kjelda nr. 2 2008

KjeldaNr. 2 - Juni 2008. Årgang 17

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Fylkesarkivet på Internett:www.fylkesarkiv.no

SOGN OG FJORDANE FYLKESKOMMUNE

Korleis eg opplever Norge

For eit menneske er fred like verdfulltsom livet. Ein kan ikkje leve eit godt livutan fred. Der det ikkje er fred er detikkje noko verkeleg liv. Å miste fredenbetyr i realiteten å miste sitt eige liv.

Dei fleste afghanarar som bur som emi-grantar rundt om i verda, har flytta fråkrig og forfølging. Dei er forfølgde pågrunn av religiøs tru, politiske haldning-ar, stammetilhøyrsle og så vidare. Krigen i Afghanistan har vart i tre tiår, oghar for dei som levde i fred og fridom,endra landet seg til eit helvete. Men fordei som tener på krigen, er Afghanistanblitt eit paradis. Krigføringa har endra

seg, men krigen er enno ikkje slutt.Terroristar går i dag til angrep motafghanske så vel som NATO-leidde styr-kar. I denne fasen av krigen oppstår detganske mange sjølvmordsaksjonar somfører med seg store øydeleggingar, ogmange sivile liv er gått tapt.

Starte på nyttEg er sjølv ein av dei som er blitt rammaav krigen og har måtte reise frå landetmitt, Afghanistan, av politiske grunnar.I Noreg fekk eg starte på nytt. Landet varframandt, og hadde kultur og tradisjonarsom var svært ulikt det eg kjente frå mitteige heimland. Eg kjem frå Afghanistan

og er 56 år gammal. Eg er gift, har firedøtrer og to søner, og har budd i Førdesidan november 2001. Dei tre eldste avbarna mine studerer ved universiteta iBergen og Oslo, og ein skal begynne påuniversitetet i år. Dei yngste går på skulei Førde. Eg kjem frå provinsenBadakhshan i det austlege Afghanistan, ifjellandet Pamir. Badakhshan var deneinaste provinsen som Taliban ikkjegreidde å sette foten sin i då dei okkuper-te resten av Afghanistan.

Journalist og redaktørFrå Afghanistan har eg universitetsutda-ning i journalistikk. Ei utdanning som iNoreg tilsvarar universitetsgraden bache-lor. Etter sluttført utdanning i 1976arbeidde eg ved eit provinskontor for detnasjonale nyhende-byrået. Deretter var egi om lag tre år redaktør i ei provinsavis føreg kom til Kabul som politisk kommenta-tor, først i den eine, så i den andre, av deito riksavisene i Afghanistan. Dei siste åratil Taliban tok makta i 1995, arbeidde egved pressekontoret til presidenten i lan-det, Najibollah. Han vart arrestert avMujahidin (religiøse krigarar), og til sluttvart han hengt av Taliban. Taliban tok fråoss all fridom, og alle skulane blei steng-de. Men det er mitt ønske at våre bornskal få gå på skule. Under regimet tilTaliban var det forbode for jenter ogkvinner å gå på skule. Dei fekk hellerikkje lov til å arbeide utanfor heimen.Den andre årsaka til at eg og min familiemåtte flytte var at eg og tolv andre perso-nar blei erklært for uønska i landet sidanvi hadde arbeidd for presidenten i landet. Eg og familien min måtte difor flykte tilIran.

Usikker framtid Vi måtte kjøpe oss hjelp av menneske-smuglarar for å komme oss ut av landet.Flukta måtte skje langs uvanlege reiseru-ter, så det tok 18 dagar å komme seg tilIran. Under vanlege forhold brukar einseks timar på same turen. Vi køyrte langsvegar det var vanskeleg å komme frampå, vi kryssa fjell, gjekk til fots gjennomskogen, og vi sov ute. Heile tida i redselfor å bli skilte frå kvarandre, eller til ogmed å bli drepne. Det var ei skremmandeoppleving, og eg er framleis redd for åreise til Iran.

Av Rahimollah Jurmy

Rahimollah Jurmy på Hafstadfjellet i Førde, mai 2008. Fotograf: Walid Jurmy

2

kjelda, nr 2 – 2008, årgang 17

3


Grav der du står

Det er tittelen på ein bok av SvenLindqvist frå 1978 som eg har lig-gande på pulten min. Det er ei hand-bok i det å utforske historia til dineigen arbeidsplass og nærmiljø. Bokavart ei viktig inspirasjonskjelde formange som på 1970-talet og 80-taletbegynte å engasjere seg i lokalhistorie.

”Grav det du står!” vart og ståande someit motto for den nye generasjonen medidealistar som ville ut i distrikta ogjobbe. Det var nemleg ikkje berre Osloog på landsplan som hadde historie verdtå grave i. Det fekk vi sjå i mange av deidyktige historikarane som fekk seg jobbpå dei nye distriktshøgskulane som vartetablert i desse åra.

Utover på 1980- og 1990-talet vart detlokalhistoriske arbeidet revitalisertmange stader; i vårt fylke som i andrekom det fleire lokalhistoriske arkiv. Detvart ein ny æra for bygdebøker og soge-lagsarbeid. Kommunane sjølv støttadette arbeidet aktivt, både gjennom eta-blering av kommunale kulturetatar, ogdirekte tilskot til kulturvernarbeid.

Framleis er det godt driv mange stader.Men sidan siste halvdel av 1990-talet ogframover, har dei fleste av kommunanesin innsats på området kulturvern/lokal-historie vorte til dels kraftig redusert.Konsekvensane er mange stader at denfrivillige innsatsen har vorte viktigare,men også meir sårbar og personavheng-ig. Samstundes har vi fått ein eksplosjonav lokalhistorisk litteratur. Så biletet ersamansett.

Dei siste åra har vi merka oss at kultur-basert næring har fått vind i segla. Hervert dei spanande forteljingane frå lokal-historia brukt for å utvikle bygde-næringar, særleg innan turisme. Nokre erskeptiske til ein slik trend, og er redd forat lokalhistoria blir kommersialisert ogbanalisert.

Men kvar generasjon vil bruke og tolkehistoria på sin måte. Blant dei nye kul-turentreprenørane som vi ser kjem frampå scenen no, er det personar som verk-eleg brenn for historie og kulturarv, ogmange av dei er svært gode formidlararogså. For det er ikkje nok å berre graveder vi står. Kunnskapen, historia må ut

til folk, til verda rundt. Den må gje inspi-rasjon og engasjement for nye generasjo-nar som vil søke etter røter og tilhøyre,og som vil grave der dei står.

Snorre D. Øverbøfylkesarkivar

Snorre D. Øverbø (red.) Marit Anita Skrede, Sturla Binder, Arild Reppen

Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane. Kjelda kjem med 3 nummer i året. Ei årstinging kostar kr 155,-. Bankgiro: 3781 14 02894, merk Kjelda. ISSN 0803-9682.

Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven. Ansvarleg dette nummer: Sturla Binder.

Utforming: Sogne-Prent AS.

Fylkesarkivet i Sogn og FjordaneFylkeshuset, Askedalen 2, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00.

Fax. 57 65 61 01 [email protected]

Fylkesarkivar:Snorre D. Øverbø, tlf. 57 65 64 01, [email protected]

Arkivarar:Arild Reppen (foto), Fototeknisk avd., 6823 Sandane. Tlf. 57 86 51 24, [email protected] Schmidt Vindenes (fagleiar), tlf. 57 65 64 06, [email protected]

Sturla Binder (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 20, [email protected] Utmo (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 09, [email protected]

Marit Anita Skrede (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 16, [email protected] Melvær (sekretær/stadnamn), tlf. 57 65 64 00, [email protected]

Prosjekt/ABM-Sogn og Fjordane:

Øystein Åsnes (ABM S. og Fj.), Tlf. 57 65 64 04, [email protected] Hermund Kleppa (ABM S. og Fj.), tlf. 57 65 64 02, [email protected]

Oddvar Natvik (ABM S. og Fj.), tlf. 57 65 64 05, [email protected] Samland (ABM S. og Fj.), tlf. 57 65 64 08, [email protected]

Elin Østevik (eldre foto) tlf. 57 65 64 18, [email protected]: www.fylkesarkiv.no

Redaksjon Hermund Kleppa – går av med pensjonDei fleste av våre lesarar kjennerHermund Kleppa. Først og fremst somein dyktig skribent i Kjelda. Menmange har og treft han ute i kom-munane eller på møte og seminar.

Hermund har vore sentral i arbeidetmed Kjelda, heilt sidan første nummerkom ut i 1992. Han har levert utalligestore og små bidrag, og vore med på ågjere Kjelda til det bladet det er i dag.

Hermund Kleppa begynte på Fylkes-arkivet i 1987, og har arbeidd med kom-munearkiv, privatarkiv, og forskjelligeprosjekt: bøker, utstillingar, internett-formidling, leksikonartiklar. Det er nes-ten ikkje den ting på Fylkesarkivet somikkje Hermund på ein eller annan måtehar vore involvert i. Han har vore einsvært sentral person innanfor store delarav Fylkesarkivet sitt faglege arbeid idesse åra.

Hermund vil framleis disponere kontorher på Fylkesarkivet, og levere stoff tilKjelda i åra som kjem.

Informasjon om framside-biletet finn du på side 18 og 19.

5


4


Det var ikkje dårlege leveforhold i Iran.Ved hjelp av deltidsarbeid som til dømesskreddararbeid, tente vi nok til å leve.Men framtida var usikker, og vi søktedifor FNs høgkommissariat for flyktning-ar om vern. FN- kontoret i Iran aksepter-te søknaden, og til slutt fekk familien til-bod om å reise til Noreg som kvoteflykt-ningar. I november 2001 kom vi så tilFørde. På flyplassen der, Bringeland, bleivi møtt av ein mann som køyrde oss til eithus i Angedals-vegen. Der var det ogsågjort klar mat for oss.

Eit litt morosamt minneFrå vårt første møte med Førde har eg eitlitt morosamt minne, eit minne som illus-trerer noko av ulikskapen mellom våre toland. Sjåføren i bilen som køyrde oss saat han hadde mykje å gjere. Det kunne egikkje forstå, for heime i Afghanistan erdet nemleg slik at ein sjåfør er ein sjåfør.Men då eg seinare skulle snakke med sje-fen på sosialkontoret, møtte eg att "sjåfø-ren"- han var sosialsjefen i Førde. Vi hadde venta å kome til ein stor by, meni staden kom vi til ein liten by med få per-sonar. I heimlandet budde vi i storbyenKabul som då hadde fire til fem millionarinnbyggarar. I dag bur det meir enn seksmillionar menneske i Kabul. Vi kom ogsåtil eit land der det ikkje blei lyst før rundtklokka 10. Heime var vi vant til at dagenbegynte klokka 5. Og vi kom til ein vin-terkald stad i november, medan det varoppunder 40 grader då vi reiste frå Iran.Språket i landet var heilt ukjent. Vi tenkte: Kva skal vi gjere no? Den kvel-den snakka vi om å reise tilbake til Iran.Men vi blei likevel verande her, og vi harfått mange gode vener.

Norsk opplæringFørst måtte vi lære norsk, og vi begyntedifor på norskkurs. Men kva betyr det" ålære seg norsk"? Mange tenkjer nok slikat det er å bytte ut orda i vårt eige språkmed norske ord, men det er ei oppfatningsom ligg langt frå røyndomen. Vi somsnakkar persisk har eit heilt anna skrift-språk enn folk i Vesten, og bokstavanevåre liknar ikkje på dei latinske boksta-vane. Mange innvandrarar må difor læreseg eit heilt nytt alfabet. I tillegg skriv ogles vi frå høgre til venstre. For oss erberre det å lære seg til å lese og skrive fråvenstre mot høgre, eit problem.Eit anna forhold er at norskopplæringaskjer på bokmål, medan dei fleste i Førdesnakkar og skriv nynorsk. Sjølv fekk egstore problem då eg skulle prøve og skri-ve i lokalavisa, for der skulle alt skrivast

på nynorsk. Eit anna eksempel er at eg i2001 fekk eit brev frå sosialkontoret.Brevet var på nynorsk, og først i 2003 for-stod eg kva som stod i brevet.

Ein uønska personSjåføren som møtte meg på flyplassen, ogsom altså var sosialsjef, var ein snill oghyggeleg mann. Men ved kontoret hansmøtte eg likevel det eg må tore å kalle formindre hyggelege haldningar. Eg fekknærast inntrykk av å bli sett på som "einsoldat" som "offiseren" ved sosialkonto-ret hadde under sin "kommando". Einuønska person som kom til landet for åtigge, og for å skaffe seg gode som hanikkje har rett til. Då eg fekk brevet pånynorsk, spurte eg om eg kunne få det påengelsk. Nei, var svaret, for slikt gjordedei ikkje. Sjølv opplevde eg dette som einunødvendig firkanta måte å oppføre segpå, for eg kunne ikkje forstå innhaldet ibreva utan at det blei oversett til engelsk,eller persisk. Dei som kunne gjere slikt,tok betaling for å oversette breva. Eg stil-ler spørsmål ved måten norske styre-smakter tek i mot og behandlar kvote-flyktningar på. Som kvoteflyktning harein til dømes fleire rettar enn ein asylsø-kar. Sjølv trudde eg at når Noreg tek i motflyktningar etter avtale med FNs høg-kommissær, så var dei inviterte til å arbei-de og å bu i landet. Eg og min familie erikkje komne til Noreg for å få mat, kledeog bustad i gåve. Vi kom til landet for åbygge opp eit nytt liv. Vi kom hit for åbruke kvalifikasjonane våre og arbeide,slik at vi sjølve kan kjøpe mat og klede.

Banka på fleire dørar Det er journalistikk som er mitt fag, og egfekk ordre av kontaktpersonen min påsosialkontoret om at eg måtte skaffe megpraksisplass. Det var ei vanskeleg oppgå-ve for meg, for eg var ikkje nok kjent medsamfunnet og med språket. Eg måttebanke på fleire dører, og ei av dei var tilFirda. Men Firda er ei lokalavis, og denhar ikkje plass for ein framandspråklegjournalist med erfaring i å skrive omafghansk politikk og internasjonale for-hold. Men eg tok likevel kontakt medFirda for å få praksis. Det var ikkje lett,både på grunn av at eg ikkje kunnenynorsk, og fordi Firda er ei lokalavis.Dei tilsette i Firda var også travelt opp-tekne med sine gjeremål, og hadde ikkjetid til å hjelpe meg. Praksisen i avisa vardifor avhengig av velviljen frå enkeltper-sonar.

Lærte på eiga initiativ Etter kvart har eg og dei andre i familienlært ein god del om norsk kultur, og omkorleis folk i dette landet omgåast kvar-andre. Men: det meste av det vi har lært,har vi lært på eige initiativ. Sjølv lærte egmykje gjennom opplegget i Firda, og vedei eiga avis, ROZGAR. Eg må også seieat eg har hatt norsk venner og medmedar-beidarar som har hjelpt meg både medspråk og kultur forståing. Mellom dei erJarle Varpe, den tidligare redaktøren iFirda, og Marit Bendz, ein frilands jour-nalist. Det er på tide å takke desse to hyg-gelege og hjelpsame personane.

Ikkje alle er knytt til al Qaida Likevel må det verre rett å nemne at detfinst personar som fryktar at kvar ein per-son frå Asia som er i landet kan vere einterrorist som kanskje er knytt til al Qaida.Eit eksempel på det er at eg har opplevd åbli stengt ute frå ei bedrift på grunn av atdei som arbeidde der følte seg utryggenår eg var der. Dette opplevde eg somsterkt urettferdig og som ei alvorlig kren-king av meg som ein fredeleg og høflegmann. Men dette er den einaste vondeopplevinga mi i Førde. Dei fleste er snil-le og høflige.

Både gode og vonde menneske Det er ingen grunn til å tru at vanlege asi-atarar automatisk sluttar seg til al Qaida.Denne tanken er ekstremistisk i seg sjølv.Dei aller, aller fleste av oss er vanlegemenneske som ønskjer å leve eit normaltog fredeleg liv. Dessutan: al Qaida er einterrororganisasjon som er grunnlagt avein ekstremistisk arabar, og som er drivenav ein arabar. Det er galt å tru at alle mus-limar er tilhengarar av ekstreme og fana-tiske tolkingar av islam, på same måtesom det er galt å vurdere alle tyskarar utfrå det Hitler gjorde. Det finst både godeog vonde menneske blant oss, uavhengigav om vi er muslimar eller kristne.

Seks år i Noreg Det første eg gjorde da eg kom til Noreg,var å gå på norskkurs, eit kurs som vartei om lag tre år. Deretter kom eg inn i eitslags praksisforhold med Firda. Dette vartil god hjelp, og førte til at eg fekk skriveom lag 50 artiklar for avisa. Eg fekk ikkjebetalt for artiklane. Kontakten med Firdaog journalistikk førte også til at eg bleiteken opp som medlem i NorskJournalislag. Vinteren 2005 blei praksi-sen i Firda gjort om til AMO –kurs, nokosom gav meg munnleg og skriftleg tre-ning i å bruke norsk.

