir. Bu termin tez-tez kommunikasiya anlaynn v ya sznn sinonimi kimi d ildilir. Bunun nticsindiarnin iarlnnl iarlyn arasndak uyunluu qurulmu olur. Semiosfera (yunan.sema iar,sphaira ar) is

iarlrin qlobal sahsi v hat dairsi, mkan v zamanda mvcud olan iarlri v dil laqlrinin btnn ehtivaedn semiotik mkandr. Semiosfera anlayn, semiotik kulturologiyada ilk df olaraq Y. M. Lotman iltmi v elmidbiyyata bir termin olaraq o gtirmidir. Semiosfera z obyektin v mahiyytin gr mdniyyt kimidir. O, hr eydnnc, verici (adresant) v alcnn (adresat) vvlki kulturoloji tcrbsindn v eyni zamanda informasiya kanalndan aslolan zruri dil kommunikasiyalarnn zminini tkil edir. Semiosferann btn elementlri mnasibt formullarnn bir-biriil davaml olaraq transformasiya olunduu dinamik bir durumda yerlir ( 2008: 539-540).


35/230

35


balamdr. Y. M. Lotmann v masirlrinin srlrind semiotika elmin

aid yeni anlaylar, msln yuxarda gstriln semiozis termin-anlayv onlarn da mxtlif kateqoriyalar myynldirilmidir. Y. M. Lotmannad il bal olaraq semiotika elmind byk bir mktb yaranmdr. Bundandaha nc, XX yzilin vvlrindn etibarn is elmin v texnikann inkiafna,canl dnyann doal znginliklrinin myynldirilmsin bal olaraqelmnaslqda neosfera, biosfera kimi anlaylar ortaya xmdr. ar,mnav anlamanlaylar is yzilin sonlarna doru semiosfera termini ilifad olunmaa balamdr. Bu termini Y. M. Lotman neosfera v biosferaterminlri il mqayisd yaratmdr.

1. 2. Bdii mtnin mumi v xsusi zlliklri. ada lologiyadabu gn artq bdii mtnin yaradc v intellektual olaraq qavranlmas v onundigr mtnlr mnasibtd yozumu prinsiplri myynldirilir. Hr hans birmtn yalnz mtnlraras (intertekstual) kontekstd v ya daha byk mtnd(metatekstd) digr bir mtn gr var ola bilm zlliklri il seilir. Eynizamanda daha byk mtn d mtnd v ya metatekst tekstd (Sedirm

bizimdir- M. M.) zn gstrir. Bir szl kontekst mtn v ya mtn d

paralanaraq kontekst evrilir. Btn bunlar mtnin mumi zlliklridir vhr ynyl dbi-linqvistik tdqiqata clb oluna bilir.

nformasiyavericilikd ilk nc mtnin sas mnas v ya anlam bri vmilli ur sviyylrin gr drk edilir. Daha sonra is hr hans bir dbi-bdiimtnd mllin verdiyi konkret bilgilr v mumildirilmi biliklr mnalarv mxtlif anlamlar il hazd v milli urda qruplandrlaraq yenidnilnilir. Bunlar tfkkrd konkret kirlr v ya dnclr olaraq hazr halagtirilir v z oxucularna trlr. nki hr hans bir mtnin iki sas funksiyasv ya znmxsus zlliklri vardr. Bunlar uyun bir anlamn trlmsi v

mtnd yeni kir v ya kirlrin ifad edilmsindn ibartdir (http://slovar.lib.ru/dictionary/text). ks halda mtn anlamsz olar v yeni olaraq hr hans birkri ifad etmkdn d mhrum qalar. Bel mtnlr is slind dbi-linqvistikzlliklri il seilmyn adi sz ynndan baqa bir ey olmaz.

Bdii mtn XX yzil boyunca humanitar tdqiqatlarn sas tdqiqatobyektlrindn biri olmudur. Szgedn tdqiqat snasnda bdii mtnindigr mumi v xsusi sciyyli zlliklri v ya fls, ontoloji, tipoloji,

psixoloji, dbi v linqvistik-loloji ynm v yntmlri hrtri olaraq

iqlandrlmdr. lkin tdqiqat mrhlsind bdii mtnin formal-semantikbaxmdan yrnilmsin n ox aadak konkret msllr clb olunmudur:

-Bdii mtn v bdii olmayan mtn;

-Mtnin dbi v linqvistik ynmdn dyrlndirilmsi;


36/230

36

Mehman Musaolu

-Nsr v nzm;

-Mtn v mllif;-Mtn v dil;

-Mtn v dnya;

Mtn v mtnlr;

Mtn tarixd v mtn tarix xaricind v s. (ea 1998: 301).

