KLASiK ARAP EDEBiYATlNDA EDEBi TENKİDİN

ORTAYA ÇIKIŞI

. M. Akif Özdoğan *

Özet: Klasik Arap edebiyatında edebi tenkit önceleri basit, sade ve gerekçe belirtilmeden yapılıyordu. H. lll. asırdan itibaren edebi tenkit

• İbn Selliim ile birlikte ilmi bir hüviyet kazanmıştır. Bu dönemde edebi tenkit bağımsız bir ilim haline gelmese de, bu ilim ile ilgili pek çok konu hızlı bir şekilde gelişme kaydetmiştir. Kudfune ise ''Nakduş­'şi'r" ve Nakdu'n-nesr" adlı eserlerinde nakd-tenkit ismini kullanmış, tenkitle ilgili pek çok meselelerden bahsetmiştir. H. JV. asırda muhdes ve kadim şairler tartışması gündeme gelmiştir. Bu tartışmalarda önem­li tenkit meseleleri ele alınmıştır. Hatta bu dönemde edebi tenkit karşı­laştırmalı olarak da incelenmiştir. Karşılaştırmalı tenkitlerio en önem­lisi muhdes şiiirierin öncüsü şair Ebu Temmfun ile kadim şairlerin ön­cüsü el-Buhtıırl etİafında gerçekleşmiştir. es-Sul'i, "Ahbaru Ebi Temmfun" adlı eserinde Ebu Temmfun'ı medhederken; el-Buhturi'yi kötülemiştir. el-Arnidi ise "el-Muvazene beyne Ebi Temmfun ve'l­Buhtıırl adlı eserinde el-Buhtıırl'yi savunmuş ve onu Ebu Temmfun ile mukayese yapmıştır. Kadi el-Curcan'i, ise "el-Vasata beyne'I­Mutenebbi ve husumihi" adlı eserinde şair el-Mutenebbi hakkında o edebi çevrede yapılan övgü ve yergilere cevap vermeye çalışmıştır.

Beginning of Literary Criticism in C tassic Arabic Literature

Summary: hı the classic Arabic literature, Iiterary criticism was being held simply, plain and without reason. Beginning from 3th century a:fter hegira, the literary criticism was gained a scientific feature by lbn Sal lam. İn this period, the Iiterary criticism, without being an in-· dependent science, rapidly developed, many subjects about it. Kudfune b. Ja'far in his works "Nakd al-Shi'r" ve Nakd al-Nathr" used the name nakd/criticism and Iargely mentioned about critica! matters.

In the 4th century after hegira, the argument of new-muhdas and old~ qad'im poets was occurred. İn these arguments, many Iiterary criticism topics were held. Even in this period, literary criticism done compara­tively. The most significant of comparative criticism was argued around Abu Tanırniim, the pioneer of new (muhdas) poets, and el­Buhturi, the pioneer of old (kadim) poets. es-Sı11i, in his work "Alıbar Abi Tanırnfun" praised Abu Tanırnam while al-Buhtııri satirized him. But al-Amidi, in his work "al-Muviizane beyne Abi Tammfun va'l­Buhturi, advocated al-Buhturi, and compared him with Abu Tammfun. And Qad'i al-Juıjani, in his work "al-Wasata" tried to give replies to praises and satires which were done in Iiterary environment about al­Mutanabbi.

• Dr., Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.

NÜSHA, YIL: II, SA YI: 7, GÜZ 2002 141

KLASiK ARAP EDEBiYATlNDA EDEBİ TENKİT

Edebi tenkit kavramının klasik Arap edebiyatında tarifi yapılınamakla birlikte, edebi tenkit kabul edilebilecek tenkitler yapılmış. bu konuda önemli meseleler ele alınmış, hatta eserler te'lif edilmiŞtir. Bu çalışmalar h. IV. asır­da ileri bir dUzeye ulaşınakla birlikte; bağımsız bir ilim olamamış; edebiyat, belagat gibi ilimler içerisinde ele alınmayı sürdürmilştür. H. IV. asırcia hem edebi tenkit hem de karşılaştırılmalı edebi tenkit, ilmi kabul edilebilecek dü­zeye gelmiştir. Bu dönemde karşılaştırmalı terikidin ortaya çıkması ve önemli eserlerin te'lif edilmesinin arka planındaki sebepler çok önemlidir. Zira bu sebepler olmasaydı, belki karşılaştırmalı tenkit o dönemde hızlı bir şekilde gelişmeyecekti. Biz bu çalışmamızda karşılaştırmalı tenkid.in h. IV. yüzyıla kadarki durumu ile bu dönemde hızlı bir şekilde ilmi kabul edilebilecek ça­lışmaların ortaya çıkmasını sağlayan faktörleri ve bu çalışmaları tanıtmaya çalışacağız.

Edebi tenkit, ister şiir ister nesir olsun, bunları talılil edip, iyi-kötü, gUzel­çirkin gibi bir takım değerlendirmede bulunan edebi bir ilimdir1

•

Karşılaştırmalı edebi tenkit ise, iki veya daha fazla edebi eser ya da edip hakkında yapılan mukayeseli değerlendirmelerdrrz.

Karşılaştırmalı (muvazene/mukiirene) edebi tenkit, Araplarda normal edebi tenkit gibi basit, sade ve gerekçe belirtilmeden ciihiliyye döneminde dahi yapılıyordu. Bu tenkitlerde, ilmi ölçiller olmayıp, edebi zevk ön planda idi.

CMıiliyye döneminde, "en büyük şair kimdir? Araplarm söylediği en iyi şiir beyti hangisidir?" gibi sorulara verilen cevaplar, edebi tenkidin ilk örnekleri olarak karşmııza çıkmaktadırı. Bu değerlendirmeler aynı zamanda karşılaştırmalı tenkidin de ilk örnekleri olarak da görillmektedir. Mesela; en­Nabiga ez-Zubyaru (18/604) Ukiiz panayırıncia kırmızı bir çadır içerisinde şilirlerin şiirlerini dinler ve orada, sade ve sebep belirtmeksizin karşılaştırmalı tenkitler yapardı4: Bir defasında el-A'şa ( 7/629), en-Nabiga'nm çadırına girip şiirini inşad etmişti. Daha sonra da Hassan bin Sabit ( 54/674) girip şu şiiri okumuştu: (Tavil):

"Kuşluk vaktinde parlayan bey_az kazaniarım ız vardır,

Savaşta kahramanlarımızın kılıçlarından kan damlar".