I august 2006 begynte eg på eit prosjekt-arbeid ved kulturavdelinga i Sogn ogFjordane fylkeskommune. Her skreiv egtekstar om kultur på norsk. Tekstane bliromsette til persisk, mitt morsmål, etter atdei er godkjende av ansvarlege personar.Deretter blir dei lagde ut på nettstadenkulturnett Sogn og Fjordane. Prosjektetvart avslutta i oktober 2007. Etter einpause på 5 månadar, i april 2008 vart egpå ny tilsett i ei prosjektstilling i kultur-nett Sogn og Fjordane i eit år framover.Kva som vil skje etterpå veit eg ikkjenoko om. Men, det som eg kan seia er atdet er vanskeleg for ein innvandrar å fåseg ein skikkeleg jobb. Den einaste grun-nen til at dei fleste innvandrar flyttar fråSogn og Fjordane er at dei ikkje får hjelptil å skaffe seg ein jobb. Elles ville deiheller bu på små stader framfor store byarsom Oslo. Det er eg sikker på.

Rozgar, mi eiga avisMitt store prosjekt, som eg inderleg håperå kunne halde fram med, er mi eige avis,

ROZGAR. I Rozgar er halvparten av inn-haldet på norsk , medan den andre halv-parten er på persisk. Første nummeretkom ut i januar 2004.Den delen som er på norsk handlar omkultur og nyhende frå Afghanistan ogandre land i Sentral- Asia. Til dette arbei-det får eg hjelp av ein norsk kollega. Påpersisk skriv eg om viktige nyhende frålokalsamfunnet her, og om viktig hen-dingar andre stadar i Noreg. Elles skriv egom norsk kultur, historie og tradisjonsom til dømes korleis nordmenn brukarflagget sitt. Til no er det kome ut 20 num-mer. Etter kvert håper eg kunne utvikleRozgar til noko meir enn det er i dag.Både med omsyn til innhald, og kor oftebladet kjem ut.

Rozgar på nettVår fire års erfaring med Rozgar i papir-format viste at det er vanskeleg å brukepapirutgåva når ein skal formidlenyhende og tidskulturell informasjon.Grunnen er at papirutgåva er ein perio-

disk publikasjon, og at media generelt gårmot digitalisering. Så måtte vi ta ein delav Rozgars stoff på nettet, sjåhttp://norsk.rozgar.org . Vi kjem til åfortsette med Rozgar i papirutgåva også.Men planen er å ha stoff som harnyhende-verdi på nettet, for å hindre atdet blir for gamalt før det kjem ut. I papirutgåva kommer vi til å ha stoff som ikkjeer avhengig av tid, som eksempel oriente-ring av politisk, samfunnsmessig og kul-turell art, historiske artiklar og eventyr. Eg reknar med at den norskspråklegedelen etter kvart vil auke, medan det somer på persisk kjem til å bli redusert. Mendette vil vere avhengig av kor stor hjelpeg får, både av norske finansieringskjel-der og norske forfattarar. Men, så langtsom eg ser har ikkje norske kjelder inter-esse for å hjelpe meg med Rozgar. Mitt hovudmål med å gje ut Rozgar erat tidsskriftet skal vere med å skapebetre forståing mellom våre kulturar.

Handle matvarer om kvelden?Eg må innrømme at eg liker butikkarsom har lang opningstid. Eg trur diforeg hadde likt meg godt i Årdal for 100år sidan. 12. januar 1908 hadde Årdalkommunestyre møte. Ei av sakene somvart handsama varopningstider for ”land-handlarar og bakarbu-der”. Kom-munestyretsette opp eit reglementinndelt i fem paragrafarfor å regulere opningsti-dene.

Reglementet seier ing-enting om kva tid butik-kane kunne opne, menhovudregelen var at deimåtte stenge innan kl.21. Det var unntak formånadane mai, juni, juliog august. Då var dethøve til å halde ope tilkl. 22. Reglane skulleikkje gjelde dei sisteåtte dagane før jul, utanat det står noko meirspesifikt enn at stenge-tida skal vere kl. 18 påjulaftan. Sundagar ogheilagdagar skulle allebutikkar halde stengt.

Det er tydeleg at stengingsreglane varviktige. I § 3 er det spesifisert at kun-dar ikkje må sleppast inn i stengingsti-da, men dei som har komme inn i lov-leg tid, kan få handle seg ferdig.

Siste paragrafen seier at brot vert straf-fa med bøter.

Av Karianne Schmidt Vindenes

Årdal kommunestyre, møtebok 1881-1915, møte 12.01.1908, sak nr. 10

7

MINNESMERKET kjelda, nr 2 – 2008, årgang 17

6


Minnestein på Island om skogplanting

I 1949 byrja eit samarbeid mellomNoreg og Island om skogreising. Skog-plantarar frå Troms reiste til Islandog planta skog og islandske skogplan-tarar reiste andre vegen. Seinareutveksla dei to landa skogplantararfram til år 2000. Den norske ambassa-døren på Island, Torgeir Anderssen-Rysst, hadde ei sentral rolle i tiltaket.I 1961 vart han heidra med minne-stein.

"den som dyrker skog"Minnesteinen over Torgeir Anderssen-Rysst, norsk ambassadør på Island1945-1958, og skogreisar, står iHaukadalur. Steinen er om lag ein meterhøg og har denne innskrifta:

I MINNINGU UMTORGEIR ANDERSSEN-RYSST SENDIHERRA NORDMANNA Á ÍSLANDI 1945-1958

DEN SOM DYRKER SKOGOG I ET FRØ

SER EN SKOGSOM BÅDE VAR OG ERSKAL I ÅND OG SANNHETIKKE DØ

G.R-A.

AvdukingaMinnesteinen vart avduka tysdag 6. juni1961. Mange var med på høgtida; - offi-sielle representantar frå Island ogNoreg, ei dotter til Anderssen-Rysst,nordmenn busette på Island og nord-menn som nett då var på skogplanting,og ikkje så reint få islendingar.

Rannveig Anderssen-Rysst heldt tale ogstod føre avdukinga. Sektretær Sand-berg helsa frå den norske ambassadenog la ned blomar ved steinen. Det vartsunge fleire norske og islandske songar.

Torgeir Anderssen-RysstTorgeir Anderssen-Rysst (1888-1958),Noregs første ambassadør på Island, varsvært interessert i skogdyrking. Han ogskogdirektør Hakon Bjarnason vartgode vener. Det var på Anderssen-Rysstsitt initiativ at utvekslinga av skogplan-tarar mellom Noreg og Island kom igang i 1949. Ei gruppe islendingar reis-te då til Troms der dei oppheldt seg i toveker, og ei gruppe frå Troms kom tilIsland og planta skog i Haukadalur.Utvekslinga heldt fram kvart tredje årfram til 1982, og deretter kvart fjerde årtil 2000.

Anderssen-Rysst stod og bak den norskefolkegåva til Island som takk for islen-dingane si hjelp og støtte under andreverdskrigen. Gåva var ein million nor-ske kroner som skulle brukast til å styr-kja skogreisinga på Island i samarbeidmellom dei to landa. HM kong Olav Vvitja Island i 1961 og overrekte då offi-sielt gåva.

Anderssen-Rysst var elles ein av hovud-mennene bak bygginga av Nordmanna-laget si hytte i Heidmork. Staden bernamnet hans - Torgeirsstadir. Hytta stodferdig og vart innvigd i 1954.

Av Hermund Kleppa

Minnesteinen over ambassadør TorgeirAnderssen-Rysst i Haukadalur 1991. (Foto: Torleiv Førland)

Dotter til Torgeir Anderssen-Rysst, Rannveig, ved minnesteinen over faren under avdukinga,6. juni 1961. (Foto: Torleiv Førland)

Folk som reiste frå stad til stad varttidlegare kalla omstreifarar. Det varikkje ei einsarta gruppe som fekkdenne nemninga, men kunne vera t.dromani/rom eller etniske nordmenn.Både rom og romanifolket har opp-havleg vandra ut frå India. Omstrei-farane vart sett på som eit stort sam-funnsproblem uavhengig av kva etniskminoritetsgruppe dei høyrde til.

LausgjengarlovaFor å avgrensa omfanget av omstreiferitrådde lausgjengarlova av 31. mai 1900 ikraft 1. august 1907. I lova står det:”Allerede forlængst har det væreterkjendt, at Omstreifervæsenet og navn-lig da det saakaldte Fantefolks Omstrei-feri ikke alene er en Plage for mangeLanddistrikter, hvis spredte Befolkningofte formelig tyranniseres av det regel-messige i større Følge optrædendeOmstreifere, men ogsaa i deg selv inde-bærer en Fare for Retssikkerheden iSamfundet.” Lova viser at det var ei all-menn negativ haldning til omstreifarar.

”…få omstreifarane ut frå bygdi”15. april 1947 gjorde Lærdal fattigstyrefylgjande samrøystes vedtak: ”Det vert åsenda företeljing til heradstyret om å fåomstreifarane ut frå bygdi”. Bakgrunnenvar ei konkret sak om ei brakke som varleigd ut til ein omstreifar. Det er usikkertkva etnisk tilhøyre denne personenhadde. Det blir drege fram at det var ”litetiltalande at det vert utleigt hus til slikefolk serleg av ein offentleg institusjonsom Fylkesbåtane”. Vidare kan me lesa:”Dersom det ikkje er bruk for huset tilnoko må det vera mykje berre at kom-muna kjöper det og overlet det til hus-lause innan bygdi…I det heile meinerfatigstyret at det er ei skam for bygdi atdesse folki får ha tilhald her.”

Lokal uvilje17. april same året sende ordføraren iLærdal brev til Lærdal Gamleheim, derhan ba om at det vart funne plass til man-nen. Svaret som kom 22. april var posi-tivt, ”…dersom det ikkje fører med segurimelege vanskar for dei som stellerder.” 21. april sende formannskapet iLærdal eit brev til Lærdal fattigstyre medenkelte merknadar til vedtaket somLærdal fattigstyre gjorde 15. april. Herblir det gjort greie for saka til denneomstreifaren, og at det kom ordre om åskaffa han hus fordi han låg ute i telt ifleire graders kulde. ”Ein huseigar i våre

dagar må nok sjå på at andre bur i husetsitt utan å få koma inn i det sjølvofte…Sjølvsagt er desse folk ille sedd ibygdi som dei er alle stader. Ingenynskjer å ha dei. Men ein kvan staden mådei vera og no er det vår tur ei stund, somdet og har vore i tidene før manger gong-er ogso sidan eg hugsar.” Kommunen varogså på den tida pålagt å fylgja dei påbodsom blei lagt på dei, men me kan ut frådette klårt lesa uvilja ved å ha omstreifa-rar i bygda si.

Fordeling av godeneEin skulle tru at fattigstyret var til for åhjelpa menneske som ikkje hadde det såbra, men her ser me eit godt døme på atein fattig som kom utanfrå bygda ikkjevart handsama like godt som ein fattigfrå bygda. Den negative haldninga tilomstreifarar har også gjort seg gjeldande

i fattigstyret. Folk utanfrå bygda vart settpå som ”inntrengarar” som ikkje skullenyta godt av godane i kommunen. Synetpå desse omstreifarane kan samanliknastmed skepsisen til oppretting av asylmot-tak som enkelte kommunar har uttrykt iseinare tid. Enno diskuterar me korleisgodane i kommunane skal fordelast, ogenkelte hevdar at innvandrarar får betretilhøve enn dei innfødde. Framandfrykter diverre enno eit problem i dagens sam-funn.

Uprenta kjelder:Særutskrift frå møteboka til Lærdal fattigstyre,15.04.1947. Korrespondanse frå ordføraren iLærdal til fattigstyret, 21.04.1947. Korrespon-danse mellom ordføraren i Lærdal og LærdalGamleheim, 17. og 22. april 1947.

Prenta kjelder:Om lausgjengarlova på www.regjeringen.no

”… få omstreifarane ut frå bygdi”Av Marit Anita Skrede

Særutskrift av møteboka til Lærdal fattigstyre datert 15. april 1947

9


8


kert pynta. Kongen steig i land kl. 11.00og køyrde gjennom byen. Gatene varfulle med folk og borna hadde norske ogislandske flagg. Etterpå la kongen nedkrans ved støtta til Jon Sigurdsson,Island sin første president. Reykjavikmannskor song. Om ettermiddagen lakongen ned krans ved minnesmerketover falne nordmenn på Island. Der varalle skogplantarane og mange nordmennpå Island samla. Presten Harald Hopeheldt tale. Han var med som skogplan-tar.

Møte med utvandra sunnfjordingI Reykjavik trefte eg Lyder Høydal. Hankom til Island i 1903 som fiskar og vartgift og busette seg på Island. Eg overnat-ta hjå Høydal både då me kom til Islandog på vegen heimatt. Han hadde mykjeinteressant å fortelja. Far min [AndersFørland 1876-1939] var óg i unge år påfiske ved Island. Han og Lyder Høydaltreftest. Dei var med dei første somfiska med garn ved Vestmannaøyane.

NasjonalrettEtter frukost gjekk Agnar og eg og sågoss om i byen. Kl. 12.00 var me heimeatt til Høydal der me fekk smaka påIsland sin nasjonalkost. Det er fårekjøt irull, røykt og kokt med skjyr til. Skjyr erkokt mjølk, avkjølt og tilsett osteløype.Det ser ut som fløytekrem, og dei harmjølk og sukker på.

Til skogplantingsstadeneEtter kaffien bar det til byen og hotellet.Me vart no delte i tre flokkar. Ti skulletil Nordlandet, ein tolv timars busstur. Tiskulle til Tjorsardalur, og resten av ossskulle til Haukadalur. Men fyrst køyrdevi samla til Thingvellir, den gamle ting-staden. Her fekk me sjå der dei gamlehadde tingstaden og høyre om det. Såbar det oppover. Det er veldige vidderog udyrka mark. Her og der var storegardar. Og me såg nydyrkingsfelt.Svære grøfter var grevne opp i fleiremeters breidde og djupne. Og grøftenelåg opne.

GeysirMe kom opp til Geysir og såg oss omder varme kjelder putrar og dampar. Forat me skulle få sjå den spruta, var vertenav etter ein spade med grønsåpe og

På skogplanting på Island i 1961

I 1949 byrja eit samarbeid mellomNoreg og Island om skogreising. Eigruppe frå Troms reiste til Island ogplanta skog i to veker. Seinare utveks-la dei to landa skogplantarar kvarttredje år. I 1961 var Torleiv Førlandog Agnar Tingnes frå Vevring med.Førti år seinare reiste dei til Island forå sjå om plantefeltet sitt.

Skreiv dagbokTorleiv Førland, fødd 1920, var 41 årgamal då han i 1961 reiste til Island påskogplanting. Reisa vart mykje meir ennå planta tre. Turen vart eit møte bådemed eit ukjent og kjent land på same tid.Førland vitja ein sunnfjording somhadde busett seg på Island, han trefteislendingar, var med på samkomer, komtil stader han hadde høyrt om, og stadersom var nye for han. Og Førland noter-te flittig. Denne artikkelen er eit utdragav Torleiv Førland sine noteringar om"Islandsturen", 31. mai - 13. juni 1961.Den er eit tillegg til artikkel om ein min-nestein om skogplanting i Haukadalur.

Frå Ålesund- Det var 'kje til å tru. Eg måtte klypemeg i armen. Var det verkeleg så at egvar mellom dei 50-60 som sat i eit avBraathen SAFE sine fly som duva lett ilufta. Me reiste frå Vigra flyplass og vari alt 54 utanom mannskapet og flyvertin-na. Me flaug i 8000 fots høgde. Vêretvar overskya så me såg ikkje mykje tilhavet under oss.

Landa i ReykjavikKl. 08.00 islandsk tid såg me island-skysten. Fjelltindane stakk opp or sky-dekket. Me gjekk ned under skydekketog kom inn ov7er Reykjavik og landa påKeflavik, flyplassen amerikanarane harbygt. Me vart vel mottekne av skogdi-rektøren [Hàkon Bjørnson] og fleireandre. Og så bar det i bussar inn til byender me fekk mat på ein kafé.

Norsk kongevitjingDet høvde slik at me kom til Reykjaviksame dagen som kong Olav V kom tilIsland på offisielt besøk. Byen var vak-

Av Hermund Kleppa

Torleiv Førland i heimen sin i Vevring i april 2008. Då han var på Island i 1961 noterte hani skrivebok (Foto: H. Kleppa)

Slektsrøter frå EidTorgeir Anderssen-Rysst vart fødd ogvoks opp i Ålesund, men han haddenære slektsband til Eid i Nordfjord. Farhans, Andreas Andersen, var fødd ogoppvoksen på garden Nes. Han var sontil Andreas Jakobsen Rysst og BriteTorgeirsdotter. Far til Brite, Torgeir,kjøpte gard på Nes og busette seg der.Signaturen "A.O. Rindal" skriv mellomanna dette i minneord om Anderssen-

Rysst i Fjordabladet: "[han] hadde vis-seleg mange god og herlege minne fråden tid han som smågut vitja ættargar-den sin. Der på Nes fekk han slå fylgjemed dei andre (..) og ha det overlagkoseleg under leik i skog og mark. Detvar fisking og bading i Honndalsvatnetog anna moro for den unge guten dentid. Dette gav og klårt til kjenne vedbrev og helsingar til slekta si herheime."

Elles skriv "A.O. Rindal" også følgj-ande: "Torgeir Anderssen-Rysst var eitoverlag hjartegodt menneske (..). Deiåra han budde på Island fekk mange avhans landsmenn nyte godt av dette. Nårdei kom til øylandet der ute i havet, tokhan mot dei på aller beste måte. Han varmed andre ord som ein far for dei."

