klastry-możliwości rozwoju
TRANSCRIPT
Tom 10
Klastry-badania warunków funkcjonowania i możliwości
rozwoju w województwie opolskim.
Benchmerking i podsumowanie
Raport końcowy
Projekt Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji w Opolu
„Klastry - badania warunków funkcjonowania i możliwości rozwoju w woj. opolskim”
nr II/POKL/8.1.2/25/2010 Projekt realizowany w ramach Priorytetu VIII Regionalne Kadry Gospodarki, Działanie 8.1 Rozwój pracowników i przedsiębiorstw w regionie, Poddziałanie 8.1.2 Wsparcie procesów adaptacyjnych i modernizacyjnych w regionie,
współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i budżetu państwa
Wstęp
Dziesiąty tom w serii wydawniczej „Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie
opolskim”, jak dziewięć poprzednio wydanych, jest efektem realizacji projektu „Klastry –
badania warunków funkcjonowania i możliwości rozwoju w województwie opolskim”. Ta
publikacja zamyka całość ogłoszonych drukiem prac badawczych nad projektem, który
zrealizowano w Opolskim Centrum Badań Regionalnych przy Wyższej Szkole Zarządzania i
Administracji w Opolu. Projekt trwał 12 miesięcy, tj. od sierpnia 2010 do sierpnia 2011 r. i
sfinansowano go ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu
Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007–2013.
Wykształcenie się swoistej tkanki instytucjonalno-organizacyjnej w postaci klastra
warunkuje we współczesnej gospodarce osiągnięcie i utrzymanie przewagi konkurencyjnej,
zwłaszcza na szczeblu międzynarodowym. W literaturze przedmiotu klastry są uważane za
najbardziej dojrzałe formy organizacji produkcji z punktu widzenia zdolności do
podtrzymywania rozwoju1. Według M.E. Portera klaster to „[...] geograficzne skupisko
wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących
usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (na przykład
uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych
dziedzinach, konkurujących ze sobą, ale również współpracujących”2. Przedsięwzięcia
gospodarcze, takie jak klastry i inicjatywy klastrowe, skupiające określoną liczbę firm i
instytucji towarzyszących oraz osiągające sukcesy w swojej działalności są cechą gospodarek
o strukturze sieciowej, charakterystycznej dla krajów gospodarczo rozwiniętych.
„Gospodarka jako całość składa się z wielu milionów podmiotów gospodarczych i
gospodarstw domowych, przedsiębiorstw oraz jednostek organizacyjnych aparatu państwa,
tak na szczeblu centralnym, jak i lokalnym. Ich indywidualne decyzje wyznaczają łącznie
wydatki całkowite w gospodarce, dochód całkowity i ogólną wielkość produkcji dóbr i
usług”3.
Stan gospodarki jest wynikiem działalności przedsiębiorstw. Podmioty gospodarcze,
przede wszystkim ich liczba i dynamika działania, a zwłaszcza ich kondycja finansowa, a
także pozycja rynkowa i konkurencyjność stanowią najważniejszy potencjał danego obszaru
(kraju, regionu) i świadczą o aktywności gospodarczej i przedsiębiorczości społeczności, jak
1 Polityka wspierania klastrów. Najlepsze praktyki. Rekomendacje dla Polski, Instytut Badań nad Gospodarką
Rynkową, Gdańsk 2004. 2 M.E. P o r t e r, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 246.
3 D. B e g g, S. F i s c h e r, R. D o r n b u s c h, Ekonomia, PWE, Warszawa 1996, s. 21.
również pośrednio o warunkach do prowadzenia tejże działalności. Można bowiem założyć,
że im lepsze warunki prowadzenia działalności gospodarczej na danym obszarze, tym więcej
podmiotów, zaś im więcej podmiotów, tym wyższy poziom rozwoju społeczno-
gospodarczego. O sile rozwoju obszaru przesądza zatem jego potencjał i zdolność do
odtwarzania i pomnażania tegoż potencjału. Szczególnie istotne w rozwoju społeczno-
gospodarczym są dwa jego elementy: potencjał ludzki i gospodarczy. Wynikiem „kondycji”
tychże potencjałów jest m.in. sytuacja na rynku pracy, zarówno od strony popytowej, jak i
podaży pracy.
Działalnością gospodarczą, tak jak ją określa ustawodawca4, jest działalność
wytwórcza, budowlana, handlowa i usługowa prowadzona w celach zarobkowych, w sposób
zorganizowany i ciągły, i na własny rachunek podmiotu prowadzącego taką działalność. Na
kondycję pojedynczego podmiotu w gospodarce mają wpływ tak jego własne efekty
gospodarowania i zarządzania finansami, jak i warunki makroekonomiczne wynikające z
bilansów płatniczych, kursów walut oraz zagranicznych obrotów kapitałowych, w tym
inwestycji i systemów pieniężno-kredytowych.
Gdy podejmowano decyzję o zainicjowaniu badań nad problematyką klastrów,
istotnym ograniczeniem był brak wiedzy, zwłaszcza w zakresie prognoz i planów
rozwojowych przedsiębiorstw, a w konsekwencji brak informacji o potrzebach gospodarki i
ścieżkach jej rozwoju, szczególnie w obszarze współpracy i kooperacji firm z innymi
podmiotami, co jest kluczową sprawą w tworzeniu klastrów. Nie do końca znana była także
aktualna struktura przestrzenna rozmieszczenia działalności gospodarczej w regionie, w tym
zwłaszcza skupisk przemysłowych i usługowych, które są warunkiem koniecznym do
powstawania i rozwoju klastrów. Liczba podmiotów gospodarczych w regionie rośnie
bowiem w tempie około 1,5–2% rocznie i są to bardzo różne podmioty pod względem
wielkości, branży, kapitału itd.5. Filarami w strukturze gospodarki regionu są przemysł i
usługi, które wytwarzają odpowiednio: 28 i 61% WDB, a więc najwięcej spośród wszystkich
sektorów. Opierający się na zasobach naturalnych i nowoczesnych zdobyczach techniki
przemysł jest bazą, wokół której kumuluje się działalność wspomagająca i usługowa w
tradycyjnych i nowoczesnych branżach. Z czasem wzrost nowoczesnych usług – poprzez
stymulację działalności innowacyjnej i zwiększenie poziomu technologicznego środków
produkcji, tak technicznych, jak i kompetencji zasobów pracy – prowadzi do rozwoju
przemysłu. Z drugiej strony sytuacja w gospodarce ulega ciągłym przemianom: bieżącym –
4 Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (DzU 2007, nr 155, poz. 1095, z póź.
zm.). 5 J. Ż u r a w s k a, Gospodarka i rynek pracy w województwie opolskim w zarysie, [w:] Wybrane aspekty
współczesnej gospodarki i rynku pracy, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji, Opole 2009, s. 18–20.
spowodowanym następowaniem cyklów koniunkturalnych, oraz cywilizacyjnym –
związanym z procesami globalizacji i rozwojem społeczeństwa informacyjnego. Wobec tych
zmian gospodarka wymaga ciągłej obserwacji.
Realizacja projektu jest odpowiedzią na potrzebę kompleksowej eksploracji w
podstawowych sektorach gospodarki, tj. przemyśle i usługach, ale także propozycją
odpowiedzi na wszystkie zidentyfikowane w fazie planowania projektu deficyty badawcze
dotyczące uwarunkowań i możliwości rozwoju oraz perspektyw funkcjonowania klastrów i
inicjatyw klastrowych w województwie opolskim. Proces badawczy w projekcie podzielono
na pięć faz: inwentaryzacyjną, analityczną, badawczą, projekcyjną i rekomendacyjną.
Dziesięciotomowa opublikowana seria z wynikami prac badawczych, przeznaczona do
szerokiej dystrybucji, oraz przygotowanie map działalności gospodarczej z uwzględnieniem
branż, tj. sekcji/działów PKD w województwie opolskim i udostępnienie ich na stronie
WWW projektu użytkownikom zewnętrznym, ponadto promocja klastrów i samej idei
współpracy i kooperacji – to wartość dodana projektu, niemożliwa do osiągnięcia bez
wsparcia Europejskiego Funduszu Społecznego.
Niniejszy tom ma charakter podsumowujący i składa się z dwóch części. Pierwsza to
rezultat badań z wykorzystaniem metody benchmarkingu autorstwa dr. Roberta Goleja z
Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu; druga, której autorami są dr Wojciech Duczmal
i dr Witold Potwora z Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji w Opolu, obejmuje
wnioski i rekomendacje wynikające z realizacji wszystkich badań przeprowadzonych w
ramach projektu „Klastry – badania warunków funkcjonowania i możliwości rozwoju w
województwie opolskim”. Publikację zamyka krótkie podsumowanie projektu, autorstwa
Joanny Żurawskiej, która w Opolskiem Centrum Badań Regionalnych przy Wyższej Szkole
Zarządzania i Administracji w Opolu nadzorowała jego realizację.
Życzymy dużo pożytku z lektury.
Tadeusz Pokusa
Joanna Żurawska
Klastry- kompleksowe badania warunków funkcjonowania i
możliwości rozwoju w woj. opolskim. Benchmarking klastrów
województwa Opolskiego
Robert Golej
Opole 2011
SPIS TREŚCI
Spis treści
1.Wprowadzenie ......................................................................................................................... 9
2. Cele, zakres i metoda badania porównawczego klastrów i inicjatyw klastrowych w
Województwie Opolskim ......................................................................................................... 10
2.1. Cele badawcze .............................................................................................................. 10
2.2. Metodyka benchmarkingu-opracowanie koncepcji badawczej .............................. 19
2.2.2 Podstawy teoretyczne benchmarkingu .................................................................... 19
2.2.3 Przykład zastosowania techniki benchmarkingowej do badania klastrów .............. 38
2.2.4 Ustalenie metodologii badania benchmarkingowego klastrów województwa
opolskiego ........................................................................................................................ 49
3. Klastry .................................................................................................................................. 61
3.1 Klastry – idea ................................................................................................................ 61
3.2 Klastry innowacyjne .................................................................................................... 74
3.3 Inicjatywy klastrowe .................................................................................................... 76
3.4 Uwarunkowania powstania i trwałości klastrów ....................................................... 78
4. Uwarunkowania działalności klastrów w województwie opolskim..................................... 82
4.1. Klastry i polityka klastrowa w województwie opolskim .......................................... 82
4.2. Syntetyczne wyniki badań uwarunkowań funkcjonowania klastrów .................... 90
4.2.1 Badania statystyczne ............................................................................................... 90
4.2.2 Badania eksperckie ................................................................................................ 101
4.2.4 Badania zewnętrzne potencjału inwestycyjnego województwa opolskiego ......... 113
5. Benchmarking klastrów i inicjatyw klastrowych w województwie opolskim. .................. 115
5.1. Przegląd klastrów i inicjatyw klastrowych w województwie opolskim ................ 115
5.2. Wstępne porównanie uwarunkowań rozwoju klastrów w województwie opolskim
............................................................................................................................................ 118
5.3. Dobre praktyki .......................................................................................................... 131
5.3.1 Finasowanie działalności klastrów ........................................................................ 131
5.3.2 Wizerunek, Promocja, Marketing ......................................................................... 131
5.3.3 Działania klastrów w obszarze rozwoju zasobów ludzkich oraz transferu wiedzy
........................................................................................................................................ 134
5.3.4 Rozwój inicjatyw klastrowych, organizacja, strategia .......................................... 138
5.3.5 Korzyści uczestników klastra ................................................................................ 141
5.4. Inicjatywa klastrowa branży drzewnej – Śląski Klaster Drzewny ....................... 145
5.5 Inicjatywa klastrowa w obszarze turystyki – „Kraina Mlekiem i Miodem Płynąca”
............................................................................................................................................ 151
5.6 Inicjatywa klastrowa w obszarze energii odnawialnych – „Ekoenergia
Opolszczyzny” ................................................................................................................... 161
5.7 Opolski Klaster Informatyczny – OPINFO ............................................................. 168
5.8 Inicjatywa klastrowa w obszarze przemysłu chemicznego – „Innowacyjna
Chemia” ............................................................................................................................. 174
5.9 Opolski Klaster Przetwórstwa Spożywczego „Zielona Dolina” ............................. 180
5.10 Inicjatywa klastrowa w obszarze budownictwa energooszczędnego – Klaster
„Termomax” ..................................................................................................................... 182
5.11 Opolski Klaster Medyczny ...................................................................................... 183
5.12. Klaster podmiotów z branży szkoleniowej i doradczej – „Konsorcjum Człowiek”
............................................................................................................................................ 184
5.13. Śląski Klaster Przedsiębiorstw Dorzecza Górnej i Środkowej Odry ................. 185
5.14. Wielobranżowy Klaster Rzemieślniczy – „Opolski E-Rzemieślnik” .................. 186
5.15 Klaster rekreacyjno-ruchowy ................................................................................. 187
5. Wnioski i rekomendacje ..................................................................................................... 188
BIBLIOGRAFIA .................................................................................................................... 192
Spis Tabel ............................................................................................................................... 197
Spis Rysunków ....................................................................................................................... 198
.
1.Wprowadzenie
Benchmarking klastrów województwa opolskiego jest badaniem przeprowadzonym w ramach
X etapu projektu „Klastry- badania warunków funkcjonowania i możliwości rozwoju w woj.
opolskim. Projekt badawczy prowadzony jest przez Opolskie Centrum Badań Regionalnych
przy Wyższej Szkole Zarządzania i Administracji w Opolu. Celem prowadzonych badań
benchmarkingowych jest ustalenie potencjału rozwoju klastrów w województwie opolskim
oraz benchmarking podejmowanych działań w klastrach na tle najlepszych
zidentyfikowanych praktyk. Prowadzone badanie powinno dostarczyć informacji o
najlepszych praktykach stosowanych w inicjowaniu i rozwoju klastrów pozwalając tym
samym podejmować w klastrach takie działania, które w sposób istotny przyczynią się do ich
rozwoju.
2. Cele, zakres i metoda badania porównawczego klastrów i inicjatyw klastrowych w
Województwie Opolskim
2.1. Cele badawcze
Podstawowym zadaniem postawionym przed projektem „Klastry – badania warunków
funkcjonowania i możliwości rozwoju w województwie opolskim” jest przegląd i ocena
możliwości rozwoju klastrów w województwie opolskim. Zgodnie z ideą projektu, polegającą
na prowadzeniu kompleksowych badań uwarunkowań funkcjonowania i perspektyw rozwoju
klastrów i inicjatyw klastrowych w województwie opolskim6, kolejny już dziesiąty etap
projektu ma doprowadzić do ustalenia najlepszych praktyk stosowanych w klastrach i
rekomendacji działań jakie można podjąć by jak najpełniej wykorzystać potencjał tkwiący w
województwie opolskim. Zagadnienie związane z inkubacją i rozwojem klastrów jest tym
ważniejsze o ile znaczenie istnienia struktur sieciowych dla pozycji konkurencyjnej
przedsiębiorstwa, siły regionu czy ostatecznie pozycji gospodarczej państwa jest większe.
Wykształcenie swoistej sieci wsparcia, której uczestnikami są podmioty gospodarcze,
instytucje administracyjne, jednostki badawcze i naukowe oraz instytucje otoczenia biznesu
warunkuje tempo rozwoju regionalnego. Nie można bowiem zaprzeczyć, że rozwój klastrów
może wpłynąć nie tylko na poprawę sytuacji i rozwój firm, ale również rozwój regionów w
jakich działają. Podobne stanowisko prezentuje Komisja Europejska, która 7 w dokumencie z
dnia 17 października 2008 podkreśliła znaczenie budowy i rozwoju sieci klastrów w Europie.
W zaktualizowanej polityce ramowej UE dotyczącej środków pomocowych przewiduje się
konieczność wydatkowania środków publicznych na rozwój klastrów ze względu na ich
użyteczność dla polityki gospodarczej Unii. Komisja przyznaje również, że polityka
klastrowa odgrywa niezmiernie istotną rolę jako element wsparcia regionalnych systemów
innowacji i tworzenia międzynarodowych powiązań gospodarczych. Zdaniem Komisji silne
klastry oferują unikalne połączenie dynamiki przedsiębiorców z najwyższymi osiągnięciami
nauki i techniki, tworzą synergiczne powiązania pomiędzy podmiotami innowacji, a tym
samym przyczyniają się do budowy gospodarki opartej na wiedzy i wpisują się w założenia
partnerstwa lizbońskiego na rzecz wzrostu i zatrudnienia oraz nowej strategii Wspólnoty
Europejskiej „Europa 2020”. Skoro powszechnie uznaje się, że związki kooperacyjne
6 http://klastry.wszia.opole.pl/?page_id=116
7 Komunikat Komisji z dnia 17 października 2008 r. W kierunku światowej klasy klastrów w Unii Europejskiej:
Wdrażanie szeroko zakrojonej strategii innowacyjnej, zamieszczony w Benchmarking klastrów w Polsce – 2010.