"en-Nabiga, Hassan'a: "sen şairsin ama şiirinde tabaklar (~/)ve

kılıçlar (I.:Jf:..;.,/) kelimelerinin az/ık ifade eden çoğul siğasını kullandın, hal­

buki çokluk ifade eden (,_; .J::-"- ~)şekillerini kullansaydın daha iyi o­

lurdu, ayrıca kendi neslinden bahsettiğin halde atalarından bahsetmedin ", demiştir. Daha sonra el-Hansa' (24/644)nın çadıra girip şiirini inşad etmesin­den sonra, en-Nabiga'nın, el-Hansa'ya: "el-A 'şa az önce şiir inşad etmemiş

142 NÜSHA, YIL: Il, SAYI: 7, GÜZ 2002

.\1. AKİF ÖZDOGAN

olsaydı seni insanların ve cinlerin en büyük ş diri kabul ederdim" diyerek onu medhettiği rivayet edilmiştir. en-Nabiga'nın bu karşılaştırmalı tenkirline gö­re, el-A'şa en büyük, el-Ransa' ondan sonra gelen büyük bir şair. Hassan ise üçüncü derece bir şairdi.

Bu dönemde iki şair arasında yapılan mukayeseliikarşılaştırmalı tenkitie­rin en meşhuru, İmru'u'l-Kays ( m. 545)'ın hanımı Ummu Cundeb'in, İmru'.u'l-Kays ile 'Alkama hakkında yaptığı tenkittir6

• İmru'u'l-Kays ile 'Alkama el-Fahl (m. 603) kendilerinden hangisinin "daha büyük ştiir" oldu­ğu konusunda tartışmışlardı. Zira her ikisi de kendisini "en büyük ştiir" kabul ediyordu. Şiir kabiliyetine sahip olan İmru'u'l-Kays'ın haniını Ummu Cundeb'i hangisinin daha büyük şair olduğunu takdir etmesi için hakem yani tenkitçi tayin ettiler7

•

Önce İmru'u'l-Kays şu beyti söyledi8: (Tavil):

"Kamçı ateşler, baldır darbesi ise kamçı/ar, azarlamak ise hızını artı-rır".

Daha sonra 'Alkame de aşağıdaki beyti okudu: (Tavil):

·~\c)\~ r-:! <Lil:s. 0-" l;~ CrPY ~

"Onlara ikinci bir kez başından yetişti, sanki o kesifbir bulutun gidişi gi­bi giderayaklı ".

Ummu Cundeb, bu iki şiiri dinledikten sonra 'Alkame'nin "daha büyük ştiir" olduğunu söyledi. İmru'u'l-Kays, bu hükme razı olmadı ve "hayır ben daha büyük ştiirim diyerek" eşine verdiği hükmün gerekçesini sordu. Ummu Cundeb, kocasına, "'Alkame 'nin tasvir ettiği at, senin tasvir ettiğin attan da­ha iyidir. Senin atın i)ii olmadığından, onu harekete geçmesi için ittin ve kır­baç/adın. Halbuki 'Alkame'nin atı iyi olduğundan onu itmedi ve kırbaçlama­dı ", dedi. İmru'u'l-Kays, eşininin, 'Alkama'ye duyduğu ilgiden dolayı onu tercih ettiğini söyledi ve ondan ayrıldı. 'Alkame de bu olaydan sonra Ummu Cundeb ile evlendi9

• -

Sadru'l-İslam döneminde de sade olarak karşılaştırmalı tenkitlerio yapıl­dığı görülmektedir. el-Kuraşl (17011090), Hz. Peygamber (a.s)'in, İmru'u'l­Kays'ın şiirlerini beğendiğini irade etmiş ve onun hakkında şöyle söylediğini rivayet etmiştir10

:

_r.!JI ı.)~ J:J\ J1 ~\_,lı ~ol_r.!JI r~ <Li1

"İmru 'u 'I-Kays, şiirdeki üstünlüğünden dolayı, onları cehenneme götü­rürken de ş diriere sancağı ile öncülük yapacaktır.

Yine Hz. Ebı1 Bekir, en-Nabiga'yı, şiirinin diğer şairlerin şiirlerinden da­ha iyi ve daha hoş olması yönü ile diğer şairlere tercih etmiştir. Hz. Ömer de

NÜSHA, YIL: Il, SA YI: 7, GÜZ 2002 143

KLASiK ARAP EDEBİYATINDA EDEBİ TENKİT

Zuheyr (m.6IO)'i şiirde az kullanılan kelimelere yer vermediği için diğer şa­irlerden üstün görmüştür11 .

Emeviler döneminde Irak'ta el-Mirbed panayırınch4 ei-Ferazdak (1 12/730),. Cerir (I 14/732) ve ei-Ahtal (92/710) şiir inşad ederler, şiirleri dinleyen tenkitçiler ve diğer edebi zevke sahip kimseler de hangisinin daha üstün olduğunu tespit etmek amacıyla mukayeseli tenkit yaparlardı 12• Bu üç şairden biri diğerini hususi bir vezin ve ktifıye ile hicveder, diğer şair de yine aynı vezin ve katiye ile karşılık verirdi ki bu şilirlerin atışmalarının bir netice­si olarak "nakliid" şiiri de önenıli ölçüde gelişme kaydetti 13.

Abbasilerin ilk dönenılerinde karşılaştırmalı edebi tenkit yine sade bir şekilde yapılmaya devam etmekle birlikte, bölge ve şehirlerde en iyi şair ol­ma, şiir temalarında öncülük etme gibi özellikleri ile şairler karşılaştırmaya da tabi tııtıılmuştur. Mesela; İbn Sellam el-Cumahi (232/846)'ye göre, en iyi mersiye şairi, Mutemmim b. Nuveyre (30/650), Mekke'nin en büyük şiiiri 'Abdullah b. ez-Ziba'ra (15/636), Medine'nin en büyük şiiiri Hassan b. Sa­bit'tir.