StaurDet var naudsynt å gjerda inn plantefel-ta mot beitande sau. Til dette føremåletvart det her i landet i ei årrekkje samlainn einestaur og sendt til Island. Einsærs aktiv mann i skogreisings-samar-beidet var presten Harald Hope i Ytre-Arna, Hordaland. Han stod føre innsam-ling av ikkje mindre enn 22.000 gjerde-pålar og vart i somme samanhengar titu-lert som staurpresten.

Kjelder:Informasjon frå:Torleiv Førland, Vevring, Naustdal.Per R. Landrø, Den norske ambassaden på Island.

Prenta kjelder:Fjordabladet. 25.04, 16.09.1958.Skog og skogreising på Island. I Norsk Skogbruk.Særprent frå Nr. 11, 12, 13, 14.1960 Nettstad:http://www.noregur.is

Ved avdukinga av minnesteinen i 1961 var folk og såg på det første plantefeltet frå 1949.(Foto: Torleiv Førland)

Kvar finns den eldste siloen i Sogn ogfjordane? Dei skal visstnok ha vore tidleg utemed å legge i silo i Fjærland. DåMikkel Mundal kom til Mo Jord-bruksskule som elev i 1912, kunnehan fortelje skulestyrar Hålandkorleis dei brukte å leggje i silo iFjærland. Det tyder på lange tradi-sjonar for silolegging. Men kvarfinns den eldste siloen i Sogn ogFjordane?

Gammal silo i HordalandPå garden Skare i Odda i Hordalandstår det ein steinmurt silo frå 1879med skifertak. Dette er ein usedvanleggammal silo, og det vert påstått at deter den eldste i Noreg. Har nokon opp-lysingar om siloar som kan tenkjast åvere så gamle i Sogn og Fjordane, sådel dei gjerne med oss pr. e-post ellertelefon.

Av Sturla BinderIllustrasjon til eit småskrift frå landbruksdepartementet i 1941 om bygging av siloar

11


10


Kl. 03.30 var me komne fram til to småbrakker med plass for 10 mann i kvar.Kl. 09.00 var det frukost, og så bar detut i marka på planting. Her var bra åplanta. A. og eg sette 750 planter dendagen. Vi fekk fisk til middag og plukk-fisk til kvelds. Kl. 22.00 var det kaffi.

Torsdag [8. juni] var det frukost kl.08.00 og middag kl. 12.30. Me fekkraudt islandskjøt og ertesuppe. Dengode mjølka var på bordet til kvar tid.Kl. 13.00 var det kaffi etter at me haddekvilt. Så bar det av igjen til feltet. Kl.15.30 fekk me kaffi og så var det på bil-tur for å sjå ein gamal nedlagt gard frå1100-talet. Garden heitte Stønge og elvaRaudeelva. Forbau var ein stor foss. Omkvelden fiska Mundal og eg nokre timar,men det var for tidleg på året. Me fekkeit par aurar og røyr på ca ein kilo kvar.

Stor gardFredag [9.juni] planta me i godt veir, ogfekk fisk og skjyr til middag. Etter mid-dag planta me til kl. 15.00, og så reisteme på tur ned på ein stor gard og planta200 bjørk og 200 gran. Det var fortgjort. Og så vart me bedne til bords,reint som eit julebord, flotte smørbrødog fleire sorter kaker. Stortingsmannen ilaget takka for maten og gjestfriheta.Etterpå såg me oss rundt i fjøset. Kyrnekom inn frå beite og vart mjølka firekvar gong med mjølkemaskin som førdemjølka i røyr ut til sil og kjølar og ned ispann. Sidan såg me bustadhuset tilungbonden. Det var eit moderne hus til350.000 kr. Han hadde fått noko av fars-garden og 800 mål til nydyrking.

Siste plantedagenLaurdag [10. juni] planta me resten avplantene og i alt vart det 13.000 planter.[I alt planta dei i 1961 om lag 130.000planter]. Me hadde oss ein fjelltur ogsåg oss om. Då me kom ned att, var detvasking og barbering. Skjegget haddevokse langt og stritt. Til kvelds kl. 18.30fekk me godt fersktsosekjøt. Dessert bru-kar dei ikkje her påIsland. Dei brukarmykje kjøt, sauekjøt,røykt og salta. [Så langt nær opp til rettavskrift frå dagboka].

Kort om reisa til-bakeVidare fortel Førland idagboka si om reisaheimatt frå plantefelta.På vegen attende tilReykjavik, søndag 11.juni, var dei framomfleire stader; - på gar-den Eidseta der dei såggrotter der det skal habudd irar før nordmen-nene kom til Island i872, på Tunnstogi plan-teskule, på Mulakot,Lidarende og Skalholt.

Måndag 12. juni gjekkdei ein tur i byen oghandla souvenirar. Der-etter var dei på besøkpå Normannalaget sihytte på Heidmork. Om

kvelden heldt den islandske regjeringafestmiddag for skogplantarane. - Detvart servert laks og lammekjøt og is ogdrikkevarer, skriv Førland, "(altformykje)" noterte han i ein parantes etter"drikkevarer". Tysdag 13. juni reiste deifrå Keflavik flyplass med same flyetsom frakta islandske skogplantarar til-bake frå Noreg. Dermed var den fjerdeskogplantar-utvekslinga mellom Noregog Island i 1961 gjennomførd.

Tilbake 40 år etterI 2001 reiste skogplantarane TorleivFørland og Agnar Tingnes til Island forå sjå staden der dei var med og plantaskog i 1961. - Det skal bli artig å kommeattende, sa dei til Firda like før dei reis-te.

Kjelder:Torleiv Førland: Dagbok og diverse papir iomslagsmappe og fotoalbum.Informasjon frå: Den norsk ambassaden påIsland, 2008.Nettstad: Torgeirstadir - Normannslagets hyttehttp://www.noregur.is/misc/print.aspx?arti-cle={901a05ea-0bda-44f2-8f1a-d9652e62124e}

I Reykjavik var Torleiv Førland på besøk hjå Lyder Høidal og familie. Høidal hadde i ungeår reist til Island på fiske og busett seg på Island. Her er Lyder Høydal og kona saman meddøtrene Hulda (venstre) og Gerda. (Foto: Torleiv Førland)

I 2001 reiste skogplantarane Torleiv Førland (høgre) og AgnarTingnes til Island for å sjå skogen dei var med og planta i1961. Her står dei saman med den islandske skogsjefen (mid-ten). (Foto: Torleiv Førland)

Dotter hans [Rannveig] var med oss ogplanta nokre dagar. Sidan såg me ossikring i skogen som var planta i 1949.Om kvelden var det fest med godmat.Det var komen ein heil buss fråReykjavik med folk. Så fekk me sjå denislandske nasjonalsporten glima. Detvar to gutar som tok tak i reimar deihadde rundt livet. Og så galdt det å fåkvarandre overende. Etterpå fekk deisom ville dansa. Så fekk me kaffi ogkaker.

Til ThitjordalurTysdag kveld [6. juni], etter kl. 01.00om natta, bar det til Thitjordalur [eitanna plantefelt i ein nabodal] og detsiste stykket var det over elva med bilenså vatnet spruta.

hadde ned i. Og litt etter kvart tok den tilå sprute og koka og så kom spruten oppi 15-20 meters høgde. Det varte nokresekundar. Det vart teke mange bilete ogfilma.

Innlosjert på skuleHer skulle me bu på ein skule i nokredagar. Den vart driven som ein ung-doms- og idrettsskule. Her var eit stortbasseng med varmt vatn som ein kunnebada i når ein ville. Me budde påtomannsrom. Fredag [2. juni] køyrde melitt lenger opp i dalen og såg oss ikringpå plantefeltet der dei hadde planta i åra1949, 1952, 1955 og 1958. Fagfolka varsamde om at skogen stod fint.

PlantingSå vart me tekne ut to og to, ei kvinne ogein kar til å planta saman. Karen fekkein slags spade til å lage hol for planta.Gjenta bar plantene og sette ned i. Ogarbeidet gjekk med liv og lyst. Det varfint veir og varm sol. Mat fekk me påplantestaden kl. 13.30 og arbeidde så tilkl. 18.00 og vart så køyrde i bilar ned atttil skulen. Etter kvart som me vart betrekjende med kvarandre, synte det seg atme var folk frå nær sagt alle yrke: gard-brukarar, hage- og skogsfolk, lærar,jordmødre, sjukesystre, kontorfolk, einstortingsmann, studentar, ein fabrikkei-gar og arbeidarar. [Førland var handels-mann.]

FjellturSøndag morgon [4. juni] kl. 07.00 var viåtte stykke som var på fjelltur. Og detvar fint veir og om lag to timar kvar veg.Me såg langt omkring, mellom anna ut

til Vestmannaøyane. Der var det fardreiv fiske og kjøpte tran. Her oppehadde plantarane i 1958 laga ein vardeog skrive namna sine på papir.

På tur til GullfossMe kom ned til middag kl. 12.00. Og såbar det med bussar til Gullfoss. Der vareit veldig fossefall. Her kunne vertemange kilowatt kraft. Det var turistar ogsåg seg om. Her var mykje filming ogfotografering. Så bar det attende tilHaukadalur.

AvdukingMåndag var det planting, og tysdag vardet planting til kl. 15.00. Så var detavduking av minnestein over den norskesendemannen Torgeir Anderssen-Rysst.

Dei reiste frå Vigra, Ålesund, med eit Braathen-fly til Island (på biletet) og heimatt med eit Loftleidir-fly. (Foto: Torleiv Førland)

Torleiv Førland på skogplanting på Island i 1961. Dei var gjerne ei kvinne og ein kar isving på plantefeltet, han laga hol, ho sette planta nedi og trødde til. (Foto: Torleiv Førland)

13


12


- "Opført af tømmer og bord- Taket tækket med bord (sutak)- Størrelse 10,20 Meter langt, 7,60 M.bredt. 3,40 M. høit til Taget.- Antal Etager: 1 etage med galeri.- Hvorledes indredet? Huset er underbygning, det vil blive indredet i 2 rum.Sutaget er paalagt og vindus Karmenemed ramme er indsat, Klædnings gulvog lem. Materialerne er opstablet i husetog sjiferen til taktækning lige ved huset.- Er der Grundmur og i saafald i hvilkenhøide over Grunden? 2, meter- Er der Kjelder og i saafald hvorledesindredet? Ja, ikke indredet."

KjellaretasjenJa, det var kjellar i 1912, men han var"ikke indredet". I dag er det rettast å seiaat huset har tre høgder, - kjellar, førstehøgda og andre høgda (galleriet). Detgjekk ei tid før kjellaren vart laga til ogteken i bruk. Fyrst vart det berre sett oppkjer (steinkar, oppmura pillarar) ipåvente av full mur. Etter fleire år vartdet laga tjukk steinmur, kring 1 meter,som var det vanlege, og ordna med inn-reiing til kjøken og servering, - koke-omn med to opningar, disk og skåp,koppar og kar, langbord på krakkar ogbenker.

Kjellaren var ferdig til 1936. Av eit styk-ke i Firda går det fram at Sunnfjordkrins av Norges kristelege ungdomsfor-bund heldt den årlege ungdomsstemnasi i Haukedalen i 1936. Stemnefolketkøyrde den nye vegen over Rørvikfjellernokre dagar før vegen vart offiselt opna.Dei vart gjestfritt mottekne i Hauke-dalen. Stemnestaden var attmed eingranlund ved tunet til Anders Gjerlandog det var laga til med matsal i "sam-lingshuset", står det i Firda.

Året etter var fylkestinget på besøk. Dåskreiv Firda: "Og haukedølingane tokmot sine gjester i samlingshuset [merkordet samlingshuset] på Gjerland på detbeste: med spikekjøt, spikeflesk og feitrjomegraut, so fylkestinget minnest nokturen til Haukedalen." I 1970-åra vartkjellarhøgda utbetra med ny grunnmur ibetong, avdelt kjøken, garderobe, toalettog svingtrapp opp til første høgda.

Innreiinga oppeI første høgda var det berre naudsyntmed nokre mindre endringar ved utbe-tringane i 1970-åra. Vetlesalen blei eindel av den store salen ved at dei opphav-lege firdoble dørene blei tekne ut.Galleriet er også slik det alltid har vore.Det går svingtropp opp og det er luker tilå opna mot salen.

Signaturen G.S. nemner noko om jule-trefestar i eit Haukedalsbrev i Firda,21.1.1942.:

"Haukedalen har ogso i år hatt sine tra-disjonelle joletrefestar. 4-dag jol skipaungdomslaget til fest i forsamlingshusetpå Gjerland. Festtalar var sokneprest G.Kvarstein frå Førde. Då sokneprestengjekk på talarstolen var det store ogromslege huset fullsett med folk. Midt isalen stod det vent pynta joletreet, derbåde gamle og unge fant sin plass i ring-en. Dei kjende og kjære jolesonganeljoma fulltonande gjenom salen og gavfolk ei kjensle av fest og verkeleg jol. 3-nyårsdag skipa Haukedalen fråhalds-lag til fest. Festtalar var lærar Slettmarkfrå Førde. Slettmark er ein mykje kjendog godt likt folketalar og haukedølernemøtte so mannjamnt fram for å høyrahonom at det store forsamlingshusetheldt på å verta sprengt. Fredag 9. janu-ar var det ogso fest her. Denne festenvart tilskipa av Frelser-armeen - avde-ling frå Florø."

FinansieringHuset vart bygd ved innsamla midlar, ogikkje reint liten dugnadsinnsats. Mangegardbrukarar gav kvar sin benk, det vilvel seia at dei kosta kvar sin benk.

Alle foto: Hermund Kleppa

Troppa ber bod om godt snekkerhand-verk. Ho er truleg laga av NikolaiAarskog. Det finst mange trapper rundtom i bygda som Aarskog har laga.

InventarSom alt nemnt er inventaret av ulikalder. Langbenkane er skifta ut medrøyrstolar som kan stablast. Det gamlekateteret eller talarstolen er bytt ut medein nyare, men brettet for Bibelen ellerpapira til den som stod (eller står) påtalarstolen, er bygt inn i den nye.Trøorglet er kome frå kyrkja, sameleisden store fyringsomnen. Straumen komi 1958. I taket heng dei opphavlege lys-kuplane, på bindestolpane framme vedtalarstolen er montert doble lampettar avnyare dato. Før straumen kom, stod detto sjuarma lysestakar i tre på kvar sihylle der. Stakane er tekne vare på oppepå galleriet.

UtsmykkingForsamlingshuset i Haukedalen er rikareutsmykka på veggene enn mange andrebedehus. Motiva er både av sakralkarakter og av denne verda. Her er bile-te i glas og rame, to veggteppe, eit parbroderi, to helsingar, - ei på tinnfat og eiinnramma. På veggen framme er der eitbilete av Jesus i bøn innfor Guds åsynog to broderi med bibelord og blomster-motiv. Elles er her bilete av den storekomponisten frå Haukedalen, JohannesHaarklou, av lærar Sigurd Nesse (min-nebilete) og lekpreikar Andreas Haar-klou, vidare av Ola Nesse, bror tilSigurd Nesse, (kjend lekpreikar fråNessane i Balestrand), lærar OlaiSlåtten (lærar i lang tid), RognaldGjerland (1844-1922) (bonde, haddeveldig songrøyst, var aktiv i fråhaldslag,prest og emissærar var velsedde gjesterhjå han, står det i bygdeboka for Førde).

BrukDet vart sett opp statutter som fastsettekva huset kunne brukast til. Det er spe-sifikt sagt noko huset ikkje kunne bru-kast til: - kortspel, drikk og dans. Elleshar forsamlingshuset opp gjennom åravore brukt til oppbyggjelege møte, søn-dagsskule, juletrefestar, basarar. Vidarehar det vore brukt ved gravferder og bar-nedåp. Her har vore vegmøte, møte omkraftforsyninga, sløydkurs, sykurs,skule (då den nye skulen på Frøyslandvart bygd) og kyrkjelege handlingar dåkyrkja vart restaurert.

Juletrefestar i 1942Juletrefestar har vore fast tilskiping,både ein og fleire. Det kunne vera treringar rundt juletreet på det meste.

Ingen skal måtta frysa. Den store fyrings-omnen stod tidlegare i kyrkja.

BEDEHUS

Haukedalen forsamlingshusEg held på med å samla "stoff" til einartikkel om bedehuset i Haukedalen.Artikkelen skal inn i Fylkesarkivetsitt nettbaserte Kulturhistorisk leksi-kon. Dette stykket er mellombels. Deter skrive på grunnlag av "stoff" eghar fått fatt i til nå: - ved eit besøk ihuset, informasjon frå tre personar,noteringar i ein branntakstprotokollog noko eg fann i avisa Firda. Med tidog stunder har eg håp om å kunnafylla ut med eitt og anna frå andrekjelder.

NamnetI Haukedalen kallar dei bedehuset sittForsamlingshuset. Det signaliserer breibruk, eit hus der folk kjem saman. Ordetsamlingshus har óg vore brukt, Hauke-dalen samlingshus. Bokstavane HS stårpåtrykt nokre gamle koppar og mugger.