Raport z badania. PARP, Warszawa 2010, (COM/2008/0652)
podmiotów warunkują we współczesnej gospodarce osiągnięcie i utrzymanie przewagi
konkurencyjnej, to tym większej wagi nabiera właściwy dobór stymulatorów ich powstawania
oraz podtrzymywania ich funkcjonowania. Uzasadnia to konieczność prowadzenia refleksji
nad wyłonieniem optymalnych metod działania podobnych struktur klastrowych. Metodą
badawczą zastosowaną w celu wyłonienia najlepszych praktyk jest benchmarking.
Dla osiągniecia jak najwyższego tempa rozwoju regionu wymagane jest by samorząd lokalny
podejmował działania aktywizujące rozwój klastrów w województwie oraz by działania te
były racjonalne w perspektywie wykorzystania wewnętrznego potencjału regionu.
Wykorzystanie potencjału rozwoju tkwiącego w zasobach naturalnych, ale i w zasobach
społecznych wymaga podjęcia działań, które zasoby te „wprawią w ruch”. Nie chodzi tu
jednak o jakieś działania pozorne lub mało efektywne, chodzi raczej o dobór takich praktyk,
które pozwolą optymalnie (np. wg zasad zrównoważonego rozwoju) wykorzystać zasoby
wewnętrzne regionu oraz przedsiębiorczość osobistą jej mieszkańców. Jednym z
najprostszych działań wpływających znacząco na wykorzystanie tego endogenicznego
potencjału wzrostu jest rozwój klastrów. E.Karaś pisze, że „badania empiryczne dotyczące
niektórych klastrów gospodarczych wskazują, że są one najlepszym środkiem do
stymulowania innowacyjności i konkurencyjności sieci przedsiębiorstw, a także dobrym
narzędziem lokalnego i regionalnego rozwoju. Struktura typu klastrowego uznawana jest
obecnie za najbardziej dojrzałą formę organizacji gospodarczej8”. Właściwe wykorzystanie
wewnętrznego potencjału może dalej skutkować przyciąganiem inwestycji zewnętrznych.
Posiadając wiedzę dotyczącą potencjału regionu, należy postawić szereg pytań dotyczących
sposobów jego wykorzystania z udziałem efektywnych rozwiązań sieciowych, w tym
klastrowych jako dojrzałej formy organizacyjnej.
W poprzednich etapach projektu przeprowadzono szczegółowe badania statystyczne,
kwestionariuszowe i eksperckie prowadzone z wykorzystaniem różnych technik badawczych,
przybliżające złożoną i niezwykle delikatną problematykę struktur klastrowych.
Uzasadnieniem dla tak pogłębionego podejścia jest, po pierwsze interdyscyplinarny charakter
problematyki klastrów, związany z szeroko pojętą ekonomią i zarządzaniem, naukami
społecznymi czy naukami technicznymi, a po drugie próba poznania morfologii procesów
powstania i rozwoju klastrów, które pojawiają się jako wynik złożonych procesów i relacji
występujących pomiędzy przedsiębiorstwami, jednostkami sektora B+R oraz organami
administracji. Klastry i inicjatywy klastrowe pojawiają się jako odpowiedź na pojawiające się
trudności (np. intensyfikacja konkurencji, wysokie nakłady inwestycyjne na rozwój, wysokie
8 E.Karaś, Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim, Tom 1. Wydawnictwo Instytut Śląski, Opole
2010
koszty prac badawczo-rozwojowych, wysokie koszty działań informacyjno-promocyjnych)
lub jako wynik poszukiwania rozwiązań optymalizujących stan istniejący, poprawiających
sytuację wszystkich członków sieci. Czynnikiem spajającym sieć i gwarantującym jego
trwałość jest przekonanie jej uczestników, że uzyskanie korzyści jest możliwe tylko na drodze
podjęcia wspólnych działań. Kluczowym zatem zagadnieniem w inspirowaniu i rozwoju
klastrów jest odnalezienie owych korzyści i to takich które przewyższą obawy, lęk związane z
uczestnictwem w sieci. W badaniach prowadzonych w wielu ośrodkach badawczych
wykazano, że główną barierą rozwoju klastrów jest brak wzajemnego zaufania
przedsiębiorców9, który znacząco utrudnia wzajemne partnerskie relacje biznesowe. Jednym z
poważnych zagrożeń przed jakimi stoją polskie przedsiębiorstwa, w tym te zlokalizowane w
województwie opolskim jest wzrost konkurencji bezpośrednio wynikający z integracji Polski
z Unią Europejską. Firma, aby utrzymać przewagę konkurencyjną na rynku europejskim musi
posiadać bardzo silne atuty10
. Przedsiębiorstwa „unijne” w większości posiadają wieloletnie
doświadczenia w działaniu w warunkach presji konkurencyjnej właściwej gospodarce
rynkowej. Przedsiębiorstwa polskie, chociaż przeszły już etap funkcjonowania w warunkach
gospodarki rynkowej, w znacznej części nie posiadają jeszcze umiejętności działania w
warunkach silnej międzynarodowej konkurencji11
. To tak istotne zagrożenie może stać się
kluczowym czynnikiem determinującym podejmowanie wspólnych działań przez
przedsiębiorstwa. Po zaobserwowaniu przez organizacje korzyści płynących ze
współdziałania (kooperacja, ale i koopetycja) w dalszej kolejności możliwe jest utrwalanie
współpracy i budowa struktur sieciowych. Silna presja konkurencyjna wymusza potrzebę
ciągłego poszukiwania optymalnych rozwiązań prowadzenia działalności gospodarczej. W
poszukiwaniach tych często wykorzystuje się doświadczenia podmiotów, które skutecznie
poradziły sobie w warunkach intensywnej konkurencji. Poszukiwanie najlepszych rozwiązań
ich adaptacja i wprowadzenie do warunków konkretnego przedsiębiorstwa, klastra, branży
określane jest jako benchmarking. Narządzie to stosowane w sposób ciągły pozwala
przedsiębiorstwom utrzymywać nieustanny kontakt z najlepszymi organizacjami na rynku.
Patrząc na to zjawisko z drugiej strony benchmarking jest formą zabezpieczenia przed
powstaniem nadmiernego dystansu pomiędzy podmiotem stosującym to narzędzie, a
najlepszymi w branży. Odpowiednio stosowany benchmarking jest narzędziem pozwalającym
na utrzymywanie pozycji konkurencyjnej, a nawet jej poprawy.
9 B.Plawgo, M.Klimczuk, M.Citkowski; Klastry Jako potencjał rozwoju – województwo podlaskie, Białostocka
Fundacja Kształcenia Kadr w Białymstoku, Białystok 2011 10
A. Zorska, Ku gloablizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i gospodarce światowej, Warszawa;
1998 11
Luka konkurencyjna na poziomie przedsiębiorstwa a przystąpienie Polski do UE, (red.) M. Gorynia, Poznań
2002
Właściwe rozpoznanie procesów związanych z tworzeniem i rozwojem powiązań
kooperacyjnych pozwoli na koncentrację wysiłków, w tym administracyjnych, zmierzających
do inspirowania powstania i rozwoju struktur klastrowych w województwie opolskim w tych
branżach, w których rozwój i sukces klastra jest dalece uprawdopodobniony. Wielce pomocne
w procesie poznawczym są wyniki rozległego i złożonego procesu badawczego
prowadzonego w projekcie „Klastry – badania warunków funkcjonowania i możliwości
rozwoju w województwie opolskim”.
Rozwój klastrów w Polsce to przykład głębokiej zmiany w procesach gospodarczych i
relacjach społeczno-ekonomicznych. Zagadnienia związane z budowaniem sieci współpracy,
kooperacji, koopetycji, klastrów itp., które są wynikiem złożonych procesów społeczno-
gospodarczych są przedmiotem zainteresowania wielu badaczy reprezentujących różne
dziedziny nauki. Znaczenie klastrów (szeroko rozumianych sieci współpracy) na pozycję
gospodarczą, państw i regionów, zachęca do szukania odpowiedzi na podstawowe pytanie:
jakie czynniki warunkują ich powstanie? A jeśli to wiemy to możemy stawiać kolejne
pytania: czy znajdują się na określonym obszarze warunki dla powstania klastrów? jak
zainspirować ich powstanie? jak utrzymać trwałość współpracy? jak poprawiać sprawność,
skuteczność i efektywność ich działania? Różnorodność stawianych pytań w kontekście
klastrów rodzi przestrzeń dla rozległych badań stosujących rozmaite, czasem bardzo
wyszukane metody badawcze. W niniejszej pracy podjęto próbę odpowiedzi na pytanie
dotyczące poprawy efektywności funkcjonowania klastrów i inicjatyw klastrowych
działających w województwie opolskim. Podstawowym problemem badawczym opracowania
jest poszukiwanie takich rozwiązań funkcjonowania klastrów, których zastosowanie może
spowodować, że obecny stan klastrów zlokalizowanych w województwie opolskim ulegnie
poprawie.
Narzędziem badawczym, którego celem jest poprawa efektywności funkcjonowania
organizacji jest benchmarking. Benchmarking jest również jednym z powszechnie
stosowanych narzędzi polityki klastrowej, czy też polityki opartej na klastrach. Metoda ta
ostatecznie sprowadza się do porównania stosowanych metod przez organizację wzorcową do
stosowanej przez określoną organizację. W wyniku tego zastawienia uzyskujemy obraz tych
obszarów, które należałoby poprawić i jednocześnie uzyskujemy wgląd w to jak to robią
najlepsi. Odpowiednie dostosowanie i wdrożenie rozwiązań stosowanych przez organizacje
wzorcowe prowadzi prosto do poprawy sprawności i efektywności funkcjonowania
organizacji, prowadzącej proces optymalizacji oparty na benchmarkingu. Jednym z
ważniejszych rezultatów badania, w zamierzeniu autora, jest próba wskazania korzyści jakie
eksponowane są w klastrach wzorcowych, które stanowią podstawowy budulec więzi
pomiędzy parterami w klastrze.
Do podstawowych uwarunkowań prowadzonego badania benchmarkingowego klastrów w
województwie opolskim należą:
różnorodnośd klastrów,
niewielka liczba oraz mała aktywnośd klastrów.
Duże zróżnicowanie branżowe klastrów i inicjatyw klastrowych działających na obszarze
województwa opolskiego powoduje, że przeprowadzanie jakichkolwiek badań
porównawczych jest bardzo utrudnione. Naczelną zasadą prowadzenia badań o charakterze
porównawczym, a takim badaniem jest benchmarking jest utrzymanie porównywalności
podmiotów podlegających porównaniu. W praktyce oznacza to, że działania które przyniosły
pożądane efekty w budowie i rozwoju klastrów w branży turystycznej nie mogą być wprost
przeniesione do klastrów branży stoczniowej, bowiem korzyści uczestników powiązania
wynikające z koopetycji mają inne źródło. Zatem i narzędzia wydobycia tych korzyści muszą
być inne. Oczywiście są i takie działania prowadzone przez struktury klastrowe, które mają
charakter uniwersalny i z powodzeniem mogą być zastosowane w różnych branżach bez
większych korekt.
Niewielka liczba oraz mała aktywność klastrów zlokalizowanych w województwie opolskim
powoduje, że wyniki badania benchmarkingowego opartego na porównaniu kilku mało
aktywnych inicjatyw klastrowych nie będzie prowadziło do oczekiwanych rezultatów i
zaproponowane najlepsze praktyki ustalone na tej bazie mogą nie dać oczekiwanych efektów
praktycznych. Podobnie jak mała ilość klastrów tak i ich jakość wyrażona ich relatywnie
niewielką aktywnością skutkuje tym, że brak jest bazy porównań koniecznej do prowadzenia
skutecznego benchmarkingu klastrów województwa opolskiego. Konieczne jest zatem
zaproponowanie autorskiego rozwiązania prowadzenia badań benchmarkingowych klastrów
zlokalizowanych w województwie opolskim tak by ostatecznie doprowadzić do realizacji
założonych celów badania.
Tajemnicą powodzenia klastra jest wystąpienie korzyści dla jego uczestników. Można
zaryzykować stwierdzenie, że im bardziej „namacelne” efekty uczestnictwa organizacji w
strukturze klastrowej, tym większa trwałość tego powiązania. Kontynuując tę myśl można
powiedzieć, że ważnym celem badań benchmarkingowych klastrów jest wskazanie metod
wydobywania tej wartości stosowanych w klastrach, które odniosły sukces rynkowy.
Rozważenie takie jest o tyle istotne, że propozycje badań benchmarkingowych klastrów i
inicjatyw klastrowych są najczęściej bardzo wszechstronne i przekrojowe. Skupiają się na
szczegółowych rozwiązaniach, pozostawiając często najważniejsze problemy związane z
tworzeniem łańcucha wartości, czy sposobów wydobywania korzyści na dalszym planie.
Można powiedzieć, że u podstaw badań tego typu leży założenie, że model biznesowy
klastrów jest prawidłowy i wystarczy jedynie poprawa pewnych szczegółów jego
funkcjonowania. Założenie takie może być prawdą dla klastrów rozwiniętych o
ustrukturyzowanej strategii i jasno określonym modelu biznesowym. Jednak w przypadku
inicjatyw klastrowych, czy klastrów w początkowej fazie rozwoju konieczne jest raczej
określenie wzorca modelu biznesowego, wskazanie różnorodnych korzyści jakie uzyskują
uczestnicy klastra (w tym korzyści wyrażane w pieniądzu). Trudności w określeniu
przestrzeni współpracy i wystąpienia korzyści mierzalnych skutkuje tym, że wiele klastrów za
cele swojego działania przyjmują cele „miękkie”, powiedzmy neutralne, a więc takie które na
pewno nie zaszkodzą jego uczestnikom, zapewnią im poczucie bezpieczeństwa, a w pewnych
okolicznościach mogą pomóc. Z badań przeprowadzonych przez PARP wynika, że
podstawowymi celami klastrów jest: promocja branży, większe możliwości projektowe,
wymiana wiedzy i doświadczeń/wzrost współpracy . Wydaje się, że są to najprostsze formy
współpracy, które powinny dalej prowadzić do transferu technologii, tworzenia wspólnych
produktów, złożonych usług, wspólnego realizowania pewnych funkcji (PR, marketing,
zaopatrzenie) czy usprawnienia przepływu materiałowego pomiędzy podmiotami. Coraz
częściej obserwujemy również rozpad klastrów, które powstały zadaniowo, które nie
zapewniły długofalowych korzyści jego członkom. Różnorodność branżowa klastrów i
inicjatyw klastrowych, ich niewielka liczba oraz niewielka aktywność znacząco utrudnia
prowadzenie badań porównawczych i wymaga sięgnięcia do rozwiązań stosowanych w
klastrach i inicjatywach klastrowych w Polsce i poza jej granicami. Niestety ograniczona
formuła prowadzonego badania wyklucza możliwość przeprowadzenia tak szerokiego
badania w ramach tego opracowania. Wniosek ten powinien być inspiracją do dalszych
poszukiwań i badań.
Prowadzone badanie powinno przyczynić się do: po pierwsze pogłębienia wiedzy w
przedmiocie stanu klastrów w województwie opolskim, po drugie poszerzenia wiedzy w
zakresie stosowanych praktyk w klastrach zapewniających trwałość ich działalności.
Celem projektu badawczego jest przygotowanie syntetycznej informacji prezentującej
najlepsze praktyki stosowane przez wybrane klastry w Polsce i przez wybrane klastry
zagraniczne, a które mogą znaleźć swoje zastosowanie w klastrach i inicjatywach klastrowych
istniejących w województwie opolskim. Chodzi zatem o wyselekcjonowanie takich praktyk,
które mogą zostać wprowadzone w konkretnym specyficznym przypadku klastra.