1. 3. Bdii mtnin zl mtnqurucu iarlri.ada dililikd artq

sadc dil iarlri, iarlr sistemi, onlarn sylmdki v diskursdak tkrarnnmtnin sas adekvat lamtlri olaraq yrnilmsi ii qnatbx hesab olunabilmz. nki dbi-bdii mtni ayrca bir fenomen olaraq tkil edn vmyyn konseptual v kateqorial lamtlri il seiln ayrca bir znmxsusiarlr sistemi (Sedirm bizimdir- M.M.) v ya vahidlri d vardr. Onlar, hreydn nc, dbi-semiotik mahiyytli mtnqurucu vasitlr olaraq yrnilir(http://slovar.lib.ru/dictionary/text). Bu is o demkdir ki, bir dbi-bdiimtn sadc fonemlrdn, morfemlrdn, leksemlrdn, frazemlrdn, sz

birlmlrindn v cmllrdn ibart deyildir. V ya dbi-bdii mtn btn

bunlarn birlmsindn ibart olan bir sz yn v ya monoton cmllrbirlmsi olaraq da yrnil bilmz.

gr mtnin sadc yuxarda gstrilnlrdn ibart olduudnlsydi, o zaman onun komponentlrinin morfoloji, leksik v sintaktikthlilinin nticlndirilmsi il mtn dililiyin dair btn mvcud problemlrd hll edilmi olard. Ancaq mtn dililiyi v nzriyysi mhz ona gr ortayaxmdr ki, onlarn da znmxsus bir tdqiqat obyekti vardr. Daha dorusu,dil vahidlrinin nnvi olaraq frqlndiriln zlliklrindn hrktl n

szgedn linqvistik elmin, n d mumi mtn nzriyysinin elmi v praktiktlblrin btvlkd cavab veril bilmz.

Mtn, hr eydn nc, kommunikativ v informativ bir vahid olaraqsadc ona mxsus olan zl iarlrl qurulur. Bunlar ifad planna gryuxarda gstriln bildiyimiz dil iarlri il uyun glir. Ancaq szgednhr iki iar sisteminin mtndki mnas v funksiyas el hr hans bir dbi-

bdii mtndc mzmun planna gr bir-birindn prinsipial olaraq ayrlr. Bdiimtni formal-semantik baxmdan formaladran zl iarlr digr hr cr mtniarlrindn d frqlnir. Bunlar mmkn olduu qdr bdii mtnin aql,

aydnl v baa dlmsini v zl yaz mvqeyini ehtiva edir. Hminzlliklr is bir mtn aid olan znmxsus anlalrllq v sadc hrhans bir mtnin mllin mxsus olan mzmun plan v ya avtosemantiklik(Sedirmlr bizimdir- M.M.) olaraq da ifad oluna bilr.


37/230

37


Mtn digr dil iarlrindn frqli olaraq, yuxarda gstrildiyi kimi,

hm kommunikativ, hm d informativ bir mahiyyt dayr. O, digr dil vnitq vahidlrindn informasiyavericilikd dad mqsdynl funksiyail brabr, ifahi v yazl olaraq gerklm killrin gr d frqlnir.

Normal mtnd hr hans bir konkret informasiya verilir. Diskursiv ortamda hrhans bir konkret informasiyann veril v zllikl d myyn bir krin ifadoluna bilmsi bdii mtnin znmxsus anlalrll v mllif aid olanavtosemantiklikin paralel olaraq mvcud olmas il rtlnir. Szgedn mtnzlliklrinin ifadsi is zl mtn iarlrinin ilnilmsil gerklir.

Qeyd olunmaldr ki, lologiyada konkret tematik ifadlr yerind

zn gstrn balqlarn ayr-ayr diskursiv ortamlarda zl mtnqurucuiarlr yerind ilnilmsi bdii mtn yaradcl materiallar sasnda geniaradrlmaqdadr. Grkmli rus yazlarndan A. P. exovun Gecikmiiklr, M. A. oloxovun Xal v V. M. ukinin Yaamaq yanshekaylrnin balqlar tematik v semantik mna-anlam yknn arl

baxmndan diqqt kicidir. Szgedn srlrin v bunlara oxar digr klassikv masir srlrin mtnlrinin balqlar il brabr, formal-semantik quruluuda rus dililiyind geni yrnilmkddir ( 2006: 130-156; 37-48;168-297). mumiyytl, balqlar mtnlrd ifad ediln tarixi v gndlikhadis v gediatlarn mhtvasnn bir sas sjet xttind birldirilmsini tminedn mtnqurucu zl iarlrdndir. nki onlar mllif dnyas qavramlarnnaqlanmasnda bir zk sz-ifad olaraq zn gstrmkddir.

Azrbaycan dbiyyatnda da mtnqurucu zl iarlr olaraq ox bykuurla ildiln hm klassik, hm d masir sciyyli bdii sr balqlar vardr.Bunlardan C. Mmmdquluzadnin Pot qutusu, randa hrriyyt, Quzu,Qurbanli by v Saqqall uaq hekaylrinin balqlar gstril bilr. .Haqverdiyevin Bomba hekaysinin v M. Claln Bir gncin manifesti, .

xlnn Dli kr v Anarn Bemrtbli evin altnc mrtbsi romanlarnnbalqlar da uurla seilmidir.

