UNIVERZITET U SARAJEVU POLJOPRIVREDNO PREHRAMBENI FAKULTET

KLASIFIKACIJA VO NJAKA

STUDENT: Vedad Halilovi

UVOD Vo arstvo kao bitan segment poljoprivrede, poslije sto arstva ima najpovoljnije uslove za eksploataciju na podru ju BiH. I pored ovakve konstatacije pristup navedenom segment umnogome zaostaje za tretmanom istog u vo arski najrazvijenijim zemljama. U najva nijim vo arskim regionima na e zemlje vlada umjereno kontinentalna klima, sa prosje nim godi njim temperaturama 11-12C, te ista ne predstavlja ve a ograni enja za organizovanje proizvodnje vo a. Godi nje koli ine padavina oko 700 mm u Tuzli i 900 mm u Banja Luci i Doboju, a u vegetaciji 280-500 mm uz relativnu vlagu zraka 70-80% najbolje oslikavaju hidrolo ku sliku BiH. U Bosni su uglavnom te a zemlji ta blago kisele reakcije, a u Hercegovini preovladavaju lak a, toplija i propusnija zemlji ta. Kroz sagledavanje svih edafskih i ekolo kh faktora na podru ju BiH egzistiraju sljede i vo arskovinogradarski rejoni.

2

KLASIFIKACIJA VO NJAKA Vo njaci predstavljaju kapitalne investicije, koje zahtjevaju ogromna finansijska sredstva kako u nerodnim (po etnim godinama), tako i u periodu eksploatacije. Postoji generalna klasifikacija vo njaka spram razli itih parametara, kao to je po veli ini, broju ili zastupljenosti vrsta, karakteristikama nadzemnog sistema i dr. Takva klasifikacija ima sljede u strukturu: I po veli ini: 1. Mali (do 5 ha); 2. Srednji (5-20 ha); 3. Veliki (preko 20 ha). Podjela vo njaka spram veli ine, odnosno povr ine zemlji ta koju obuhvata, ima kategorizaciju na male, srednje i velike. Mali vo njaci obuhvataju povr ine do 5 ha. Svi oni koji spadaju u grupu ispod navedene povr ine predstavljaju ekonomski potpuno neopravdane investicije, posebno kada je u pitanju grupa kro njastog vo a. Srednji vo njaci (5-20 ha) i veliki podrazumjevaju ozbiljnu proizvodnju, te takav pristup podrazumjeva apsolutno intenzivnu tehnologiju uzgoja, cjelokupan ciklus produkcije, postojanje adekvatnog skladi nog objekta. II po zastupljenim vrstama: 1. Homogeni, s jednom vrstom ili jednom sortom; 2. Heterogeni ili mje oviti, sa vi e vrsta. Intenzvina proizvodnja vo a podrazumjeva prisutvo maksimalno dvije vrste u okviru jedne povr ine vo njaka. U tom pogledu, vrste moraju biti kompatibilne prema klimatskim i edafskim faktorima, te u krajnjem slu aju pripadati istoj grupi spram nadzemnog sistema. Vo njaci zasnovani samo sa jednom sortom su nemogu i kod stranooplodnih genotipova, obzirom da isti zahtjevaju minimalno dva razli ita kultivara, a u nekim slu ajevima i tri (triploidne sorte sa neparnim brojem hromozoma, npr. kultivar Jonagold ima 51 hromozom, te isti u diobenoj fazi nema mogu nost podudaranja prilikom dijeljenja sa dva, te je isti kao takav sterilan, a spram vrste stranooplodan). Vo njaci zasnovani sa vi e razli itih vrsta pru aju mogu nost du eg prisustva na tr i tu farmera sa svojim proizvodom, raspored radne snage u sezoni, ali i nedostatak tehnolo kog nivoa u pogledu razli itosti proizvodnje. III po visini stabala i karakteru krune: 1. S niskim stablom; 2. S srednjim i visokim stablom (stabla ice); 3. S niskom krunom polo enom po zemlji;

