Nieuwsbrief nr 20December 2005

Wat doen we de komende jaren? 1Onlangs zijn de financiers van Koeien & Kansen akkoord gegaan met het projectplan. Dat geeft aan welke doelen tot 2010

gelden en hoe we die kunnen halen. Ook de komende jaren staat Koeien & Kansen voor overtuigend wetenschappelijkonderzoek en voor het bruikbaar maken van de resultaten voor sector en beleid. Per jaar gaan we bekijken wat we met hetbeschikbare geld kunnen realiseren.

Secretariaat Koeien & KansenPostbus 65

8200 AB Lelystadtel. 0320-293302 /238238.

fax. 0320 - 238050

koeienenkansen.pv@wur.nlwww.koeienenkansen.nl

Milieuwetten 2009De bedrijven in Koeien & Kansen voldoen nu al aan de

milieuwetten van 2009. Belangrijk is dat verworvenheden als‘Derogatie’ en ‘Handreiking berekening mestproductie’ wordenveiliggesteld. Over een paar jaar wordt er geëvalueerd. Danmoeten we over een gedegen analyse van de milieuprestatiesvan de bedrijven kunnen beschikken.

InternationaalOok draagvlak is belangrijk. Daarom is vanuit Koeien &

Kansen het initiatief genomen voor een internationaal project,gericht op kennisuitwisseling. Een twintigtal landen wil daaraanmeedoen. In februari zal de Europese Unie een beslissingnemen over financiële ondersteuning.

Optimale aanpassingUiteraard zoeken we naar een sociaal-economisch optimale

aanpassing van bedrijven aan de veranderde wetgeving. Daarwaar de wettelijke kaders onnodig lijken te knellen, wordt naarverbetering gezocht. Op grasland mag men naast dierlijke mestook kunstmeststikstof gebruiken. Op bedrijven waar mest moetworden afgevoerd, is mestscheiding en het gebruik van dedunne stikstofrijke en fosfaatarme fractie mogelijk een alternatiefdat niet leidt tot extra verlies van stikstof, maar wel tot minder

verbruik van energie. En daardoor tot lagere emissies van broei-kasgassen. Net als bij de ‘Derogatie’ en de ‘Handreiking’ zalgedegen onderzoeksmateriaal voor vertrouwen in een eventueelvoorstel moeten zorgen.

Na 2009De milieuwetgeving verandert ook na 2009. Daarom wordt de

komende jaren begonnen met de introductie van deKaderrichtlijn Water, de NEC-richtlijn (ammoniak en fijn stof) enmet het Kyoto-protocol (broeikasgassen). Daardoor kan Koeien &Kansen ook na 2009 een pioniersrol blijven vervullen.

Frans Aarts, inhoudelijk coördinator

Bedrijfsspecifieke excretieKoeien & Kansen heeft de afgelopen anderhalf jaar zijn best

gedaan om te laten zien dat de excretie van melkveebedrijvenniet altijd goed wordt geschat door de forfaitaire formule. Metname bedrijven die sterk sturen op een efficiënte N-benuttingkomen lager uit dan het naar melkproductie en melkureumgespecificeerde forfait. Dergelijke bedrijven produceren in werke-lijkheid minder mest dan op papier. Bij onvoldoende mestplaat-singsruimte (op papier) betekent dat tevens verplichte mestaf-voer van mest die misschien niet eens geproduceerd is. Ditwordt door die bedrijven als een straf voor hun efficiënte minera-lenmanagement gezien. Dat is niet alleen jammer, maar ookcontra-productief. Het gaat om juist de bedrijven die het doel vande mestwetgeving dichterbij halen: verminderde uitstoot naar hetmilieu.

Ook LNV is zich bewust van bovenstaande en ook LNV vindtdat er sprake is van een ongewenste situatie. Daarom heeft LNVsamen met het Productschap Zuivel eind 2004 het startseingegeven voor het nog lopende project ‘Bedrijfsspecifieke excretiemelkveehouderij’ dat binnen Koeien & Kansen draait. Het projectdraait om de vraag of er alternatieve methoden beschikbaar zijnom de excretie op een melkveehouderijbedrijf te berekenen. Allepartijen in Nederland (o.a. instituten, studiegroepen en advi-

seurs) die over zo’n methodiek beschikken, hebben die aanKoeien en Kansen voor toetsing beschikbaar gesteld. Die toet-sing is uitgevoerd door met iedere methodiek te berekenen watde N-excretie was van de bedrijven binnen Koeien & Kansen inde periode 1999-2003. Dit is mogelijk omdat Koeien & Kansende excretie op de deelnemende bedrijven daadwerkelijk meet.