1. 3. 1. Kamal Abdulla Mtnind zl mtnqurucu iarlr.Yuxarda gstriln balqlar bdii mtnin tematik xarakterli mna-anlamyk dayclar olaraq ilnilmsin gr diqqt kicidir. Yazc v alim-

publisist Kamal Abdullann 2000-ci illrd yazd v bir ox xarici dilevrilrk byk uurlar qazanan Yarmq lyazma v Sehrbazlar drsiromanlar is hm mtn balqlar, hm d konkret tarixi hadislrin v dini-

mifoloji kemiimizin frdildirilmsi v trk-islam dnyas corayasna dairqavramlarn orijinal bdii aqlanmas v yozumu olaraq sadc Azrbaycandbiyyatnda deyil, mumtrk v dnya dbiyyatnda yeni bir dbi-bdii velmi-publisistik platforma yaratmaqdadr. O qdr ki, Kitabi-Dd Qorqud


38/230

38

Mehman Musaolu

dastannn tarixi-mtnalt motivlri v ah smayl xsiyyti sasnda yazlm

Yarmq lyazma roman Trkiyd Trkiy Trkcsind yaymlandqdansonra stanbulda bir tdqiqat-trkoloq bir yazsnda Kitabi-Dd Qorquddastanlarnn yeni lyazmasnn tapldn bildirmidi.

Roman Trkiyd yaymlandqdan sonra bel bir allziyann vya assosiativ xarakterli dnc faktnn ortaya xmas, hr eydn nc,Yarmq lyazma balnn v ya zl mtnqurucu iarnin yaz trndnox uurlu seimin baldr. slind szgedn balq z bal-bana birmetatekst v ya kontekstdir. Yaz onu obrazladrmdr. nki hmin balqromann hm balancn, hm d nticsini ifad edir. Yarmcqlq burada

oxucunun qavraynda bir semiozis yaradr v bir tamamlanma snasnnbalancn qoyur. mumiyytl, qdim lyazma fenomeni tarixin mxtlifzamanlarnda semiotik iar sistemlrin gr gerkln konkret hadislriil byk bir dbi-tarixi v linqvistik-tipoloji kontekst tkil edir. Yarmq,tamamlanmam, yanl, aydn v aq olmayan qrak iarlrl, unudulmuv ya l bir dild yazlm lyazma fenomeni is semiotik zaman v mkanrivsind ayrca bir qavram, yni konsept ola bilm zlliyi il seilir. Hed tsad deyildir ki, Umberto Ekonun mhur Qzlgln ad adl srininsjet xtti v bdii mtninin formal-semantik kompozisiyas da kilsd taplanqdim bir lyazmasnn oxunub deifr olunmas il balantl olaraq qurulur( 1998: 650-669).

Kamal Abdullann Yarmq lyazma romannn bal hm srinmumi sjet xttinin v ayr-ayr fabulalarn qurulmasnda, hm d mllifdnyas qavramlarnn v hmin qavramlara bal olaraq gerkln KamalAbdulla reallnn ifad olunmasnda ox nmli bir rol oynayr. Daha dorusu,romann mtnind Kamal Abdulla avtosemantikasna (Sedirm bizimdir-M.M.) bal olaraq ifad ediln yeni bir mtnalt Dd Qorqud dnyas da

szgedn baln tarixi sciyyli mtn v ya metatekst kontekstind gerklir.Bu yeni dnya is mllin znn yaratd bir reallqr. V ya mtnalt DdQorqud dnyas modelidir. Bu reallq-model slind Biz Cavanirlr, Babklr,Korolular nsliyik patetikasn sarsdr v bizi papamz qabamza qoyubox drindn dnmy vadar edir. V bununla bal olaraq buna bnzr digrmvcud patetik stereotiplri d qrb-dadr. Oxucusunu yeni bir semiosferaortamna, semiotik mkana v zamana gtrr. Dastan qhrmanlarnn romandayaradlan mn obrazlarnn sr ap olunduqdan sonra dbi tnqiddox geni mbahis dourmas da el szgedn realln yeni mtnqurucu

iarlrl ifad olunmasna bal olaraq meydana xr. Balqlarla brabr,ada loloji-linqvistik tdqiqatlarda bdii mtnin ilk cmlsi v paraqraf vmrkkb sinataktik btvlri (MSB) d mllif krini v niyytini qabaqcadanifad edn sas mtn iarlri kimi yrnilir. Szgedn kontekstd metatekst,


39/230

39


intertekstuallq, mxtlif mtnlrdn gtiriln sitatlar, anaqrammalar v s. is

dililikd zl bdii mtn iarlri olaraq tsbit edilir (http://cc.bingj.com/cache.aspx). Bu baxmdan Kamal Abdullann Sehrbazlar drsi adl roman da sjetxttinin qurulmas v mumi kompozisiyas, bal v janr kimi digr zl bdiimtn iarlri il diqqti clb edir. Yaznn bu roman bir qdr dini v daha oxis mifoloji-folklorik mzmunlu fls-ibrtamiz qiss-hekay (prita) janrndaqlm alnb. V bu janrn konseptual v dbi imkanlarndan sonuna qdrfaydalanlb. Ancaq romanda sakinlri mkan v zaman idar etmy qadirolan Sehrbazlar Drsi v hmin Drd ba vern hadislr haqqnda nalvar

bir slubla v nallarn sjetinin qurulu morfologiyasna (Propp 1946)

uyun olaraq sz alr. Romanda Karvanbann probleminin ortaya xmas,onun problemi zmk n Sehrbazlar drsin getmsi, sehrbazlardan birinisarayna gtirmsi, atasnn ruhunun arlmas, hqiqtin meydana xmasv Karvanbann dhtli aqibti kompozisiyas lap nallarda olduu kimiqurulur. Tbii ki, Karvanbann dhtli aqibtindn baqa. Nallarda nticmsbt olur, burada is mndir. nki aqbt-ntic romanda prita//qiss janr-thkiysinin tlblrin uyun olaraq ifad olunur.