Zastosowanie klasycznego benchmarkingu polegającego na porównaniu klastrów
zlokalizowanych w województwie opolskim i wyselekcjonowanie najlepszych praktyk nie
miałoby większego sensu ponieważ większość z nich to dopiero inicjatywy klastrowe, bądź
pewne formy, których nie można nazwać klastrami bowiem nie realizują jakiejkolwiek
aktywnej formy współpracy. Prowadzone badanie benchmarkingowe opierać się będzie na
pytaniach: co można zrobić by klastry w województwie opolskim się wyodrębniły; jakie są
najlepsze praktyki w tym zakresie; jakie korzyści może uzyskać przedsiębiorstwo z
uczestnictwa w klastrze. W ramach całego projektu w poprzednich etapach
zinwentaryzowano i zanalizowano potencjał regionu, wskazano kierunki jego spodziewanego
rozwoju i możliwych obszarów działalności, w których może pojawić się potrzeba utworzenia
struktur klastrowych. Prowadzone badania benchmarkingowe mają ujawnić, korzyści jakie
mogą uzyskać przedsiębiorstwa z uczestnictwa w specyficznym klastrze i jak te korzyści są
eksplorowane przez klastery wzorcowe.
Główny cel badania benchmarkingu klastrów w województwie opolskim można rozbić na
cele szczegółowe, wśród których można wyróżnić:
Pogłębienie wiedzy o stanie rozwoju klastrów w województwie opolskim oraz
procesach w nich zachodzących
Zaprezentowanie najlepszych praktyk, stosowanych w wybranych polskich i
zagranicznych klastrach, zbliżonych profilem działalności do klastrów województwa
opolskiego. Badanie porównawcze powinno doprowadzić do ujawnienia działań
klastrów, które mogą zostać uznane za wzorcowe.
Rekomendację dla polityki wspierania klastrów z perspektywy regionalnej (polityka
władz samorządowych). Podejmowane przez samorząd działania powinny
intensyfikować wzajemne relacje pomiędzy przedsiębiorstwami obszarem nauki,
badań i rozwoju oraz organami władzy szczególnie w obszarach uznanych za ważne i
perspektywiczne dla rozwoju regionu.
Rekomendacje dla instytucjami wspierającymi działalność klastrów w województwie
opolskim. W szczególności mówimy tu propozycji działań jakie mogą podjęć te
instytucje w celu intensyfikacji przepływu wiedzy.
Cele to mogą zostać osiągnięte z uwagi na samą istotę badań benchmarkingowych
pozwalających określić pozycję konkurencyjną, wyznaczyć cele, oraz wskazać poprzez
analizę aktywności innych „graczy” przyszłe trendy i kierunki rozwoju.
W związku z tym że głównym podmiotem badań są klastry i inicjatywy klastrowe
metodologicznie wymagane jest zdefiniowania pojęcia klastry i inicjatywy klastrowe.
Rozważania te są przedmiotem rozdziału trzeciego. W związku z koniecznością poznania
wewnętrznych uwarunkowań powstania oraz rozwoju klastrów w rozdziale tym,
wyselekcjonowano te z nich, które powszechnie uznawane są za kluczowe. Kolejnym etapem
koniecznym dla realizacji postawionego celu badania jest określenie podstaw metodycznych
procesu banchmarkingu. W tej części pracy przeprowadzono badania literaturowe różnych
koncepcji benchmarkingu, w sposób szczególny przedstawiono koncepcję benchmarkingu
klastrów. W kolejnym etapie badawczym określono założenia metodyczne oraz sposób
realizacji badania porównawczego klastrów. Rozdział czwarty i piąty poświęcono realizacji
ustalonej procedury badawczej, przeanalizowano istniejące klastry i inicjatywy klastrowe w
województwie opolskim, zaprezentowano je na tle podobnych rozwiązań klastrowych w
Polsce i Europie. Wyniki posłużyły do określenia możliwych do podjęcia działań (różnego
typu) w celu intensyfikacji wymiany (intensywność kontaktów w różnych płaszczyznach)
pomiędzy uczestnikami powiązań koopetycyjnych. Raport został zwieńczony wnioskami i
rekomendacjami.
W ramach prowadzonych badań porównawczych posłużono się metodą Desk Research. Desk
Reserch – to metoda badań oparta na informacjach pochodzących ze źródeł wtórnych (ang.
Desk Research – badanie gabinetowe, badanie przy biurku). Metoda ta pozwala na
wykorzystanie informacji wtórnych pochodzących z różnych źródeł przy rozwiązywaniu
postawionego przed badaczem problemu. Informacje wtórne to materiał badawczy już
zgromadzony i opracowany, którego zawartość merytoryczna może zostać w całości bądź w
części wykorzystana przy rozwiązywaniu postawionych problemów badawczych. Badanie
Desk Research wymaga umiejętnej selekcji informacji i wyboru tych, które są istotne dla
procesu badawczego.
W badaniu wykorzystano następujące źródła danych wtórnych:
Benchmarking klastrów w Polsce – 2010. Raport z badania, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa 2010
E.Karaś, Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim, Tom 1.
Wydawnictwo Instytut Śląski, Opole 2010
K.Szczygielski, O.Gwiżdż, G.Sikora, Analiza przestrzenna struktury gospodarki w
województwie opolskim. Tendencje zmian oraz liczba i rozmieszczenie podmiotów
sektora przemysłu i usług jako pole obserwacji procesu powstawania klastrów, Seria:
Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim, Tom 2 Opole 2010.
S. Olko, L. Hawrysz, K.Polek-Duraj, Analiza możliwości rozwoju klastrów w
województwie opolskim. Wyniki badao panelowych wśród ekspertów. Seria: Klastry i
inicjatywy klastrowe w województwie opolskim, Tom 4, Opole 2011.
M. Szewczyk, A. Tłuczak, B. Ruszczak, Projekcja inicjatyw klastrowych w
województwie opolskim, Working Paper, 2011.
T. Sołdra – Gwiżdż, A. Bereś, Sektor B+R i otoczenia biznesu, a rozwój klastrów w
województwie opolskim. Badania FGI, Working Paper, Opole 2011.
A. Lisowska, Sz. Rubisz, Sektor instytucji publicznych a rozwój klastrów w
województwie opolskim. Studium przypadku, Working Paper, Opole 2011
Promoting Cluster Excellence, Measuring and Benchmarking the Quality of Cluster
Organisations and Performance of Clusters (red.) G. Meier zu Köcker, J. Rosted ,
VDI/VDE Innovation + Technik GmbH, FORA 2010.
Informacje w wymaganym badaniem zakresie o krajowych i zagranicznych klastrach
pozyskano głównie w drodze badań Desk Research oraz szczegółowym badaniu danych
źródłowych pochodzących ze stron internetowych klastrów.
2.2. Metodyka benchmarkingu-opracowanie koncepcji badawczej
2.2.2 Podstawy teoretyczne benchmarkingu
Rozpoczynając rozważania prowadzące do ustalenia procedury benchmarkingu klastrów
województwa opolskiego należy rozpoznać następujące zagadnienia: benchmarking, cele
benchmarkingu, obszary benchmarkingu, benchmarking jako metoda badawcza, proces
badania benchmarkingowego, zasady poprawnego prowadzenia badań benchmarkingowych.
W dalszej kolejności w rozdziale drugim przeprowadzono przegląd dostępnych publicznie
wyników badań benchmarkingowych prowadzonych w obszarze klastrów lub w dziedzinach
pokrewnych. Po ustaleniu przebiegu prowadzonych wcześniej badań benchmarkingowych
oraz uwzględniając szczególne uwarunkowania regionalne ustalono proces przebiegu badania
benchmarkingowego dla klastrów zlokalizowanych na obszarze województwa opolskiego.
Przyjęta procedura badawcza pozwoli w dalszej kolejności prowadzić proces badawczy i
doprowadzi do określenia najlepszych praktyk w obszarach objętych badaniem.
Rozwój Benchmarkingu
Jednym ze sposobów przybliżenia koncepcji benchmarkingu jest przyjrzenie się historii
rozwoju tego pojęcia. Rozwój procesu bennchmarkingu jako narzędzia poprawy efektywności
działania obejmował12
:
• Turystyka gospodarcza – stosowana przez firmy z dalekiego wschodu, głównie z
Japonii już w latach 40 dwudziestego wieku. Polegała ona na poszukiwaniu szans
rynkowych i inspiracji. Przykładem może być firma SONY, ale również firma
NISSAN.
• Analiza towarów konkurencyjnych –porównanie produktów pod względem:
charakterystyki technicznej, funkcjonalności i wymogów stawianych przez
konkurentów.
• Benchmarking konkurencyjny – jej przykładem jest wzorcowe zastosowanie w firmie
Xerox, rozszerzenie koncepcji na obszar kosztów, czy proces ustalania cen. Zaczęto
porównywać sposoby działania (procesy) w poszczególnych obszarach. Próbowano
odpowiedzieć na pytanie nie tylko jak się różni, ale dlaczego te różnice występują i
12
R.Keegan, E.O`Kelly,P. McCarron, Benchmarking: best practice for SME owner/managers, Irish Best
Practice Forum, Dublin; Benchmarking. 2006, s. 5
co możemy zrobić by w naszym przedsiębiorstwie działało tak jak u najleprszych w
branży.
• Benchmarkingu międzysektorowy – (benchmarking out of the box). Ten typ
benchmarkingu próbuje odnaleźć najlepsze sposoby funkcjonowania nie tylko w
samej branży w której działa organizacja ale szuka ich poza nią. Przykładem może
być zastosowanie rozwiązań logistycznych stosowanych w jednej branży i
przeniesienie ich do innej.
• Benchmarking strategiczny – dotyczy budowania strategii przedsiębiorstwa w
kontekście i z inspiracją strategii przyjmowanej przez firmy konkurencyjne.
Poszukiwanie poprawy wyników poprzez zrozumienie i zaadoptowanie strategii
sukcesu partnerów benchmarkingu . Benchmarking zdecydowanie rozleglejszy i
głębszy.
• Benchmarking ścieżki rozwoju – podobnie jak w przypadku benchmarkingu
strategicznego odwołujemy się do strategii przyjętej przez przedsiębiorstwa w
branży. Na podstawie zebranych strategii określamy przyczyny dla których firmy
przyjęły taką a nie inną strategię. Mogą zaistnieć sytuacje, w których firmy które nie
odnoszą sukcesu przyjmują właściwą ocenę i możliwości rozwoju rynku, ale inne
czynniki nie pozwalają tej strategii zrealizować lub po prostu kadra zarządzając nie
jest w stanie jej zrealizować. Analiza ścieżek rozwoju powinna zatem uwzględniać
wszystkie, a nie tylko najlepsze strategie. Ujawnia się tu pewna niedoskonałość
benchmarkingu opartego na zasadzie równaj do najlepszych, tylko że równaj do tych
którzy są najlepsi w danej chwili. Analiza ścieżek rozwoju pozwala wyjść poza to co
się stała i postawić pytanie, czy przy określonych uwarunkowaniach strategie
konkurentów mogłyby odnieść sukces i czy najlepsi byliby wówczas najlepsi.
Wychodzimy zatem z perspektyw „dziś” i stajemy w perspektywie „jutro” wiedząc
jakie warunki i jak wypływają na realizację strategii. Możemy zatem kreować
strategię jako reakcję na dzisiejsze i przyszłe warunki funkcjonowania firmy.
• Benchmarking globalny – jest to kolejna koncepcja benchmarkingu, w której analizuje
się również różnice kulturowe pomiędzy firmami w układzie światowym. Zwraca
również uwagę na warunki otoczenia biznesu (prawne, administracyjne, system
edukacji, polityka socjalna itp.), które wpływają na jego lokalizację13
.
Definicja Benchmarkingu
13
Por. J.Kuczewska, Europejska procedura benchmarkingu. Programy i działania, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa. 2007
Kolejnym etapem przybliżającym pojęcie benchmarkingu jest zaprezentowanie różnych
definicji benchmarkingu. Poniżej w tabeli przedstawiono główne definicje benchmarkingu.
Tabela 1 Definicje benchmarkingu.
Źródło Definicja
Webster Dictionary14
Benchmarking oznacza poziom odchylenia wokół punktu
odniesienia. W kontekście biznesu (zarządzania) oznacza poziom
wyniku, który jest uznawany jako doskonały lub najlepszy w klasie
(best in class), który staje się punktem odniesienia dla porównania
R.Keegan 15
Benchmarking jest częścią koncepcji zarządzania jakością. Jest
procesem, metodą analizy praktyk, doświadczeń w różnych
obszarach, płaszczyznach działalności firmy i porównania ich z
działaniami w innych przedsiębiorstwach, niekoniecznie z tej samej
branży. Benchmarking porównuje i analizuje wszystkie elementy
zarządzania strategicznego w różnych układach, np. sektorowych,
regionalnych.
Ch.E. Bogan, M. J. English 16
Benchmarking (badania porównawcze lub analiza porównawcza) –
praktyka stosowana w zarządzaniu, polegająca na porównywaniu
procesów i praktyk stosowanych przez własne przedsiębiorstwo, ze
stosowanymi w przedsiębiorstwach uważanych za najlepsze w
analizowanej dziedzinie. Wynik takiej analizy służy jako podstawa
doskonalenia. Jest to praktyczna realizacją przysłowia: "trzeba się
uczyć na błędach, ale lepiej uczyć się na cudzych błędach, niż na
swoich".
Australian Quality Council
Limited17
Benchmarking to proces poszukiwania, adaptowania i wprowadzania
praktyk zewnętrznych, które prowadzą do osiągnięcia najlepszych
wyników. Jest dobrze zaplanowanym, systematycznym procesem
uczenia się (odkrywania). Jasne cele i mechanizmy pomiaru
wyników są precyzyjnie zdefiniowane na początku badania. Cele te
muszą być nierozerwalnie związane z misją i wizją przedsiębiorstwa
J Bramham 18. Benchmarking nie jest zwykłym naśladownictwem, nie polega na
podpatrzeniu sposobu pracy innych, aby tak samo postępować u
siebie. To wykrywanie czynników, które sprawiają, że analizowany
proces jest wykonywany efektywnie, a następnie wskazanie
podobnych możliwości we własnym przedsiębiorstwie. To uczenie
się i twórcze adaptowanie najlepszych praktyk (the best practices).
Benchmarking stosuje się także w sferze polityki publicznej.
M.E.Porter19
Benchmarking jest narzędziem używanym przy dążeniu do uzyskania
14
Webster Dictionary, Lexicon Publications, Inc. New York, 1988.s.90 15
Benchmarking facts. A European Perspective, R.Keegan (red), European Company Benchmarking Forum,
Forbairt, Ireland, 1998 16
E.CH.Bogan, J.M.English, Benchmarking jako klucz do najlepszych praktyk wyd. One Press Exclusive.2006
por. 17
Materiały źródłowe; http://www.aqc.org/bencwhat.htm 18
Por. J Bramham, Benchmarking w zarządzaniu zasobami ludzkimi, wyd. Wolters Kluwer Polska-OFICYNA,
2004. Oraz STRATEGOR. Zarządzanie firmą. Strategie, struktury, decyzje, tożsamość, Warszawa: Państwowe
Wydawnictwo Ekonomiczne, 1996. 19
M.E.Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa, 2001
możliwie najlepszej pozycji konkurencyjnej w długim okresie.
Ciągłość sprzyja doskonaleniu poszczególnych czynności i
wzajemnemu ich dostosowaniu, co umożliwia firmom zdobycie
wyjątkowych zdolności i umiejętności dopasowanych do ich strategii.
Ciągłość wzmacnia tożsamość firmy – dlatego benchmarking jest
narzędziem umożliwiającym w ciągły sposób analizowanie
konkurencyjnych czynności wykonywanych przez rywali.
G. Dessler20
Benchmarking to proces, za pomocą którego firma uczy się, jak być
najlepszym w wielu obszarach działalności poprzez analizę i
porównanie praktyk innych firm działających w tych obszar.
S.Codling 21
Benchmarking jest:
• trwającym procesem dla kontynuowania poprawy zarządzania,
• identyfikowaniem obszarów, gdzie zmiany spowodują najbardziej
widoczną różnicę pomiędzy stanem wyjściowym a stanem po
wykorzystaniu najlepszej praktyki, w kluczowych obszarach
zarządzania i relacji z klientem,
• tworzeniem standardów dla obszarów, które zostaną uznane za
najlepszą praktykę,
• szukaniem odpowiedzi, jak najlepsze firmy wykorzystują te
standardy,
• adaptacją i uczeniem się podejścia wykorzystywanego przez
najlepszych,
• ustaleniem, co tworzy różnicę w oczach klienta, pomiędzy
standardami i działaniami danego przedsiębiorstwa a
przedsiębiorstwa najlepszego.