İbn Sellam, İbn Kuteybe (276/947), el-Cahiz (255/869), İbnu'l-Mu'tez (296/908) gibi tenkitçiler, edebi tenkit kuralları ve kavranılan ile ilgili önenıli çalışmalar yapmışlar, Kudame b. Ca'fer (337/948) ile de edebi tenkit. ilmi bir seviye kazanmıştır.

H. IV. asırda genelde edebi tenkitte, özelde ise karşılaştırmalı edebi ten­kitle önemli gelişmeler olmuş ve bu alanda çok kıymetli eserler te'lif edilmiş­tir. es-Sfıli (336/947), el-Amidi (371/98I)ve el-Kazi el-Curcani (392/1002)' gibi tenkitçiler, karşılaştınnalı edebi tenkit kabul edilebilecek eserler yazmış­lardır. Bu eserlerin te'Iif edilmesine etki eden bazı faktörler vardır ki; bunla­rın incelenmesi konunun anlaşılması açısından önemlidir. Zira bu nedenler bu tür tenkitlerin yapılmasına ve bu konuda eserler yazılmasına sebep olmuştur. Bunlar, kadim (eski)-muhdes!müvelled (yeni) şdirler meselesi ile şiir sirkati (hırsızlığı) meselesidir. Bu konular, aynı zamanda edebi tenkidin önemli ko­nuları olarak ele alınmıştır.

Kadim (Eski) -Muhdes/müvelled (Yeni) şairler meselesi

Abbasiler döneminde, Arap toplumuna farklı milletierin değişik kültürle­riyle karışması, yabancı milletlerden yapılan eser tercümeleri ile Abbas! me­deniyetin hızlı bir şekilde gelişmesi gibi bir takım nedenlerle kendilerine muhdes veya müvelled şair denilen yeni bir şair ekolünün ortaya çıktığı görü­lür14. Muhdes şiiirierin en önemlileri Beşşiir b. Burd (167/890), Muti' b. İyas (169/785) Mervan b. Ebi Hafsa (182/905), Ebu Nuvas (198/813), Ebfı

Temmam (231/845) v.s. 'dir15. Muhdes şiiirierin uslil.bu; manii, lafız ve vezin yönüyle kadlnı şairlerden farklıdır. Bu şairler, önceki Arap şiir kültürüne, et­kilendikleri yabancı kültürleri de ekleyerek16 hem Jiifız hem de manada bazı değişiklikler yapmışlardır. Bu şairler, kolay üslup yerine, anlaşılması zor üs­Jubu seçmişlerdir. Muhdes şairler sanat yapmak, lafiziarı seçip onları yerli yerince kullanmak, geniş manalı, karmaşık iradelere yer vermekle tanınmış-

144 NÜSHA, YIL: Il, SAYI: 7, GÜZ 2002

M. AKİF ÖZDOGAN

Iardır 1 ~.

el-Cahiz, İbn Kuteybe gibi tenkitçiler söz konusu şiir ekolünü beniınse­mişlerdir18. el-Cahiz, muhdes şairlere destek veren ve objektif görüşler belir­ten en önemli ediplerdendir. Ona göre eski ve yeni" şairlerin üstünlük ölçüsü, şiirlerinin iyi olmasındadır. el-Cahiz'in bu iradelerüıden tenkitçiler cesaret almış ve muhdes şairlerin yanlarında olmaktan çekinmemişlerdir. Mesela; es­Silli~muhdes şairlerden Ebil Ternınarn'ı "Ahbtiru Ebi Temmdm" 19 adlı ese­rinde açıkça savunmuştur. el.-Curcfuıi de bu konuda eski şairler ile yeni şairler arasında orta yolu bulmaya çalışır. Eski şiir taraftarlarının, yeni şiir beytini duyduklarında çok beğendikleri halde, şiirin yeni şair taraftarlarından birine ait olduğu söylendiğinde, önceki iradelerini değiştirip kötülemeğe çalışmala­rını insafsızca bir tutum olarak göıii.?0 • İbn Reşlk (456/1063)'e göre ise, eski ve yeni şiir diye bir şey yoktur. Zira her eski şair kendisinden önceki zamana göre yenidir. Mesela; Cerir ve el-Ferezdak, muhadram ve cahiliyye şairlerine göre yenidir. Ama kendilerinden sonra gelen dönemde onlar da eski kabul e­dilmişlerdrrzı. İbn Reşlk:, yine sonradan gelen şairlerin şiirleri iyi ise onların sonradan gelmesinin mahzuru olmadığını, önce gelen ~airlerin şiirleri iyi de­ğilse, önce gelmesinin de fayda vermeyeceğini belrrtu-ı2 .

Muhdes şairlerden en çok etkilenen ve tenkitçiler tarafından hakkında görüş belirtilen şair Ebil Ternınarn (231/845) olmuştur. el-Buhturi (284/897) ise kadim şairler çizgisinde olup bu görüşün önemli taraftarı olan bir şairdir. H. IV. asırda bu iki şair hakkında yapılan tenkitler, karşılaştırmalı edebi ten­kit ile ilgili çok önemli eserlerin te'lif edilmesinde etkili olmuştur. Beşşar ve Ebil Nuvas, muhdes şairlerin öncüleri oldukları halde bunların Ebil Ternınarn kadar etkileri olmamıştır. EbU Nuvas'ın yeni bir şiir tarzına çağrısında fazla etkili olamayışının bazı sebepleri vardır: Tenkidirı onun döneminde ilmi an­lamda yeni gelişiyor olması, yenilik fikrinin geniş çaplı olmaması, onun Arap asıllı olmayışı, yenilik fikrinin itibar edilmemesine neden olmuşt;u?3.