2. Kamal Abdulla bdii Mtninin qavramlar (konseptlr) dnyasnsan biliyi v ya bilik sviyysi sistemi nec qurulmudur, hansformalarda v mexanizmlrl ilyir? Btn bunlar v varlq simvollardyiimlrin dair fakt v hadislrin v duyularn yaratd biliklrin drketm

proseslrinin tfkkrd ks olunmasn indi birbaa olaraq koqnitiv dililikyrnir. Dil vasitsil insan beynind ks olunan bilik sisteminin alt v st

sviyylri ilqavramladrlmas v kateqoriyaladrlmas koqnitiv dililiyinaradrma prinsiplrinin cmi kimi drk edilir. Bunun nticsind qavram,kateqoriya, anlam v mna kontekstli aradrma-yrnilm istiqamti d

lologiyada gndm glir. Artq loloji-linqvistk aradrmalarda paradiqmatikv sintaqmatik faktorlar ox vaxt qavramlara, yni konkret bir konsept grgstrilir. Funksiyaya, anlama, mnaya v ya arxitipik obrazlara, mtnqurucu zliarlr v nhayt konkret dil-danq qurulularna doru istiqamt onlardanhrktl myynldirilir. Elektronik v kompter texnologiyalarnn inkiafsasnda insan biliyinin dil vasitsil modelldirilmsini is informasiyatexnologiyalar dililiyi yerin yetirir (Bilgisayar destekli dil bilimi altay

bildirileri 2006).

Dililiyin konkret olaraq qavramlara v kateqoriyalara dayal elmi sas

gzl grnn bir kild genilnir. Hll edilck problemlr aradrclardansadc dililiyi v uyun sahlrini deyil, flsf, drketm nzriyysi, mifolo-giya, folklor, tarix, psixologiya, antropologiya kimi digr sosial elmlri d bilmyitlb edir. Buna gr d, mxtlif dillr dair ontoloji sciyyli aradrmalarda


40/230

40

Mehman Musaolu

ttbiq olunan n yeni linqvistik yntmlr konseptual olaraq formaladrlr v

koqnitiv dililiyin ttbiqi sahlri d buna bal olaraq genilndirilir (2004; 2004).

Gnmzd ada izah il insan intellektin v bir btn kimi drkediln tcrbsin dair mcrrd v konkret qavramlarn birldiril biln altkateqoriyalarla frqli aqlanmalardak tsviri iini koqnitiv dililik yerinyetirir. Dnyann dil xritsini kainat, yol, din, dil, inanc, mharib, slh,demokratiya, xobxtlik, bdbxtlik, dmnlik, dostluq, ac,mrhmt vs. kimi mumi mdniyyt sciyyli qavramlar tkil edir. Bu qavramlar koqnitivdililikd insana mxsus sitm v ya giley-gzar etmk,tssf, niyyt, istk,

sbb, mqsd, dyrlndirm, sevgi, sevinc kimisemantik sahlrl balantlolaraq gerk prototiplri il myynldirilir. Hmin kontekstd mhbbt-acma v ya sevgi-nifrt kimi linqvistik qavramlar2*konkret diskursiv variantlaril d gstrilir.

Mlum olduu kimi, dnyann konkret v ya somut bir denotat (yayi-dlili) olan qavramlar v mcrrd obrazlar (msln, su prisi, tpgz,kentavr kimi) vardr. Bunlar insan urunda dnyann dil xritsinin semiotikiarlri olaraq koqnitiv-konseptual xarakterligrm, hiss etm, dadma, eitm

v oxumakimi drketm vasitlri il ks olunur v ilk mrhld thtlurolaraq myynlir. Hmin obrazlarla dnyann mumi dil xritsi v konkretdil kateqoriyalar arasndak iyerarxik laqlr is gnmzd koqnitiv dililikdaradrlr. Daha dorusu, ss, morfem, sz, deyim v mtn komponentlri sra-lanmalar dil-danq vahidlri olaraq fonetik, morfoloji, sintaktik, leksik vfrazeoloji sviyylri il yenidn kateqoriyaladrlr. Bunun nticsind toplum,frd-danan, veriln-informasiya v yozumlayc-dinlyn kimi diskurs faktorlaril gerkln konseptual sxemlrd bu gn artq daha konkret dil faktlar ilqurulur. Htta daha geni bir konseptual mstvid subyektivlik//obyektivlik

dyrlri mqayis edilir. Subyektivlikl laqdar ayrca bir dil mrkziliyivya eqoizmi,bir baqa szlhadis v faktlarn dyrlndirilmsind mzmunv ifad baxmndan digr sosial saslarla mqayisd dil daycsna dayallq