Uit de toetsing bleek dat een balansmethode de beste waar-borg is voor een goede schatting van de excretie op een indivi-dueel bedrijf. Ook na intensieve discussie met de partijen dieeen methodiek hebben aangeleverd bleek een balansmethodede beste keuze. Daarom heeft LNV samen met Koeien & Kansende balansmethode uitgewerkt om als ‘Handreiking’ naast de for-faitaire formule voor N-excretie melkvee te gebruiken. Per 1 janu-ari 2006 maakt LNV duidelijk welke gegevens de boer moet ver-zamelen om de ‘Handreiking’ goed te kunnen gebruiken.

Léon Šebek, Animal Sciences Group

HandreikingIn 2006 wordt de N-excretie van melkveehouderijbedrijvenbepaald aan de hand van de forfaitaire formule voor melk-vee in combinatie met forfaitaire N-excretie voor jongvee eneventueel andere aanwezige diersoorten (c.q. graasdieren).Bedrijven die het oneens zijn met deze forfaitaire invullinghebben het recht om via vrije bewijslast aan te tonen dat zijeen lagere N-excretie realiseren. Dit aantonen gebeurt ach-teraf, dus aan het eind van het lopende jaar of het beginvan het volgende jaar.Om het de bedrijven eenvoudiger te maken heeft LNV deHandreiking beschikbaar gesteld. Wanneer een bedrijf viade methodiek van de Handreiking aantoont dat de N-excre-tie afwijkt van het forfait, accepteert LNV dat zonder vragenover de betrouwbaarheid van de opgegeven excretie. Deopgave wordt natuurlijk wel gecontroleerd op deugdelijkgebruik van de Handreiking.

2Economisch resultaat staat onder druk Op saldoniveau halen de K&K-deelnemers met 28,91 euro/100 kg melk een goed resultaat (+ 2,31 t.o.v. Spiegelgroep). Bij de niet-toe-gerekende kosten ziet het er echter minder rooskleurig uit. Uiteindelijk realiseert K&K een kasstroom van 12,24 euro per 100 kg melk endat is 1,22 euro lager dan de Spiegelgroep.

Dat bleek op de onlangs gehouden themadag van LEI, de Animal Sciences

Group en DLV waarin ‘economie’ centraalstond binnen het project Koeien & Kansen. Erwas veel aandacht voor de in 2004 behaaldeeconomische resultaten. De heer B.Geertsema (sectormanager melkveehouderijRabobank Nederland) gaf zijn visie op detoekomst van de Nederlandse melkveehou-derij in het algemeen en op de resultaten vande K&K-bedrijven in het bijzonder.

Vergelijking met SpiegelgroepenOm de resultaten van de K&K-bedrijven

goed te kunnen positioneren, was naast elkindividueel K&K-bedrijf een zogenaamdeSpiegelgroep gezet. Een Spiegelgroep is eenvergelijkingsgroep die qua bedrijfsopzet (quo-tum, intensiteit, grondsoort) overeenkomt methet te beoordelen bedrijf. De verschillen inbedrijfsresultaten zijn zo vooral te verklarendoor verschillen in de bedrijfsvoering. In detabel staan de cijfers van het gemiddeldeK&K-bedrijf in vergelijking met de gemiddeldeSpiegelgroep.

Goed saldo, maar winst en kas-stroom onder drukOp saldoniveau (opbrengsten – toegere-

kende kosten) halen de K&K-deelnemers met28,91 euro/100 kg melk een goed resultaat(+ 2,31 t.o.v. Spiegelgroep). De kennis enervaring die de deelnemers in het projecthebben opgedaan m.b.t. efficiënt werken,zoals voeren en bemesten, werpt hier dusduidelijk z’n vruchten af.