2008Forsamlingshuset ligg på Gjerland, - eghadde nær sagt midt i vegkrysset der.Huset ser lite ut, og lågt. Det er kvitmå-la, har tre store vindauga på kvar side oger tekt med skifer. Sommarsdag blømerdet i eit velstelt blomsterbedd vedgrunnmuren i sør. Elles er det så og seiaikkje uteareal til bedehuset i Hauke-dalen. Inngangsdøra er på norde bryst-veggen, i eit lite påbygg av nyare dato.Frå inngangen er det dør inn i førstehøgda og trapp ned til kjellarhøgda derdet er garderobe og kjøken.

Inne får ein ikkje kjensle av eit "lite oglågt hus". Tvert imot, her er romsleg oghøgt under taket, open himling underhalve huset. Det eine rommet under gal-leriet er ope mot storsalen. I det andrekjem trappa frå kjellarhøgda opp, og detgår trapp opp til galleriet. I interiøret gårdet eldre og nyare godt i hop, tømra veg-ger og trekvit panel, bjelkar under galle-riet, linoleumsbelegg på golvet, røyrsto-lar og eit par langbenker, elektriske

panelomnar og ein skikkeleg gammal-dags fyringsomn, og på veggene hengprydnadsting av ulik alder. Dette er medfå ord Forsamlingshuset i Haukedalen,anno 2008.

Hustomt frå to gardarEg var i Haukedalen no, 2. mai.Kjellaug Gjerland, Jon Frøysland ogLeonard Birkeland møtte meg og vistemeg rundt. Dei fortalde at to gardar gavfri grunn til huset. Eigedomsgrensamellom Anders Gjerland og RognaldGjerland gjekk midt gjennom huset.Mon tru om det finst maken nokon stadtil denne varianten av fri grunn?

Under bygging våren 1912Dei fortalde at huset stod i 1913. Nokredagar seinare fann eg handfaste opplys-ningar om byggjestarten i ein brann-takstprotokoll. Førde herreds gjensidigebrannforsikringsforening (seinare Førdebranntrygdelag) byrja i 1900 med åbranntrygda bygningar og innbu.Arkivet til branntrygdelaget er ei godbygningshistorisk kjelde, spesielt takst-protokollane. Ei innførsle viser at den20. april 1912 heldt Ole K. Gjerland ogAnders K. Ness takstforretning over"Haukedalens Forsamlingshus". Deinoterte opplysningar om huset i eit tryktskjema der me kan lesa følgjande om"Haukedalen Forsamlingshus."

Av Hermund Kleppa

Haukedalen forsamlingshus på Gjerland i Haukedalen.

Romsleg og høgt under taket. Innreiing, inventar og utsmykking er prega av gamalt og nytt.

15


14


kvelden var boka Skulen i Vågsøygjennom hundre år utstilt. Dessutan måein saumfara lokalhistorisk litteratur derdet kan tenkjast å stå noko om skulen.Hugs på å notera nødvendige referansar.Det gjeld og alt anna materiale.

Bygningen - skulehusetSkulehuset i seg sjølv er eit historiskstudieobjekt, - å sjå nærare på storleik,byggjemateriale, romløysing, vindauga,listverk, endringar. Ein kan og finnabygningshistoriske opplysningar i arkiv-kjelder og andre stader til utfylling. Imøteboka for kommunestyret i Selje,30. januar 1906, går det til dømes framat det nye skulehuset i Gravdal utvendigskulle vera 10 x 10 x 5 meter. Utanomopplysningar i kommunale arkivkjelderkan det finnast bygningshistoriske opp-lysningar i branntakstprotokoller. BådeNorges Brannkasse og Selje gjensidigebrannforsikringsforening dreiv brann-forsikringsverksemd på den tida skule-huset i Gravdal vart bygt.

Redaktør Waage i Fjordenes Tidene var tilstades. Han samla alle som hadde gått i skulen i det gamle skulehuset til avfotografering. Dei song den mykje brukte skulesongen No livnar det i lundar

GjenstandarInventaret i skulehuset høyrer med tilden samla skulehistoriske dokumenta-sjonen. Det opphavlege kateteret erframleis der, likeeins minst ein av deigamle pultane. Dessutan kunne folk påhistoriekvelden sjå døme på lærebøkerog andre læremiddel.

Kvar har det noko for seg å leita?Grav der du står var tittelen på ei bokom lokalhistorie som kom ut i 1978.Boka handlar om å leita etter historiskinformasjon lokalt - i dette høvet i dengamle Gravdal skule, i Våge skulekrins,i Torskangerpollen. Så kan ein søkjavidare/ta kontakt med, - utflytte perso-nar, historielag (Vågsøy historielag,Nordfjord Sogelag), arkiv (Fylkes-arkivet), museum (Nordfjord folkemu-seum, Kystmuseet), bibliotek (kommu-nebiblioteket, Fylkesbiblioteket), og sta-der der dei har gjort noko liknande (t.d.i Bulandet og på Buskøy fiskarbonde-museum). Prosjekt Gravdal skule ergodt i gang.

Alle foto: Hermund Kleppa

kveldar, basarar o.a., finst også fleirestader: - i minnet til folk, i møtebøker ogandre arkivsaker frå lag og foreiningarsom brukte huset, i aviser, bøker ogblad.

FotoRedaktør Waage i Fjordenes Tidende vartilstades på historiekvelden. Han ba deisom hadde gått på skule i skulehuset omå stilla opp til fotografering. Bileta hantok, blei på ein måte skulehistoriskebilete. Og kan henda fleire av dei tidle-gare elevane har bilete frå når dei gjekkpå skulen. Fotografi og anna biletmate-riale kan elles finnast mange stader.

Trykte kjelderDet står noko "på trykk" om Gravdalskule i bøker og blad - spreidd mangestader. Lokalavisene har alltid hatt sku-lestoff, både dagsaktuelt og historisk. Åsamla inn frå avisene inneber å gågjennom måløyavisa Fjordenes Tidendefrå 1910 (startåret) med auge for stoffknytta til skulen og bygda. På historie-

Kjelder til historisk kunnskap omein skule Av Hermund Kleppa

Onsdag 14. mai 2008 var folk samla tilhistoriekveld i det gamle skulehuset iGravdal, Torskangerpollen, Vågsøy. Eiprosjektgruppe har byrja eit arbeidmed å gje nytt liv til skulehuset. Måleter å gjera huset til ein breiare møtestadfor bygdefolk og ein stoppestad for til-reisande. Eit viktig delmål er å kunnaformidla skulehistorie, tilby noko avsoga til skulehuset og livet der oppgjennom åra. I dette stykket vil me opp-summera og utfylla noko om stader-/område prosjektfolka (og andre) kangå for hausta inn skulehistorisk infor-masjon.

Gravdal skule (skulehus) vart teke ibruk i 1907 for Våge skulekrins som dåomfatta bygdene Vågsvåg og Torsk-angerpoll. Oppedalen nordanom Torsk-angerpoll var eigen skulekrins. I 1920vart krinsane slegne saman, og i 1959flytte skulehaldet til nytt skulehus iVågsvåg. Skulehuset i Gravdal var ikkjeberre skulehus, det vart nytta som for-samlingshus i bygda òg, også etter at detvar slutt med skulen i 1959.

Det gamle skulehuset var stappfullt påhistoriekvelden. Programmet var allsi-dig. Det blei orientert om huset, om til-tak som alt er gjort (t.d. ny inngang-strapp) og arbeid det er meininga å utfø-ra (t.d. å rusta opp kjellarhøgda medmoderne kjøkken). Snorre Øverbø ogHermund Kleppa frå Fylkesarkivet ori-enterte om gamle protokollar, brev ogandre skriv som seier noko om Gravdalskule. Dei nemnde plansjar og lærebø-ker, skulehistoriske fotografi og livs-minne. Elles kunne folk gå rundt og sjåpå gamle lærebøker og anna som varlagde ut på bord. Dei nikka attkjennandeog samtala om mangt og mykje frå sku-letida. Det gamle skulehuset var dennekvelden i røynda fullt med levande sku-lehistorie.

Livsminne, munnleg historieKring 25 av dei vel 50 som var på histo-riekvelden hadde gått i skule i Gravdal.Kvar av dei hadde (og har) "noko" fråskuletida levande i minnet sitt. Dei hug-sar og kan fortelja om timane, skulear-beidet, læraren, friminutta, juletrefes-tane, andre hendingar. Samla utgjer dei

tidlegare elevane ei oppkome av skule-historie. Men gamle skuleelevar leverikkje i det uendelege. Nokon må skrivaned og eller ta opp "på band".

ArkivGamle protokollar og lause skriv inne-held skulehistorisk informasjon. Sidanden første obligatoriske grunnskulenkom ved kgl. forordning av 23. januar1739 har skulestellet vore fastsett ogregulert gjennom lover og føresegner.Skulelova av 1889 (iverksett frå1.1.1890) opna for større grad av folke-styring. Det ligg i namnet, folkeskule, istaden for tidlegare almueskule. Og detkjem ikkje minst fram i at det blei opp-retta eit tilsynsutval (kredstilsyn/ krins-tilsyn) for kvar skulekrins.

Tre folkevalde organ i kommunesty-ringa er sentrale når ein gjev seg ut påleit etter skulehistorisk informasjon:kommunestyret, skulestyret og krinstil-synet. Dei handsama kvar for seg og settunder eitt, saker som galdt skulen ogskulelokalet (leige, byggjing, leikeplass,reinhald, inventar, lærartilsetjing, opp-

læring, målspørsmålet, skogplanting,m.m). Kvart organ førde møtebok oghadde i tillegg andre arkivsaker. Elevanekjem fram/til syne i dagbøker og karak-terprotokollar, i nokre tilfelle ogsågjennom stilar dei skreiv til eksamen ogrekneoppgåver dei løyste. Protokollarskulen brukte i samband med skulebok-samlinga, fortel om bøker og utlån. Irekneskapsbøker til kommunekassera-ren kan det finnast noteringar om utgif-ter til skulen.

NB! Gravdal skule høyrer til i to kom-munar, først Selje kommune til 1911,deretter Sør-Vågsøy kommune. Det vilsåleis finnast opplysningar i to kommu-nearkiv, kommunearkivet for Selje ogkommunearkivet for Sør-Vågsøy.

Privat kan det og finnast elevarbeid (sti-lebøker, teikningar, handarbeid, sløyd-gjenstandar, minnebøker) som er inter-essante skulehistoriske spor. Dessutankan det førekoma skulehistoriske opp-lysningar i private dagbøker og brev.Kunnskap om bruk av skulehuset tilanna enn skulehald, t.d. redningsskøyte-

Gravdal skule i Torskangerpollen, mai 2008.

17


16


Språk• Hægstad, Marius (1902). Maalet i dei

gamle kongebrev. 49 s. – (Videnskabs-selskabets skrifter)

• Solvang, Kristian (1986). Stadnamnapå Blakset og på Fjella. – 452 s.

Folkemedisin• Reichborn-Kjennerud, Ingjald

(1924). Ormen i nordisk folke-medisin: belyst ved den klassiske oldtidsmedisin. 45 s. Særtrykk av Noregs apotekerforenings tidsskrifts farmaceutisk-videnskabelige del.

Landbruk• Anda, Ingebr. (1888). Nogle Ord om

Folgevæsenet : (Føderaads-, Vilkaar-eller Kaarvæsenet) – 8 s.

• Årsmelding 2007 ; Sogn og FjordaneBonde- og småbrukarlag. 42 s.

Fotografi• Sollied, Ragna (1967). Eldre bergen

ske fotografer. 141 s.

Musikk• Wickström, David-Emil (2003).

Signifyin’ Vigdal : aspects of the Ragnar Vigdal tradition and the revival of Norwegian vocal folk music. 150 s. Masteroppgåve i etnomusikologi.

• Lindhjem, Anna (1916). Norges orgler og organister til og med 1914.– XXXI, 374 s.

Litteratur• Egils Saga eller Fortællingen om Egil

Skallagrimsson: efter det islandskegrundskrift ved N.M.Petersen (1901).– København, 236 s.

• Sverres saga (2007). 337 s. (Islenzk fornrit)

Geografi• Bergum, Leiv (2007). Sogndal:

portrett av ein tettstad. 270 s.

Slektshistorie• Synnevåg, Svein Helge (1962).

Gards- og ættebok for Svein Helge Synnevåg og hustru Gerd Marie f. Grønevik : Slengesol, Gulen, Sogn og Fjordane. – 45 bl. Gards- og ættesoge utfylt i skjema frå Noregs bondelag.

Andre verdkrigen• Tande-Petersen, Alf (2007).

Måløyraidet: starten på Hitlers nederlag. – 164 s.

• Lunde, Gulbrand (1941). Kampen forNoreg : skrifter, foredrag og avisar-tikler 1933-1940. 246 s.

Lokalhistorie• Årbok for Sogn. Nr 53, 2007.

De Heibergske samlingar - 168 s.• Engeset, Bergljot (2007). Dei gav oss

ein arv: verdsarv: vestnorsk fjordlandskap. - 127 s.

• JSA: Jostedal skule- og bygdeavis 2006/2007. 123 s.

• Luster lokalhistoriske årbok 2000, nr. 4. Sogelaga i Luster. – 146 s.

• … so han sa… : Lokalhistorisk årshefte 2007. Sogndal sogelag og Fjærland sogelag. – 95 s.

• Timberlid, Jan Anders (2007). Sogndal bygdebok: gardar og folk Stedje sokn. Band 2 og 3. – 559 s. og589 s.

• Sogeskrift frå Hyllestad : 2007. 75 s.

Litteratur til Fylkesarkivet november2007 – april 2008Skjønlitteratur• Aasen, Ivar (1896). Udvalgte skrifter

ved Vetle Vislie. 456 s. • av innhaldet: Fridtjofs Saga: i

Omskrift i det nyere Landsmaal• Barsnes, Andreas (1930). Kjærleik

og målstrid: morospel i tvo vend-ingar. 63 s.

• Foehse, Ludvig (1897). Udvandrerne:en Indianerfortælling. 32 s. – (Ung-doms- Bibliotheket. En serie Smaa-fortællinger fra alle lande i farve-trykte Omslag)

• Lavik, Andreas (1887). Husmands-datteren og hendes Søn : Fortælling. 104 s. – (”Folkets avis”s Gratisbog)

Arkiv• Ordning av historiske arkiver : en

innføring (2002). Fylkesarkivet for Vest-fold. – 42 s. Emne: Ordning av privat-arkiv.

Aviser• Johansen, Tor Are (2007). Hett bly og

raske presser: teknologisk endring i norsk avisproduksjon 1880-1940. 151 s. – (Pressehistoriske skrifter)

Kyrkjehistorie• Sogeskrift for Naustdal 2007. Emne:

Naustdal mellomalderkyrkje. 51 s.• Eid kyrkje 150 år (1999). Eid sokne

råd. – 261 s.

Samfunnsvitskapane• Vefring, Synne Nessestrand (2007).

”No byggjer vi Høyanger” : ein diskursanalytisk studie av omstillingsprosessen i Høyanger. 118 s. – Masteroppgåve i samfunnsgeografi.

• Sem, Gunhild Kirsti (2007). Selja – et kulturlandskap i endring : en plan for istandsetting og skjøtsel av kulturlandskapet. 133 s. – Masteropp-gåve i landskapsplanlegging.

Offentleg forvaltning (og anna)• Balestrand kommune 1837 – 1987:

lokalt folkestyre 150 år. 22 s.• Oversigt over Herredsdelinger siden

1838: bilag til Formandskabslov-komiteens Indstilling (1900). 18 s.

• Endeleg tilråding frå kommuneinndelingskomiteen om kommuneinn-delinga i Sogn og Fjordane (1960).

• Kjølås, Gerhard (1959). Indre Sunn-møre branntrygdelag: 1859-1959. – 83 s.

• Femaarsmeldinga for folkeskulen [i Sogn og Fjordane]: 1891-1895: 1896-1900: 1901-1906. 1 arkivboks.Femårs-meldingane for kvart futeri ersamla i ei arkivmappe. Eldre kom-muneinndeling. Innhaldsliste i arkivboksen.

• Festskrift: ungdomsskulen 1893-1943 (1946). Emne: folkehøgskular. Her finn ein Nordfjord ungdoms-skule (Nordfjord folkehøgskule), Sogn Ungdomsskule (Askelund) og Sunnfjord ungdomsskule (Solvang). 335 s.

• Flatin, Tov (1939). Gamalt frå Nume-dal 7. – 103 s. – (Norsk folkeminnelag. Skrifter)

• Asbjørnsen, P.Chr. (1932). Folke- oghuldreeventyr bind 1. Norske kunstneres billedutgave – 214 s.

Av Randi Melvær

”Framnæs”Biletet heng i Tinghuset på Leikanger. Bakpå kan vil lese følgjande tekst,skrive av Leikanger kulturminnenemnd i 1977: ”Dette biletet hang i damp-skipsekspedisjonslokalet i det gamle Jordalshuset på Leikanger like fram til1970-åra då huset vart rive. Biletet er ikkje signert, men vi er komne til atdet truleg er eit tidleg arbeid av målaren Rolf Fleischer. Han vaks opp isorenskrivargarden på Leikanger. Han vart fødd 26.04.1861 og døydde den31.01.1943. Han er gravlagd i Kaupanger. Nærare data om han vil ein kunnefå ved Sogn Folkemuseum. Båten på biletmotivet er visstnok ein av dei eld-ste fylkesbåtane d/s ”Framnæs”. Medlem av kulturvernnemnda BjarneEggum, tok hand om biletet før Jordalshuset vart rive med sikte på å få detoverdrege til Leikanger kommune. Kulturvernnemnda har vendt seg tilarvingen i Jordals bu, Thea Eri i Oslo, som har uttalt at det ville glede henneom kommunen kunne dra nytte av biletet”.