2 Szgedn anlay insan trfndn psixoloji sviyyd drk ediln v koqnitiv xarakterli urlanma il kamillntfkkrn yaranmas v inkiafnn dil rivli faktorlar il myynldirilmkddir. Bu anlay Allahn yaratdinsan tfkkrnn inkiaf il bilavasit baldr v dnya sistemi mtnasibliyinin mhaz olunmasnda qavramalarnrolu v linqvistik olaraq adlandrlmas il is bilvasit laqlidir. Dnyann dil xritsini tkil edn universal vmilli sciyyli fonetika, fonologiya, morfologiya, sintaksis, leksika, leksikoqraya v frazeologiya st kateqoriyalarkonkret linqvistik gstricilrl bilinir. Bunlar eyni zamanda mcrrd konseptual qurulularla ifad ediln qavram vkomponetlri il d tsbit olunur. Bellikl, hm konkret dil gstricilri, hm d konseptual faktorlarla ifad edilnanlaylar linqvistik qavramlar olaraq trif edilir.Szgedn kateqoriyalardan hr biri bir ox dild konkret qrammatik

gstricilri il iartlnir. Bzn is mxtlif dillrd qrammatik kateqoriyalarn konkret qrammatik gstricilri olmur.Msln, bir ox dild leksik, sintaktik v morfoloji gstricilrin birinci v sonrak funksiyalar il kompleksiv olaraqifad edil biln mumi aspektuallq linqvistik qavram v buna bal olaraq myynldiriln trz alt kateqoriyas vya alt qavram vardr. Aspektuallq faktoru bu v ya digr kild trk dillrind d vardr. Ancaq bir ox dnya dilindolduu kimi mumtrk dilind aspektullan konkret bir kateqoriya olaraq morfoloji gstricilri yoxdur (Musayev2011:27).


41/230

41


nzriyysi yaradlr (., ., 2004).

Koqnitiv dililikd v btvlkd koqnitiv elmnaslqda insan faktoruox vaxt ada sosial elmlrin mumi bir elmi aradrma sas sviyysind dirli xarlmaqdadr. Bel bir aradrma sas is insan intellektin syknn dil

ballqlarnn bundan sonra dnyann drk edilmsind bir balanc nqtsiyerind aradrlacann siqnallarn vermkddir. Son 20-30 il irisindmyynln koqnitiv dililik yntmlri ilyeni dilgerklriyrnilir. Bunlaris dil formalamalar il konkret olaraq obyektldiriln v insan tfkkrndzl qurulular il mvcud olan evrlri, evrlnmlri, shnlri v s.tkil edir. Bu baxmdan dilin bilavasit gerkliyi v ya varl deyil, insan

hazsindki konsep tual tablonu ks etdirdiyi d deyil bilr (e 2005). Bukir koqnitiv dililiyin tarixind ilk df olaraq 1984-c ild ifad edilmi vdilin insan hazsind konseptual olaraq proyeksiyalar halna gtirilmi biliklrsistemindn ibart olduu v bu biliklri ks etdirdiyi gstrilmidir (Jackendoff1984).

Trk-islam mdniyytin, tfkkr v dnc trzin daha ox balolan qavramlar dnyasnn ayr-ayr fenomen evrlnmlri v ya shnlri isaadak kimi sralana bilr:

-Tanr haqq, axirt, qdr;-Qardalq, qonuluq laqlri;

-Ail, bakirlik; bakir v bakir;

-Qhrmanlq;

-Sevgi v gzllik;

-Qonaqprvrlik,

-mant;

-hidlik;- Sbr v tvkkl v s.

Szgedn qavramlar mumtrk mtninin poetik-folklorik thkiysindzn daha ox gstrir. Dnyann dil xritsin v trk-islam mdniyytingr myynldiril biln st qavramlar Kamal Abdulla mtninin bdiiqavramlar dnyas kontekstind Azrbaycanla uyun st v alt qavramlara

bal olaraq qavramladrlr. Bu is mllin znmxsus bir yaradclqavtosemantikasnn, gerkliyinin v dbi-bdii dilinin tkkl tapmasnayol ar. Mhz bu dil bir zamanlar dbi tnqidimizd yax baa dlmmi,

arladrlm v daranmam bir dil kimi geni mbahislr sbb olmudur(Slcuq 2005:189-192). Ancaq hmin dil desant cmllrinin, lngrli dilqatlarnn znmxsus bir trzd ilnilmsi, dil v zl mtnqurucu semiotikiarlrin bir ox halda st-st dmsi il seilmidir. Bunun nticsind


42/230

42

Mehman Musaolu

yaznn bdii qavramlar dnyasnn ifadsin bal olaraq gerkln orijinal

bir mtnlinqvistik3*

sralanma ortaya xm v hmin sintaqmatik sralanmav btvlkd dbi-bdii dil bu gn artq z mtlq adekvatln sbut edbilmidir. nki Kamal Abdullaya mxsus qavramlar dnyas z konseptualrngarnliyi seilir. Bu rnglr, qavramlar v konseptual izgilrin bir oxu isaadaklardan ibartdir:

-Dolun an;

-Yol;

-Ruh v ruhun gz;

-Tnhalq; tklik v tkcnlik;-Sirr;

-Qriblik;

-Xatir, unutqanlq v unutmaa kims yox;

-Oyun;

-Gnah;

-Qisas;

-Sulik v tsvff;-Mif v tarix; min v ya tarixin tkcnldirilmsi;

-Azrbaycanlq; etnik myynlik v milli kimlik.

-Hyat-lm;

-dbi-fani;

-Rbbani-rzani;

-Ruh-cisim;

-deal-gerk;-Batin-zahir;

-Azadlq-zrurt;

-Frd-cmiyyt v nhayt air-hkmdar qavramladrmalar (Hacl2010: 61).