P. Kotler22
Benchmarking to sztuka odkrywania, jak i dlaczego niektóre
przedsiębiorstwa funkcjonują sprawniej niż inne, a następnie jako
twórcze naśladowanie najlepszych, podpatrzonych w ten sposób
praktyk.
J. Czekaj, D. Dziedzic, T.
Kafel i Z. Martyniak23
Benchmarking to uczenie się od najlepszych poprzez porównywanie
z najlepszymi, oraz jako ...metodę poszukiwania wzorcowych
sposobów postępowania umożliwiających osiąganie najlepszych
wyników poprzez uczenie się od innych i wykorzystanie ich
doświadczenia.
K. Bilińska-Reformat 24
Benchmarking polega na poszukiwaniu przez przedsiębiorstwo
najlepszych, istniejących w praktyce rozwiązań, które wiodą do
uzyskania przewagi na rynku w stosunku do określonych
konkurentów oraz ...jest to stałe porównywanie swojego
przedsiębiorstwa z wzorcowym konkurentem w obszarze kluczowych
czynników sukcesu firmy.
W. Grudzewski, A. Rudzińska
i M. Sawicki 25
Benchmarking konkurencyjny to praktyka studiowania przez
przedsiębiorstwo „najlepszych” procesów produkcyjnych, technik
20
G.Dessler, Management. Principles and Practices for Tomorrow’s Leaders, Pearson Prentice Hall, New
Jersey 2004 21
S. Codling, Benchmarking, London. 1998 22
P.Kotler P., Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie, kontrola, Gebethner &Ska, Warszawa 1994 23
J.Czekaj, D.Dziedzic, T.Kafel, Z.Martyniak, Benchmarking – nowa metoda doskonalenia organizacji,
Organizacja i Kierowanie, nr 1, 1996, s.39 24
K.Bilińska-Reformat, Benchmarking w przemyśle piwowarskim, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa,
nr 8, 2000, s.21
zarządzania i działań marketingowych, które stosowane są przez
bezpośrednich konkurentów i przedsiębiorstwa o pokrewnej
działalności.
G. Peters
26 Benchmarking nie jest tylko zwykłym kopiowaniem, jest czymś
więcej niż proste naśladownictwo, jest drogą do osiągnięcia innej,
większej wartości.
I. Durlik 27
Benchmarking określony został jako metoda pozwalająca na
osadzenie firmy w realiach konkurencyjnego rynku. Benchmarking
polega na wyborze przez firmę wzorcowego konkurenta, który staje
się układem odniesienia, przy ocenie pozycji firmy na rynku obecnie
i w przyszłości. Celem benchmarkingu zaś jest porównanie
podobnych procesów i produktów oferowanych przez konkurentów,
aby osiągnąć przewagę konkurencyjną.
I. Penc-Pietrzak 28
Benchmarking to ciągły, systematyczny proces porównywania
własnych wyrobów, usług, funkcji, procedur i procesów z
organizacjami, które stosują tzw. najlepsze praktyki, czyli pewne
wzorcowe, godne zaadoptowania metody i rozwiązania.
J.Kuczewska 29
Benchmarking jest trwającym procesem szukania najlepszej praktyki,
uczenia się i zastosowania tej praktyki w celu osiągnięcia najlepszych
wyników i uzyskania trwałej przewagi konkurencyjnej. Jest metodą
„równaj do najlepszych” .
Benchmarking klastrów w
Polsce30
.
Benchmarking – to metoda naśladowania innych. Technika ta
pozwala (dzięki obserwacji) poznać najlepsze w swojej klasie
rozwiązania i wdrożyć je. Zatem benchmarking to pozytywne
naśladownictwo, sposób uczenia się i adaptacji obarczony małym
ryzykiem popełnienia błędu.
J.Czekaj, D.Dziedzic,
T.Kafel., Z.Martyniak 31
Benchmarking charakteryzuje się systematycznością i
profesjonalnością w poszukiwaniu najlepszych, racjonalnych
sposobów postępowania. Nie jest metodą poszukiwania
pojedynczych innowacji, lecz procesem szukania sposobów
prowadzących do idealnych rozwiązań.
W.Grudzewsk, A.Rudzińska,
M.Sawicki 32
Benchmarking jest strategią trudną i drogą. Koszty stosowania
benchmarkingu wiążą się z zakupem patentów i opracowań od
przedsiębiorstw konkurencyjnych, wydatkami na badania rynkowe,
pomiary i analizy, a także kosztami zmian organizacyjnych, które są
następstwem nowych rozwiązań.
25
W.Grudzewski, A.Rudzińska, M.Sawicki, Benchmarking w strategii rozwojowej firmy, czyli orientacja na
najlepszych, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 2, 1998, s.15 26
W biznesie każdy jest podglądaczem, rozmowa z Glenem Petersem, Rzeczpospolita nr 275, 26.11.1997 27
I.Durlik, Benchmarking, czyli metoda porównań z najlepszymi, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr
9, 1998, s.14 28
I.Penc-Pietrzak, Rodzaje benchmarkingu, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 4, 2001, s.18 29
J.Kuczewska, Europejska procedura benchmarkingu. Programy i działania, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa2007. 30
Benchmarking klastrów w Polsce – 2010. Raport z badania, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,
Warszawa 2010 31
Na ten temat patrz: Czekaj J., Dziedzic D., Kafel T., Martyniak Z. …… 32
W.Grudzewski, A.Rudzińska, M.Sawicki, Benchmarking w strategii rozwojowej firmy, czyli orientacja na
najlepszych, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 2, 1998.
B.Andersen 33
Benchmarking jest procesem porównywania czegoś lub kogoś z
najlepszą praktyką. Benchmarking nie ogranicza analizy do
najbliższych konkurentów, jest również sposobem na uczenie się od
innych niekonkurencyjnych organizacji stosowania najlepszych
praktyk, najefektywniejszych rozwiązań. Stąd niektórzy autorzy
określają benchmarking mianem benchlearning
Strategor34
Metoda ta polega na analizowaniu osiągnięć przedsiębiorstwa w
zakresie danego czynnika sukcesu i poszukiwaniu takiej podstawy
odniesienia, która umożliwiłaby mu znaczne ich poprawienie.
Benchmarking umożliwia opracowanie prawdziwej tablicy
strategicznej, uwzględniającej zarówno kryteria pomiaru (handlowe i
finansowe), jak i zmienne pozwalające interpretować osiągane
wyniki w celu zrozumienia i zidentyfikowania czynników
warunkujących stabilność pozycji konkurencyjnej.
W.Grudzewski, S.Jaguszyn-
Grochowska, L.Zużewicz 35
Benchmarking to:
• zidentyfikowanie silnych i słabych stron przedsiębiorstwa w
wyniku konfrontacji,
• zmiana dotychczasowego ukierunkowania zainteresowań,
• zmiana praktyki działania organizacji,
• rozwój umiejętności organizacji – benchmarking, porównując
do najlepszych, inicjuje proces uczenia się.
Źródło: Opracowanie własne.
Większość z zacytowanych definicji jest bardzo zbliżona i zasadniczo nie różni się w
zawartości merytorycznej przekazu. Podsumowując dla celów niniejszego opracowania
przyjęto, że benchmarking jest procesem poszukiwania i adoptowania najlepszych praktyk
(produkty, procesy, sposoby działania) stosowanych przez inne wzorcowe przedsiębiorstwa
działające w tej samej lub innej branży. Benchmarking jest zatem twórczym pozytywnym
procesem naśladowania innych kierowany zasadą „równaj do najlepszych. Benchmarking
łączy działania badawcze z działaniami wdrożeniowymi. Benchmarking jest zarówno
trwającym, systematycznym badaniem porównawczym działań podejmowanych przez
przedsiębiorstwo z aktywnością podejmowaną przez najlepsze przedsiębiorstwa w
kluczowych obszarach, jak i procesem adoptowania zidentyfikowanych praktyk do
przedsiębiorstwa. Tym samym benchmarking wymaga nie tylko badania objawów (wzrost
obrotów, wzrost udziału w rynku, poprawa rentowności itp.), ale poznania przyczyn, które
spowodowały ich wystąpienie (dobre praktyki).
Benchmrking to również narzędzie ograniczenia ryzyka niepowodzenia występującego przy
wprowadzeniu nowych rozwiązań do organizacji. Obniżenie ryzyka wynika z adaptacji
33
B.Andersen B., The basis on benchmarking: what, when, why and how?, w: Proceedings. Pacific Conference
on Manufacturing, Indonesia 1994 oraz B.Andersen, R.C.Camp, Current Position and Future Development of
Benchmarking, The TQM Magazine, MCB University Press, vol. 7, no 5, 1995. 34
Strategor. Zarządzanie firmą. Strategie, struktury, decyzje, tożsamość,PWE, Warszawa 1996. 35
W.Grudzewski, S.Jaguszyn-Grochowska, L.Zużewicz, Benchmarking – istota i zastosowanie, Ekonomika i
Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 7, 1999.
praktyk odpowiednio wyselekcjonowanych i z sukcesem stosowanych przez liderów
rynkowych. W procesie selekcji benchmarking pozwala uczyć się nie tylko na sukcesach, ale
również na porażkach innych przedsiębiorstw i w ten sposób świadomie unikać zagrożeń. W
tym sensie benchmarking pozwala „nauczyć się, jak się uczyć”.
Nierozłączenie z pojęciem benchmarkingu związane jest pojęcie dobrych praktyk.
Pojęcie dobrych praktyk jest pochodną benchmarkingu jako narzędzia zarządzania
organizacją. Ogólnie ujmując, dobre praktyki można zdefiniować jako „procesy lub metody,
które zrealizowane z powodzeniem, prowadzą do zwiększonej wydajności”. Dobre praktyki
nie są nowymi rozwiązaniami, są to działania sprawdzone w praktyce, wcześniej zastosowane
w innych organizacjach. Ich wdrażanie ma na celu poprawę wyników działania organizacji i
podniesienie jej wydajności36
.
Znaczenie benchmarkingu
Zmieniające się otoczenie funkcjonowania przedsiębiorstw powoduje, że pozycja
przedsiębiorstwa ulega ciągłej zmianie. Sytuacja taka powoduje konieczność ciągłej
weryfikacji strategii przedsiębiorstwa, wymaga ciągłych korekt i dostosowań. W tym
zmiennym środowisku poszukiwane są takie rozwiązania metodyczne, które będą w stanie
antycypować przyszłe warunki i z wyprzedzeniem wprowadzać wymagane zmiany.
Najczęściej wykorzystywanym narzędziem w takim przypadku jest technika benchmarkingu,
czyli procesu uczenia się od innych nie tylko na ich błędach ale na ich sukcesach. Ta cecha
benchmarkingu pozwala utrzymywać ciągły kontakt z rynkiem i prowadzić ciągły proces
doskonalenia funkcjonowania przedsiębiorstwa. Narzędzie to spełnia również warunek
poszukiwania przez przedsiębiorstwa elastyczności w dostosowywaniu się do zmieniających
się warunków konkurowania. Prowadzenie zatem procesu benchmarkingu nie jest „kaprysem
czy nową modą”, ale koniecznością i ciągłym testowaniem, czy w pewnych obszarach nie
odbiegamy od konkurencji. Można kolokwialnie powiedzieć, że benchmarking to ciągłe
trzymanie „ręki na pulsie” rynkowych zmian. Jeżeli przedsiębiorstwo chce osiągnąć rynkowy
sukces musi dostarczać klientom większą wartość niż konkurencja lub zapewniać
uzyskiwanie przez nich wartości porównywalnej ale przy niższym koszcie. Sukces zapewnia
również zachowanie tych dwóch zasad jednocześnie. Różnice pomiędzy przedsiębiorstwami
występują pod względem kosztów, cen oraz dostarczanej klientom wartości. Wynikają one z
ogromnej liczby czynności niezbędnych do opracowania, wyprodukowania, sprzedania i
36
Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, (red.) K. B. Matusiak, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa 2008
dostarczania wyrobów37
. Rodzi to szeroką przestrzeń do podejmowania działań
optymalizujących. Wyłonienie zaś działań które przyczynią się do poprawy pozycji
konkurencyjnej i jednocześnie będą obarczone niskim ryzykiem popełnienia błędu wymagają
od przedsiębiorstwa przede wszystkim zbadania, co i w jaki sposób robią liderzy rynków. W
tym celu stosują najczęściej metodę benchmarkingu. Benchmarking umożliwia firmie przede
wszystkim zdobycie wiedzy i wdrożenie najlepszych wzorów postępowania. Zdobyta zaś
wiedza daje możliwości dalszego rozwoju przedsiębiorstwa. Z procesem benchmarkingu
wiąże się również zaangażowanie pracowników w proces doskonalenia i poszukiwania zmian,
które mogą poprawić sytuację firmy. Jest to dość rewolucyjne bowiem uwaga nie jest
skoncentrowana na zmianie (strach przed zmianą) ale na celu jakiemu ta zmiana ma służyć.
Dobrze prowadzony proces benchmarkingu zmusi wykonawców poszczególnych działań do
obserwacji swoich zachować i wyjścia z propozycją zmian. Zmienia się wówczas źródło
zmiany z zewnętrznego na wewnętrzny, co rewolucjonizuje sposób patrzenia na zmianę, a
dalej prowadzi do szybszego jej wtopienia w organizację.
Efekty benchmarkingu można podzielić na grupy:
organizacyjne - przeprojektowane są procesy, funkcje;
motywacyjne - następuje zmiana postaw i zachowania pracowników, którzy muszą
wykazać się kreatywnością;
ekonomiczno-finansowe - poprawa wskaźników.
Jeżeli firmie uda się we właściwy sposób przeprowadzić proces benchmarkingu to może ona
osiągnąć między innymi korzyści takie, jak:
1) wzrost produktywności,
2) poprawę efektywności działania,
3) redukcję zapasów,
4) poprawę jakości planu strategicznego,
5) podniesienie pozycji konkurencyjnej,
6) poprawę wewnętrznej logistyki,
7) obniżenie poziomu kosztów, itp.
Mówiąc o znaczeniu i korzyściach benchmarkingu, nie można nie wspomnieć o
ograniczeniach i przeszkodach jego prowadzenia. Można do nich zaliczyć:
1) traktowanie benchmarkingu jako narzędzia pozwalającego jedynie zminimalizować
dystans do najsilniejszych konkurentów poprzez naśladowanie ich działań, nie
prowadzi do uzyskania przewagi konkurencyjnej oraz powoduje ograniczenie
innowacyjności pracowników,
2) ograniczanie benchmarkingu do rozwiązań operacyjnych, bez uwzględniania aspektów
strategicznych, co spowoduje, że uzyskana przewaga nie utrzyma się,
37
M.E.Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa, 2001.
3) istnienie poważnych trudności w uzyskaniu niezbędnych do benchmarkingu
informacji,
4) zebranie informacji wymaga znaczącego wysiłku, pieniędzy i czasu,
5) wysoki koszt stosowania benchmarkingu związany głównie z zakupem patentów i
opracowań od przedsiębiorstw konkurencyjnych, wydatkami na badania
marketingowe, pomiary i analizy, a także kosztami zmian organizacyjnych i
technologicznych, które są następstwem adaptacji nowych rozwiązań,
6) konkurenci wybrani jako podmioty do porównywania mogą być niechętni do
współpracy i udzielania potrzebnych danych,
7) istnienie etycznych i prawnych zastrzeżeń, co do niektórych sposobów gromadzenia
informacji o porównywanych konkurentach i liderach rynkowych; dlatego ważne jest
definiowanie i przestrzeganie kodeksu etycznego benchmarkingu,
8) ogromne trudności w przygotowaniu i wdrożeniu programu zmian zmierzających do
osiągnięcia wytyczonych celów.
Typologie benchmarkingu:
Ważnym zagadnieniem porządkującym i opisującym złożoność i różnorodność problematyki
badań benchmarkingowych jest jego systematyka. J.Kuczewska38
wprowadziła wyczerpującą
klasyfikację benchmarkingu opartą na odpowiednio dobranych cechach tego badania.
Typologie benchmarkingu zostały utworzone:
1) według kryterium lokalizacji wzorca porównań:
• wewnętrzny,
• zewnętrzny, w tym:
− konkurencyjny – kiedy firmę porównuje się z jej konkurentami w sektorze;
− horyzontalny – gdy porównanie odnosi się do firmy spoza sektora działalności;
− relacyjny – kiedy benchmarkiem jest stały partner, np. dostawca czy odbiorca;
2) według kryterium przedmiotu benchmarkingu:
• całościowy – porównanie wszystkich aspektów funkcjonowania firmy;
• funkcjonalny – porównanie wybranej funkcji
• procesowy
• marketingowy,
• metod zarządzania,
3) według kryterium etapu dokonywania pomiaru:
• sposobu realizacji (benchmarking procesów),
• wyników.