Muhdes şiire çağrı konusunda, EbU Nuvas'tan sonra gelen Ebil Ternınam'ın etkisi büyük olmuştur. O, şiire önemli yenilik getirmiştir. Ancak onun yeniliği, şiirin sanat yöntemlerinde olmayıp şiirin biçiminde olmuştur. Şiir temaları, kasidenin yapısı, ve manalar aynı kalmıştır. Şair, özellikle bed! sanatlarına, tekellüflü, karmaşık, garı'b (az kullanılan) kelimeler kullanma tarzını getirmişmı4•

İbnu'l-Mutez (296/908), bed!' sanatlarını, Beşşar b. Burd (1671785), Muslim b. Velid el-Ensan, Ebil Nuvas (198/813) vs. gibi şairlerin ortaya koymadıklarını, onların bunu sadece isim olarak kullandıklarını belirtir. Onun bu sanatların, Kur' an, hadis, Arap dili, sahabe sözleri ve şairlerin şiirlerinde zaten var olduğunu irade etmesi ile birlikte25

, genelde muhdes şairler özelde ise Ebil Ternınarn etrafında büyük bir husilmet başlamıştır. Zira İbnu'l­Mu'tez, bu ifadesiyle bu muhdes şairlere destek vermemiştir.

Ebil Ternınarn, şiir sirkati yaptığı ve yeni şiir tarzına çağırdığından dola­yı Arap kültürünü tahrip etmekle suçlanmıştır. el-Buhturi ise kadim şairlere önem verdiği ve kolay ifadeler kullandığı için destek görmüştür. İşte bu iki

NÜSHA, YIL: Il, SA YI: 7, GÜZ 2002 145

KLASiK ARAP EDEBiYATlNDA EDEBİ TENKİT

şair etrafında çok şiddetli tenkitler yapılmışt:ıi6• Bu iki şair etrafında yapılan tenkitlerin, karşılaştırılmalı tenkit üzerine eserler te'Iif edilmesine neden ol­duğu görülür.

Görüldüğü gibi eski şiir taraftarları Ebfi Temmfun'a şiddetli eleştiriler yapımşlar, bu amaçla eserler te'Iif etmişlerdir. Buna mukabil eski şiir taraftarı el-Bulıturl'yi ise medhetınişler ve onun hakkında eserler yazınışlardır. Yeni şiir taraftarları da Ebu Temmfun'ı savunarak el-Bulıturl'yi eleştirmişlerdir. Bu iki şairinen çok eleştirildiği ortak konu da bunların şiirlerinde çok mik­tarda sirkat olmasıydı. Karşılaştırmalı tenkit eserlerinin ortaya çıkmasına ze­min hazırlayan şiir sirkati meselesini de kısaca ele alalını.

Şiir Sirkati

Lügatte, gizli ve örtülü bir şeyi çalmak anlaımna gelen sirkat kelime­sf7edebiyat ıstıliihında, bir şairin başka bir şairin şiirini alarak (çalarak) ken­dine mal etmesi manasında kullanılmaktaW8 •

Şiir sirkati, klasik Arap edebiyatında h. lll. asırdan önce görülmekle be­raber bu dönemden sonra, edebi' tenkidin önenıli konuları arasında yer alma­ya başlaımştır. Mulıdes şiiiriere yapılan husfimetle birlikte, bu şairler hakkın­da şiir sirkati suçlaması, sirkatİn yaygın hale gelmesine sebep olmuştur. Bu­nunla beraber hem mulıdes, hem de diğer şiiirierin önceki dönemden daha fazla sirkat yaptıkları görülmektedir. Bu dönemde bazı tenkitÇiler, sevdiği şa­irleri savunmak, sevmediklerini de yerrnek maksadı ile eserler te' lif etmişler, bu eserlerinde de sevmedikleri şiiirierin şiir sirkatlerini ortaya koymuşlardır. el-Kaz! el-Curciinl gibi mutedil tenkitçilerin, bu dönemde edebi' sirkatin hangi konularda olduğu konusunda orta bir yol bulmak amacıyla eserler yazdıkları görüiur9

:

Muhammed Mendür'un şiir sirkatinin Ebfi Temmfun'la başladığını be­lirtmese0, bu meselenin ilm! olarak gündeme getirildiğine işiiret etmektedir. el-Had1df 1 Mendür'un bu görüşüne katılmaz.

Görüldüğü gibi, eski şiir taraftarları Ebfi Temınfun'ı eleştirrnek amacı ile onun şiir beyitlerinin çoğunun, başka şilirlerin şiirlerinden sirkat edildiği id­diasında bulunmuşlardır. Yeni şiir taraftarları da aynı şekilde el-Bulıturl'nin şiirlerinin çoğunun başka şiiirierin şiirlerinden sirkat edildiğini belirtmişler­dir. Şimdi bu iki şair etrafında meydana gelen mukayeseli edebi tenkidi ince­leyelim.

Ebô Ternınarn ve el-Buhturi Etrafında Yapılan Karşılaştırmalı Ede­biTenkit

Ebu Ternınilm (23 1/845) ve el-Bulıturl hakkında; es-Su/i (336/947,) Ahbiiru Ebi Temmdm ile Ahbdru'l-Buhturi, el-Amidi (3711981)' ise el­Muvtizene beyne Ebi Temmdm ve 'l-Buhturi adlı eseri te 'lif etmiştir.

es-Sfill, eski-yeni şair tartışmalarının içine girmiş ve el-Bulıturl'nin öncü­lüğünü yaptığı eski şiir taraftariarına karşı muhdesün (yeni şiir taraftarları) safında yer almış ve Ebfi Temınfun'ı savunmuş~2•

146 NÜSHA, YIL: II, SAYI: 7, GÜZ 2002

.\1. AKİF ÖZDOGAN

es-Su.li, eski şiir taraflarlannın EbU Temınfun'a yaptıkları itharniara ce­vap vermek ve onu savunmak gayesi ile "Ahbaru Ebi Temmam" adlı karşı­laştırmalı tenkit eserini te'Iif etmiştir. Ancak es-Silli, tenkitçide bulunması gereken objektiflik yerine EbU Temınfun'a duyduğu hayranlık ve eski şiir ta­raftarlarına özellikle el-Buhturi'ye kızgınlığından dolayı taraflı davranmıştır. Eserinde EbU Teırimfun'ı son derece medhedip kusurliınnı görmemeye çalış­mış, el-Buhturi'nin ise tüm kusurlarını ar~tınp, ortaya koymaya çalışmıştır. Tenkİtçimiz, taraflı bir tenkit yapmış olsa da mukayeseli tenkit metodu ve edebi zevk unsurunun öne çıkması açısından bu eser, çok önemli bir karşılaş­tırmalı edebi tenkit kitabıdır.