Kamal Abdulla Mtni v onun paradiqmatik sistemi ada dbi-bdiiprosesd dibin masiri olduu digr yazlarn dbi-bdii mtnlrindnfrqlnir. Hr eydn nc, yuxarda gstriln qavramlarn drk olunmas,

txyyl trlmsi, kir v dnc konteksti sviyysind myynlmsin

3 Azrbaycan trkcsind trmizdn mtnlinqvistik klind ildiln sz mtn aid olan linqvistik zlliklribildirir v bir termin olaraq ingilisc Text Linguisticsalmanca texstlengistik, rusca ca eca, Trkiytrkcsind is metindilbilimselszlri il ifad olunur.


43/230

43


gr. Daha dorusu, hmin Mtn qavramlarn yaznn txyylnd

anlamlandrlmas v tfkkrnd kir v dnc komponentlrinin konseptualrivlri v mrkkb obrazlar olaraq formaladrlmas zlliklrin grbaqalarnn mtnlrindn seilir. Bu qavramlarn zl mtn iarlri v anadili il homojen olaraq ifadsi is szgedn mtnin, yuxarda gstrildiyikimi, n orijinal mtnyaradc chtlrindndir. Bu byk Mtnin sintaqmatikiyerarxiyas v ya funksional olaraq ifadsi is szgedn qavramlarn zlmtn iarlrinin v ana dilinin n mxtlif dbi-bdii formalarda v janrlardailnilmsil myynlir. Msln, tezis, elmi monoqraya, drs vsaiti,mqal; roman, hekay, povest, pyes, eir, qiss, esse v s. olaraq. Szgedn

metamtnd yuxarda gstriln janrlarn dbi, bdii, texniki, semiotik viarvi mtnqurucu imkanlarndan maksimum drcd istifad olunur.

Bellikl, Kamal Abdulla Mtninin konseptual thlili ii hmin Mtnd dilv zl mtnqurucu iar paralelliyinin myynldirlmsi il balanlmaldr.Bel bir thlild, hr eydn nc, mtnd ifad ediln yaz gerkliyi ilmtnlinqvistik qurulu arasndak balantlar gstrilmlidir.

3. Kamal Abdullann Sehrbazlar drsi romannn mtninin

konseptual-linqvistik thliliRomann bal Sehrbaslar Drsi sz birlmsi v ya bir mrkkb

sz-adlandrma il ifad olunur. Bu, leksik mnasna gr adi adamlar trndnbilinmyn v srarngiz bir almi ifad edn mbhm bir cora anlaydemkdir. Qrammatik funksiyasna gr is hmin sz birlmsi mrkkbsz sciyyli bir leksik-sintaktik adlandrma anlamna glir. Szgedn sz

birlmsi v ya mrkkb sz-adlandrmann hr hans bir qrammatik-sintaktikparaleli dild ilnilm geniliyin v ya adekvatlna malik deyildir. Yni biz

sehrbazlarn drsi v ya trkn dnyas (trk dnyas yerin ), futbolunmeydanas (futbol meydanas yerin ), gzlliyin salonu (gzlliksalonu yerin) demirik. Bellikl, konkret bir dil-danq vahidi il srarngizv mczli bir yaz dnyas v ya reall dild nisbtn yeni formalaanleksik-sintaktik bir qlibl ifad edilir. Bu, Mtnin konseptual mzmunu ilmtnlinqvistik ifadsi arasndak balantn gstrn dil v mtnqurucu zliarlrdn birinin ox yerind ilnilmsi anlamna glir. Nticd yaz bzisemiozislr v ya mrkkb iar proseslrin trk-islam dnyas semiotikmkannda zl mtnqurucu iar zlliyi qazandrm olur.

Romann mtnind Karvan, karvanba, sarvan, xac, drvi kimidilimizin daha ox passiv lt fondunda qorunub saxlanlan szlr ildilir.Hmin szlr mdniyytimizin nmli faktorlarn v milli-tarixi kemiimizin

bzi unikal cizgilrini ifad edir. Burada dbi-fls mahiyytli v struktural


44/230

44

Mehman Musaolu

sciyydki zl mtnqurucu ifadlrl linqvistik vahidlrin mtnyaratmadak

funksiyalar st-st dr. Bu is Kamal Abdulla Mtninin thlilinin yenisemiotik v konseptual yntmlrl aparlmasn rtlndirn amillrdn biridir.

Bellikl, szgedn leksik-sintaktik vasitlr hm srbst sciyylidil, hm d zl mtnqurucu iarlr olaraq zn gstrir. Bunlarla brabr,Xac brahim, Mmmdqulu, Syyah kimi xsusi adlar da trk-islam dnyassemiotik mkannda tarixi kemiimizin ox zl hadislrini hm forma, hmd mzmun planna gr ifad ed biln semiotik iarlrdir. Dil v zl mtniarlri zamann ox geni bir mrhlsind sadc diaxronik deyil, hm d

panxronik olaraq yaanlan dini, psixoloji, fls, milli v mnvi zlliklriar edir. Bunlar ox vaxt interospektiv xarakterli milli mentalitet syknnadt v nnlri dayanlar adlandrr.