Bij de niet-toegerekende kosten ziet heter echter minder rooskleurig uit. Deze zijn opde K&K-bedrijven 3,59 euro per 100 kg hogerdan de Spiegelgroep. Dit verschil wordt voorhet grootste deel veroorzaakt door hogerebewerkingskosten (+ 1,39) en hogere quo-tumkosten (+ 1,56). Het productieresultaatkomt daarmee op 5,10 euro per 100 kg melk(- 2,20 euro t.o.v. Spiegelgroep). Het verschiltussen K&K en de Spiegelgroep wordt noggroter bij de bedrijfswinst doordat K&K-bedrij-ven hogere rentelasten (+ 1,37) hebben. Opde K&K-bedrijven bedraagt de bedrijfswinst0,10 euro per 100 kg melk, en bij deSpiegelgroep 3,67. Uiteindelijk realiseert K&K

een kasstroom (excl. inkomen buiten bedrijf,belastingen en gezinsbestedingen) van 12,24euro per 100 kg melk. Dat is 1,22 euro lagerdan de Spiegelgroep.

Grenzen aan groeiDe K&K-bedrijven hebben de laatste jaren

fors geïnvesteerd in schaalvergroting. Daarbijmoet meteen worden opgemerkt dat de ver-schillen tussen bedrijven groot zijn. In de cij-fers wordt deze groeistrategie ook zichtbaardoordat de rentekosten en de afschrijvingenduidelijk hoger zijn dan bij de Spiegelgroep.Door de groei van de bedrijven zijn de resul-taten echter onder druk komen te staan. Ditwerd ook benadrukt door de heer Geertsemavan Rabobank Nederland die, op basis vande K&K-resultaten, duidelijk liet merken datsommige bedrijven naar zijn mening te wei-nig ‘spek op de botten’ hebben. Hij wees eropdat veel ondernemers bij een groeistrategierekenen vanuit de kasstroom van het huidigebedrijf, terwijl er voor de extra kilogrammenmelk vaak een veel lagere kasstroom zaloverblijven wanneer extra quotum ook resul-teert in bijvoorbeeld extra kosten voor gebou-wen en installaties.

Nog veel te lerenIn het bovenstaande is steeds gesproken

over het gemiddelde K&K-bedrijf. De verschil-len tussen de K&K-bedrijven zijn echterenorm groot, met name op kasstroomniveau.Deze spreiding biedt echter ook perspectiefvoor de toekomst, want blijkbaar valt er nogveel van elkaar te leren. Een belangrijkeopdracht om in het vervolg van het projectaandacht aan te besteden.

Gerben Doornewaard (LEI)

Economische resultaten K&K 2004 in vergelijking met Spiegelgroep (in euro/100 kg melk)

K&K Spiegel Afwijking

Saldo rundvee 28,91 26,60 2,31Saldo overig 0,53 1,45 -0,92

Totale niet toeg. kosten 24,33 20,75 3,59Productieresultaat 5,10 7,30 -2,20Betaalde rente 5,00 3,63 1,37Bedrijfswinst 0,10 3,67 -3,57Afschrijvingen 12,14 9,80 2,34Kasstroom 12,24 13,46 -1,22

* Kasstroom is hier gedefinieerd als bedrijfswinst + afschrijvingen. De posten inkomen buiten bedrijf, belastingen en gezinsbestedingen zijn hierin niet verwerkt

‘Boeren na Minas’, op cursus bij Koeien & Kansen‘Boeren na Minas’ is het nieuwste cursusconcept van Koeien & Kansen. Deskundigen van de Animal Sciences Group en DLV RundveeAdvies hebben in nauwe samenwerking een praktische cursus ontwikkeld. De cursus krijgt een hoge waardering van de deelnemers.

“Praktisch, leuk, erg leerzaam”. Zomaareen paar opmerkingen van cursisten over decursus. Logisch, als je in een klein groepjevan 10-12 veehouders de regels uitgelegdkrijgt. Dan is er veel ruimte voor het stellenvan vragen aan elkaar, aan de Koeien &Kansen-deelnemer en aan de cursusleider(s)van de Animal Sciences Group en DLV. Decursus ‘Boeren na Minas’ bestaat uit tweehele dagen. De eerste cursusdag vindt plaatsop het bedrijf van een Koeien & Kansen-deel-nemer.