3

4. S vje ta kom i palirskom krunom. Po definiciji vo ke su vi egodi nje kulture iji se nadzemni sistem mo e vje ta ki oblikovati. Razvoj razli itih uzgojnih oblika imao je za posljedicu intenziviranje proizvodnje vo a, ali istovremeno po tivanje osnovnih biolo kih i morfolo kih principa date vrste. Tako npr. sistem vertikalnog palira za malinu razvijen je na osnovu morfolo ke i biolo ke osobine razvoja izdanaka iz pupoljaka du korjenovog sistema, te isti predstavlja standard u proizvodnji ove visoko vrijedne vrste jagodastog vo a. IV po na inu odr avanja i iskori tavanja zemlji ta u vo njaku: Pored mnogobrojnih radnji kojima se odr ava uzgojni oblik i reguli e rast i rodnost, ni ta manje va no je i pravilno odr avanje zemlji ta u zasadu jabuke i kru ke. Pravilno odr avanje zemlji ta u vo njaku treba da obezbjedi kru enje materije da koli ina hraniva koja se iznese rodom bude vra ena u zemlji te, ime se smanjuju ulaganja za ishranu vo aka i da olak a izvo enje svih agro i pomotehni kih radnji u vo njaku. Postoje sljede i sistemi odr avanja zemlji ta u zasadima jabuke i kru ke: A. B. C. D. amatersko odr avanje, sistem ledine, jalovi ugar i sistem trava mal .

Amatersko odr avanje, predstavlja vrlo primitivan i neznala ki na in odr avanja zemlji ta u zasadu. Ne tako davno, ovakav sistem odr avanja zemlji ta u velikoj mjeri je bio zastupljen kod na ih vo ara . On je podrazumjevao da se samo obra uje onaj dio zemlji ta oko debla, i to vrlo usko. Kao argument nepodobnosti ovog na ina odr avanja zemlji ta u vo njaku navodi se injenica da je podzemni sistem vo ke (korjenov sistem) istog obima (veli ine) kao i kro nja, to zna i da vo ka izgleda pje ani sat (koliko ima kro nje, toliko ima i korijena). Jednostavno je zaklju iti da u ovakvom sistemu biljka trpi od nedostatka hraniva, jer apsorpciono korjenje koje se nalazi daleko izvan zone obrade nije u stanju da do e do hranjiva. Isti je slu aj i sa vodom koja se unosi samo uz deblo, a posebno va na stavka je nedostatak povoljnog vodno-vazdu nog re ima za usisavaju e korjenje usljed nedostatka obrade. Zato u vo njacima sa ovakvim sistemom odr avanja zemlji ta prinosi su vrlo esto slabi, a ponekad i izostaju (alternativno plodono enje). Ovaj sistem odr avanja odavno je prevazi en, i samo jo primjenu nalazi unutar oku nica.

4

Sistem ledine podrazumjeva odr vanje zasada bez ikakvog obra ivanja, kao ledina. Ovdje dakle sigurno ostaju svi gore navedeni ostaci, ali u daleko ve em intenzitetu. esto je u ovakvim zasadima prisutna visoka trava koja je pogodan medij za razli ite vrste bolesti i teto ina. Na kraju vrlo je nehumano napasati stoku u vo njaku, koja mo e da na razne na ine doprinese o te enju sadnica. Za razliku od prethodna dva sistema odr avanja zemlji ta u vo njaku gdje je obrada odre enog prostora bila nikakva ili pak svedena na minimum, u sistemu jalovog ugara se obra uje cijela povr ina koja je pod vo njakom. Ovakav pristup u odr avanju zemlji ta je potpuno nepotreban iz razloga to se bacaju pare i uz to tro i velika koli ina radne snage, kad je sasvim dovoljno da se obra uje onaj dio oko debla u irini kro nje. I ovo je tako e potpuno prevazi en sistem odr avnja zemlji ta u vo njaku. Prethodna tri sistema nikako se ne preporu uju za savremenu vo arsku proizvodnju, kod podizanja intnzivnih i superintenzivnih zasada. U tu svrhu preporu uje se na in odr avanja zemlji ta u sistemu trava mal . On podrazumjeva da se redni prostor intenzivno obra uje (ma inski ili ru no) u irini od 80 cm sa obje strane stabla, i time stalno odr ava istim od korova, zatim prkriva stajnjakom ili travom poko enom u me uredu, te i na taj na in smanjuje isparavanje vlage iz zemlji ta, ali i ote ava rast novog korova. Za razliku od rednog, me uredni prostor se odr ava pod travom trava mal , gdje se koriste trave necvjetnice (ljuljevi), koje se kose im dostignu visinu od 5 cm. Obi no se ko nja obavlja est puta u toku vegetacije, ali mo e ak i vi e u zavisnosti od vremenskih prilika (koli ina padavina). Poko ena trava se zatim prebacuje u redni prostor, a nikako se ne iznosi iz vo njaka. Ko enje trave se obvlja ma inom koja se naziva mal er koja ujedno kosi i sitni poko enu travnu smjesu. Usitnjena travna smjesa je va na zbog brze razgradnje i ponovnog vra anja hraniva u zemlji te. Sistemom trava mal se posti u sljede e prednosti: lak e se podnosi teret traktorskih to kova i drugih vidova pritisaka, ne remeti se struktura zemlji ta, konzervira se potrebna vlaga, manje je osjemenjavanje korovskih biljaka, manja je upotreba ubriva, lak a je manipulacija traktora kroz zasad, plodovi pri berbi su istiji i dr. Upravo iz svega prethodno navedenog mo emo zaklju iti za to je ovaj sistem odravanja zemlji ta na ao svoje mjesto u savremenoj vo arskoj proizvodnji.