21


20


intenst innlegg i debatten i diktform,skriven med ei forklarande innleiing omdebatten, og med store bokstavar for åsyna dei sterke kjenslene han må ha hattfor stadnamnforma Florø. Som vi veitheiter poststaden og byen framleis Florøi dag, sjølv om storkommunen (saman-sett av dei tidlegare kommunane Florø,Eikefjord, Kinn og Bru) i dag heiterFlora.

Minne frå faren sin oppvekst-plass i VevringOm somrane reiste Gustav og NeleThingnæs med familie på ferie tilVevring. Minner frå desse feriane ser viatt i dikta til Magnus ThingnæsSommerkveld på Vevringfjorden, PåHeilefjell og Min fjord under Heilefjell.

Dette skreiv Magnus Thingnæs:

To diktsamlingar:Min barndoms by, Eige forlag, 1944. 64s. Illustrert av Bjørn Hegranes. Eit dikter tonesett av Florømannen SigvaldSmith: Kveldssang for veslegutt. I omta-len av denne diktsamlinga skreiv NilsLøkkebø: ”Innleiingsartikkelen omSunnfjord og Florø i Min barndoms bygjev bakgrunnen for ei rekkje stem-ningsfulle dikt om heimbyen og fjord-bygdene der vest. Det er nok ikkjemange norske byar og bygder som harfått slik ei varm hyllest og kjærleg hel-sing frå ein av sine utflytte søner.”

Blomster fra min barndoms have, Eigeforlag, 1960. 78 s. Ill. Bjørn Hegranes.Begge diktsamlingane har ei innleiingom byen og Sunnfjord og er utgjevne tilkvart sitt byjubileum og er meint å skul-le helsa byen og gjera byen meir kjentelles i Noreg. Magnus Thingnæs la ogstor vekt på Bjørn Hegranes sine illus-trasjonar. I den siste av diktsamlinganebrukte han ei heil side for å fortelja omgrafikaren Hegranes frå Florø.

To gutebøker:Den tomme vakttønna. Oslo : Braute ogsønn, 1946. 158 s. De fredløses øy. Oslo: Triangelforlaget, 1948. 136 s.

Ein historisk ungdomsroman:Når månen står midt i skaret. Oslo :Lunde forlag, 1959. 149 s.

Redaktør av Florøbøker ogredaktør og forfattar av bøkerom SunnfjordlagetFlorø i tekst og bilder 1860 – 1950 fråserien ”Kjenn ditt land”, og Florø :Noregs vestligste by 100 år frå 1960.Den første startar med to av dikta hansunder signaturen MATHI. Sunnfjord iOslo, 1916 – 16. november – 1941 (red.Magnus Thingnæs) Sunnfjord i Oslo:Sunnfjordlaget gjennom 40 år. Oslo:Sunnfjordlaget, 1956.

Kjelder:Førland, Erling (1999). I Sogeskrift for Naustdal1999 : Magnus Thingnæs, heimstaddiktar ogpatriot. S. 6-13.Lund-Iversen, Carl Lauritz (1990). Ord gjennomår, dikting og diktarar frå Sunnfjord og Nordfjord: 1700-1986 med bibliografi : ein antologi. s. 107og 214. NRK Sogn og Fjordane Fylkesleksikon.Sindre, Bjarte: Minnetale over Magnus Thingnæsog en omtale av hans litterære virksomhet, holdtpå årsmøtet i Florøklubben i Oslo 22. februar1963. (Klipp frå Firda Folkeblad 13. mai 1963.)Løkkebø, Nils. I Sunnfjord i Oslo : Ein god tals-mann for Sunnfjord og Sunnfjord-byen Florø.Skjønn er du by : songbok for Florafolk (2001)Utgjeven av Flora kommune, kulturkontoret. 77 s.

Utsyn frå Likkjeåsen og nord-austover, med kyrkja i framgrunnen, byen og fjella i nordaust.Fiskarflåten ligg i hamn, februar 1953. Fotograf: Malvin N. Horne

Vevring ein sommarsundag i 1950. Biletet viser Tingnes med Gjøringbøfjellet og Heilefjelleti bakgrunnen. Heilefjelleg går att i fleire av Magnus Thingnæs sine dikt.Fotograf: Malvin N. Horne

Florø sin diktar – Magnus Thingnæs

Magnus Thingnæs vart fødd i 1912 iFlorø. Foreldra var Gustav AndreasThingnæs, fødd i 1878 på Tingnes iVevring og Nele Larina Madsdtr.Skorpa frå Florø. Faren var handels-mann og dreiv handel først i Bergen,så i Florø og til sist i Ålesund.

Død berre 50 år gamalMagnus Thingnæs arbeidde både somtypograf og journalist, først i Ålesund.Familien flytte dit i 1929. Sidan flytteMagnus Thingnæs til Oslo i 1938 ogarbeidde her som typograf til han døyd-de. I tillegg til arbeidet som typograf,skreiv han innlegg og dikt i aviser ogbøker. Han redigerte også fleire bøker.Han gifta seg med Edel Håkonsen. Deifekk sonen Frode Thingnæs som ermusikar.

EngasjementI Oslo var Thingnæs med på å skipaFlorø-klubben og var i mange år aktivbåde i denne klubben og i Sunn-fjordlaget. I Sunnfjordlaget vart han hei-dersmedlem. Allereie i 1962, berre 50 årgamal, døydde han. Hadde han fått levelenger, ville han nok ha sett fleire sporetter seg. Magnus Thingnæs var entusi-astisk i det han dreiv med. Han tok initi-ativ til å få sett opp eit minnesmerkeover brørne Johan Ernst Sars (histori-kar) og Georg Ossian Welhaven Sars(zoolog og havforskar). Dette var eigåve frå utflytte til fødebyen Florø.Minnesmerket vart avduka i 1960.

Nils Løkkebø skreiv slik om MagnusThingnæs i 1956: ”Magnus Thingnæs eraldri så glad som når han får høve til åfortelje andre om Sunnfjord og Florø.Då vert han varm og ivrig, og han vertaldri trøytt av å syne dei kor vakkert deter i Sunnfjord, og kor stor og rik ei fram-tid landsluten vil få dersom han berrekan skaffe seg gode vilkår for vokster ogutvikling.”

Florø-songarDet er ikkje nokon stor og omfattandelitterær produksjon etter MagnusThingnæs. Men ein del av dikta hans erstadig i bruk som songar. Dikta hans erregelbundne og difor lette å setja tone tilog å syngja. Han har skrive fleire hyl-lingsprologar og mange hyllingsdikt til

heimbyen sin. Fleire av dikta er toneset-te og blir brukt i ulike samanhengar iFlorø. I songboka – Skjønn er du by,Songbok for Florafolk finn vi heile tresongar som Magnus Thingnæs har skri-ve teksten til. Dette er Alle byer avbetydning, Florø, et lite stykke av fedre-landet og Stille fred har lagt seg overvannet. Florø har æra bydiktaren sinmed å kalla opp ei gate etter han:Magnus Thingnæsgata.

SildebyenDiktet En by blir til fortel om sildefisketsom var med å danna grunnlaget forbyen.

Det gjer også diktet Sildebyen. Her høy-rer vi óg om produktet sildeolje somsette eit markert luktmerke på byen imange år.

Heimstaddiktar og lokalpatriotI Sogeskrift for Naustdal 1999 kallarErling Førland Thingnæs ”heimstaddik-tar og patriot”. Det har han nok rett i.Magnus Thingnæs var glad i dei store ogvakre orda når han skildra heimplassensin og naturen i Sunnfjord. DiktetBautasteinar i Sunnfjord er eit godtdøme på dette. Her skreiv han ommange av fjellpartia i Sunnfjord, ogomtala i tillegg historia, med bådeIngolf Arnarson og Skallagrim. Historiatok han føre seg i andre dikt óg. I diktetBrytningstid skildra han utvandringa tilIsland som fylgje av Harald Hårfagre sisamling av landet. Diktet tek og føre segovergangen frå åsatru til kristentru.

Dikt som lærebøker?Første gongen eg las dei to diktaBautasteinar i Sunnfjord og Brytnings-tid, tenkte eg at desse må vere skrivne avein lærar. Dikta var som ei lærebok iSunnfjords geografi, og historia kringvikingtida.

MATHIBøkene til Magnus Thingnæs kom ut frå1944 til 1960, i eit tidsrom på 16 år, menskrivinga hans starta før 1944. I dikt-samlinga Min barndoms by som kom uti 1944 er eit av dikta frå 1935: Hilsen tilFlorø på 75 årsdagen 16. mai 1935.Han skreiv og innlegg og dikt i fleireaviser, spesielt i Fylkestidende og iFirda Folkeblad, begge aviser frå Florø,men og i aviser som Sunnmøre Tidend,Aalesund Avis, Bergens Aftenblad,Aftenposten, Dagbladet, KongsbergDagblad og Nordfjord Folkeblad. Også iblada Jol i Sunnfjord, Norsk Guttebladog Folkemagasinet skreiv MagnusThingnæs. Ofte merka han stoffet sittmed førebokstavane MATHI.

Bynamnet FlorøMagnus Thingnæs tok standpunkt idebatten om bynamnet Florø som varoppe til avstemning i Stortinget i 1939.Han var veldig for å bevara namnet somdet var, ikkje endra det til Flora. I dikt-samlinga Min barndoms by har han eit

Av Randi Melvær

Dette er innbretten frå boka Når månenstår midt i skaret. Det viser kva Lunde for-lag skreiv om forfattaren i 1959.

23


22


Når månen står midt i skaret

Dette er ein spanande historisk romanfor ungdom av Magnus Thingnæs. Bokakom ut i 1959. Handlinga er lagt tilvikingtida, og staden er Sunnfjord, sær-leg Brandsøya, Kinn og Vevring.Hovudpersonen er ein ung gut, ØrnulfGranesson, som bur på garden Brands-øy.

Tema for romanen er kristen-domen si innføring i landet, ogbrytingar mellom tvil og truhjå hovudpersonen.

KinnaklovaVi høyrer om Egil Skalla-grimson, Skallagrim og bro-ren Torolv, og stormannenKveldulv. Oldefar til hovud-personen i boka blei fostraopp på garden til Kveldulv iBremanger. Vi møter munkenOlav og Håkon Jarl, kongenOlav Trygvasson og trellenKark, og ei av dei tre irskekongsdøtrene som etter segnaforliste på Vestlandskysten ogvar årsak til at tre kyrkjer bleibygde på Vestlandet i mellom-alderen. Hovudpersonen Ørn-ulf Granesson står for å byg-gja kyrkja på Kinn til minneom den kongsdottera somkom i land på Kinn. Skaretsom tittelen spelar på erKinnaklova.

Kjærleik og sverdslagBoka er velskriven, spanande og gir eitruverdig skildring av hovudpersonenstankar og sjelelege utvikling fram motein vaksen mann.

Av Randi Mevær

Framsida på boka

Foto av Kinnaklova. Fotograf: Hermund Kleppa

BrytningstidTusen år i strid på same tuftengjorde slekten stolt og rak i rygg.Men med sverd ved lend i arbeidskuftenfor på egen gård å sitte trygggikk hver mann omkring på egen grunn.Voldsmenn rók på rek i li og lund,varg i veum flakket om i skogen,derfor bonden hærkledd gikk bak plogen.

Gamle saga kan fortellemangt om djerve menn som levde herfri’ imellom Sunnfjords fjord og fjelle’,vidt i verden kjent blant høvdinger.Kjempen Kveldulf rådde landet kloktda han seierrik kom hjem fra togt.Men da Harald svikfullt Torolv feldte,heiste hersen seil, vår saga meldte.

Fulgt han ble av mange frie frenderda kong Harald landet hadde tatt.Aldri mere disse harde henderkrøkte seg i kamp mot stein og krattpå den jord som hellig var for dem; - de forlot sitt fedreland – sitt hjem.Ingolv først på Islands bakker bygget,der ble slektens fremtid atter trygget.

Men de menn som trofast ble på grunnenryddet fruktbar eng av sure myr;ofte levde de fra hånd til munnenpå en mager gård med to-tre kyr.Ja, det ville hav, den harde steinfostret har et folk med marg i bein,stolt og steilt som selve Aldehesten,men med hjerte varmt innunder vesten.

Slekter svant, og nye tider rådde,gamle guders makt hos folk slo brist.Trygvason og Hellig-Olav såddespiren for en tro på Kvite-Krist.Borgny kom fra vest på bølgen inn,og sin kirke bygde hun på Kinn.Ennå står den her så trygt på fjellet,taler mer enn saga kan fortelle.

Gode år og uår skiftet følge,sorg og glede vekslet halvt om halvt.Stille dager svant på uværsbølge,vintervind fra havet blåste kaldt.Men i med- og motgang folk stod fastselv om mangt et håp om fremgang brast.Sol ved kveld bak skjær i sjøen gladet,neste morgen fjell i gull lå badet.

Som en tråd igjennom alle dagerhavet, håpets kilde tok og gav.Ofte gav det frukt som høstens hager,tidt det gravde djerve såmanns grav.Havets sølv i blanke stimer komsom et fossefall i vårens flom.Hvite seil på havets brede bårerbrakte gull, men også bitre tårer.

Dette diktet er frå samlinga ”Blomster framin barndoms have”, av MagnusThingnæs, 1960.

To spanande gutebøker

Den tomme vakttønnaI 1946 kom den første av dei to ung-domsbøkene til Magnus Thingnæs ut.Den ”er bygd på verkelege hendingar iforbodstida”, skreiv Erling Førland(1999). Hendingane går føre seg i ogomkring Florø. Her høyrer vi både omKipparmusikken på nyttårsafta og føre-buingane til Jonsokbåla ute i skjergar-den. Sonen til lensmannen, Leif, er hel-ten i boka, saman med Kimmen, einbyoriginal, ein vaksen ”laupargut”, dvs.sykkelbod for kjøpmennene i byen.

Heltar og skurkarKjøpmann Gran prøver å slå ein gard-brukar Anders Erdal konkurs for åkunne overta fallrettane i elva på eige-domen hans. Rettane vil han sidan seljatil kommunen til kraftforsyning forbyen. Men det viser seg å bli vanskeleg,så han må arrangera ei bortføring avgardbrukaren. Den same kjøpmannendriv og med brennevinssmugling. For ådekka over smuglinga tenner smugla-rane på skulen og dei tek med seg lens-

mannssonen Leif,Kimmen og Per somvakta materiallage-ret til jonsokbålet.Desse tre er i gongmed å oppklarabrotsverka.

Når enden ergod …Boka endar godt.Uvêr overraskarkjeltringane, heltanefår overtaket, og kanreisa nøgde heim attsaman med lens-mannen og medskurkane i fangen-skap. Gutane sluttarå erta Kimmen, oglet han vera som haner. Jonsokbåla lyser inatta, og gardbrukarAnders Erdal fårbehalda garden sin.

De fredløses øyMange spanande ogfantastiske hendingar,men og truverdige skil-dringar av ein ung gutsine kjensler og reaksjo-nar pregar boka somkom ut i 1948. Denneboka er nok meir vel-skriven enn den førsteguteboka.

UrettmessigavstraffingDet er middelskuleele-ven Ewald Wrinckelsom er helten og hovud-personen i boka. Han erflink i idrett, spesielt isymjing, men har litt forlett for å drøyme segbort frå undervisninga iklasseromet. Dette slårlæraren hans noko hardtned på. Ei urettmessigskulding om knivstik-

king frå ein medelev fører med seg atEvald rømer heimanfrå. Heimbyen ertydelegvis Florø, men det blir ikkjenemnt i boka. Sjølv om Likkjeåsen erblitt til Byfjellet (Ålesund) er bådeNærøya og Kvannhovden med i fortel-jinga.

Mange strabasarEvald hamnar i Bergen, Lærdal, Oslo ogPortugal, før han blir meldt omkomenpå havet under forsøk på å redda mann-skapet på ein havarist. Etter dette blirhan teken til fange av røvarar, før hanomsider blir fridd ut av fangetilveretmed hjelp frå skulekameraten Leif ogdeira felles morsekunnskapar.

Diamantformuen reddaSkurkane blir tekne i det dei skal til årøma med ein diamantformue som rett-messig høyrer til ei enkje etter ein skip-skaptein og ungane hennar. Evald kjemheim til familien sin, og foreldra angrarpå at dei ikkje trudde på sonen sin. Einlukkeleg slutt på denne boka og, medandre ord.

Av Randi Mevær

24


25

ARKIV PÅ FLYTTEFOT kjelda, nr 2 – 2008, årgang 17

For kommunearkivordninga er avle-vering av eldre kommunale arkiv denstørste oppgåva i 2008. Etter at sistenummer av Kjelda gjekk i trykkenhar me motteke arkiv frå Hyllestad,Solund og Flora.

HyllestadTorsdag 27. mars vart 9 pallar med eldrekommunalt arkivmateriale flytta fråkommunehuset i Hyllestad til Fylkes-arkivet sine lokale i Leikanger. Dette erunik historisk dokumentasjon fråHyllestad vart eigen kommune i 1861,til kommunereguleringa i 1964. Arkivetvar omhyggeleg pakka og listeført avHanne Grethe Brendehaug i Hyllestadkommune, så sjølve flyttinga gjekkgreitt.