Nieuwe mestbeleid‘Boeren na Minas’ staat uitgebreid stil bij

de gevolgen van het nieuwe mestbeleid vanaf2006 in de regio waar de cursisten vandaankomen. Alle overige ballast wordt weggelaten.De Koeien & Kansen-deelnemer geeft zelf degevolgen aan voor zijn eigen bedrijf. Hij doetal sinds 2004 ervaringen op met het werkenvolgens het nieuwe mestbeleid en heeft daar-mee weer eenzelfde voorbeeld en pioniers-functie als met Minas. Daarmee is zijn prak-tijkervaring tegelijkertijd van grote waardevoor zijn collega’s in diezelfde regio !

PraktijkervaringenDe cursus legt niet alleen de regels uit,

maar besteedt vooral veel aandacht aanpraktijkervaringen. Er is aandacht voor de

vraag wat het nieuwe beleid aan mogelijkeextra kosten met zich mee gaat brengen.

De resultaten en ervaringen van hetKoeien & Kansen-bedrijf worden uitgebreidbesproken. Het is leuk om te zien dat dewaardering voor het pionierswerk en de drivevan de Koeien & Kansen-deelnemer stijgtgedurende de cursusdagen. Iedereen wilweten hoe alles werkt rondom het nieuwemestbeleid. Door de ervaringen van deKoeien & Kansen-deelnemer is op heel veelvragen een praktisch antwoord te geven.

Eigen bedrijfHet vergelijkende overzicht geeft de cur-

sisten veel extra inzicht in wat de gevolgenvoor het eigen bedrijf zullen zijn. Opvallenddaarin zijn de grote individuele verschillen.Deze overzichten geven in ieder geval tijdens

de cursus veel gespreksstof. Is er viamanagement te sturen op de gevolgen vanhet nieuwe mestbeleid? Tijdens de tweededag wordt er volop ingegaan op voeding enbemesting.

Aan de hand van voorbeelden, praktijk-proeven en ervaringen geeft de cursus eengoed beeld van de mogelijkheden om definanciële gevolgen van het nieuwe mestbe-leid zoveel mogelijk te beperken.

De cursus ‘Boeren na Minas’ kan ook ú,net als de collega’s die u daarin al zijn voorge-gaan, voorbereiden op het boeren na Minas.

Zie voor meer informatie www.koeienenkansen.nl

Barend Meerkerk, DLV Rundvee Advies

3Week van K&KDaarnaast zijn we dit jaar eens van de

gebaande paden afgeweken met ‘De Weekvan Koeien & Kansen’. Een opendagenmara-thon van in totaal zeven open dagen op zeslocaties. Tijdens deze marathon wilde Koeien& Kansen de melkveehouders ondersteunenin hun eerste ervaringen met het nieuwemestbeleid. Vanaf 1 januari 2005 zijn namelijkalle K&K-veehouders gestart met het werkenmet de gebruiksnormen van 2009. De eersteervaringen zijn nu opgedaan met vraagstuk-ken als: Ik heb minder organische mestbeschikbaar, hoe verdeel ik die?; kan ik hetureumgehalte verlagen en is samenwerkingeen oplossing om de bedrijfseconomischeconsequenties van dit nieuwe beleid te mini-maliseren? Kortom, hoe blijf ik profijtelijk mel-ken, nu en straks. Met een enthousiaste clubbetrokkenen is de immense karavaan opge-tuigd en door het hele land getrokken.

Berekenen mestplaatsingsruimteVia een quickscan kon iedere geïnteres-

seerde de mestplaatsingsruimte berekenenen de invloed van ureum op deze plaatsings-ruimte. De reacties waren zeer wisselend.Voor een deel van de bezoekende veehou-ders was het een bevestiging van wat ze alwisten. Zij waren vooral op zoek naar ervarin-gen van K&K-collega’s in hun mogelijkhedenom de consequenties te minimaliseren. Voorhet andere deel van de bezoekers was heteen eerste confrontatie met de gevolgen,omdat ze zich nog niet verdiept hadden in ditnieuwe beleid.