5

V po intenzivnosti: Posmatrana iz ugla konvencionalnog pristupa, vo arska proizvodnja mo e se podijeliti na: 1. 2. 3. 4. 5. 6. EKSTENZIVNU (klasi ni POLUINTENZIVNU INTENZIVNU SUPERINTENZIVNU INTEGRALNU i ORGANSKU. konvencionalni sistem uzgoja)

EKSTENZIVNU karakteristike ovog, po etnog nivoa konvencionalne proizvodnje, su: uzgoj pojedina nih i veoma bujnih stabala vo aka, koje su kalemljene na sijance, prirodno formirane kro nje, alternativno plodono enje, kasno proro avanje, te obi no nikakav nivo provedbe agro i pomotehni kih mjera. Slika A predstavlja ekstenzivan zasada vo aka tokom jedne godine. POLUINTENZIVNU ovaj stepen konvencionalne proizvodnje vo a odlikuje se primjenom samo nekih agro i pomotehni ke tretmana (naj e e samo zimska rezidba i ubrenje). INTENZIVNU ovaj nivo konvencionalne proizvodnje karakteri e se gustom sadnjom, slabobujnim podlogama, primjenom svih agro i pomotehni kih mjera, (adekvatna obrada zemlji ta, ubrenje, navodnjavanje, za tita, zelena i zimska rezidba). Naravno, tek je ovaj oblik odr iva robna prizvodnja-ekonomski isplativa SUPERINTENZIVNU ovaj posljednji nivo konvencionalne proizvodnje pored potpune i intenzivne primjene agro i pomotehni kih mjera karakteri e i praktikovanje nekih specifi nih aktivnosti, kao npr. prorje ivanje plodova, upotreba hemijskih stimulatora rasta i sl. Pored konvencionalnog pristupa, proizvodnja vo a mo e biti organizovana i u sljede a dva koncepta: INTEGRALNA PROIZVODNJA (IP) u osnovi to je ekolo ki usmjeren postupak u kojem je primjena hemijskih sredstava svedena na najmanju mogu u mjeru, tako da se uni te teto ine ili suzbiju biljne bolesti, a u isto vrijeme ne naru i ovjekova okolina i na kraju u to ve oj mjeri sa uva zdravlje potro a a. U pogledu agro i pomotehni kih mjera ovaj koncept vo arstva je intenzivan. Aplicirana sredstva primjenjuju se na bazi preporuka prognozne slu be, i to sa prilago ene liste pesticida, za datu vrstu i godinu proizvodnje. Proizvodi IPV zdravstveno su vredniji, imaju markicu i naravno skuplji su na tr i tu. U svim vo arski razvijenijim zemljama dominantan sistem proizvodnje vo a podrazumjeva integralna produkcija.