Romanda yer tutan paraqraar v ya abzaslar v onlar tkil edn MSB-lri yaz srin mifoloji-folklorik sciyyli thkiy slubuna uyun olaraqildir. Szgedn thkiy is mllif nitqi, personajlarn zg nitqi v dialoqklind gerkldirdiklri danqlar il ifad olunur. Kamal AbdullannSehrbazlar drsi srinin bdii mtninin birinci paraqraf slind romandaifad ediln mllif krinin aqlanmasnda bir nv epiqraf sciyyli zk (aar)

mikromtn v ya mtnqurucu zl iar rolunu oynayr. nki el balancdahmin paraqrafn anlalmas mtnd veriln mllif krinin oxucular trndndrk edilmsin v srin baqa xarici v qohum dillr daha rahat trcmolunmasna da yol ar. ngndrimli v konseptual bir mtnqurucu vasit vsemiotik iar olaraq.

Mikromtnd yorun bir karvan tsvir edilir. Sehrbazlar drsindnkerk yorun addmlarla, ahst-ahst mnzil bana tlsn bir Karvan!Karvan qavramna trk-islam dnyasnn milli semiosferasnda (Sedirm

bizimdir- M. M.) ox tsadf edilir. Szgedn qavram mrkkb bir dil v

digr dbiyat, musiqi, rsm, heykl v s. semiotik iarlr sistemlri ttbiqolunma faktlaryla(Erkman-Akerson 2005:133-247) ox geni ifad olunur.Msln,t hrr, karvan ker atalar sz v ya C. Hacbyovun Karvansimfonik poemas kimi. Bunlar hmin qavramn rq mdniyytin balinterospektiv4* zlliklrini aqlayan srlr olaraq dyrlndiril bilr. Bu

4 Mxtlif dil-nitq kateqoriyalarna dair dil vahidlri v diskursiv paralar v ya btnlmlr masir linqvistikadakoqnitiv-konseptual olaraq glcy gr perspektiv, indiy v glcy gr prospektiv, tarixi kemi gr isretrospektiv aspektlrd aradrlmaqdadr. Sosial elmlrd konkret hadis v predmetlr, tarixi aura v intellektualgediatlar btvlkd retprosperspektivel v ayrlqda interospektivel bir mstvid diyrlndirilrk, kompleksiv bir

kild birldirilmkl iqlandrlmaqdadr. Msln, bel bir kontekstd frazeologizmlrin ayrca bir nvnn vya digr milli sciyyli dil-nitq vahidlrinin (sedirm bizimdir- M.M.) aradrlmas diqqti kmkddir. Buradadaha ox mqayissiz sciyyli zbz olan milli mentalitet, etnoqrayaya, demoqrayaya, folklora, mifologiyayav s. gr myynln dil-danq vahidlrin v konkret dil-danq ortamlarna bal olaraq gerkln diskursiv

btnlmlr nzrd tutulur. Bunlar, hr eyden nc, interospektiv aspektd yrnilmkddir. Mhz bu baxmdanyuxarda gstriln prospektiv, retrospektiv, perspektiv v interospektiv aspektlrin btnn gr Trkoloji dililikd


45/230

45


baxmdan Kamal Abdullann Sehrbazlar drsi srinin metamtni d istisna

deyildir.Kamal Abdulla Mtnindki szgedn mikromtn d yaz reallnn

ifad olunmas baxmndan bir mstqil zl iarlr sistemi olaraq seilir. Trk-islam dnyasnda ayrlqda bir nqliyyat, btvlkd is bir mdniyyt fenomeniolaraq zn gstrn karvan qavram kemi dnyann xatrlatlmasnadayanlan znmxsus bir dbi yaradclq slubu v zaman, mkan vinsanlar qavramlarn ifad edn mrkkb iarlr sistemi il aadakmikromtnd ifad olunur:

1. Az qala bir balaca dartnb lini atsayd, toxunacaqd. Karvanbabann dz stnd dn-dn, duz-duz olmu bu ltaq v yorun ulduzlar yen dheyran-heyran seyr elmyind idi. Bir xeylaqdan sonra ban dndrib bu dfdrd trafda qatr, dvsi, at hr bir yerd zn geclik yer elyn karvananzrini sald. Karvan lhliy-lhliy gecnin sssizliyin batrd. Hrdn drd

bir trfd quru topraa kb bir-birin qslm dvlrdn kvyn, atlardankinyn olurdu, haradansa bir az da uzaqdan ya kpk, ya qurd ssi idi qrib-qrib glib drtrd zn adamn qulaqlarna. Baqa bir ss yoxuydu bu mumsakitliyi pozayd. Orda-burda ocaq atmdlar, yorunluqdan zlm gn kimi