Etapy procesu benchmarkingu: 38
J.Kuczewska, Europejska procedura benchmarkingu. Programy i działania, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa 2007. Por. również: W.Grudzewski, S.Jaguszyn-Grochowska, L.Zużewicz,
Benchmarking – istota i zastosowanie, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 7 1999, oraz J.Czekaj,
D.Dziedzic, T.Kafel, Z.Martyniak, Benchmarking – nowa metoda doskonalenia organizacji, Organizacja i
Kierowanie, nr 1, 1996.
Podstawowa zasada prowadzenia badań naukowych mówi o zależności uzyskiwanych
wyników od przyjętej metody badawczej. Usystematyzowane podejście do prowadzenia
analizy podyktowane jest względami natury metodycznej, przesądza o wynikach i
poprawności merytorycznej rezultatów badań i ich wartości aplikacyjnej. W celu zapewnienia
wynikom jakiejkolwiek analizy ekonomicznej (w tym benchmarkingowej) wysokiej wartości
poznawczej i dużej użyteczności należy przestrzegać kolejności podejmowanych działań
badawczych. Zapewnienie prawidłowości procesu badania benchmarkingowego wymaga
sprecyzowania jego modelowego przebiegu. W tym celu przeprowadzono badania
literaturowe dotyczące przebiegu procesu badań benchmarkingowych. Natomiast w rozdziale
2.2.3. zobrazowano przebiegu tego procesu na przykładzie przeprowadzonych badań
benchmarkingowych klastrów.
Typowe fazy procesu benchmarkingu wg J.Brilmana obejmują:
1) wybieranie procesu, który zostanie poddany benchmarkingowi,
2) poznanie i szczegółowe opisanie dotychczasowego procesu,
3) utworzenie zespołu składającego się z pracowników włączonych w realizacje danego
procesu,
4) wybranie partnera, z którym będzie się dokonywać porównania39
.
Strategor wskazuje , że benchmarking składa się z pięciu następujących etapów:
1) zidentyfikowanie porównywanych zmiennych; są nimi dobrze i szczegółowo
określone umiejętności , które wchodzą w skład wcześniej omawianych źródeł
przewagi konkurencyjnej,
2) zidentyfikowanie firm wzorcowych,
3) zebranie informacji. Faza ta wymaga dogłębnych badań oraz dużej otwartości
intelektualnej,
4) określenie luki efektywności i pożądanego poziomu osiągnięć,
5) określenie celów i planu działalności oraz techniki pomiaru postępów.40
Natomiast w Benchmarkingu klastrów w Polsce czytamy, że Benchmarking składa się z
czterech podstawowych elementów:
1) identyfikacji przedmiotu,
2) analizy danych i informacji,
3) projektowania zmian,
4) wdrażania najlepszych rozwiązań41
.
39
J.Brilman, Nowoczesne metody i koncepcje zarządzania, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
2002. 40
Strategor, Zarządzanie firmą. Strategie, struktury, decyzje, tożsamość, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo
Ekonomiczne, 1996. 41
Benchmarking klastrów w Polsce – 2010. Raport z badania, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,
Warszawa 2010
R.Camp jeden z najważniejszych teoretyków benchmarkingu i jednocześnie praktyk
uczestniczący w procesie legendarnego już procesu benchmarkingu firmy Xerox
zaproponował czteroetapowy model przebiegu procesu benchmarkingu. Proces
benchmarkingu wg R.Campa obejmuje42
:
I Planowanie
1) identyfikacja przedmiotu badań,
2) identyfikacji organizacji do porównań,
3) wybór technik zbierania informacji :
-bezpośrednie (raporty wew., prasowe , kontakty osobiste),
-pośrednie (biura doradcze, izby przemysłowo-handlowe, stowarzyszenia
zawodowe),
II Analiza
4) ustalenie odchyleń w obszarach poddanych analizie,
5) określenie celów – ustalenia poziomu oczekiwanych wyników (czy realne jest
przeniesienie rozwiązań stosowanych w innych organizacjach ),
III Integracja
6) komunikowanie wyników porównań i stymulowanie ich akceptacji,
7) ustalenie celów funkcjonalnych – operacjonalizacja wyników benchmarkingu w
system planów przedsiębiorstwa. Na tym etapie definiujemy do czego organizacja
chce doprowadzić, czyli określone są wyniki jakie organizacja chce osiągnąć,
IV Wdrożenie
8) przygotowanie planu wdrożeniowego odpowiadającego na pytania Kto? Jak?
Kiedy? (zasoby, czas, sposoby),
9) realizacja działań wdrożeniowych - zabezpieczenie ich realizacji,
10) określenie nowych benchmarków – realizacja postulatu ciągłego doskonalenia.
Z. Martyniak podobnie jak R.Camp wprowadza podział procesu badania benchmarkingowego
na cztery etapy. Zaproponowaną przez Z.Martyniaka strukturę procesu benchmarkingu
prezentuje poniższa tabela.
Tabela 2 Etapy benchmarkingu
Etap
benchmarkingu
Zakres realizowanych prac
Planowanie
• Określenie przedmiotu badań
• Identyfikacja szkół, nauczycieli, koncepcji metodycznych itp. do
porównań
• Wybór metody zbierania danych – metody pośrednie oraz bezpośrednie
Analiza
• Przeprowadzenie porównania/badania
• Ustalenie odchyleń w zakresie efektywności
• Określenie poziomów przyszłych wyników
Integracja
• Komunikowanie wyników benchmarkingu
• Ustalenie celów dalszego postępowania
42
R.C. Camp, Business Process Benchmarking: Finding and Implementing Best Practices. Milwaukee, WI:
ASQC Quality Press, 1995.
Wdrożenie
• Opracowanie planu wdrożenia
• Uruchomienie konkretnych działań wdrożeniowych
• Kontrola wdrożenia
Źródło: opracowanie własne na podstawie Z. Martyniak
W propozycjach R.Campa i Z. Martyniaka nie można dopatrzeć się większych różnic.
J.Kuczewska nieco inaczej strukturyzuje proces benchmrkingu. Ujmuje go w 7 etapowy
proces, obejmujący następujące etapy:
1) określenie przedmiotu ( czym będziemy się zajmowad ),
2) określenie najistotniejszych zmiennych , które będą badane,
3) określenie najlepszych w swojej klasie przedsiębiorstw,
4) ocena sprawności funkcjonowania tych przedsiębiorstw,
5) ocena własnej sprawności funkcjonowania,
6) określenie programów i działao w celu zniwelowania luki,
7) wdrażanie i monitorowanie rezultatów43.
Literatura i praktyka benchmarkingu proponuje również wiele innych bardziej szczegółowych
lub syntetycznych modeli przebiegu procesu benchmarkingu. Syntetyzując te podejścia
można zaproponować proces benchmarkingu obejmujący:
1) wybór zagadnieo do porównania,
2) opracowanie planu analizy i wybór metod gromadzenia danych,
3) zidentyfikowanie firm wzorcowych,
4) zbieranie danych,
5) porównanie danych, analiza, przygotowanie zaleceo,
6) opracowanie planu wprowadzenia zmian,
7) wprowadzenie zmian,
8) utrwalenie zmian, wprowadzenie zmian w kod organizacji,
9) powtórzenie tego procesu po uwzględnieniu zmian.
W celu przybliżenia charakteru działań podejmowanych w poszczególnych etapach analizy
benchmarkingowej poniżej opisano podstawowe zasady oraz zakres prowadzonych działań w
poszczególnych etapach procesu badawczego. Opis przebiegu procesu benchmarkingu oparto
na siedmioetapowym modelu. Model procesu składa się z następujących etapów:
1) ustalenie przedmiotu benchmarkingu,
2) badanie procesów w organizacji,
3) identyfikacja partnerów benchmarkingu,
4) zebranie informacji,
5) analizowanie informacji, formułowanie zaleceń,
6) wdrożenie w życie zidentyfikowanych dobrych praktyk,
7) monitorowanie wyników i w razie potrzeby podejmowanie dalszych działań.
43
J.Kuczewska, Europejska procedura benchmarkingu. Programy i działania, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa. 2007
Krok pierwszy: Ustalenie przedmiotem benchmarku.
Pierwszym krokiem procesu benchmarkingu jest zdefiniowanie obszarów, które mają
podlegać badaniu. W tym celu organizacja musi określić swoją pozycję, musi określić stan w
jakim się znajduje. Najczęściej w tym celu wykorzystuje się analizę SWOT. W ten sposób
przedsiębiorstwo uzyskuje informacje dotyczące potencjalnych szans rozwoju oraz
problemów, które trzeba rozwiązać. W ten sposób określona zostaje dziedzina lub kilka
dziedzin działania firmy, w których istnieje potrzeba porównania się do najlepszych. Z
wybranych dziedzin identyfikowane są procesy, podprocesy i funkcje, które mają największe
znaczenie i powinny zostać udoskonalone. Benchmarking nie jest ani prosty, ani tani. Dlatego
konieczne jest by wysiłki w procesie benchmarkingu zostały skoncentrowane na kwestiach
istotnych i ważnych, a nie drugorzędnych i w rzeczywistości bez znaczenia dla poprawy
pozycji konkurencyjnej organizacji.
Przy podejmowaniu decyzji co do przedmiotu benchmarkingu należy wziąć pod uwagę:
Gdzie w działaniach firmy występują wąskie gardła?
Gdzie pojawiają się częste reklamacje lub uwagi?
Gdzie zatory są najbardziej rozpowszechnione – utrudnienia w prowadzeniu spraw
„do przodu”?
Co najbardziej przyczynia się do kształtowania pozytywnego lub negatywnego
wizerunku firmy?
Jakie działania są najbardziej cenione przez klientów lub interesariuszy firmy?
Jakie działania będą miały największy wpływ na realizacji celów strategicznych?
W jakich obszarach działań firmy znajdują się największe szanse na znaczną poprawę?
Jakie działania zużywają największą część zasobów organizacji?
Benchmarking należy prowadzić w tych dziedzinach, które są potencjalnie źródłem
największych korzyści dla organizacji. Poszukiwanie obszarów porównań można rozpocząć
od czynników tworzących wartość (łańcuch wartości), podkreślając w szczególności
pożądane cechy i właściwości organizacji, produktów, usług. Dzięki takiemu podejściu,
właściwe staje się pytanie, "Co należy poprawić w naszej działalności w celu uzyskania
optymalnej wartości dla klientów?" Działania takie prowadzą do ustalenia stanu obecnego,
stanu postulowanego oraz w konsekwencji wskazania różnic. Obszary, w których różnice są
najbardziej znaczące i jednocześnie są ważne dla pozycji przedsiębiorstwa, uznać należy za
właściwy przedmiot benchmarkingu. Kolejnym etapem jest wskazanie przyczyn tych różnic i
jeśli to możliwe ich eliminacja. Zaczynamy zatem od wyników działalności, a następnie
zaczynamy badać ich przyczynowo-skutkowe mechanizmy.
Sztuką jest wybrać zakres benchmarkingu, który jest ważny dla przedsiębiorstwa, ale
jednocześnie nie jest zbyt szeroki, i tym samym trudny czy wręcz niemożliwy do
metodycznego zbadania i zrozumienia. Takie złożone oceny benchmarkingowe są często
mało zrozumiałe, pełne uproszczeń i szacunków, a ich wyniki są w rzeczywistości mało
przydatne. Złożony charakter przedmiotu badań znaczono zmniejsza komunikatywności
uzyskanych wyników, nawet przy zastosowaniu wysublimowanych metod prezentacji
danych. W przypadku większości użytecznych i profesjonalnych ocen benchmarkingowych
podejmujących szeroko zagadnienia badawcze po wstępnym przeglądzie pozyskanych
informacji selekcjonuje się te obszary, które mają znaczący wpływ na pozycję organizacji.
Przy czym spora część informacji nie jest analizowana szczegółowo. Badacze koncentrują się
wówczas na ograniczonych aspektach funkcjonowania organizacji, ale na takich które realnie
kształtują wyniki działalności firmy.
Często w badaniach prowadzonych metodą benchmarkingu hołduje się zasadzie „im więcej
tym lepiej”. W takim przypadku punktem wyjścia jest myślenie polegające na uznaniu
zasady, że im szerszy zakres badania, tym proces wnioskowania przyczynowo-skutkowego
jest ułatwiany. Zazwyczaj jest jednak odwrotnie, i to projekty o mniejszym zakresie
zebranego materiału badawczego są bardziej przydatne praktycznie. Mniejszy zakres danych
pozwala formułować bardziej komunikatywne i poparte jednoznaczną analizą przyczynowo-
skutkową wnioski. Pozwalają skupić wysiłki badaczy na problemach ważnych, ale i
organizacje prowadzące proces doskonalenia skupiają się w pierwszej kolejności na sprawach
fundamentalnych i gdy te mają już uporządkowane mogą przejść do doskonalenia pozostałych
obszarów swojej działalność. Próba ujęcia wszystkiego naraz i jednoczesna próba poprawy
wszystkiego naraz powoduje, że wyniki są słąbe i co gorsza nie zachęcają do dalszego
prowadzenia aktywnych badań benchmarkingowych.
W literaturze benchmarkingu pojawia się stwierdzenie44
, że zespoły, które próbują dokonać
porównania rozległych obiektów równie dobrze mogą spróbować „ugotować ocean”. Udany
projekt benchmarkingu zwykle zaczyna się od właściwego ukierunkowana celów projekt w
ten sposób cel główny kształtuje działania podejmowane w zarządzaniu obszarami
szczegółowymi benchmarkingu.
Po wyborze obszarów poddanych benchmarkingowi definiuje się kryterium oceny
zachowania zjawiska lub procesu oraz określa miary najlepiej opisujące przyjęte kryteria.
Przy wyborze miernika oceny zjawiska należy wybrać takie jego aspekty, który w znaczący
sposób odbiegają swoim poziomem od najlepszych w branży. W takim doborze kryterium
44
Understanding Benchmarking: The Search for Best Practice, American Society for Training and
Development, InfoLine , Alexandria, VA: ASTD, July 1992
oraz miernika oceny chodzi o jak najsilniejsze uwypuklenie braków organizacji. Różnica w
wartości miernika w organizacji badanej, a wartością tego miernika w organizacji wzorcowej
określana jest jako “performance gap” (luka dokonań). W tym kontekście celem
benchmarkingu jest zidentyfikowanie przyczyn różnic likwidacja zidentyfikowanej luki
poprzez adaptację dobrych praktyk stosowanych przez liderów rynku.
Krok drugi: Badanie procesów w organizacji.
Podstawowym czynnikiem zapewniającym dobre wyniki benchmarkingu jest poznanie
procesów zachodzących we własnej organizacji. Dogłębne zrozumienie własnej działalności
jest ważne z kilku powodów. Po pierwsze, trudno jest skutecznie przyjąć doświadczenia
innych nie posiadając wiedzy o obecnie stosowanej praktyce w firmie. Po drugie,
prowadzenie procesu benchmarkingu wymaga często wymiany informacji pomiędzy
podmiotami. Profesjonalizm wymaga posiadania wiedzy wszystkich stron w zakresie objętym
benchmarkingiem. Obniża to ryzyko zerwania porozumień z partnerami
benchmarkingowymi. Po trzecie, wiarygodność benchmarkingu zależy od właściwej
samooceny i jej parametryzacji. Ponadto, samoocena prowadzi do:
identyfikacji oczywistych obszarów kwalifikujących się do optymalizacji, w tym
praktyk i procesów, które mogą być poprawione bez formalnej analizy porównawczej,
wykazania swojego zaangażowania wobec partnerów benchmarkingu,
otwarcia kanałów komunikacji pomiędzy działami, zespołami, projektami, co pozwala
im uczyć się od siebie i dzielić rozwiązaniami wspólnych problemów,
generowania tempa i akceptacji potrzeby zmian,
zrozumienia unikalnych cech organizacyjnych, które nie mogą być zmienione.
Krok trzeci: Identyfikacja partnerów benchmarkingu.