Informatieve standsVeehouders die al in oplossingen dach-

ten, konden meteen terecht in verschillendestands. Het NMI gaf toelichting op een goedbemestingsplan en op de noodzaak van goedbodembeheer. Bodembeheer en de nood-

zaak van een goede bandenspanning werddoor Gerrit Dijk ter plekke met een trekkergetoond. Daarnaast waren de thema’s ‘voe-ding’ en ‘economie’ op alle K&K-bedrijvenaanwezig, alsook vele stands van sponsorendie deze Week mede mogelijk hebbengemaakt. Al met al een Week waarin we circa2500 geïnteresseerde melkveehouders kon-den ontvangen om kennis mee te delen.

Boeren na MinasVoor de eerste helft van 2006 ligt wat

communicatie betreft de nadruk op de cursus‘Boeren na Minas’. De opzet en werkwijzewordt beschreven in een ander artikel in dezenieuwsbrief. Ook met de andere vormengaan we door. We hopen u ook in 2006 tekunnen begroeten bij de verschillende activi-teiten van Koeien & Kansen!

Jaap Gielen, projectleider

Kennis delen tijdens de Week van Koeien & KansenHet uitdragen van kennis en ervaring is een wezenlijk onderdeel van het project Koeien & Kansen en De Marke. Via excursies, inleidin-gen en cursussen delen we actief kennis met collega-veehouders, met het onderwijs, en met beleidmakers in binnen- en buitenlandzoals de hoogste milieuambtenaar van de Europese commissie Catherine Day. Met deze werkwijze hebben we in 2005 circa 2500 geïn-teresseerden ontvangen op de K&K-bedrijven en in allerlei vergaderzalen.

AchtergrondAl sinds 1992 wordt in het LMM de uitspoeling van nitraat uit

de wortelzone gemeten om na te gaan wat de effecten van hetmestbeleid zijn. Naast metingen in bodemvocht en oppervlakte-water gebeurt dat vooral via metingen in de bovenste meter vanhet grondwater. Volgens EU-voorschriften mag nitraat in debovenste vijf meter van het grondwaterpakket bepaald worden.Maakt dat nou veel uit? Metingen in LMM en het LandelijkMeetnet Grondwaterkwaliteit (LMG) laten zien dat de nitraatcon-centraties gemiddeld met de diepte afnemen van 75 mg/l boven-in tot 10 mg/l op 25 m diepte (periode 2000-2002). Hoewel datveel dieper is dan de bovenste vijf meter die de EU toestaat,geeft het wel een indruk hoe sterk de nitraatconcentratie met dediepte af kan nemen. De vraag die de Tweede Kamer nu stelt isof Nederland niet te streng is door af te rekenen op concentra-ties in het uitspoelende water in plaats van op de nitraatconcen-tratie in de bovenste vijf meter. Hierdoor zijn stikstofgebruiksnor-men in infiltratiegebieden mogelijk te streng.

Meten is wetenMeten is weten, en daarom onderzoekt het RIVM in opdracht

van het Ministerie van VROM de haalbaarheid van nitraatmetingin de bovenste vijf meter van het grondwater in zandgebieden.Met name hóe dat zou moeten, om wellicht later een meetnet inte kunnen richten. Op zandgronden werd in 2004 de norm van50 mg/l nitraat op meer dan 60% van de bedrijven overschreden.Dus daar is mogelijk winst te halen. In juli heeft het RIVM veld-onderzoek verricht. Doel was te kijken naar de voor- en nadelenvan verschillende boor- en monsternemingsmethoden.

VeldonderzoekDe praktijkproef is uitgevoerd op vier melkveebedrijven. Het

waren drie deelnemers aan Koeien & Kansen: Kuks in Nutter,Post in Nieuweroord en Schepens in Maarheeze. Het vierdebedrijf betrof een melkveehouderijbedrijf in Spankeren dat op ditmoment deelneemt aan het LMM.

Op ieder bedrijf is met drie verschillende methoden geboordtot in de 1e en 5e meter van het bovenste grondwater en zijnwatermonsters genomen. De methoden varieerden: handmatig ofmechanisch en van monsterneming met tijdelijke filters tot deinstallatie van vaste putten.