Tenkitçi, eserinin başında, arkadaşı Muzahim b. Fatik'e yazdığı risalede, Ebı1 Ternınarn hakkında insanların farklı görüşler belirttiklerini, onu öven ve yerenlerin, şiiri tam olarak bilınediklerini, halbuki bir şair hakkında tenkit yapabilınek için geniş bir bilgi birikimine sahip olunması gerektiğini belir-11r3. es-Silli, Ebı1 Temınfun'ın şiirlerinin başka şairlere ait olduğırnun iddia edildiğini, ancak iddia sahiplerinin delillerinin olınadığını bel~4• Ebfı Temmfun'dan önceki şairler kasidelerinde bir veya iki beyitte ibda' (orijinal mana)'yı gerçekleştirirken, onun bütün şiirlerinde ibda gerçekleştirdiğini, an­cak onun sanatından anlamayanların taraflı olarak onu eleştirdiklerini anla­tır3s.

es-Sı1li, "bir beyit şiir söyleyemeyen, şair/erin on binlerce söylediği şiir­den on tanesini bile ezberleyemeyen kimse/erin, Ebil Temmam 'ı tenkit etmeye cesaret ettiklerini" belirtip "keşke onun kusurları olsaydı da tenkit etsey­dim ",diyerek Ebı1 Temmfun'ı kusursuz olarak gösterir36.

Şiir sirkatine geniş yer veren es-Sı1li, bu konuda aşağıdaki ilginç tespitle­ri yapmıştır: "Bir şair in şiir çalıntısından uzak durması mümkün olsaydı, ya­ratıcı şair olması nedeniyle Ebil Temmam olurdu. Ancak şiir çalıntısından uzak durmak imkansızdır. iki şairin şiirleri arasında benzerlik görürlerse şöyle yapılır: Eğer iki ştiirin biri önce diğeri sonra yaşamışsa, sonraki şairin önceki şairden sirkat ettiği kabul edilir. iki şair, aynı zamanda yaşamışiarsa birbirlerinden sirkat etmiş olabilirler"31

• Tenkitçimiz, aynı dönemde yaşayan şairlerin birbirlerinden şiir çalıntısı yapmalarının mümkün olacağını söyler. el-Buhturi'nin şiirlerinin çoğıınun Ebı1 Temınam'dan sirkat olduğıınu ifiide eder ve çok miktarda örnek verir. Ancak verdiği örneklerin karşılaştırmasını yapmaz veya Ebı1 Temmfun'ı haklı çıkaracak bir tarzda ele alır38 .

el-Amidi, el-Buhturi'nin Ebı1 Temınfun'dan bazı şiirleri sirkat ettiğini kabul ettiği görüşüne katılır39. Hem es-Sı1li hem de el-Amidi, aşağıdaki beyti, el-Buhturi'nin Ebı1 Temınfun'dan sirkat ettiğini kabul eder.(Kamil):

~J-> .:ıu 41 e-rt ~_,.ı.. ~ _r!:.j ...ı.ıı ~ı) ı~!J

"Allah, saklı olan bir erdemi yaymak isterse, has et çi bir kimsenin diliyle yayar"~0•

el-Buhturi'nin sirkat ettiği iddia edilen beyit ise şudur: (Tavi:l):

NÜSHA, YIL: Il, SAYI: 7, GÜZ 2002 147

KLASiK ARAP EDEBiYATlNDA EDEBİ TENKİT

"Eğer nimeti haselçi bir kimseye göstermezsen, bu nimet kryamete kadar ortaya çıhJıayacaktır ""11

•

es-Silli, eserinde karşılaştırma metodunu, güzel bir şekilde uygulamış; ancak savunduğu Ebil Tenımam'ın üstünlUklerini anlatıp, kusurlarını görme­miş ama el-Buhtııri'yi de sürekli tenkit etmiştir.

el-Amidi, (ö. 3711981) "el-Muvdzene beyne'l-Mutenebbi ve husumihi" adlı eserinde ele aldığı bir şahsı ön yargılı olarak değerlendirmeyip mümkün olduğu kadar objektif olmaya çalışmıştır42• Kendilerine muhdesiln denilen, şi­irde sanat ve karmaşık bir uslilbu tercih eden ve eski şiire sıcak bakmayan Ebil Tenımam ve taraftariarına objektif olarak bakmaya çalışmıştır. Ancak eski şiir hakkında sadelik, zevk ve tabi1lik unsuru yönleri ile değerlendirme­lerde bulunmuş ve eski şiir taraftarı olan el-Buhturi'yi desteklemiştir4,.

Döneminde yaygın hale gelen eski ve yeni şiir tartışmalarını ve şairler arasında yapılan taraflı hükümleri takip eden el-Amidi, özellikle es-Silll'nin Ebu Tenımam'a destek verdiği "Ahbliru Ebi Temmô.m" adlı eserinde, yeni şiirin öncüsü Ebil Tenımam'ı taraflı ve kayırganlık içinde destekleklemiştir. Hem eski şiire destek verip el-Buhturi'ye yeni şiir temsilcilerinin yönelttikle­ri taraflı itharniarına cevap vermek hem de Ebil Tenımam'ın iyi ve kusurlu yönlerini değişik yönlerden ortaya koyup hangisinin daha üstün şair olduğu­nu ortaya koymak amacıyla el-Muviizene beyne Ebi Temmô.m ve'/-Bulıturi adlı karşılaştırmalı tenkit eserini te'lif etmiştir44•