SolundDet nydelege vêret var ei flott rammerundt avleveringa av eldre kommunale iarkiv i Solund. I løpet av dei fyrstedagane i mai, har arkivleiar i Solund,Sollaug Steinsund Osland, leia arbeidetmed å pakka ned alt det kommunale

arkivmaterialet frå kommunen som ereldre enn 1964. Den minste kommuneni fylket kunne frigjeringsdagen, 8. mai,senda i overkant av 50 banankassar medgamle papir inn til depotet til Fylkes-arkivet.

Kommunegrensene i Solund bak i tid ernoko kompliserte. Då landet ved for-mannskapslovene i 1837 vart delt inn iformannskapsdistrikt, låg det meste avdagens Solund under Eivindvik kommu-ne. Resten, område som låg underAskvoll prestegjeld, kom under Askvollkommune. Dette skuldast at dei fyrstekommunegrensene fylgde prestegjelda.1. januar 1858 vart Utvær, sørlege delarav dagens Solund kommune, skilt utsom eigen kommune. I 1888 vart åttematrikkelgardar overførte frå Askvollkommune til Utvær kommune, som der-med omtrent hadde dei same grensenesom Solund kommune i dag. Den einas-te skilnaden er øya Losna som vart over-ført frå Gulen kommune 1. januar 1964.I 1890 skifte kommunen namn til Sulenkommune.

FloraDet måtte nyttast semitrailer då 25 pal-lar med nærare 400 banankassar medeldre kommunalt arkivmateriale skulleavleverast til depotet på Fylkesarkivet.

Av Marit Anita Skrede/Sturla Binder

Utsnitt av møteboka frå fyrste kommunesty-remøte i Hyllestad i 1861

Sollaug Steinsund Osland og Hege Trovåg stod for nedpakkinga av mykje spanande gamalt arkivmateriale. Foto: Marit Anita Skrede

Avlevering frå Hyllestad, Solundog Flora

Innom sagnomsuste Kinnbølger havet i sitt veldetrenger seg i fjorder innmellom steile, stolte fjelle’.Ofte skjult bak tåre-sky,ser du Florø, Sunnfjords by.

Utenfor i fall og fludurer havets orgeltoner.Innenfor i gamle BruHåsteinen mot himlen troner.Rundt står kjemper, nå som før,Store-Hesten lengst i sør.

Flammene i gull ved kveldover sommergrønne jordenhever høyt seg Heilefjellfritt i Fagre Førdefjorden.Svømmende i solgangsbrisSvanøy – Sunnfjords paradis.

Som et seilermerke stårut i havet Aldehesten,bølgene mot brystet slår,farger manen hvit i blesten.Den i flukt mot frie havrystet har sin rytter av.

Skinnenede i is og sneÅlfoten for synet stenger.Mektig Jostedalens brened til Jølsterbygden trenger.Klauekjeipen, Erdefjell, Bleia blåner av mot kveld.

Steil og stri på vakt mot vest,slipt av sjørokk skarp i eggen,skjermende mot Nordhav-blest,stiger svarte Olderveggen.I ubendig, trassig trossevig den mot uvær slåss.

Disse fjell i luften blåder i kveldssol-brann de luetvar det siste Ingolv såda han inn mot landet skuet.Skallagrim det samme synsvinne så bak himmel-bryn.

Står den enn, den kjemperad,skjermende om Sunnfjords strender,som et mektig hyllings-kvadmeislet inn med kunstner-hender.Tonen skifter, myk og hård,slik som landet, vinter, vår.

Dette diktet kjem frå samlinga ”Blomster fra min barndoms have”, av Magnus Thingnæs, 1960.

Bautasteiner i Sunnfjord

Fritt den ligger mellem øerI Stortinget var forma på bynamnet oppe til avstemning i1939. I Florø var det folkeavstemning i 1935. Dette er eitinnlegg i debatten om namnet på byen: Florø, Florøy ellerFlora? Magnus Thingnæs innleidde diktet med ei utgreiingom debatten, og kom med sitt klare syn på saka. Dei storebokstavane symboliserer truleg at han hadde ei svært sterkmeining i namnespørsmålet. Diktet står i samlinga ”Minbarndoms by” frå 1944. For å finna tittelen til diktet, les duførste bokstaven i kvar line frå toppen og nedover.

FRITT DEN LIGGER MELLEM ØERLENGST DER UTE I MOT VEST,OVERSPRØITET TIDT AV SJØERRIDER DEN PÅ STORM OG BLESTØMT DEN HOLDER I SIN FAVNSINE BARN SOM DER HAR BYGGET,KREVER BARE AT DENS NAVNALLTID SKAL AV DEM BLI TRYGGET.LARM OG LIV SKAL HAVNEN FYLLE,BÅTER KOMMER, BÅTER GÅR.YRKETS DÅD SKAL FOLKET HYLLE,ENDELIG DENS TIME SLÅR.NAVNET ER NATURENS GAVE,HAVET HAR SATT TONE TIL.ELSK DIN BY, HOLD DEN I ÆRE,TA DET VALGSPROG AT DU VIL:EVIG FLORØS NAVN SKAL VÆRE!

Dikt av Magnus Thingnæs

27


26


Loven om folkeskulen på landet somkom i 1889 satt grenser for bruk avfysisk straff i skulen. Det skulle berreskje etter samråd og i nærver av eit avmedlemmene av tilsynsutvalet ellerein medlærar. Vidare var det opp tilfleirtalet i kvar skulekrins om detskulle nyttast fysisk avstraffing i deirakrins.

Når behovet for ein slik lovreguleringmeldte seg, var det fordi bruk av fysiskstraff no vart sett på som eit problem iskulesamanheng. Synet på straff haddeendra seg frå den første folkeskulen vartetablert i 1739. Gjennom ulike kjelderher frå fylket kan vi spore desseendringane.

Tradisjon for bruk av straffFolkeskulen som vart etablert i 1739skulle sikre religiøs kunnskap hjå barn.Ein moraliserande og formanande pie-tistisk tradisjon prega undervisninga iform og innhald. Barna skulle vereunderdanige og oppføre seg ordentlegslik at verknaden av dei religiøse forma-ningane ikkje skulle brytast ned. Brukav fysisk straff var eit virkemiddel for åoppnå dette målet.

I 1739 var Noreg i union med Danmark.Styreformen var monarki under eineineveldig konge som øvste myndigheit.Samfunnet var prega av store klasseskil-nader, og det var viktig å oppretthaldehierarkiet. Fysisk avstraffing var her eitviktig virkemiddel, slik vi kan lese iChristian V’s norske lov frå 1687:

Husbond maa refse sine Børn og Tyendemed Kæp, eller Vond, og ej med Vaaben;Men giør hand dem Saar, med Aad, ellerÆg, eller slaar dem Lemmer sønder,eller skader dem paa deris Helbred,

da straffis hand saa som hand enfremmet hafde giort Skade.

Husbonden sto over sin familie,og hadde lov til å tukte dei. Påsame måten sto læraren over ele-vane. Læring og straff høyrdemed andre ord saman, og kunnevidare forsvarast med å vise tilskrifta:

La ikke den unge være uten tukt!Når du slår ham med riset, skalhan ikke dø. Du slår ham medriset, men du frelser hans sjel fradødsriket (Ordspråkene 23,13).

Kva vart skulebarn straffa for?I tida etter den første folkeskulen i 1739skulle idealeleven vere underdanig ogoppføre seg ordentlig. Det var difor settpå som naudsynt å slå hardt ned på deielevane som viste liten innsatsvilje ellersluntra unna pliktene sine. Truleg vardet dei fattigaste barna som kom dårle-gast ut, då tronge og dårlege buforholdikkje var det beste miljø for lekselesing.Vidare hadde nok mange tungt fysiskarbeid i tillegg til skulearbeidet, nokosom sikkert gjorde dei trøytte og uopp-lagde på skulen, eller at dei ikkje kom idet heile.

Om vi ser nærare på kva som kunne føretil fysisk straff i skulesamanheng, kanalt knyttast til dei nemnte forholda.Desse døma er henta frå dagboka iLjøsne skulekrins i Lærdal kommunefrå åra 1864 til 1878:

”Er straffet for ligegyldighet og forsøm-melighed””Er bleven straffet for dovenskab ogulydighed””Straff for forsømmelighed med sinelekser”Det var ikkje alltid det vart gitt ei forkla-ring til straffa. Det kunne berre stå: ”Erbleven tugtet med ris”

Frå beretingar etter bispevisitas i fylketfinn vi spreidde vitnemål om bruk avfysisk straff i skulen. I Ytre Holmedalprestegjeld i 1831 tillot skulestyret at eit”vanartet barn i overvær av to av kom-misjonens medlemmer og skolebarnable straffet med ris”.

Frå same prestegjeld i 1846 høyrer viom ein ”trossig og vanartet” gut somingen ville ha i skule. Oppsedinga varforsømd, og dei hadde komme fram til at

den einaste løysinga for å få han konfir-mert var å få han dømt til tukthus.Biskopen frarådde dette og anbefalteheller at ein ”sindig, alvorlig og hånd-fast mann tok ham til seg for ved høve-lig tukt å venne ham fra ulydighet ogtross”.

Sokneprest Egeberg i Hafslo nytta hardemidlar i skulen for å tukte ”dovne ogulydige barn”. I eit brev til biskopen frå1843 fortel han sjølv at han lot bygde-vektaren piske ”i skoleholderens ogmedhjelpernes påsyn de elever som ikke[hadde] forbedret seg”. Han ville brukedenne straffemetoden også i framtida,”da han hadde funnet det meget effek-tivt”.

Bruk av fysisk straff i skulenAv Sturla Binder

”Sandhed til gudfrygtighed”, skrive av bis-kop Erik Pontoppidan (1698-1764), var detmest sentrale verket innan den pietistiskeskuletradisjonen. ”Pontoppidans forkla-ring”, som den vert kalla, gav ein pietistiskforklaring til den lutherske lære. Boka vartinnført i folkeskulen og fikk stor innverknad.Den prega prega kristendomsundervisinga,og dermed kristendomstypen i landet vårtfram til slutten av 1800-talet. Som lærebokhadde den store pedagogiske manglar. Medsine 759 spørsmål og svar er den meir eioppramsing av protestantiske læresetningarenn ein barnebok. Derfor måtte den helstpuggast, og innhaldet vart først forstått ivaksen alder (Kjelde: Norsk biografisk lek-sikon).

Tysk karikatur frå 1849. Tukting med bjørkeris varein straffemetode som vart mykje brukt.

Avleveringa skjedde onsdag 21. mai,men i vekene før var det lagt ned fleirevekeverk i pakkinga av arkivmaterialetfrå dei fire tidlegare kommunane Florø,Kinn, Bru og Eikefjord. Det var arkiv-medarbeidarane Inger Eide Haukås,Grethe Whitehead og Anlaug Stavø-strand som stod for den formidable inn-satsen med å få oversikt over og pakkaned alt arkivmaterialet som er eldre enn1964. På midten av 1980-talet gjordearkivar Hermund Kleppa ein stor jobbmed å ordna og registrera det meste avarkivmaterialet frå dei fire Flora-kom-munane. Arkiv-medarbeidarane i Florakommune tok utgangspunkt i lister somvart laga i samband med den jobben dådei sette i gong med nedpakkinga. Sidanlaga dei lister over alt det uregistrertematerialet.

Kinn kommune vart oppretta i 1837.Den var identisk med det som då varKinn prestegjeld. Ved kongeleg resolu-sjon av 3. januar 1861 vart Florø by skiltut som eigen ladestad. Bremanger sokn

vart skilt ut frå Kinn prestegjeld i 1864og vart då eige prestegjeld og frå 1866også eigen kommune. 1. januar 1923vart Kinn kommune delt opp i dei trekommunane Kinn, Bru og Eikefjord.Kommunegrensene var i samsvar meddei gamle soknegrensene.

Dagen etter avleveringa starta tre arkiva-rar frå kommunearkivordninga den storejobben med å pakka opp og setta arkiv-materialet på hylle. For at me skal kunnefinna fram i dette materialet, er detnaudsynt å samordna det registrertematerialet med det uregistrerte materia-let. Alt arkivmaterialet som er blitt til avein arkivskapar i ein kommune, tildømes formannskapet, skal setjastsamla. For å få best mogleg oversikt, setme dessutan arkivstykke på same seriesamla. Det vil seia at me til dømes setalle møtebøkene til formannskapetsamla, i kronologisk rekkefølgje. Detkan vera både 10 og 20 seriar på enkeltearkivskaparar.

Status i arbeidet med avleve-ring av eldre kommunale arkivHyllestad, Solund og Flora var dermed14.,15. og 16. kommune som avlevertesine eldre arkiv til Fylkesarkivet. Frå førav har Naustdal, Askvoll, Gulen,Høyanger, Balestrand, Stryn, Fjaler,Bremanger, Vågsøy, Hornindal, Lærdal,Selje og Leikanger avlevert.

Av dei 26 kommunane i Sogn ogFjordane, er det 22 kommunar som harinngått avtale med Fylkesarkivet om åavlevera eldre kommunale arkiv. Måleter at dei seks kommunane som er satt ogsom skal bruke fellesdepotet, skal fåavlevera sine arkiv i løpet av 2008.

På Fylkesarkivet blir det jobba med å fåoversikt over arkivmaterialet. I løpet avkort tid kan me handtera førespurnadarfrå publikum om ulike arkiv frå dei trekommunane Hyllestad, Solund og Flora.Har du spørsmål er det berre å ta kontaktmed oss.

Avleveringa i Florø. Bak ser me pallar som er ferdig pakka. Me surrar med plast slik at pallane skal stå stabilt på flyttebilen. På biletet serme Arne Schei, Gunnar Frøland, Jan Osa, Magnus Frøyen, Inger Eide Haukås og Anlaug Stavøstrand, alle Flora kommune. Foto: MaritAnita Skrede

29

POTETENS ÅR 2008 kjelda, nr 2 – 2008, årgang 17

28


Poteta - innvandraren som berga liv

Innføringa av den enkeltutsjåande og tilsynela-tande lite spanande rot-veksta poteta, var ei særsviktig hending her tillands. Poteta var enkel ådyrke og ho kunne nyttastpå mange vis. Poteta vartein livbergar i kosten forfolk i harde tider, ei viktignæringskjelde og eit basis-produkt i norsk kosthald.Poteta vart også brukt sområstoff i brennevinspro-duksjon.

Den første potetaIkkje før kring 1750 vartpotet dyrka første gong påVestlandet. Poteta var ny iheile landet på denne tida.Ho kom frå utlandet som einframand og eksotisk vekst.Folk var skeptiske i byr-jinga, og det var prestanesom oppfordra folk, gjernefrå preikestolen, til å dyrkepoteter. Desse «potetpres-tane» såg at poteta kunne blieit dugeleg våpen i kampenmot svolt og hungersnaud. INordfjord var presten PederHarboe Hertzberg, fødd iDavik i 1723, den mestkjende av desse.

DyrkingaPoteta er lett å dyrke og denveks på dei fleste stader. Detvert fortalt at den første somsette potet i Nordfjord varHalvard Antonsen Frøholmsom levde frå 1696 til 1794.Han tok mold frå åkeren ogtømde dette på ein stor stein.Der sette han poteter. Det erogså fortalt om husmanns-plassar der dei hadde 20 småpotetåkrar rundt om. På sta-der der sommaren er kort,kunne potetavlingane blidårlege. I ei melding tilLandhusholdningsselskapetom korleis det sto til medjordbruket i Selje kommunei 1855, står det at dei dreivmed havre, noko bygg og

poteter. Men potetene rotnaog gav lite avkastning.Samstundes vart det ogsåsagt i frå Selje at: «Alt annakunde slå feil, år og avling,ver og føre, med spikjesildavar der alltid å trive til, ogpotetene voks i all slagsver».

LivbergarenPoteta er sikrare å dyrke ennkornet. Om kornavlinga slofeil, vart folk utsette forsvelt. Då poteta kom, vartden ein livbergar for mange.Det gamle kosthaldet var fat-tig på c-vitamin og før pote-ta kom var det mykje skjør-buk på bygdene. Då potetvart vanleg i kosten vartdenne sjukdomen borte.Poteta inneheld både B-,C-vitaminar og jarn. Frå nyaretid veit vi at under andreverdskrigen redda potetamange frå å svelte.

Av Ingrid Berger, Nordfjord Folkemuseum

Rasp nytta til å raspe poteter. Rå poteter vart raspa på slike og liknanderaspar både til komparar og til potetmjøl. Denne raspa er utskåren av eittrestykke. Det er skåre ut «piggar» i overflata. Då kjøtkverna vart van-leg, vart den gjerne nytta til å male dei rå potetene.

Potetkvern brukt på gnr/bnr 106.006 (Strand) I Breim. Kverna er av tre og forsterka med jarnband. Dener laga av ein uthola trestokk med ei treskrue i. Dei kokte potetaene vert pressa ut mellom stokken ogskrua. Når dei kverna sette dei seg på fjøla på ein krakk, putta poteter ned i opningen og sveiva på hand-taket. Ut kom dei moste potetene opp i ei skål eller liknande. NFM.0000-02447.