Voor de handmatige aanpak is de Van der Staay-methodetoegepast. Hiervoor is geen zwaar materieel nodig. Een grondko-lom wordt door een lichte onderdruk en met handkracht in eenbuis geschoven die tegelijkertijd de grond in wordt gedrukt. In hetontstane boorgat wordt een filterlans geplaatst en het monster-water omhooggepompt (figuur 1).

Voor de mechanische methoden is gebruik gemaakt van deSonicSampDrill van de firma Eijkelkamp. Via duw- en trilkrachtwordt daarmee een mantelbuis op diepte gebracht (figuur 2).Daarna zijn er een paar mogelijkheden. De buis wordt bijvoor-beeld een stukje omhoog getrokken waardoor een filter vrijkomt

en er water opgepompt wordt. Er kunnen ook vaste putten geïn-stalleerd worden. In dat geval wordt een filter met aansluitslangen al in de buis gescho-ven waarna de buisomhoog getrokkenwordt. Dit herhaalt zichvoor iedere gewenste fil-terdiepte.

In Maarheeze is ooknog een vierde, relatiefnieuwe techniek toege-past. Daarbij wordt eenaan maaiveld geprepa-reerde flexibele meer-kanaals-monsterne-mingsbuis met zevenfilters in één keer in de buis geschoven (figuur 3).

De permanentefilters zijn onderde bouwvoorafgewerkt in eenput met eenmarker. Metbehulp van eensensor kan deput dan laterweer terugge-vonden worden(figuur 4).

In Maarheeze zijn de vaste filters via slangen afgewerkt naarde perceelsrand op maaiveldniveau. Bij herbemonstering hoeftdan niet in het perceel gegraven te worden (figuur 5).

Om eventueleverschillen in degrondwaterkwaliteittussen de 1e en 5emeter onder degrondwaterspiegelbeter te kunnen inter-preteren zijn via deAqualock-methodevan de firmaEijkelkamp ook noggrondmonsters geno-men (figuur 6).

ResultatenHet wachten is nu op de uitkomsten van de analyseresulta-

ten van het grondwater en de grondmonsters. Daarnaast zullende praktische ervaringen met de boor- en monsternemingsme-thoden geëvalueerd worden. Mogelijk gaat dit in de loop van2006 leiden tot de opzet van een meetnet voor het meten van dekwaliteit van de bovenste vijf meter van het grondwater. De gast-vrijheid die we genoten hebben op de vier onderzochte bedrijvenzal dat dan mede mogelijk gemaakt hebben.

Bernard van Elzakker en Lou Gast, RIVM

Haken en ogen aan dieper toetsen van nitraat

4

Colofon

Redactie: C. StaalAnimal Sciences Group,

divisie Veehouderij Lelystad

Ontwerp:TVA Mediaproducties B.V. Doetinchem

Vormgeving:CSC, Animal Sciences Group

Druk: Drukkerij Cabri B.V. Lelystad

Gratis exemplaren van de nieuwsbrief zijnaan te vragen bij het secretariaat.Overname van artikelen is toegestaan mitsvoorzien van duidelijke bronvermelding

Figuur 3. De meerkanaals monsternemings-buis wordt in de mantelbuis geschoven

Figuur 5. Afwerking naar de perceelsrand van een permanente put inMaarheeze

Figuur 4. Het onder de ploegzool afgewerkte putje

Figuur 6. De met de Aqualock verkregenbodemmonsters

In het Landelijk Meetnet Effecten Mestbeleid (LMM) meet het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) nitraatin de bovenste meter van het grondwater. De monsters nemen we relatief eenvoudig met handboor en filterlans. We over-wegen om de nitraatbelasting van grondwater tot vijf meter onder de grondwaterspiegel vast te stellen. De in het LMM toe-gepaste methoden lenen zich hier niet voor. Welke methode(n) wel? Om dat na te gaan onderzochten we afgelopen zomerenkele technieken op praktische bruikbaarheid. Er blijkt heel wat meer nodig dan een handboor!

Figuur 1. De Van der Staay-methode in Spankeren

Figuur 2. De SonicSampDrill van de firma Eijkelkamp bij Post inNieuweroord