Müellif eserine başlarken, döneminde iki şiir ekolü olduğunu irade et­mektedir: Birincisi el-Buhturi ve taraftarlarının oluştıırduğu tekellüften uzak (karmaşık), matbil şiir ekolü, ikincisi ise Ebil Tenımam ve taraftarlarının o­luştıırduğu şiirleri tekellüflü, zor iradeler içeren, ta'kidli (karmaşık olmayan), garlb lafızlar kullanan şiir ekolüdür. Ona göre, Ebil Temmfun'a sanat ehli şa­irler, ince mana ve derin felsefe sahibi edebiyatçılar destek verirken, el­Buhturi'ye ise katipler, tabii şairler ve belagatçılar destek verirler45

•

Şevki Dayf, en-Nakd adlı eserinde el-Amidi'nin önemli derecede el­Buhturi taraftarı olduğıınu, iki ekolün karşılıklı olarak görüşlerini verirken el­Buhturi taraftarlarının yerine kendini koyduğıınu ve kendisinin iddialara ce­vap verdiğini belirtir. Ancak yine de eserinin objektifliğe yakın olduğunu söyler46

• Bizim kanaatimize göre el-Amidi, el-Buhtııri'yi desteklemekle bir­likte, el-Buhtııri taraftarları derken doğrudan kendisini kasdetmemiş, ama ba­zen onun taraftarı olarak kendi fikirlerini de serpiştirmiş olabilir. el­Amidi'nin, yer yer el-Buhturi'nin kusurlu yönlerini söylemesi, Ebfi Tenımam'ın yerine göre kusurlu ve iyi yönlerini belirtınesi çok açık olarak taraf olmadığının önemli bir göstergesi sayılabilir. Daha net bir irade ile el­Amidi, eski şiir ve şairlere destek vermekle birlikte onların kusurlu yönlerini de belirtmekten çekinmez. Ama es-Sul1, Ebfi Temmam'da kusur görmediği gibi, el-Buhtııri'nin de iyi yönlerinden bahsetmez.

148 NÜSHA, YIL: II, SA YI: 7, GÜZ 2002

.\L AKİF ÖZDOGAN

el~Amidi, iki tarafın iddialarını ele aldıktan sonra Ebı1 Temınılın'm başka şairlerden aldığı şiir çalmtılarına çok miktarda örnek verir47

• el-Amidi, Ebu Temınılın'm şiirde yaptığı hatalar bölümü ile onun kusurlarını ele alır ve aşa­ğıdaki beyti48 şiirde yaptığımana hatasma örnek olarak verir. (Basit):

..J.ı .ı.L.f y- ~~.......,_,s ~IJ d'J'JI ,jf _,J ~ ~J J

~ Yeryüzü, insanın gönlü kadar geniş olsaydı, memleket, halka dar gelmez­di.

Müellif, bu beytin manasının hatalı olduğunu belirterek "şehirler darlı­ğından dolayı değil, sıkıntılarından dolayı insanları· s ıkar. Şehirleri on kat geniş/etseniz de orada sıkıntı verecek şeyler varsa insana yine dar gelir'' der49

•

el-Amidi, Ebı1 Temınılın'ın yaptığı medh hatalarına, kötü istiil.re ve tecnislerine (cinil.s) de geniş yer verir. Onun tekellüflü de olsa belagat sanatla­nnı i cra ettiğini, sanat yönüyle el-Buhturi'nin ona yetişernediğini belirtir.

el-Amidi, el-Buhturi'nin altı yüz beyit şiir sirkati yaptığını ve bunlardan yüz tanesini de Ebı1 Temınılın'dan sirkat ettiğini, ancak onun, şiir sirkatinden başka önemli kusurunun olmadığını belirtir. el-Amidi, el-Buhturi'nin başka şairlerden ve Ebı1 Temınılın'dan sirkat ettiği şürlere örnek verir. es-Sı11i'nin "Ahbftru Abi Temmiim" adlı eserinden el-Buhtııri'nin Ebı1 Temınılın'dan yap­tığı sirkata yukanda örnek vermiştik50• el-Buhturi'nin, özellikle belagat kav­ramları ile ilgili tecnis kötülüğü, tak.'id gibi hatalar yaptığını belirtir51

• el­Amidi, şiir vezinleri ile ilgili olarak el-Buhturi'nin kusurlar yaptığını, ancak Ebı1 Temmil.m'm da bu konuda c:İaha çok hatalar yaptığını söyler.

ei-Mutenebbi Etrafında Yapılan Karşılaştırmalı Edebi Tenkitler

el-Mutenebbi (354/965), uslübunun farklılığı ve cil.zibesinden dolayı Ab­bil.si edip ve şairlerini hatta halkı kendi şiiri ile yakından ilgilenilmesine ne­den olınuştıır. Onun şiirde ortaya attığı meseleler kendi hakkında olumlu­olumsuz iradeler söylenmesine yol açmıştır. Bu nedenle el-Mutenebbi, bu dönemde diğer şairlerden üstün tııtıılınasa da hakkında en çok konuşulup hü­küm verilen şair kabul edilmiştir52 .

Ebı1 Ternınılın ile el-Buhturi arasındaki karşılaştırmalı tenkit hareketinin azalmaya başladığı sırada aynı edebi çevrede, şair el-Mutenebbi hakkında o­lumlu-olumsuz iddialar ortaya atılır. es-Sahib b. 'Abbad (ö. 375/985), el-Keşf 'an mesiivi'l-Mutenebbi, el-Hatimi, er-Risiiletu'l-hiitimiyye fi meahizi'l­Mutenebbi el-mu 'ibe, İbn V eki' (ö.306/916i3

, el-Munsif adlarında eserler te'Iif ederek el-Mutenebbi'yi eleştirmişlerdir54• Ancak el-Hatimi onu eleştir­diği gibi er-Risaletu '1-hiitimiyye fi meahizi'l-hamida adlı eserinde de övmüş­tür.