yeni bir retprosperspektivel v interospektivelaradrma-yrnilm konteksti formaladrlmaqdadr.Szgedn ynm,krimizc, koqnitiv dililiyin sas linqvistik prinsiplrindn biri olaraq da qiymtlndiril bilr (Musaolu 2002: 319-320; Musaolu, Hasanova 2006).Sosial elmlrin intellektual kontekstin mahiyytinidill ks etdirn drk etmy (idraka), ura v tfkkr sasntdricn dyidiyi, inkiaf etdiyi v getdikc d hmin prosesd bir-biri il qovuduu masir elmnaslqda mahidolunmaqdadr. Masir dililiyin sas inkiaf meyli is milli-mnvi dyrlr, canl v cansz alm dair faktorlara grmxtlif st v alt qavramlarn v kateqoriyalarn yeni bir konseptual-kateqorial kontekstd bir-biri il bal olaraqqavramladrlmas v kateqoriyaladrlmas il myynlir. Hmin qavramladrmalar v kateqoriyaladrmalarmasir elmnaslqda byk tkaml dyiikliklri keirdn v artq btvlkd koqnitiv xarakterli sosial elmlrinayr-ayr sahlrin dair inkiaf etdiriln v formaladrlan yeni elmi-ttbiqi metodlarla aparlr. bhsiz ki, yeni birkonseptual-kateqorial kontekstd gerkln btn qavramlamalar v kateqoriyalamalar, hr eydn nc, tbii insandilind z ks-sdasn tapr, yni szn sl mnasnda dild simvollar, sistemlir, mcrrdlir v konkretlir. Bunagr d dyin, yeniln sosial elmlrin banda, bizc, dililik glir. Dililik elminin is bu gn tdqiq v tdbiqolunan sahlri getdikc genilnir. Daha dorusu, hmin elm sahsinin yuxarda gstriln retrospektiv, prospektiv,

perspektiv v interospektiv aradrma aspektlri orijinal konseptual-semantik ynmlri v informasiya texnologiyalarv kompter dililiyi proqram tminatlar sistemlri il ortaya xr. mumi mqayisli-tipoloji dililiyin bu gn hmin

sistemlrl tkmilldiriln mqayisli-qarladrmal v -tutudurmal yntmlri is yenidn myynldirilir.Trkoloji dililikd mxtlif sistemli dillrin v trk dillri materiallarnn mqayisli olaraq yrnilmsi nticsindmqyisli-qarladrmal (kontrastiv) v mqayisli-tutudurmal (konfrontativ) yntmlr bu gn artq ox aq

bir kild myynldiril bilmkddir. Mqayisli dililikd prospektiv+retrospektiv=perspektiv+inrerospektivsciyyli binar aspektlr v ya artq iyerarxik xarakterli tk bir aradrma-yrnilm istiqamti ortaya xmaqdadr.Hmin istiqamtd sinxronik-diaxronik sciyyli tdqiqatlarn davam etdirilmsi tarixi-mqayisli v ya mqayisli-tarixi dililiyin pro-, protodil dil sviyylrinin canlandrlmas ilrinin nticlndirilmsin d yol amaqdadr.Bellikl, trkologiyada tarixi-mqayisli v ya mqayisli-tarixi dililik bu gn artq mumi bir prospektiv+retrospektiv=perspektiv+interospektiv aspektd mqayisli-qarladrmal v -tutudurmal linqvistik ynm il konseptual

olaraq myynldiril bilmkddir. Frazeologizmlr konseptual-kateqorial xarakterli qavramladrmalarn vkateqoriyaladrmalarn mumi v xsusi prinsiplrin gr sinxronik-prospektiv, diaxronik-retrospektiv v diaxronik-interospektiv sviyylrd tsnindirilmkddir (Musaolu, Hsnova 2006). MSB d digr hmhdud loloji elmsahlri il mqayisli olaraq masir koqnitiv v kompter mhndisliyi dililiyindki yeniliklrin inda iqlandrlr.V prospektiv+retrospektiv=perspektiv+interospektiv aspektd mqayisli-qarladrmal v -tutudurmal linqvistikynm v yntmlri myyn bir ld ttbiq olunmaqla da yrnilir.


46/230

46

Mehman Musaolu

atr-atr yanb kzrmyind idi, dvlr yer kb bir-birin qslb stn

mamr basm da kimi hrktsiz qalmd, atlar, qatrlar da ki Qrz geclikel buradaca dincln karvan, z d byk bir karvan-heyvan il, nkri il,sarvan, qulu il(Abdulla 2006: 9-10).

1.1. Birinci MSB: Az qala bir balaca dartnb lini atsayd, toxunacaqd.Karvanba bann dz stnd dn-dn, duz-duz olmu bu ltaq v yorunulduzlar yen d heyran-heyran seyr elmyind idi. /Bir xeylaqdan sonra bandndrib bu df drd trafda qatr, dvsi, at hr bir yerd zn geclik yerelyn karvana nzrini sald.

Szgedn MSB sad geni cmldn qurulur. Birinci cml MSB-d ba, ikinci cml orta, nc cml is son mrhlni tkil edir. Birinciv ikinci cmllr MSB-nin temas yerind ilnilir. nki burada blli olanmlumat sman badan-baa qaplayan v dn-dn, duz-duz olmu ulduzlardnyasndan baqa bir ey deyildir. O dnya ki, htta Karvanba bel liniatsayd, ona toxunacaqd. Karvanba bir az sonra seyr eldiyi bu tbitmnzrsindn v ya mtn gr blli olandan ayrlb trafndaklara nzr salr.Mhz bunlar, yni trafnda zn geclik yer elynlr, btvlkd is karvanszgedn durumda MSB-nin remasn tkil edir. nki MSB-d yeni veriln

bunlardr, mikromtnd is karvandr.1.2. kinci MSB: Karvan lhliy-lhliy gecnin sssizliyin batrd.Hrdn drd bir trfd quru topraa kb bir-birin qslm dvlrdnkvyn, atlardan kinyn olurdu, /haradansa bir az da uzaqdan

“kat” kelimesinin coğrafi ve

Documents