Nye tankar om bruk av straff?Som motvekt til den religiøse pietistisktradisjonen som prega skulen, fikkhumanistiske tankar fotfeste her til landsmot slutten av 1800 talet. Perioden vertkalla opplysingstida, og eit av trekkaved denne perioden er at holdningar tilbruk av fysisk straff mot barn endra seg.Det avspeglar seg mellom anna iavgrensing i bruk av fysiske straffeme-todar i den nye landskulelova i 1889.Spørsmålet ein slik avgrensing vart forførste gang tatt opp i Stortinget i 1881av venstrepolitikaren, cand.theol. OleVollan. Han foreslo til dels forbod motfysisk avstraffing, og grunna det med atdet var ein tendens i tida til å avskaffe”de vilkaarlige og barbariske Straffe,hvorpå våre eldre love var saa rige”. Detvar misbruket Vollan primært ville tillivs. Straffemetodane tente berre til åfremje ”Haardhed, Trods og Raahed hosEleverne”.

Forslaget møtte motstand, og vart ned-røysta i Stortinget. Motstanden komikkje minst frå skulen sine eigne menn.Eit innlegg i Dagbladet frå 1881, under-teikna med ”en skolemand”, harselerteover forslaget frå på følgjande vis: ”Forramme Alvor for en Nationalforsamlingat fremsette et så ørkesløst Forslag, derkun synes dikteret af en forbigaaendeIlterhed, synes blott at kunde tilskrivesen mærkelig Taktløshed”.

Her i fylket finn vi også reaksjonar påforslaget frå Vollan. Skulestyret iLærdal kom med følgjande uttale i1882:

”Man finder ikke at lovbestemmelsersom de af hr. Vollan foreslåede er nød-vendige eller gavnlige for diciplinen”.

Den pedagogiske filosofien var, somdesse døma syner, enno sterkt prega avat læring og straff høyrde saman, sjølvom humanistiske tankar omkring brukav straff etterkvart vann innpass i sku-len.

TilsynsutvalaDen nye landsskulelova som kom i 1889innførte tilsynsutval innan kvar skule-krins. Utvala hadde foreldrerepresenta-sjon, og skulle med det skape sterkareband mellom heim og skule. Kvart utvalhadde ein leiar som også var medlem avskulestyret. Tilsynsutvala kom med utta-le i saker som skulestyret tok opp, ogtok sjølve opp saker til handsaming iskulestyret.

Ei av dei første sakene dei fleste av til-synsutvala tok opp var ”bestemmelsenom Orden og Tugt i skolen”. FråBorgundvåg krins på Stadlandet komfølgjande uttale:

a. Dersom barnet har levende Fader ,eller den i Faderens Sted, skal naar ved-kommende Barn bør tugtes tilsiges afLæreren igjennom Udvalget minst 1Dag forud, for at han kan være tilstæde iovervær af 1 af udvalgets Medlemmerog tugte selv sit Barn, eller overgive dettil Læreren; imodsatfald hvis ikke hanvil fremmøde har blot den af UdvalgetsMedlemmer ret at være tilstede.b. Finder Læreren noget Barn i Skolensom øver Tyveri, Løgn, Banden, ogSvorgen, eller andre aabenbare Laster,eller gjentagen trodsighed og dovenskabmed sine Lekser, skal Barnet refses medlegemlig Ris.c. Førend Læreren tugter, skal han fore-holde Barnet en Examination over hvaddet bør tugtes for, og lade det faakomme til Kundskab om hvem det helsthar syndet imod i sin Gierning; dog skalal Kjærlighed vises i Refselsen.

Tilsynsutvalet i Borgundvåg røysta altsåfor bruk av fysisk straff. Det er likevelverdt å merke seg at dei la sterke føring-ar på når fysisk straff kunne nyttast, ogkva prosedyrar som skulle følgast.

Andre tilsynsutval sat enda strengareavgrensingar, medan nokre sat ned for-bod. I ein krins avgjorde tilsynsutvaletat bruk av straff berre var lov så lengedåverande lærar hadde posten. IVadheim gjekk tilsynsutvalet inn forbruk av fysisk straff mot ein røyst, nem-leg læraren sjølv.

Variasjon i bruk av straffI perioden 1891 til 1906 vart det gjeve utfemårsmeldingar som skulle rapportereom skulen sin verksemd i kommunane.Desse gjev oss ein peikepinn på korleisein såg på bruk av fysisk straff i skulanei Sogn og Fjordane etter 1889.Skulestyret i Årdal rapporterte i 1896:

Landskulelova som kom i 1889 sette grenser for bruk av fysisk straff i skulen. Straff skulleberre skje ”efter Samraad med og i Overvær af et af Tilsynsudvalgets Medlemmer eller enmedlærer”, og ”Inden Skolestyret fatter Bestemmelse herom, skal Kredsens Ærklæring væreindhentet”. Legg også merkje til det som står sist: ”Legemlig Straf maa ikke tildeles Pigerover 10 år”. Det var i det heile stort sett gutar som vart utsett for fysisk straff.

”Disciplinen er for tiden god. Legemligrevselse er tilladt i flertallet af kredsene;ialfald i enkelte kredse vilde det paagrund af omstændighederne være hel-dig, om skolens tugt ogsaa kunde anven-des for foreelser, begaaede udenfor sko-len”.

Frå Balestrand vart det i 1897 rapportertat disiplinen var god men …dog klagesder fra nogle Steder over at den slappes,dels fordi Lærernes Straffemyndigheder mer indskrænket end før

Leikanger rapporterte i 1901 at disipli-nen var bra, og: ”Lekamleg tukt brukastikkje i skulen”.

Synet på bruk av fysiske straffemetodari skulen kunne altså variere frå kommu-ne til kommune og frå krins til krins. Fråat læraren hadde full fridom til å straffeelevar, la lova frå 1889 mynde over tiltilsynsutvalet som skulle lage reglar forbruk av straff. Mildare straffemetodarvar ikkje omfatta av regelverket, oglevde lenge vidare i skuleverket. Detkunne vere i form av lusingar, lugging,spontane klaps eller kinnhestar. Hellerikkje utdeling av slag på hender og fing-re med linjal eller peikestokk sorterteunder lekamleg straff. Først i 1936 vartdet definitivt ulovleg med fysisk avstraf-fing i skulen. Lovteksten var klar:”Kroppsleg refsing må ikkje nyttast iskulen (§ 70)”.

Kjelder: Femårsmeldingar for folkeskulen 1891-1906Kommunale arkiv. Ymse skuledagbøker og møte-bøker for tilsynsutvalet.

Litteratur: Dokka, Hans-Jørgen.1988. En skole gjennom 250 år. Halland, Bente. 2007. Avskaffelse av fysiskstraff av barn i Norge 1889-1936.Nilsen, Halkild. 1953. Skolestell og folkeopplys-ningsarbeid i bygdene i Bergens stift 1800-1850.


30


så vart kokt. Frå Gloppen vert det fortaltat potetball («kompar») ikkje var kvar-dagsmat og at ein gjerne hadde fastedagar ein åt dei på. Potetball vart ogsåvariert på mange måtar. Inni vart detgjerne lagt ein godbit og potetballenfekk namn etter kva som var inni han:«Feittklubb» med blod og ister, «fleske-klubb» med flesk inni, «nyreklubb» medflesk eller ister og kalvenyre, «lever-klubb» med finhakka lever i røra ogister eller flesk inni. Klubb var også godmat å ha med seg på reise, til dømesfiske. Den kunne halde seg lenge, og omdet var mugg på, så var det berre å skjæ-re av før ein åt.

PotemjølPotetmjøl lagde folk gjerne sjølve.Poteta vart raspa eller kverna og lagt påeit klede i små porsjonar. Kledet lågover ein stamp. Ein arbeidde dette kraf-tig med hendene samstundes som ein slorikeleg med vatn over. Etterkvart samlastivelsen seg, potetmjølet, i botnen avstampen. Ein skifte vatn fleire gongarom dagen i 4-5 dagar, til potetmjølet var

heilt kvitt. Dette vart skore ibitar og lagt til tørk på reineplagg. Bitane vart då knuste tilmjølet vart jamt og fint. Av eigod bytte poteter kunne detverte ein kilo potetmjøl.

Ein dag med potet påbyrjinga av 1900-taletFrå Vedvik i Vågsøy har vi eiskildring måltida i løpet av einvanleg kvardag på byrjinga av1900-talet. Vågsøy ligg påkysten av Nordfjord. Det varvanleg med fire eller fem mål-tid, eit meir i vinnetida (onneti-da), særleg om sommaren. Ivinna (onna) skulle dei ut i 4-tida og slå, då måtte dei ha einmorgonbete først. Frukost vardet i 8-tida, middag i 12-tida,nonsmat klokka 4-5 og til sluttkveldsmat. Potetkakar var oftepå bordet til frukost og nons(ettermiddagsmat) saman medanna kost. Til middagsmat vardet mest vanleg med fisk ogpotet heileveka. Mensom ein spisspå kvardagenkunne dei fåpotetballarmed fleskeller kams i.

PotetbrennevinOm poteta fraus var dettil sorg for nokon, mentil glede for andre.Etter frysing er potetavassen og søt, og sti-velsen vert omdanna tilsukker. Frosne poteterkunne nyttast tilbrennevinprduksjon,og frå 1816 til 1845 vardet lov å brenne sjølv.Det vert fortalt om einmann frå Nordfjordsom var glad i det ster-ke og godt kunne tenk-je seg å bruke potetav-linga til brennevins-brenning. Kona sa nei,av di poteta var naud-synt til mat. Men man-nen sette opp kjellar-døra ei natt med frost,

Eit potetgrev til å få opp potet frå jorda med er ein enkel mennyttig reiskap. Frå Gloppen vert det fortalt at potetene kunnebli sorterte under potetopptakinga. Dei beste til matpoteter,andre kategori var småpoteter, tredje kategori var til kompararog raspepotet og fjerde kategori til grisepotet.

Ei «knipflaske» eller «klukkflaske» til brennevin erdekorativ også utan innhald. Glasflaska er frå gnr. 085Hopland i Stryn. Kanskje har det vore potetbrennevin iho ein gong?

Det vart dyrka poteter som aldri før idesse åra. For mange var det poteter tilfrukost, middag og kvelds. Poteta kunnenyttast som ho var, eller ho vart knaddinn i margarin, brøddeig, kakedeig ogvaffelrøre. Denne allsidige og utbreiddebruken av poteta er ikkje noko nytt, menvart vekt til live att i naudstida. Utanpoteta hadde hungersnaud brote ut iNorge under andre verdskrigen.

Å dryge mjøl og smørI byrjinga vart poteta mest nytta i stadenfor eller i tillegg til mjøl for å dryge det.Før poteta var det særleg bork og mosesom vart brukt til å dryge mjølet. Borkfrå alm var særleg godt til dette bruket.Ein kunne også bruke poteta til å drygesmør. Dei blanda då kokte poteter inn ismøret og salta rikeleg.

Mat av og med potetPoteta vart ganske fort ein viktig del avkosten til folk. I Nordfjord var poteta ibruk til ulike matrettar, som tilhøyreeller som ingrediens. Kokte poteter vartete åleine eller ved sida av anna mat somtil dømes sild, og poteter vart steikt ifeitt og flesk. Poteta vart brukt somingrediens i potetball, potetstappe,potetkaker og lefse, noko som vi kjennerogså i 2007. Potetgraut, klumpesuppe,potetsuppe og kams er kanskje meireksotisk og mindre freistande i dag? Tilpotetball vart rå poteter raspa. Elles vartpoteta helst kokt og så knust eller kver-na. Mange hadde potetkverner, og deikunne gå på omgang mellom gardane.Kverna letta arbeidet mykje.

PotetgrautPotetgraut kan kanskje vere noko åprøve seg på, også i 2007. Det var helstom hausten når potetene var nye, at deilagde graut av dei. Potetene vart koktmed skalet på, reinsa når dei var varmeog stampa i trau. Så vart dei blanda medmjølk og fekk eit oppkok. Det vart rørt ibyggmjøl til grauten var passe fast, også blei grauten salta. Dei kunne lagegrauten utan mjølk eller med kjøtkraft istaden for mjølk.

KlumpesuppeKlumpesuppe er suppe med «skeiklum-par», som er klumpar er av same slagsom potetballane men mindre. Klum-pane vart lagt i suppa med ei skei. Detvar tre utgåve av suppa, den «fattigaste»var av vatn med eit par saueføter somgav litt kjøtsmak. Andre sorten var medsøtmjølk i, den var særs god. Tredje sla-get var ei suppe der mjølka var brostentil ost og myse før skeiklumpane komoppi. Noko å prøve?

Potetkaker, potetstappe, kamsog potetsuppePotetkaker var vanleg niste til dømes påjektefart, fiske og til gjetaren. Potetenevart most, tilsett mjøl og salt og klappaut til flate kaker som vart steikte påtakke. Potetstappe er ikkje ei ny oppfin-ning. Stappe var tilhøyre til kjøt ellerfisk, men kunne også vere sjølvstendigrett. Ein kunne nytte kjøtkraft til å kokedei skrelte potetene i. Dei ferdig koktepotetene vart stampa nedi krafta. Kamsvart helst laga av brosmelever medkokte poteter, salt, karve og grynmjøl.Frå Indre Fure på Stadtlandet i Seljekommune, vert det fortalt om kams. Deilagde ein ball av deigen og putta han inni gapet på eit brosmehovud og la i koke-vatnet. Potetsuppe var ganske vanlegunder andre verdskrigen. Det var eingamal måte å bruke poteta på som vartteken opp att i dei knappe tidene. Rå,raspa poteter vart blanda i kokane mjølkog rørt i til det var gjennomkokt. Salt oglitt sukker vart tatt i til slutt.

Potetball (kompar/klubb/raspeball/raspekake/komle/ball)Kjært barn har mange namn. Potetballvart fort populær mat og er det enno. Råpoteter vart raspa, litt kokt potet kunnebli blanda inn, mjøl vart arbeidd inn ogein lagde runde eller avlange ballar som

Sponkorg. Slike korger vert kalt «kiper». Kipa har tau på flatsida bak, slik at ein kan ha hopå ryggen. Kipa var brukt til bæring, og kunne mellom anna bli brukt til å bære poteter i.NFM.1977-03382.

31

poteta fraus og forsyninga av brennevinvar sikra ei tid framover!

Prenta kjelder:Ambjørnrud, Børke, Jansen og Moe (red),1965:Norsk Mat, J.W.Cappelens Forlag, Oslo.Djupedal, Ingrid red. 1992 Dar finst korkje vindeller væte. Munnlege folketradisjonar frå Seljeetter Djupedal, Emil J. Norsk Folkeminnelag/-Aschehoug, Oslo/Gjøvik. Havro, Olav og Systad,Gunnhild, red. 1986Sogn og Fjordane i nær fortidDet Norske Samlaget, Gjøvik. Hjeltnes, Guri 1987Norge 1940-1945 Hvedagsliv i krig Aschehoug,Oslo. Nesdal, Sigurd 1989 Frå potetgraut til potet-gull I Årbok for Nordfjord 1989, NordfjordSogelag, Firda Ungdomslag, Nordfjord Folke-museum, Sandane. Os, Edvard 1957 Selje ogVågsøy. Bygdene og bygdesamfunnet, Selje, Nord-Vågsøy og Sør-Vågsøy Herad, Oslo. Ryssdal,Marie 1987 Om mat og matskikkar i Nordfjord IÅrbok for Nordfjord 1987, Nordfjord Sogelag,Firda Ungdomslag, Nordfjord Folkemuseum,Sandane.

Litteratur:Dybdahl, Audun 1992 Matstell i eldre tidSteinkjerMuseum, Steinkjer Trykkeri As. Kongsvik, Åse ogStøfringsdal, Kari, 1999: Fjordamat. Kokebokafor Sogn og Fjordane, Selja forlag, Drammen.Visted, Kristofer og Stigum, Hilmar 1975 Vårgamle bondekultur Bind 2, J.W.Cappelens Forlag,Oslo.

Sjå meir om potetens år på http://www.potato2008.org/

33


32

kjelda, nr 2 – 2008, årgang 17 FYLKESBAATANE 150 ÅR

1931 - hefte til bruk i skulenDet neste sogeskriftet - Fylkesbaatane iSogn og Fjordane - kom ut i desember1931, heilt utanom rundt år. "Eit ventlite hefte", skreiv Fjordabladet (Nor-fjordeid), "der ein i stuttmaal faar fortaltselskapet si soga gjennom åri." Fram-sida er pryda av DS "Nordfjord 1" i fullfart på fjorden. Heftet har 36 sider og erillustrert med bilete av skip og person-portrett, og dessutan er det med eit bile-te av ekspedisjonsbygningen i Bergen.

Dei fyrste 13 sidene er eit kortfatta over-syn over verksemda frå 1857 til kring1890. Resten er kapittelinndelt og hand-lar om - i same rekkefølgja som opprek-na her - konkurranse kring 1890, ster-kare markering av "bondehovdingar" istyringa, tilhøva under 1. verdskrigen,mindre motorbåtar i lokaltrafikk, over-syn over tenestemenn i styret, tilhøvaom bord for passasjerane, pensjonsord-ning for tilsette og konkurranse på nymåte i 1920-åra. Heftet var spesielt påden måten at det var skrive og utgjevemed tanke på at det skulle brukast i fol-keskulen. Det hadde som undertittel: Eitstykke heimstadlæra.