Bu dönemde el-Mutenebbi hakkında yapılan en objektif tenkidi, el-Kazi el-Curcil.ni (ö. 392/ 1 002), genel olarak el-Mutenebbi'ye yapılan saldınlara, özel olarak da es-Sil.hib b. 'Abbad'a cevap vermek maksadıyla el-Vasiita

NÜSHA, YIL: Il, SA YI: 7, GÜZ 2002 149

KLASiK ARAP EDEBİY ATlNDA E DE Bİ TENKİT

beyne 'l-Mutenebbi va Husfımihi" adlı eserinde yapmıştır55 •

el-Curcilıll bu eserinde, Ebfr Tenımam, el-Buhturi, Cerir gibi şairterin ha­ta yaptıklarını belirtip, onların hatalarını ortaya koyarak el-Mutenebbi'yi sa­vunmaya çalışlf6. Tenkitçi, eski-yeni şairler hakkında orta yolu bulmaya ça­lışır. Ancak eski şiir taraftarlarının, yeni bir şiir duyduklarında çok beğendik­leri halde, şiirin, yeni şiir taraftarlarından birine ait olduğu söylendiğinde ön­ceki ifadelerini değiştirip kötülemeğe çalışmalarını insafsızca bir tutum ola­rak gö~7• O, el-Mutenebbi'nin kusurlannın abartılmaması için, cahiliyye ve İslami dönem şiirlerinde de "/afız, mtinti, nazm, tertib, taksim ve i'rtib yönüy­le" hatalar yapıldığını ama alimierin eskiye saygılarından dolayı bu hataları ortaya koymadıklarını belirtir58

• Sonra el-Mutenebbi ile aynı dönemde yaşa­yan şairlerin şiirlerini değerlendirir. Ebfr Tenımam'ın şiirinin tabii olmadığı­nı, sanat için yaptığını bu yüzden tekellüflü şiir olduğunu vurgulamakla bera­ber genel olarak şiirini beğernf9• el-Buhturi'nin şiirlerinin tabii ve anlaşılma­sı kolay olduğunu belirtir ve medibierini beğenir. Cerir'in şiirinin hoş oldu­ğunu ifade eder60.

el-Curcilıll, el-Mutenebbi'nin şiirlerini savunup, lafız ve mana yönü ile iyi olduğunu ancak diğer şairlerde olduğu gibi hataların varlığını kabul eder. Şiir çalıntısı konusunda, oldukça milsamahalı davranır61 . Mendür'un, onun şi­ir çalıntısı konusundaki bu tavrının, el-Mutenebbi'yi bu konuda fazla kusurlu bulmamak için ortaya koyduğunu söylemesi62 bize el-Curcanl'nin el­Mutenebbi hakkında biraz müsamahakar davrandığı işaretini verir. Ancak o dönemde şiir sirkati yaygınlık kazandığından, el-Curcani'nin bir şairi "manti alma (sirkat)" yönüyle küçümsemenin orta yol olmadığını vurgulamaya ça­lıştığını görmemiz daha doğru olacaktır.

el-Mutenebbl'nin şiir sirkati yaptığını kabul eden tenkitçi, onun sirkatle­rinin lafızda olmayıp manada olduğunu belirtir ve bunu kusur olarak görmez. el-Curcilıll, kendinden sonra gelen tenkitçiler için, sirkatin teorik temellerini ortaya koymuştur. Ancak bu teorileri tatbik edememiştir63 . Lafiz ile manayı aynı ölçilde önemli görtir ve bunları bir arada kullanabilen şairleri tercilı e­der64. el-Curcani'den sonra gelen çoğu tenkitçiler hem onun tenkit ölçülerin­den hem de el-Mutenebbi hakkındaki değerlendirmelerinden yararlanmışlar­dır6s.

Sonuç olarak; h. III. ve IV. asırda eski ve yeni şiir tartışmaları ile şiir sir­kati meselesi doğal olarak şairterin eleştirilmesine zemin hazırlamıştır. Bu­nun sonucu olarak muhdes ve kadim şairlerin önde gelenleri şiddetli eleştiri­lere maruz kalmışlardır. Muhdes şairlerden Ebfr Tenımam kadim şair ve ta­raftarları tarafindan eleştirilirken; ona en biiyük desteği es-S·ı1li vermiş ve eser te'Iif etmiştir; Kadim şairlerden el-Buhturi'yi ise muhdes şairler tenkit etmiş­ler, el-Arnidi de hem bu eleştirilere cevap verip orta yolu bulmak hem de des­tek vermek amacıyla amacıyla eser yazmıştır. Bu iki şair etrafında alevlenen tenkitler azalmaya başladığı sırada şair Ebu Tenımam hakkında eleştiriler artmış, el-Kadi el-Curcani de onu ve diğer şairleri mukayese ederek onu de­ğerlendirmiştir. İşte bu üç şair etrafında yapılan tenkitler, doğal olarak karşı-

150 NÜSHA, YIL: Il, SA YI: 7, GÜZ 2002

M. AKİF ÖZDOGAN

laştınnalı tenkitterin yapılmasını sağlamış ve edebi tenkidi geliştinniştir.