Po zdefiniowaniu obszarów, przedsiębiorstwo musi znaleźć i zachęcić do współpracy
odpowiedniego partnera; lidera w danej dziedzinie. Problem polega na namówieniu go do
współpracy. Czasami firma może znaleźć kilku różnych partnerów, każdego w innej
dziedzinie. Potencjalnych partnerów benchmarkingu, z wyjątkową reputacją, selekcjonuje się
w oparciu o wyniki uzyskiwane w obszarze objętym benchmarkingiem. Podmioty mogą
pochodzić z sektora publicznego lub sektora prywatnego. Główne źródła informacji o
potencjalnych partnerach benchmarkingu to: stowarzyszenia zawodowe, renomowani
praktycy, konsultantanci, wykładowcy uczelni, artykuły z literatury fachowej, konkursy
biznesu, konkursy na najlepszy produkt.
Krok czwarty: Zebranie informacji.
Na tym etapie wybierane są metody zbierania danych o organizacji wzorcowej. Informacje te
są następnie analizowane przez przedsiębiorstwo. Wnioski płynące z tej analizy są podstawą
do tworzenia konkretnych rozwiązań.
Analiza zebranych informacji w celu określenia odchyleń - polega na:
1) uporządkowaniu wszystkich informacji z weryfikacją tych, które nie dają się
porównać,
2) rozpoznaniu tych różnic, które dzielą osiągane przez firmę rezultaty od wyników
uzyskiwanych przez wzorzec,
3) zidentyfikowaniu przyczyn powstawania odchyleń.
Dane do benchmarkingu mogą być zbierane poprzez publikacje i informacje archiwalne,
wywiady telefoniczne, wizyty w terenie, badaniai lub kwestionariuszowe.
Krok piąty: Analiza informacji.
Zbieranie danych jest tylko częścią procesu benchmarkingu. Przypuszcza się, że co najmniej
60 procent czasu realizacji projektu benchmarkingu należy przeznaczyć na analizę danych,
wnioskowanie i komunikowanie wyników. Kluczowa dla efektów benchmarkingu jest analiza
zakresu różnic parametrów oceny i oszacowanie korzyści, które mogą pojawić się z chwilą
wprowadzenia zmian. Jeżeli przewidywane wyniki wdrożenia zmian są zadowalające
prowadzone jest dalsze badanie wyjaśniające przyczynę różnic. W celu znalezienia
wyjaśnienia zidentyfikowanej różnicy prowadzi się wnikliwą analizę przyczynowo-skutkową.
Prowadzona jest analiza procesu, który jest źródłem występującej przewagi. Analiza prowadzi
zatem do odpowiedzi : Dlaczego? Zadaniem analizy na tym etapie jest zbadanie kluczowych
procesów działalności partnerów benchmarkingu.
Pomocne przy analizie informacji jest postawienie następujących pytań:
Jakie zmiany mogą być najbardziej ekonomicznie?
Jakie zmiany mają szanse przynieść najbardziej spektakularne wyniki?
Jakie zmiany byłyby najmniej uciążliwe dla organizacji?
Jakie zmiany, mogą wywołać najszybszą poprawę wyników?
Jaka zmiana napotka najmniejszy opór?
Które ze zmian mają ograniczoną wykonalność w zakresie: ochrony środowiska,
prawa, finansów, ipt.)
Na tym etapie wyznaczane są cele, jakie powinna osiągnąć organizacja, a które doprowadzą
do zmniejszenia różnic pomiędzy firmą a wzorcem. Po ustaleniu celów określa się sposoby
ich realizacji. Cele powinny być tak zdefiniowane, by zapewnić osiągnięcie rezultatów
lepszych od wzorca. Określanie celów powinno pociągać za sobą przebudowę stosowanych
dotychczas w przedsiębiorstwie rozwiązań. Konieczne jest, by projektowane zmiany zostały
włączone do planu przedsiębiorstwa. Sprawność procesu wprowadzania zmian wymaga
również opracować plan działań. Aby osiągnąć sukces, należy pamiętać, że nowe rozwiązania
będą miały wpływ na wszystkie szczeble zarządzania. Dlatego ważna jest akceptacja zmian
przez pracowników, co może się odbyć poprzez ich włączenie w proces benchmarkingu.
Krok szósty: Wdrożenie.
W szóstym etapie procesu benchmarkingu, ustalany jest szczegółowy plan wdrożenia dobrych
praktyk. Plan określa szczegółowo pracę zespołu benchmarkingu i w szczególności obejmuje:
konkretne działania (zadania szczegółowe), odpowiedzialność i terminy realizacji.
Bardzo rzadko możliwe jest bezpośrednie i pełne przeniesienie rozwiązań stosowanych przez
„najlepszych w swojej klasie" do przedsiębiorstwa. Najczęściej wdrożenie zidentyfikowanych
„dobrych praktyk” wiąże się z koniecznością ich adaptacji do warunków konkretnego
przedsiębiorstwa. Dobre wdrożenie wymaga często uzupełnienia zasobów organizacji o nową
wiedzę, sprzęt, kanały komunikacji itp.
Krok siódmy: Monitorowanie wyników.
Prawdopodobieństwo pomyślnej realizacji planu wdrożenia „dobrych praktyk” w dużym
stopniu zależy od staranności monitorowania całego procesu i jego wyników. Monitorowanie
pozwala w razie potrzeby na podjęcie odpowiednio dobranych działań korygujących.
Niewątpliwe znaczenie monitoringu dla ostatecznych efektów benchmarkingu uzasadnia
uwzględnienie tego etapu w procesie benchmarkingu. Kontrola realizacji planu wdrożenia
zmian wynikający z analizy benchmarkingowej polega na ocenie postępu realizacji
(realizacja w zadań w czasie). W trakcie monitoringu można również stawiać szereg pytań
dotyczących relacji uzyskiwanych i oczekiwanych efektów wprowadzonych zmian.
Klucze do sukcesu w procesie benchmarkingu
Niestety, nie ma sposobu, aby zagwarantować sukces projektowi benchmarkingu. Jednak
warto podjąć kilka działań które, zwiększą prawdopodobieństwo skuteczności
benchmarkingu. Wielu autorów za najważniejsze dla skuteczności benchmarkingu uznaje:
posiadanie wiedzy na temat idei benchmarkingu,
postawę liderów i wsparcie przez kadrę najwyższego szczebla,
posiadanie dogłębnej wiedzy o własnych procesach,
pozytywne nastawienie do dzielenia się wiedzą tak wewnątrz jak i na zewnątrz firmy.
Na zlecenie Rządu Stanu Alberta w Kanadzie liderzy branży doradczej ustalili zasady
warunkujące skuteczność benchmarkingu45
. Należą do nich w szczególności:
Klucz 1. Zasada znajomości procesu analizy porównawczej i stosowania się do jej
podstawowych zasad. Każdy krok w procesie benchmarkingu jest celowy. W związku z tym,
że proces benchmarkingu jest żmudny i pracochłonny przed badaczami rodzi się pokusa by
proces ten nieco skrócić. Czasami takie uproszczenie może doprowadzić do złych wniosków
lub daleko idących uproszczeń. Przeskakiwanie kroku, który wymaga gruntownej analizy
własnych działań i przejście bezpośrednio do zbierania danych, może spowodować, że
eksperci będą źle przygotowani i będą zadawać nieistotne pytania. Oznacza to że ekspert nie
dotarł w swoich rozważaniach do sedna rozważań a jego pracę można określić jak szyderczo
mówią eksperci jako "turystykę przemysłową".
Klucz 2. Zasada zaangażowania właściwych ludzi od początku do końca procesu
benchmarkingu. Zaangażowanie na wczesnym etapie pracowników z działalności operacyjnej
(kompetentnych i znających istotę problemu) jest korzystne w całym projekcie
benchmarkingu. Wyniki i wnioski z projektów badawczych i analiz zostaną wzmocnione
przez ich cenne spostrzeżenia. Sukcesu wdrożenia zmian będzie wzmocniony poprzez ich
wiarygodność i zaangażowanie.
Klucz 3. Zasada zaangażowania najwyższego szczebla zarządzania. Uczestnictwo
najwyższego szczebla kierowania zapewnia szybkie podejmowanie często trudnych decyzji.
Klucz 4. Zasada pozyskania mentora projektu. Uczestnictwo w projekcie wysokiego rangą
menedżera, który wykazuje chęć realizacji strategii doskonalenia, rozumie i uznaje wartość
benchamrkingu jest ważne dla utrzymywania zainteresowania zespołu benchmarkingu.
Mentor pełni również rolę komunikacyjną informując najwyższe kierownictwo o postępach w
procesie benchmarkingu. Mentor zabezpiecza zespół w odpowiednie zasoby niezbędne do
realizacji projektu. Nie jest konieczne, aby taki mentor był członkiem zespołu
benchmarkingu.
Klucz 5. Zasada Zapewnienia wystarczających zasobów kadrowych w projekcie. Wiele
organizacji zatrudnia konsultantów, aby uczestniczyli w projektach benchmarkingu. Taka
decyzja często ma sens, o ile organizacja procesu benchmarkingu, może wydawać się nieco
trudna. Wiedza konsultantów może być szczególnie pomocna w identyfikowaniu partnerów
benchmarkingu, podejmowaniu decyzji oraz zbieraniu odpowiednich informacji.
Jednocześnie należy uważać, by współpraca z konsultantami nie spowodowała eliminacji z
projektu osób, które posiadają głęboką wiedzę o zachodzących procesach w organizacji.
45
Benchmarking Best, Practices, An Overview for Workshop Participants, Government Of Alberta,
http://www.finance.alberta.ca/publications/measuring/results_oriented/module2_overview.pdf
Obecność konsultantów w projekcie zapewnia bezstronność, dostęp do szerokiej wiedzy
najczęściej z wielu branż.
Powyższe wskazówki zasadniczo dotyczą zespołu realizującego proces benchmarkingu.
Wynika z nich, że prawidłowo prowadzony proces benchmarkingu wymaga szerokiego
zespołu łączącego bogate kompetencje konsultantów, doświadczenie strategiczne kadry
kierowniczej oraz osób będących na „pierwszej linii” w analizowanym obszarze. Dopiero
kompletny i szeroki zespół posiada odpowiednio szerokie perspektywy postrzegania
rzeczywistości i rozpoznawanie kluczowych związków przyczynowo-skutkowych w
analizowanych obszarach.
2.2.3 Przykład zastosowania techniki benchmarkingowej do badania klastrów
Klastry w Polsce, jako stosunkowo młode organizacje, poszukują optymalnych rozwiązań,
zapewniającym im stabilny wzrost i konkurencyjność. Dzięki współpracy i wymianie
doświadczeń przedsiębiorstwa w klastrze podnoszą standardy oferowanych produktów i
usług. Najlepsze rozwiązania organizacyjne wprowadzone z powodzeniem w jednym klastrze
można zaadaptować w innym. Dlatego uzasadnione jest zastosowanie benchmarkingu.
Metoda ta pozostaje popularnym instrumentem doskonalenia funkcjonowania klastrów oraz
podnoszenia ich efektywności. Złożoność struktur klastrowych i ich specyfika powoduje, że
prowadzenie benchmarkingu klastrów i inicjatyw klastrowych jest zadaniem trudnym.
Zadaniem, które wymaga zastosowania złożonych nieszablonowych, często bardzo
oryginalnych metod badawczych. Złożoność procesu badawczego klastrów wymaga
przyjrzenia się dotychczas przeprowadzonym badaniom benchmarkingowym klastrów. Na tej
podstawie, z jednoczesnym uwzględnieniem specyficznych uwarunkowań i ograniczeń,
zaproponowano metodę badawczą wykorzystaną w raporcie.
Przykłady badań benchmarkingowych prowadzonych dla struktur klastrowych, bądź do nich
zbliżonych:
Benchmarking parków technologicznych w Polsce. Wyniki badania, PARP, Warszawa
2008 – badanie zbliżone do badań klastrów z uwagi na koordynacyjno-integracyjną
rolę parków technologicznych
Cluster Benchmarking Report, IKT Grenland, G. Meier zu Köcker, Institute for
Innovation and Technology, VDI/VDE Innovation + Technik GmbH, Berlin 2009
Benchmarking klastrów w Polsce – 2010. Raport z badania, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa 2010
A. Benchmarking parków technologicznych w Polsce46
. Wyniki badania, PARP,
Warszawa 2008
Badanie benchmarkingowe składało się z następujących etapów:
1) zebrania wszystkich dostępnych danych o parkach technologicznych w Polsce, 2) badao terenowych i bezpośrednich wywiadów indywidualnych przeprowadzonych 3) w instytucjach zarządzających parkiem, 4) badao firm zlokalizowanych w parkach (zarówno w formie wywiadów prowadzonych
na 5) podstawie kwestionariusza ankietowego, jak i ankiet mailowych i wywiadów
telefonicznych), 6) analiz SWOT przeprowadzonych dla każdego parku przez panel ekspertów, 7) opracowania rankingu polskich parków technologicznych,
46
Opis badania w całości zaczerpnięty z : Benchmarking parków technologicznych w Polsce . Wyniki badania,
PARP, Warszawa 2008
8) zidentyfikowania najlepszych praktyk krajowych i zagranicznych.
Na wszystkich 3 etapach, badanie dotyczyło 8 obszarów funkcjonowania parków
technologicznych:
1) organizacja i zarządzanie,
2) infrastruktura i zasoby,
3) lokatorzy parku,
4) oferta parku,
5) transfer i komercjalizacja technologii,
6) efektywność działania,
7) promocja i komunikacja,
8) otoczenie, oddziaływanie na region i współpraca z innymi podmiotami.
Punktem wyjścia do stworzenia listy rankingowej parku było 45 wskaźników pogrupowanych
w 8 obszarach funkcjonowania parków.
Tabela 3 Kryteria i mierniki w badaniu parków technologicznych w Polsce
Obszar Mierniki
Organizacja i
zarządzanie
Horyzont czasowy strategii (liczba lat)
Strategia współpracy z naukowcami (wskaźnik binarny)
Wdrożone normy i procedury zarządzania jakością (wskaźnik binarny)
Jakość zarządzania (średnia z ocen wystawionych przez firmy zlokalizowane w
parku)
Wskaźniki monitorowania realizacji celów (wskaźnik binarny)
Liczba partnerów parku
Infrastruktura i zasoby,
zasoby finansowe
Stosunek wartości pomocy publicznej do przychodów ogółem
Udział dochodów z tytułu wynajmu powierzchni biurowej w całkowitych
dochodach parku
Udział wydatków na działalność B+R w wydatkach ogółem
Udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem
zasoby ludzkie
Udział pracowników z wykształceniem wyższym technicznym w ogólnej
liczbie zatrudnionych
Udział pracowników z tytułem naukowym doktora i wyżej w ogólnej liczbie
zatrudnionych
Udział pracowników parku będących jednocześnie pracownikami uczelni
wyższych w ogólnej liczbie zatrudnionych
Dynamika zatrudnienia w latach
infrastruktura
Stosunek powierzchni obecnie wykorzystywanej do całkowitej powierzchni
parku
Stosunek powierzchni gotowej do użytkowania do powierzchni całkowitej
parku
Obecność inkubatora (wskaźnik binarny)
Istnienie laboratoriów (wskaźnik binarny)
Eksperymentatoria lub inne centra kreatywności dla dzieci i młodzieży w
parku
Lokatorzy parku
Udział firm innowacyjnych w całkowitej liczbie firm zlokalizowanych w parku
Udział firm spin-off w liczbie firm zlokalizowanych w parku ogółem
Udział firm prowadzących działalność B+R w liczbie firm zlokalizowanych w
parku ogółem
Wielkość firm funkcjonujących w parku (średnia liczba pracowników)
Pochodzenie firm funkcjonujących w parku (stosunek firm pochodzących z
regionu do firm pochodzących spoza regionu i zagranicznych)
Oferta parku
Liczba typów usług oferowanych przez park
Udział usług oferowanych bezpłatnie lub częściowo odpłatnie w ogólnej
liczbie usług oferowanych w parku
Dynamika liczby szkoleń oferowanych przez park
Transfer i
komercjalizacja
technologii
Obecność funkcji proinnowacyjnych np. funkcje centrum transferu technologii
oferowane przez park lub jednostkę na terenie parku (wskaźnik binarny)
Liczba godzin szkoleń z zakresu transferu technologii itp. dla lokatorów i
potencjalnych lokatorów zrealizowanych w ciągu roku
Liczba zgłoszeń znaków towarowych dokonanych przez przedsiębiorstwa i
instytucje zlokalizowane w parku (w wyniku współpracy z parkiem)
Liczba zgłoszeń patentowych dokonanych przez przedsiębiorstwa i instytucje
zlokalizowane w parku w wyniku współpracy z parkiem w Urzędzie
Patentowym RP, EPO (Europejskim Urzędzie Patentowym) oraz w USPTO (w
Stanach Zjednoczonych)
Efektywność działania
Stosunek wartości środków pozyskanych z Unii Europejskiej (lub jako granty z
innych organizacji międzynarodowych) do przychodów ogółem
Udział środków pozyskanych na rozwój infrastruktury technicznej w ostatnich
3 latach w wydatkach inwestycyjnych z ostatnich 3 lat ogółem
Dynamika nowych zgłoszeń do parku w latach 2004-2007
Dynamika zatrudnienia w firmach zlokalizowanych w parku w latach 2004-
2007
Promocja i
komunikacja
Liczba wyników wyszukiwania stron internetowych, na których pojawia się
nazwa parku
Strona internetowa parku (istnienie bądź brak, ocena ekspertów)
Liczba odwiedzin stron WWW parku
Katalogi promocyjne i inne materiały (ocena przez ekspertów)
Liczba pracowników odpowiedzialnych za promocję parku (liczba pełnych
etatów)
Otoczenie,
oddziaływanie na
region i współpraca z
innymi podmiotami
Liczba sieci i organizacji branżowych, do których przynależy park
Liczba organizacji eksperckich współpracujących z parkiem (uniwersytety,
instytucje badawcze, politechniki, instytucje edukacyjne, firmy konsultingowe,
agencje rozwoju, itd.)