1958 (100 år) - bokTil hundreårsdagen, 2. desember 1958,kom boka Fylkesbaatane i Sogn ogFjordane gjennom 100 år, skriven avrektor Asbjørn Stensaker. Boka har 246sider og er rikt illustrert med foto. I føre-ordet nemner forfattaren særskilt atFylkesbaatane i Sogn og Fjordane påmange måtar står i ei særstode som rute-

båtlag ved at det var fylket som startaverksemda og skulle koma til å bli stå-ande som reiar gjennom heile hundre-årsperioden. Målet var å skapa transportfor alle i eit geografisk oppdelt fylke,ikkje å tena pengar.

Innhaldet er delt inn i 11 hovudkapittelordna i kronologisk rekkefylgje. Des-sutan har boka oversyn over fylkestings-valde styremedlemmer, båtane gjennomperioden og oppgåver over inntekter ogutgifter.

Forfattaren nemner noko om kjeldetil-fanget. Fylkesbaatane leid eit uerstatte-leg tap då alt arkivtilfanget gjekk med ibrannen ved den store eksplosjonsuluk-ka i Bergen i april 1944. Hovudkjeldahans vart etter dette dei trykte fylkes-tingsforhandlingane, dessutan stortings-vedtak, aviser, bygdebøker og ikkjeminst munnlege kjelder. Mellom fleiretakkar han lensmann Bjarne Lundelandi Vik og soussjef i Landsbanken iBergen, Anders Skåsheim.

1962 - bokNeste bok er ei annleis bok. I 1907 møn-stra den 16 år gamle bergensaren MartinBendiksen på som dekksgut om bord iFirda. Han gjekk i land i 1947 og var dåkjend som los Bendiksen - ein mannsom hadde heile fartstida si hjåFylkesbaatane, på fleire av skipa og i deifleste rutene. I 1961 skreiv han ein serieminne frå eit langt sjømannsliv i avisaSogn og Fjordane (Hermansverk). To årseinare gav redaktøren, Einar Svarte-foss, ut Bendiksen sine sjømannsminnei bokform med tittelen Minner fra sjø-mannslivet. Boka er eit interessant og

verdfullt tillegg til bøkene elles omFylkesbaatane. I skildringane sine teklos Bendiksen lesaren med om bord ibåtane på ein annan måte enn dei andrebøkene gjer det.

1979 - hefte til bruk på museum"eit kort oversyn over utviklinga av FSFfrå det vart skipa i 1858 fram til vår tid."Det var Bergens Sjøfartsmuseum vedErling Virkesdal som i 1979 laga detteoversynet i eit stensilert hefte på 21sider.

Framsida på heftet Fylkesbaatane i Sogn ogFjordane som kom ut i 1931. Det var skriveav lærar A.B. Vamraak til bruk i folkeskulen.

Tittelbladet i boka som kom til hundreårsju-bileet i 1958.

Framsida på los M. Bendiksen si bokMinner fra sjømannslivet som avisa Sognog Fjordane gav ut i 1962. Bendiksen seglaheile sitt yrkesaktive liv i Fylkesbaatane.Teikninga er laga av Klaus Fotland etter eitmaleri av DS "Framnæs" ved kai påLeikanger.

Framsida på heftet frå BergensSjøfartsmuseum 1979. Teiknaren JarleBjørklund har lagt vekt på å gje eit glimt avdet hektiske livet når rutebåten låg til kai.

Av Arild Reppen

Fjord 1 sitt dotterselskap Fylkes-baatane i Sogn og Fjordane (FSF) ereit stort transportselskap på fleiremåtar. Størst kanskje ved at FSFsidan starten i 1858 har vore tilgrunnleggjande nytte for heile folket iSogn og Fjordane. Såleis er Fylkes-baatane si soge ein viktig del av fyl-kessoga og av kvar einaste bygdesoge.Denne artikkelen gjev eit oversyn overhistorisk litteratur om Fylkes-baa-tane. Det første sogeskriftet kom ut til50 årsjubileet i 1908, men alt før vardet skrive litt om soga i lokalavisene.Og, mon tru om ikkje Fylkesbaatane iSogn og Fjordane er nummer 1 i lan-det målt etter verdien prenta historie.

1883 (25 år) - avisomtale"Vi vil (..) gjenkalde i Erindringen detForetagendes Historie, som har været ensaa mægtig Løftestang til voreFremskridt" - skreiv signaturen "N" iNordre Bergenhus Amtsidende (Florø) ieit stykke om Fylkesbaatane ved 25 års-jubileet i 1883. Fjordenes Blad(Nordfjordeid) trykte det same stykketkort tid etter. Forfattaren er full avlovord over tiltaket, og rosar dei somsette i verk Fylkesbaatane eller NordreBergenhus Amts Dampskibe som verk-semda heitte frå starten. Han var ikkje itvil om at amtsskipa hadde vore av"overordentlig betydning" for utviklingog framsteg i fylket.

1898 (40 år) - avisomtale"Et 40 aarsjubileum" er tittelen på eitstykke i Fjordenes Blad 1. desember1898. Det vart skrive til årsdagen, 2. desember, datoen då "Framnæs" i1858 la ut på den første ordinære rutetu-ren frå Bergen til Lærdal. Forfattarentykkjer vél om Fylkesbaatane og ynskjerå heidra kvar og ein som har vore med -og er med - i det som har blitt eit særstenleg og framtidsretta ruteselskap. Sjåberre: "Man drikker gjerne, om leilig-hed gives, en skaal for alles trivsel ogmed haab om, at naar dampskibenesnæste 10 aarsjubileum feires, [at] manda vil kunne se tilbage paa mange nyefremskridt i tiaaret til held for amtet og til ære og glede for de mange indenetaten, der med flid og troskab har baaret dagens byrder (..): D a m p s k i b e n e l e v e!"

1908 (50 år) - hefteVed 50-årsjubileet kom Fylkesbaatanemed sitt fyrste, eige sogeskrift. I selska-pet si årsmelding for 1908 står: "I anled-ning av at det i 1908 var 50 aar sidenamtsskibene begyndte driften, blev utar-beidet et jubilæumsskrift." Skriftet hartittelen Nordre Bergenhus Amts Damp-skibe 1858-1908 og undertittelen Enoversigt. Heftet som er på 40 sider, errikt illustrert med bilete av 5 skip, 36personportrett, ei skisse av Bergen hamn1858, teikning av dei fem flaggprydaamtsskipa 1883 og eksteriør- og interi-ørfoto frå ekspedisjonsbygningen påPatenebryggja i Bergen.

Skriftet gjer greie for amtsformannska-pet (fylkestinget) si handsaming avdampskipssaka på ekstraordinært fyl-kesting hausten 1857, om korleis deniverksetjande nemnda utførde arbeidetsitt og deretter kortfatta om driftagjennom 50 år. Eit stykke handlar om25-årsjubileet 2. desember 1883, og deter teke med ein høvesong på melodien"Den norske Sømand er." Vidare står detein heidersomtale av Malvin ChristianBrochmann Frøchen (1839-1907). Hanbyrja som styrmann i 1863 og sluttaetter 40 års teneste som skipsførar i1903. Skriftet sluttar med kapitlet

"Tidens krav" som er ein kommentar tilFylkesbaatane som føretak (aktør) til"distriktets beste saavel i økonomisksom i kulturel henseende."

Av Hermund Kleppa

Mykje historisk kunnskap i tryktekjelder

Då Fylkesbaatane feira 25 årsjubileum 2. desember 1883, var heile flåten samla i Bergen."Disse bleve da lagt ved Siden af hinanden, dekorerede med Flag og om Aftenen oplyst medLamper." (Omtale i jubileumsheftet 1908.)

Framsida på den første historiepublikasjo-nen til FSF, jubileumsheftet Nordre bergen-hus Amts Dampskibe 1858-1908. Heftet erpå 40 sider og rikt illustrert.

35


34


Eitt av dei eldste rederiflagga i sitt slag

Då Fylkesbaatane i 2003 gjekk med istorkonsernet Fjord 1, frykta mange atdet var slutten for FSF-flagget, forskorsteinsmerket og namnet Fylkes-baatane. Det var det ikkje. Det raudeflagget med kvitt felt og kryss blafrarframleis side om side med Fjord 1-flagget, Fylkesbaatane er med i Fjord1-namnet og det raude bandet pryderskorsteinane.

Men no, fem år etter, ser det på ny ut tilå vera fare på ferde. Den 11. juni fortal-de administrerande direktør i Fjord, StigKristoffersen, at Fjord 1 Fylkesbaataneno vil satsa meir berre på Fjord 1 sommerkevarenamn. Namnet Fylkesbaatanevil etter dette "bli mindre synleg". NRKbrukte tittelen "Fylkesbaatane snart his-torie" som tittel på saka. Historikar Johs.B. Thue i Balestrand sa straks frå om atingen må finna på å stryka dei gamle,innarbeidde kvalitetsmerka, - namnet,flagget og skorsteinsmerket. Det vil veraeit "enormt tap", sa han.

Her skal me ta med noko interessant omFylkesbaatane sitt flagg, det raude splitt-flagget med svart kryss på kvitt felt. Kvastår krysset for? Det står for bokstavenX, og kvifor akkurat X, fortel ErlingVirkesdal om i eit Fylkesbaatane-heftehan laga for Bergens Sjøfartsmuseum i1979. Det står:

"Kompaniflagget”Fylkesbaatane sitt kompaniflagg er eittav dei eldste i landet. Kompaniflagg,eller rederiflagg, kom i bruk [på midtenav1800-talet]. Med aukande flåte vart det

etter kvart naudsynt å kunne gi seg tilkjenne når farty møttest.

Alt i 1929 vart det bestemt at kvar sjø-fartsby i landet skulle ha sitt kjennings-flagg, identifikasjonsflagg. Flagget skul-le vere tre alen [1 alen - 0,67 m] og firealen langt (..) med bokstav og nr. på.

Første bokstav i alfabetet - A - fekk Oslo.Så følgde ein byane langs kysten. Når einkom til bergen, var ein komen til X i alfa-betet.

Fylkesbaatane er eitt av dei få selskapasom tydelegast har teke vare på dennekjenningsbokstaven", skriv Virkesdal tilslutt.

Seglskuter i Måløy hamn

I august legg The Tall Ships’ Races tilhamn i Måløy med kring hundreseglfarty. Som handelsstad og ikkjeminst som fiskerisenter i Sogn ogFjordane, har Måløy vore hamn forskuter og mindre farty i lange tider.

Namnet sitt har Måløy frå den lille øyamidt i Ulvesundet, mellom Vågsøy ogfastlandet, Moldøen. Måløy ligg godtskjerma mot ver og vind, og i gamle dagarsøkte båtar ly her, medan dei venta på atveret skulle løye slik at dei kunne segleover Stadt.

I dag er brua som bitt Vågsøya til fast-landet eit dominerande element i bile-tet. Tankane om ei bru over sundet komså tidleg som i 1918, men det var ikkjefør i 1974 at brua stod ferdig. Den vardå den lengste brua i Norge.

På biletet ligg to seglskuter i hamna vedMåløy. Skutene var nytta til salting avfisk. I framgrunnen ligg Hjortheim, eingammal legebustad. Midt i biletet liggMoldøen Canning. Den storeSkaarbuda, nærast hovudutløpet, erunder bygging. Husa vi ser på ”Lisje-Måløyna” vart bygde av kjøpmann OleSchmidt i 1850-åra. Der er hovudhus,paktarbustad, drengstove, fleire buer forfiskemottak og lager, og ei løe. Bileteter fotografert av Oscar Olsen i 1917, ogeigar av biletet er Svanhild Vetvik.Arkivnummer SFFf-1988020.0009.

Kjelder: Kristin Ese/Kulturhistorisk Leksikon.

Utanom informativ tekst er heftet utstyrtmed eit par FSF-songar, kart, bilete,teikningar, faksimiler frå ruter og tabel-lar.

1983 (125 år) - bokNorvald Tveit skreiv bok til 125-årsjubi-leet i 1983. Han hadde byrja arbeidet i1972 med tanke på eit "fyldig hefte" til115-årsdagen i 1973. Det vart det ikkjenoko av, men han tok oppatt arbeidet i1982. Boka Fylkesbaatane i Sogn ogFjordane 1958-1983 vart ferdig til års-dagen 2. desember. Som det går fram avtittelen, handlar boka om 25-årsperio-den 1958-1983. Medan Tveit ordna stof-fet sitt kronologisk i manuskriptet til detpåtenkte heftet i 1973, gjekk han over tilei sektorvis eller emnevis framstilling i1983-boka, så som rasjonalisering,hydrofoil eller helikopter, flyttesaka osb.

Norvald Tveit nemner følgjande omkjeldene i føreordet: "- årsmeldingar,fylkestingsreferat, styreprotokollar og,ikkje minst, selskapet sine utklippsbø-ker. I tillegg kjem samtalar med perso-nar som har vore med og forma FSF siutvikling i denne perioden."

1998 (140 år) - bokDampen og kaia er tittelen påFylkesbaatane si bok om stoppestadenei fylket. ".. det er viktig at ei bok somdette kjem", skreiv adm. direktør AtleTornes i føreordet. "Stoff om enkelt-stoppestader har før vore trykt ulike sta-der. Men dette er første gongen vi får eisamla soge om stoppestadene i heile

Sogn og Fjordane. Det er også ei sogesom syner kor sentral Fylkesbaatane harvore i samferdsle og utvikling i fylket i140 år." Finn B. Førsund skreiv boka påoppdrag frå Fylkesbaatane og arbeidetblei utført i regi av Fylkesarkivet.Sogene om kvar stoppestad er ordnakommunevis etter kommunane i fylketpr. 1998.

2000 - bok"Det er så rart med et fartøy, det væreseg stort eller lite, en innlever seg meddet omtrent som et levende vesen, og jolenger en har stått om bord, jo vanskeli-gere er det å forlate det. Man hater detsomme tider, men elsker det mest, og

skilsmissen er tung." Dette skreiv los M.Bendiksen ein stad i sjømannsminnasine. Magnus Helge Torvanger brukteorda i innleiinga si til boka 101Fjordabåtar som kom ut på Selja Forlagtil jul år 2000. Boka fortel historia tilkvar einskild av dei 101 båtaneFylkesbaatane hadde hatt i flåten sinfram til hausten 2000.

2008 (150 år) - bokAsbjørn Stensaker nemner i føreordet til100-årssoga at Fylkesbaatane på mangevis står i ei særstilling mellom rutesel-skapa i landet. Her kan nemnast at eitsærdrag er omfanget av skriven historie.Det finst knapt noko selskap som kanvisa til like mange historiske publikasjo-nar som Fylkesbaatane. I jubileumsåret2008 kjem det ei til. Boka skal handlaom den siste 25-årsperioden.

Fylkesbaatane-historie i andrebøkerOvanfor er nemnt at Fylkesbaatane sisoge er ein del av fylket si soge ogvidare ein del av kvar einaste kommunesi soge. Av dette følgjer at det finstFylkesbaatane-historie i mange andrebøker og hefte enn dei me har rekna oppi det føregåande. Her må me nøya ossmed å nemna tre:

1) Dei trykte fylkestingsforhandlingane,- først og fremst fyldige årsmeldingar,men og annan dokumentasjon.2) Seip, Hans: Sogn og Fjordane fylke.Eit tilskot til kommunalsoga, 80 siderom Fylkesbaatane i åra 1858-1937.1958.3) Engesæter, Aage og Thue, Johs B.:Sogn og Fjordane fylkeskommunegjennom 150 år. 1988.

RutehefteDei trykte rutehefta er ei sentral kjeldetil historisk kunnskap om Fylkes-baatane. Fjord 1 Fylkesbaatane har denmest komplette samlinga som finst.Fylkesarkivet har spreidde eksemplar.

Informasjonsbladet Fjord og KystFør Fylkesbaatane i 2003 gjekk med istorkonsernet Fjord 1, gav FSF ut infor-masjonsbladet Fjord og Kyst. Det startai 1975 med namnet Amtet og heldt framsom Fjord og Kyst i 1991. Amtet/Fjordog Kyst er ei i dag ei oppkome av FSF-historie, både gjennom solide historiskeartiklar, og ikkje minst gjennom detdagsaktuelle stoffet, som no i ettertidaer ei framifrå kjelde til FSF-historia.Fylkesbaatane-veteranen Leif Helland-sjø i Fjærland har kvart einaste nummer.Fylkesarkivet har nokre spreidde blad.

Den eine halvdelen av smussomslaget påboka Fylkesbaatane i Sogn og Fjordane1958-1983 som kom ut til 125 årsjubileet.Kunstnaren er Oddvar Torsheim som ogsåillustrerte forsatsen (papiret som dekkjerpermane og bokblokka).

I 1998 kom boka Dampen og kaia somhandlar om stoppestadene tilFylkesbaatane.

Den førebels siste Fylkesbaatane-boka,Magnus Helge Torvanger si bok om flåtentil Fylkesbaatane, 101 fartøy i perioden1858-2000

Retur:

FYLKESARKIVETAskedalen 2

6863 Leikanger

ISSN 0803-9682

Før og NoAv Arild Reppen

Eidsgata, Nordfjordeid kring 1900, fotografert av Isak Isaksen Hellebust. Kjelde Fotohistorisk Arkiv/Lars Lunde.Arkivnummer SFFf-1990060.119696

Eidsgata, Nordfjordeid 2008, fotografert av Arild Reppen.

kjelda nr. 2 2008

Documents