6

ORGANSKA PROIZVODNJA - osnovna odlika organske produkcije vo a jeste potpuna zabrana upotrebe hemijskih za titnih sredstava. Ovaj pristup podrazumjeva produkciju zdravstveno sigurnog vo a. Do sada na prostoru BiH u najve em obimu je bila zastupljena ekstenzivna i poluintenzivna vo arska proizvodnja. Takav karakter vo arstva podrazumjevao je gajenje pojedina nih stabala vo aka koje bi na puni rod dolazile 5-10 godina nakon sadnje, zatim skoro nikakav ili veoma slab nivo agro i pomotehni kih mjera dopu taju i da vo ka samostalno formira prirodni oblik kro nje to je imalo za posljedicu izrastanje veoma visokih stabala sa ve om koli inom plodova, ali generalno manji broj stabala po jedinici povr ine kao i ukupan prinos. Uz to zna ajno je bilo i alternativno plodono enje, te skroman noviji sortiment to je sve generalno davalo vrlo lo u ekonomsku sliku proizvo a a. Tako e, za tita vo aka bila je svedena na stav briga same o sebi, ili u krajnjem slu aju izvo ena neadekvatnim hemijskim preparatima i esto u nevrijeme. S druge strane intenzivna ili savremena vo arska proizvodnja podrazumjeva daleko ve i nivo agro i pomotehni kih mjera, a sve u cilju dugoro nog kvantitativnog i kvalitativnog pove anja proizvodnje vo a, to e pove ati prihode na poljoprivrednom gazdinstvu. Principi intenzivne proizvodnje u vo arstvu podrazumjevaju: SMANJENJE VELI INE HABITUSA VO AKA POVE ANJE BROJA STABALA PO JEDINICI POVR INE ZASADA SMANJENJE PRINOSA PO STABLU POVE ANJE PRINOSA PO JEDINICI POVR INE ZASADA POVE ANJE UKUPNOG PRINOSA KONTROLA FORMIRANJA I ZAMJENE RODNOG DRVETA. Smanjenje veli ine habitusa ima za posljedicu da se svi zahvati na kro nji mogu obavljati stoje i sa zemlje. Ovim se prije svega pove ava ekonomi nost, tako to se ima mnogo efikasnija radna snaga i koli inski, i vremenski, manje je otpada prilikom rezidbe, a kvalitet plodova je daleko ve i ( oko 90% plodova je I klase). Ako je u poluintenzivnom zasadu razmak izme u stabala iznosio 4x5 dakle, po hektaru je bilo 400 stabala, s tim da je prinos po stablu bio 50 kg, isti bi kao ukupan iznosio 30 t po hektaru. U intenzivnim zasadima razmak obi no iznosi 3,5 x 1,2 dakle, broj stabala po hektaru je 2381, sa prinosom po stablu oko 15 kg i ukupnim 36 t po hektaru. Vidi se da je ukupni prinos po hektaru ve i iako je po stablu manji to itekako pravi razliku u odnosu na ekstenzivni tip. Va no je ovdje napomenuti da se prinos i ra una po jedinici povr ine.

7

U ovom konceptu vo arske proizvodnje farmer je taj koji prije svega izborom sorte i podloge formira vje ta ki uzgojni oblik kro nje i u tom kontekstu provodi agro i pomotehni ke mjere specifi ne za odabranu uzgojnu formu. Pored konvencionalne proizvodnje, u vo arski razvijenim zemljama dominantnu poziciju ima integralna proizvodnja (o IP bi e posebno rije i), koja je po svojim osobenostima istovremeno apsolutno intenzivna u pogledu agrotehni kih mjera. Paralelno sa ovim konceptom, visokorazvijene poljoprivredne proizvodnje favorizuju i organsku produkciju, koja obezbje uje zdravstveno ispravne vo arske proizvode zadovoljavaju eg vanjskog kvaliteta. VI 1. 2. 3. po namjeni proizvodnje: Za doma e potrebe; Robni za tr i te (proizvo a i stonog vo a); Kao sirovinska baza za industriju.

Plodovi iz vo njaka koji su zasnovani na manjim povr inama uglavnom su namijenjeni za doma u potro nju. Me utim, oni iz srednjih i velikih vo njaka spram kategorizacije veli ine povr ine idu za robno tr i te. U oba navedena slu aja plodovi mogu poslu iti kao sirovinska baza za industriju. VII po specijalnim zadacima: 1. Sortimenti, mati ni ili kolekcioni; 2. Eksperimentalni; 3. Demonstracioni. Mati ni zasadi predstavljaju dio rasadnika razli itih vrsta vo aka. Sortimentni zasadi formiraju se kao pokazne povr ine razli itih genotipova u pojedinim podru jima. Kolekcioni zasadi imaju namjenu o uvanja pojedinih vrsta i sorti od nacionalnog zna aja ili pak novointrodukovanih vrsta. VIII po vlasni tvu: 1. Privatni; 2. Prelazni (zadru ni ili kolektivni, podignuti na bazi kooperacije individualnim proizvo a ima); 3. Dru tveni.

s

8