Średnia liczba partnerów uczestniczących w projektach realizowanych przez
park
Liczba projektów realizowanych przez park technologiczny w partnerstwie z
innymi instytucjami
Liczba uczestników szkoleń i konferencji organizowanych przez park
Źródło: Benchmarking parków technologicznych w Polsce . Wyniki badania, PARP, Warszawa 2008
Ocena stron internetowych
W ramach badania przeanalizowano również strony interentowe parków, które są często
pierwszym i podstawowym źródłem informacji o organizacji. Strony oceniano wg czterech
kryteriów:
1. Informacje dla potencjalnych lokatorów – przede wszystkim dostępne pomieszczenia,
zaplecze techniczne, korzyści płynące z działalności w parku.
2. Oferta parku na zewnątrz – możliwość uzyskania informacji o dostępnych salach
konferencyjnych, szkoleniach i innych usługach dla podmiotów zewnętrznych wraz z
cennikiem.
3. Materiały do pobrania, newsletter – możliwość pobrania różnego rodzaju publikacji,
raportów, wniosków, ofert, materiałów promocyjnych.
4. Informacje o lokatorach parku – informacje takie jak nazwa firmy, dane kontaktowe,
branża, link do strony firmy itp.
Punkty dla tych kategorii przyznawano według skali trzystopniowej:
1 pkt – gdy na stronie pojawiała się wzmianka na dany temat,
3 pkt – jeśli znaleźć można było ogólne informacje,
5 pkt – w przypadku szczegółowych informacji.
Ponadto w badaniu uwzględniono takie elementy, jak aktualność strony, liczba odwiedzin. Na
tych stronach, gdzie nie podawano ostatniej aktualizacji uwzględniona została data ostatniej
publikacji w Aktualnościach. Dodatkowym wskaźnikiem była liczba linków do stron
traktujących o poszczególnych parkach technologicznych.
B. Cluster Benchmarking Report, IKT Grenland, G. Meier zu Köcker, Institute for
Innovation and Technology, VDI/VDE Innovation + Technik GmbH, Berlin 200947
Z zagranicznych projektów benchmarkingowych warto zwrócić uwagę na Benchmarking
Klastra IKT Grenland obejmujący badanie klastrów w sektorze ICT. Badanie zostało
przeprowadzone w 2009 roku. W jego ramach przeprowadzono analizę porównawczą klastra
IKT Grenland z Norwegii z klastrami z branży ICT z Niemiec i Danii. Badanie obejmowało
następujące dziedziny funkcjonowania klastrów:
struktura klastra,
finansowanie klastra,
zarządzanie klastrem,
aktywność rynkowa,
procesy w klastrze,
internacjonalizacja klastra,
osiągnięcia i wyniki.
Badacze każdą dziedzinę poddaną badaniu opisali poprzez jej rozkład na szczegółowe
obszary. Następnie każdemu obszarowi nadano szczegółowe kryteria i mierniki oceny. W
sposób szczególnie wnikliwy zbadano dziedzinę aktywności rynkowej klastra. Można stąd
wnioskować, że właśnie ta dziedzina decyduje o rozwoju i trwałości klastra, czy inaczej jego
atrakcyjności dla potencjalnych uczestników. Przyjęto tu metodę, która opisuje z jednej strony
różnorodność podejmowanych działań przez koordynatora klastra, z drugiej analizowano
intensywność tych działań. Uzyskano zatem pełny obraz tak dotyczący zróżnicowania
prowadzonej działalności na rzecz członków klastra jak i ich intensywności.
W prezentowanym badaniu interesujące jest również to, że nie zmarginalizowano czynników
decydujące o trwałości klastra. Dotyczy to informacji o: strukturze klastra, łańcuchu wartości
47
Cluster Benchmarking Report, IKT Grenland, G. Meier zu Köcker, Institute for Innovation and Technology,
VDI/VDE Innovation + Technik GmbH, Berlin 2009
realizowanym w klastrze, zaangażowaniu finansowym uczestników klastra, kształtowaniu
wartości dodanej wynikającej z uczestnictwa w klastrze. Przytoczone badanie pozwala na
zidentyfikowanie obszarów w jakich klastry z badanego sektora wykazują wzmożoną
aktywność. A to prowadzi do identyfikacji miejsc, w których tworzone są korzyści dla
uczestników klastra. Korzyści te jednocześnie stanowią podstawowy czynnik spajający
klaster. Wyniki badań dojrzałych klastrów z określonych sektorów mogą znacznie ułatwić
proces organizacji klastra i skoncentrować aktywność jego koordynatorów na tych
działaniach, które niosą realne i ważne korzyści jego uczestnikom.
Tabela 4 Organizacja mierników w badaniu benchmarkingowym IKT Grenland.
Dziedzina Obszary badań
Dane strukturalne Wiek
Liczba członków założycieli
Aktualna liczba członków
Aktualna intensywność prac B+R
Dynamika wzrostu
Liczba zagranicznych partnerów
Forma prawna
Liczba pracowników organizacji klastra
Doświadczenie kierownika klastra
Koncentracja MŚP
Wykorzystanie potencjału regionalnego członkiem
Zakończenie łańcucha wartości (kompletność łańcucha wartości)
Finansowanie Udział prywatnego finansowania klastrów w chwili uruchomienia klastra
Obecny udział środków prywatnych organizacji klastra
Rozwój udziału środków prywatnych organizacji klastra
Budżet na jednego członka
Zrównoważony rozwój finansowania organizacji klastra
Zarządzanie klastrem Historia powstania (top-down, bottom-up)
Zarządzanie klastrem (koordynacja współpracy, u inicjatora, koordynatora, rozproszona)
Rola organizacji klastra (koordynator spośród aktywnych członków, wyznaczony przez
uczestników, zewnętrzny nadany)
Podział zadań / jasności zadań
Cele wartości dodanej
Zbieżności celów z wartością dodaną
Aktywność klastra Różnorodność działań w obszarze - public relations
Różnorodność działań w obszarze - informacje wewnętrzne / wymiana doświadczeń
Różnorodność działań w obszarze – Współpraca z B+R/Transfer Technologii
Różnorodność działań w obszarze - Współpraca międzynarodowa
Różnorodność działań w obszarze - pozyskiwanie funduszy
Różnorodność działań w obszarze - wsparcie przedsiębiorczości
Różnorodność działań w obszarze - rekrutacja edukacja i szkolenia / pracowników
Intensywność działań
(pomiar aktywności
Intensywność działań w obszarze - public relations
Intensywność działań w obszarze - informacje wewnętrzne / wymiana doświadczeń
klastra w ujęciu jej
intensywności działań)
Intensywność działań w obszarze - współpracy Współpraca z B+R/Transfer Technologii
Intensywność działań w obszarze - Współpraca międzynarodowa
Intensywność działań w obszarze – pozyskiwanie funduszy
Intensywność działań w obszarze - wsparcie przedsiębiorczości
Intensywność działań w obszarze - Edukacja i szkolenia / rekrutacja
Umiędzynarodowienie Eksport orientacji MŚP
Umiędzynarodowienie współpracy członków
Odpowiedzialność za internacjonalizacji
Osiągnięcia i wyniki,
samoocena klastra
Wizerunek w sektorze na poziomie ponadregionalnym
Wizerunek w sektorze na poziomie regionalnym
Osiągnięte wartości dodanej związanych z działalnością klastra
Konwergencja ocen wewnętrznych i zewnętrznych
Ogólna sprawność
C. Benchmarking klastrów w Polsce – 2010. Raport z badania, Polska Agencja
Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 201048
Metodyka benchmarkingu klastrów wykorzystana prze badaczy została stworzona w 2008
roku przez grupę ekspertów z dziedziny benchmarkingu i teorii klastrów49
. Bardzo istotny jest
fakt, że twórcy metodyki uwzględnili warunki polskie. Metodyka ta pozwala na prawidłowe
przeprowadzenie benchmarkingu klastrów w Polsce. Koncepcja badania w formie
benchmarkingu klastrów w Polsce została podzielona na dwie integralne części:
• Część A. Charakterystyka klastra - obszary charakterystyki badania to: sektor działania
klastra, struktura zarządzania, region zakorzenienia, typy i fazy rozwoju, struktura, projekty
zewnętrzne oraz cele działania.
• Część B. Benchmarking klastrów – zorientowany na porównanie stanu rozwoju klastrów w
różnych sferach funkcjonowania, a w konsekwencji poprawienie ich pozycji na rynku,
wyszukanie najlepiej działających klastrów w Polsce oraz pokazanie dobrych rozwiązań i
przykładów ich funkcjonowania.
Do celów badawczych wybrano 5 kluczowych obszarów benchmarkingu:
zasoby klastra,
procesy w klastrze,
wyniki klastra,
potencjał wzrostu klastra,
strategia klastra.
W ramach 5 kluczowych obszarów badacze wyodrębnili 18 obszarów szczegółowych
(podobszarów). Metoda badawcza zaproponowana przez zespół ekspertów zasadniczo odnosi
się zasobów, uwarunkowań klastra oraz jego aktywności. Wydaje się że w propozycji
48
Opis procedury badawczej zaczerpnięty z: Benchmarking klastrów w Polsce – 2010. Raport z badania, Polska
Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010 49
Benchmarking Klastrów, cz I. Opracowanie i opis metodyki benchmarkingu klastrów w Polsce, A.
Nowakowska, Z. Przygodzki, M. Sokołowicz, J. Chądzyński, K. Matusiak, M. Klepka, Łódź 2008
metodycznej brak ważnego elementu dotyczącego kompletności łańcucha wartości w klastrze.
Większy nacisk położono na badanie klastra jako organizacji integrującej zakupy,
koordynującej sprzedaż czy jako firmy usługowej wobec klastra (klaster jako
świadczeniodawca, usług doradczych, PR). Wielu badaczy jednoznacznie podkreśla istotną
rolę łańcucha wartości na istnienie klastra. Firmy w łańcuchu wartości dbają o siebie szukając
wzajemnego wzmocnienia i ułatwień prowadzenia działalności, budowy nowych produktów
aktywizujących zasoby firm w klastrze itp. Kolejnym elementem odróżniającym to badanie
od benchmarkingu opracowanego dla ITK Grenland jest ocena nie tylko samej aktywności
klastra i czynników spajających klaster, ale również uwarunkowań lokalnych jego
działalności oraz potencjału jego uczestników.
Tabela 5 Organizacja mierników w badaniu benchmarkingowym – Benchmarking klastrów w Polsce 2010
Obszar I. Zasoby klastra
I.1. Zasoby ludzkie i
„know how” klastra
I.1.1. Łączne zatrudnienie w podmiotach funkcjonujących w klastrze (w nawiasie
skala miary: liczba)
I.1.2. Liczba osób prowadzących klaster -obsługa administracyjna klastra (liczba)
I.1.3. Liczba podmiotów uczestniczących w klastrze - przedsiębiorstwa, sektor B+R, instytucje
wsparcia (liczba)
I.1.4. Liczba zatrudnionych w działalności B+R w klastrze (liczba)
I.1.5. Odsetek zatrudnionych z wykształceniem wyższym w klastrze (udział w %)
I.1.6. Liczba wspólnie realizowanych projektów w klastrze w okresie ostatnich 2 lat (liczba)
I.2. Zasoby finansowe I.2.1. Środki finansowe na realizację wspólnych projektów w okresie ostatnich 2 lat –
współfinansowanie projektów klastrowych (wartość w zł)
I.2.2. Zewnętrzne środki finansowe pozyskane na projekty klastrowe w okresie ostatnich 2 lat
(wartość w zł)
I.2.3. Wartość inwestycji ogółem dokonanych w okresie ostatnich 2 lat w podmiotach
działających w klastrze (wartość w zł)40
I.3. Zasoby
infrastrukturalne
(rzeczowe)
I.3.1. Powierzchnia biur i sal konferencyjnych wykorzystywanych na potrzeby klastra
(wielkość w m2)
I.3.2. Powierzchnia laboratoriów dostępnych dla członków klastra (wielkość w m2)
I.3.3. Odsetek członków klastra wykorzystujących wspólną sieć wewnętrzną (udział w %)
I.3.4. Wartość dostępnej dla członków klastra infrastruktury laboratoryjnej (wartość w zł)41
Obszar II. Procesy w klastrze (skala porządkowa dla każdego podpunktu od 0 do 10)
II.1. Aktywność rynkowa II.1.1. Wspólne zaopatrzenie – wspólne zamówienia
II.1.2. Wspólne kanały dystrybucji
II.1.3. Wspólna oferta przygotowana przez klaster dla odbiorców z zewnątrz
II.1.4. Wymiana informacji rynkowych wśród członków klastra
II.2. Marketing i PR II.2.1. Wspólne działania w zakresie reklamy klastra (ulotki, foldery, reklama w mediach)
II.2.2. Wspólna działalność targowo-wystawiennicza klastra
II.2.3. Wspólne lobby wobec władz
II.2.4. Wspólne strony WWW klastra
II.2.5. System identyfikacji wizualnej klastra (m.in. wspólne logo, kolorystyka, papier
firmowy)
II.2.6. Kontakty i obecność klastra w mass mediach
II.3. Komunikacja w
klastrze
II.3.1. Regularne spotkania podmiotów w klastrze
II.3.2. Wspólne imprezy integracyjne
II.3.3. Wspólna platforma komunikacyjna (m.in. Intranet)
II.3.4. Wewnętrzna prasa (w tym newsletters)
II.4. Kreowanie wiedzy i
innowacji
II.4.1. Wspólne prace nad nowymi produktami i technologiami
II.4.2. Wspólnie wprowadzane innowacje (organizacyjne, marketingowe,w usługach)
II.4.3. Wspólne szkolenia, warsztaty, konferencje i wizyty studialne (edukacja pracowników)
II.4.4. Wspólne bazy danych
II.4.5. Wymiana wiedzy i doświadczeń (nieformalnych) między członkami klastra
II.4.6. Transfer technologii
Obszar III. Wyniki klastra
III.1. Rozwój zasobów
ludzkich
III.1.1. Przyrost zatrudnienia w podmiotach funkcjonujących w klastrze w ostatnich 2 latach
(udział w %)
III.1.2. Liczba uczestników szkoleń zorganizowanych w klastrze (na potrzeby klastra) w
ostatnich 2 latach (liczba)
III.1.3. Liczba wspólnych szkoleń organizowanych w klastrze w ostatnich 2 latach (liczba)
III.1.4. Odsetek zatrudnionych doskonalących kwalifikacje zawodowe w ostatnich
III.2. Poprawa pozycji
konkurencyjnej klastra
III.2.1. Udział sprzedaży produktów / usług klastra w rynku krajowym (udział w %)
III.2.2. Udział sprzedaży produktów / usług klastra w rynku zagranicznym (udział w %)
III.2.3. Liczba nowych uczestników klastra w ciągu ostatnich 2 lat – podmioty przyciągnięte do
klastra (liczba)
III.2.4. Liczba start-ups w klastrze (liczba)
III.3. Poprawa
innowacyjności klastra
III.3.1. Przyrost zatrudnionych (bezpośrednio) w działalności innowacyjnej w klastrze (udział
w %)
III.3.2. Liczba innowacji wprowadzonych w ostatnich 2 latach przez podmioty funkcjonujące w
ramach klastra np. nowych produktów, usług, pomysłów racjonalizatorskich, itp. (liczba)
III.3.3. Liczba innowacji objętych ochroną prawną wprowadzonych w klastrze w ostatnich 2
latach (liczba)
III.3.4. Udział wydatków na B+R w wydatkach na działalność innowacyjną w ciągu ostatnich 2
lat (udział w %)
III.3.5. Liczba wspólnych projektów realizowanych (złożonych) współfinansowanych ze
środków UE, w których uczestniczył klaster w ostatnich 2 latach (liczba)
III.3.6. Liczba wspólnych projektów badawczych międzynarodowych, finansowanych z innych
źródeł zewnętrznych niż budżet UE, w których klaster uczestniczył w ostatnich 2 latach
(liczba)
III.4.Internacjonalizacja
klastra
III.4.1. Liczba rynków zagranicznych, na których obecne są przedsiębiorstwa
III.4.2. Udział eksportu w strukturze sprzedaży produktów klastra (udział w %)
III.4.3. Liczba umów formalnych o współpracę klastra z podmiotami zagranicznymi (liczba)
III.4.4. Liczba uczestnictwa w targach, wystawach międzynarodowych, misjach handlowych
klastra w ostatnich 2 latach (liczba)
III.4.5. Liczba publikacji w języku obcym np. materiały branżowe, prasa w ostatnich 2 latach
(liczba)
Obszar IV. Potencjał wzrostu klastra (skala porządkowa dla każdego podpunktu od 0 do 10)
IV.1.Uwarunkowania
regionalne
IV.1.1. Potencjał i tradycje gospodarcze lokalnego środowiska
IV.1.2. Dostępność i mobilność pracowników wysoko wykwalifikowanych
IV.1.3. Atrakcyjność inwestycyjna regionu (uzbrojone tereny, oferty inwestycyjne,
infrastruktura komunalna)
IV.1.4. Otwartość środowiska przedsiębiorców na współpracę
IV.1.5. Dostępność do zasobów naturalnych (w tym surowców)
IV.2. Polityka władz
publicznych na rzecz
rozwoju klastra
IV.2.1. Promocja klastra przez władze publiczne
IV.2.2. Wspieranie finansowe rozwoju klastra przez władze publiczne
IV.2.3. Pomoc szkoleniowo-edukacyjna i organizacyjna dla klastra
IV.2.4. Oddziaływanie regionalnej polityki innowacyjnej (poprzez RSI) na rozwój klastra
IV.2.5. Współpraca klastra z władzami publicznymi (samorządowymi i rządowymi)
IV.2.6. Dostosowywanie zmian w systemie edukacji do potrzeb klastra
IV.3. Otoczenie
instytucjonalne
IV.3.1. Dostępność i jakość badań dla potrzeb klastra
IV.3.2. Jakość i dostępność usług doradczo-szkoleniowo-informacyjnych
IV.3.3. Gotowość i otwartość instytucji około-biznesowych i naukowo-badawczych do
współpracy
IV.3.4. Organizacja transferu technologii (w kraju i z zagranicy)
IV.3.5. Dostępność funduszy finansowych wspierających rozwój klastra (np. fundusze
pożyczkowo – poręczeniowe, venture capital, seed capital, itp.)