iŞevk1 Dayf, en-Nakd, Kahire, 1984, s. 9: Muhammed Guneyrni HiHil, el-Medhal ila 'n-nakdi '/-edebi '1-hadfs, Kahire, 1958, s. lO; Mecdi Vehbe-Kfunil Muhendis, Mu'camu'l-mustalahlit, Beyrut,1983, s. 147; Tahsin Yüce. Eleştirinin ABC'si, Simavi yay., İstanbul, 1-991, s. 7. 2 Mecdi Vehbe-Kfunil Muhendis, a.g.e., s. 147; Hasan Boyııukara, Eleştiri Üzerine Söyleyiş, Yedi İklim yay., s. 34. 3 fiuseyıı el-Hac Hasan, en-Nakdu'l-edeb1, Beyrut, 1996, s. 15. 4 İbn Sellam el-Cumahi, Tabaklitu'ş-şu'arli', nşr. A. Muhammed Şiikir, Beyrut, 1953, I, s. 219. 5 İbn Sellfun, a.g.e., I, s. 219. . 6 Reşiid Muhammed Siilih, Nakdu kitlibi'l-Muvlizene beytıe't-Tiiiyyeyn, Beyrut, 1987, s. 68. 7 el-Merzubiini, el-Muvaşşah, nşr. Muhammed el-Biciivi, Kahire, 1965, s.24; Bedevi Tabiine, Dirlislitji'n-nakdi'l-edebi'l-'arabi, Kahire, 1965, s. 47. 8 İmru'u'l-Kays, Divan, Beyrut, 1972, s. 69. 9 Bedevi Tabiine, a.g.e., s. 48. 10 el-Kuraşi, Cemheretu eş'liri'l-'Arab, nşr. M. 'Ali e1-Hiişimi, Dimeşk. 1987, s. 186, Ahmed b. Hanbel, Müsned, 222. ı ı Hiilid Yusuf, Fi'n-nakdi'l-edebi, Beyrut, 1987, 55. ı 2 Bedevi Tabiine, a.g.e., s. 100. 13 el-İsfahiini, el-Eglinf, Kahire, nşr. M. Ebu '1-Fadl İbrahim, 1970-1994, IV, s. 131. ı 4 Şevki Dayf, el-Baliiga tarih ve tatavvur, Kahire, 11984, s. 19. ı 5 Tiihii İbrahim, Tlirihu'n-nakdi'l-edebf 'inda'l-'Arab, Beyrut, 1985, s. 95. ı 6 Muhammed 'Azziim, İstiflihlit nakdiyyat, Dimeşk. s. 203. ı 7 Şevki Dayf, a.g.e, s. 19. ıs Şukri 'İyiiz, el-Mezlihibu'l-edebiyye ve'n-nakdiyye, Kuveyt, 1993, s. 1. ı 9 bkz. es-SCıll, Alıbliru Ebf Temmlinı, nşr. Halil Mahmud 'Asakir, Kahire, I 973. 20el-Kiizi el-Curciini, el-Vaslita beyne'l-Mutenebbf ve lıusumilıi, nşr.Muhammed el­Biciivi, s. 50. 2 ı İbn Reşik el-Kayreviini, el-'Umdefi melıiisini's-şi'r ve iidiibihf ve nakdi/ıl, nşr. M.Muhyiddin 'Abdulhamid, Beyrut, 1982, I, s. 90-91, 22 İbn Reşik. a.g.e., I, 200. 23 Muhammed MendCır, en-Nakdu'l-menheci, Kahire, 1976. s. 76. 24 Muhammed MendCır, a.g.e., s. 76. 25 İbnu'I-Mu'tez,Kitlibu'l-bedi', nşr. lgnatıus Kratchkovsky, Londra, 1935, s. I. 26 Muhammed MandCır, a.g.e., s. 76 27ei-Halil b. Ahmed, Kitiibu'l-'ayn, I-VIII, Beyrut, 1988; el-Cevheri, Tlicu'l-luga ve silıiilıu 'l- 'arabiyya, I-VII, Beyrut, 1977, İbn Manzfır, Lisiinu 'l- 'Arab, I-VX, Beyrut, 1994. ("s-r-k md.) 28 'Abdullatif el-Hadidi, es-Seriklit beyne'I-Amidi ve'l-Curcliı'l1, Kahire, 1995, s. 16. 29 Bkz. el-Kiizi el-Curciini, el-Vaslita beyne'l-Mutenebbive Jıusumihl. ~o Muhammed Mendfır, a.g.e., s. 357. J ı 'Abdullatif el-Hadidi, a.g.e., s. 16. 32 Ahmet Savran, Abbasiler Devri Edebiyatında SU/i'fer veEbil Bakr es-Su/i, Erzu-

rum, 1981, s. 189. 33 es-Sfıli, Alıbliru Ebf Temmlinı, s. 6. 34 es-Sfıll, a.g.e., s. 6. 35 es-Sfıli, a.g.e., s. 38. 36 es-Sfıli, a.g.e., s. 38. 37 es-Sfıli, a.g.e., s. 100. 38 es-Şfıli, a.g.e., s. 77. 39 el-Amidi, el-Muvlizene beyne Ebi Temmlim ve'l-Bulıtun", nşr. S. Ahmed Sakr, Kahire, 1973; ei-Merzubiini, el-Muvaşşalı, s. 437. 40 Ebfı Temmiim, Dfvlin, s. 65; el-Merzubiini, a.g.e, s. 437. 4 ı es-Sfıli, a.g.e, s. 77.

NÜSHA, YIL: II, SA YI: 7, GÜZ 2002 151

KLASiK ARAP EDEBiYATlNDA EDEBI TENKİT

42 Şevki Day±: en-Nakd, s. 80, 43 'Abdulkfulir Huseyn, el-Muhtasar fi tlirihi'l-belliga, Kahire, 1982. s. 160. 44 el-Amidi, a.g.e., I. s. 4. 45 el-Amidi, a.g.e., I, s. 5. 46 Şevki Da)rr, a.g.e, s. 80. 47 el-Amidi, a.g.e., I, s. 112. 48 Ebu Ternmfun, Divlin, s. 74. 49 el-Amidi, a.g.e., s. 193. 50es-Sı1li, a.g.e, s. 77. 51 el-Amidi, a.g.e, 1, s. 357. 52 Muhammed Kemaı Hilmi Bey, Ebu't-Tayyib el-Mutenebbi, Dimeşk, 1986, s. 6. 53 Hayatı ve eserleri konusunda bkz. Musa Yıldız, "İbn V eki"', DİA, istanbul 1999, xx, 444. 54 Şevki Day±: en-Nakd, s. 89. 55 Bkz. el-Curcfuıi, el-Vaslita beyne'l-Mutenebbi ve husumihi. 56 el-Hadidi, Nazarlitfi'l-Vaslita, s. 163. 57 el-Curcfuıi, a.g.e., s. 50. 58 el-Curcfuıi, a.g.e., s. 4. 59 el-Curcfuıi, a.g.e., s. J 9. 60 el-Curcfuıi, a.g.e., s. 25-29. 61 el-Curcfuıi, a.g.e., s. 100-122. 62 Mendı1r, a.g.e., s. 187. 63 Mahmud es-Semire, el-K/izi el-Curclini, s. 213. 64 el-Curcfuıi, a.g.e., s. 15. 65 Ahmed Bedevi, el-K/izi el-Curclini, s. 84.

152 NÜSHA, YIL: Il, SA YI: 7, GÜZ 2002