IV.3.6. Dostępność rynkowej infrastruktury otoczenia biznesu (m.in. banki, leasing, itp.)
IV.4. Przywództwo w
klastrze
IV.4.1. Siła i pozycja koordynatora w klastrze (m.in. w zakresie motywowania do wspólnych
przedsięwzięć, realizowania wspólnej wizji, tworzenia wspólnej strategii)
IV.4.2. Siła i pozycja innych członków klastra w animowaniu wspólnej działalności klastra
IV.4.3. Siła i pozycja klastra względem otoczenia (umiejętności pozyskania środków
finansowych, lobbowania na rzecz klastra, tworzenia „dobrej prasy”, itp.)
IV.4.4. Umiejętności koordynatora w zakresie animacji współpracy (wewnętrznej i
zewnętrznej)
Obszar V. Strategia klastra (skala porządkowa dla każdego podpunktu od 0 do 10)
V.1. Korzyści skali V.1.1. Możliwość uzyskiwania środków finansowych dla klastra
V.1.2. Zwiększenie siły przetargowej wobec dostawców
V.1.3. Koordynacja rynku nabywców
V.1.4. Możliwość lobbowania na rzecz działania klastra (branży)
V.1.5. Zwiększenie przewagi konkurencyjnej klastra
V.2. Tworzenie sieci
wiedzy i innowacji
V.2.1. Zwiększenie możliwości badań rynku
V.2.2. Rozwój kompetencji poprzez kształcenie ustawiczne (m.in. szkolenia, studia, itp.)
V.2.3. Przepływ wiedzy i dyfuzja innowacji poprzez kontakty nieformalne
V.2.4. Dyfuzja technologii w ramach klastra
V.2.5. Wspólne tworzenie rozwiązań innowacyjnych
V.2.6. Ustanowienie wspólnych standardów technicznych
V.3. Oddziaływanie na
środowisko
przedsiębiorczości
V.3.1. Poprawa międzynarodowej konkurencyjności klastra
V.3.2. Przyciągnięcie, pozyskanie nowych kooperantów (krajowych i zagranicznych)
V.3.3. Przyciąganie nowych „talentów” (ekspertów, specjalistów, itp.) do regionu
V.3.4. Wzrost znaczenia rynkowego marki klastra i marki regionu
V.3.5. Wzrost pozycji klastra jako partnera wobec otoczenia (np. wobec władz publicznych,
wobec instytucji otoczenia rynkowego)
Źródło: Benchmarking klastrów w Polsce – 2010. Raport z badania, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa 2010
Kolejnym etapem badania benchmarkingowego klastrów było wskazanie przez grono
ekspertów najlepszych praktyk w kluczowych obszarach warunkujących efektywność ich
funkcjonowania. Dobre praktyki zostały zidentyfikowane w obszarach50
:
1. Rozwój zasobów ludzkich
2. Finansowanie działania klastra
3. Tworzenie infrastruktury klastra
4. Aktywność rynkowa klastra
5. Marketing i PR klastra
6. Komunikacja (wymiana informacji) w klastrze
7. Kreowanie wiedzy i innowacji w klastrze
8. Uwarunkowania regionalne rozwoju klastra
9. Polityka władz publicznych na rzecz rozwoju klastra
10. Otoczenie instytucjonalne klastra
11. Przywództwo w klastrze
12. Podejście do działań strategicznych i rozwojowych.
50
Benchmarking klastrów w Polsce – 2010. Raport z badania, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,
Warszawa 2010
Proces wyboru najlepszych praktyk obejmował:
• I etap – badacze wyselekcjonowani 5 klastrów, które osiągnęły najlepsze wyniki ilościowe.
• II etap – badacze zweryfikowali klastry wybrane w I etapie.
• III etap - Konsultanci ocenili wybrane klastry wraz z obszarami dobrych praktyk i dokonali
ostatecznego wyboru najlepszych praktyk.
Badacze przyjęli następujące kryteria zastosowane do wyboru najlepszych praktyk:
• Systemowość i trwałość rozwiązań zastosowanych w klastrze
• Innowacyjność (nowatorstwo) zastosowanego rozwiązania
• Efektywność (skuteczność) zastosowanego rozwiązania
• Możliwość zaaplikowania (wykorzystania) rozwiązania przez
inny klaster51
D Inicjatywa Komisji Europejskiej – Model Doskonałości Biznesu
„Modelu Doskonałości Biznesu” wykorzystany jest przy opracowaniu studiów przypadku i
dostarcza modelowych rozwiązań podobnym organizacjom działającym w przestrzeni
europejskiej. Opiera się na metodologii procesu benchmarkingu. „Modelu Doskonałości
Biznesu” składa się z następujących etapów52
:
A. Kontekst, przyczyny wprowadzenia zmian;
B. Kluczowe obszary sukcesu – wskazanie również na zagrożenia i
wyzwania;
C. Rezultaty - określenie uzyskanych wyników;
D. Wnioski.
ETAP A
A1 – kontekst, który dostarcza informacji o badanej organizacji, takich jak: sektor
działalności, rozwój rynku, pozycja i rozwój organizacji, obrót, liczba zatrudnienia itp.
Główne elementy uwagi to: organizacja oraz sektor działalności i charakterystyka rynku
(otoczenia);
A2 – konieczność wprowadzania zmian; w tym etapie określa się podłoże i przyczyny
wprowadzenia zmian53
,
A3 – cele zarządzania jakością, których analiza może być bardzo szeroka54
. Uwaga skupia się
w tym miejscu na opisie celów oraz określenia ich związku z opisem sytuacji wyjściowej.
ETAP B
W etapie drugim B określane są kluczowe elementy sukcesu firmy, uwzględniając ich
historyczne znaczenie dla organizacji oraz potencjalne zagrożenia/wyzwania, które analizuje
się w podziale na 4 kategorie:
51
Benchmarking klastrów w Polsce – 2010. Raport z badania, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,
Warszawa 2010 52
Op.cit. J.Kuczewska, Europejska procedura benchmarkingu. Programy i działania, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa 2007. na podstawie : T.W.Hardjono, S. ten Have, W.D.ten Have, The European
Way to Excellence. How 35 European manufacturing, public and service organisations make use of quality
management, European Commission, DG-III Industry, Brussels, 1996 53
Na przykład: słaba pozycja konkurencyjna, potrzeba redukcji kosztów, poprawa wydajności, zagrożenie ze
strony nowych konkurentów czy pogarszające się zadowolenie klienta. 54
Na przykład: przetrwanie, doganianie, reorganizacja, zmiana kulturowa, lub bardzo specyficzna, np.:
wprowadzenie w ciągu 5 lat certyfikatu jakości serii ISO, redukcja kosztów o 15%.
B1 – Przywództwo: określenie roli kadry zarządzającej, określenia roli zarządzania na
szczeblu niższym, relacje pomiędzy kadrą zarządzającą wyższego i niższego szczebla oraz
przywództwo i kultura organizacyjna w przeszłości i obecnie;
B2 – Procesy/działania: ocena czterech najważniejszych procesów, takich jak: polityki i
strategii organizacji, zarządzania zasobami ludzkimi, zarządzania zasobami i
procesy/działania biznesowe; określenie zależności i wpływu poszczególnych działań, rozwój
polityki, określenie reguł i procedur, ustalenie celów wdrażania zmian oraz monitoring;
B3 – Struktura organizacyjna: określenie struktury organizacyjnej, jej poziomów i
hierarchii; określenie wertykalnych i horyzontalnych powiązań oraz określenie relacji
pomiędzy strukturą organizacyjną a strukturą otoczenia;
B4 – Techniki i modele: określenie techniki i modeli wykorzystywanych w zarządzaniu
jakością oraz ustalenie ich efektów i implikacji;
B5 – Wdrażanie i zarządzanie zmianą: określenie aspektów implementacji; określenie
sposobu zarządzania zmianą, rozwój polityki oraz określenie tzw. miękkich wskaźników,
takich jak kultura czy wizerunek.
ETAP C
W etapie trzecim C określane są rezultaty oraz relacje pomiędzy rezultatami a zarządzaniem
jakością55
. Określanie rezultatów oraz relacji między nimi dokonywane jest na dwóch
poziomach:
C1 – określanie rezultatów ilościowych;
C2 – określanie rezultatów jakościowych.
ETAP D
W etapie czwartym D określane są wnioski z przeprowadzenia procesu benchmarkingu.
Dokonywana jest:
D1 – pozytywna i negatywna ocena zdobytej umiejętności,
D2 – ocena czynników krytycznych.”
Procedura Modelu Doskonałości Biznesu może być szczególnie przydatna dla poprawy
działań realizowanych w klastrze. Procedura ta może być samodzielnie stosowana przez
koordynatora klastra.
55
Rezultaty działania dotyczą głównie obszarów: wyników biznesu satysfakcji klienta, , satysfakcji
pracowników oraz wpływu na społeczeństwo, poprawa jakości usług, oszczędności, skrócenie cyklu produkcji,
poprawa identyfikacji potrzeb klienta, poprawa kondycji finansowej, zmiana mentalności, uzyskane certyfikaty,
uzyskane nagrody, lepsza komunikacja, lepszy produkt, wzrost sprzedaży, przywództwo rynkowe, lepsze
zrozumienie działania organizacji, zmiany sposobów zarządzania
2.2.4 Ustalenie metodologii badania benchmarkingowego klastrów województwa
opolskiego
Jedną z ważnych metod wykorzystywanych przez organizację w celu poprawy swojego
funkcjonowania jest metoda benchmarkingu. Pozwala ona zobaczyć stan w jakim jest
organizacja w świetle doświadczeń innych podmiotów, najlepiej takich, które odnoszą w
danej dziedzinie sukcesy, stąd hasło „równaj do najlepszych”. Porównanie takie prowadzi do
refleksji i odpowiedzi na pytanie jak działają podmioty podobne, jakie praktyki stosują i które
z nich mogą zostać adoptowane na gruncie lokalnym.
Przyjęta metodyka badań benchmarkingu klastrów i inicjatyw klastrowych została oparta na
dotychczasowych doświadczeniach badawczych, w tym zakresie, a opisanych w rozdziale
2.2.3.
Koncepcja badania benchmarkingowego klastrów i inicjatyw klastrowych zlokalizowanych w
województwie opolskim wymaga uwzględnienia specyfiki podmiotów badania. Ze wstępnych
analiz oraz po przestudiowaniu wyników badań prowadzonych w projekcie, którego częścią
jest ten raport, stwierdzono, że w obszarze badawczym (teren województwa opolskiego)
trudno odnaleźć jest wzorcowe struktury klastrowe będące kluczowym elementem badania
benchmarkingowego. W województwie opolskim spotykamy najczęściej w inicjatywy
klastrowe lub bardzo wczesnymi struktury klastrowe, które nie wypracowały jeszcze
rozwiniętej sieci współpracy. Zachowanie zatem benchmarkingowej zasady „równaj do
najlepszych” jest praktycznie nie do spełnienia prowadząc benchmarking wyłącznie w
oparciu o lokalne klastry i inicjatywy klastrowe. Zgodnie z przyjętymi celami prowadzonego
badania procedura badawcza ma doprowadzić do ustalenia syntetycznej informacji
prezentującej najlepsze praktyki stosowane przez wybrane klastry w Polsce i przez wybrane
klastry zagraniczne. Ograniczenia wynikające ze specyfiki inicjatyw klastrowych w
województwie opolskim o których mowa była wcześniej skutkują konicznością przyjęcia
specyficznej metody prowadzenia badania.
Jak napisano w rozdziale 2.1. naczelną zasadą prowadzenia badań o charakterze
porównawczym, a takim badaniem jest benchmarking jest utrzymanie porównywalności
podmiotów podlegających analizie. Zasada porównywalności obowiązuje w całej gamie
metod porównawczych. Zachowanie zatem zasady porównywalności wymaga wykorzystania
do porównań klastrów z tej samej lub podobnej branży. Oczywiście występują takie obszary
aktywności firm, które można porównywać z innymi branżami, występują jednak i takie
dziedziny, które trudno jest porównać w perspektywie międzybranżowej, np. aktywność
reklamowa (branża spożywcza będzie wymagała innej drogi rozwoju niż klaster chemiczny
czy klaster ekoenergetyczny), uczestnictwo reprezentantów całego procesu łańcucha wartości
(zawsze będzie to nieco inny układ podmiotów ze względu na konstrukcję produktu,
złożoność procesu produkcyjnego czy usługi, inaczej zatem będzie działał klaster przemysłu
elektroniki użytkowej we Wrocławiu, a inaczej klaster turystyczny czy metalowy), orientacja
na PR i lobbing (to działanie wymaga zupełnie innego podejścia z perspektywy klastra
spożywczego, a innego w obszarze energetyki odnawialnej) itp. Oznacza to konieczność
podjęcia poszukiwania porównywalnych organizacji na potrzeby realizacji założonych celów.
Niestety w obszarze województwa opolskiego nie występuje kilka klastrów tej samej branży,
dodatkowo inicjatywy klastrowe często nie wykazują żadnej widocznej zewnętrznie
aktywności. Sytuacja taka rodzi potrzebę wyjścia z perspektywy tylko lokalnej i podjęcie
próby poszukiwania najlepszych praktyk w perspektywie krajowej i zagranicznej ze
szczególnym naciskiem położonym na reprezentację branżową.
Kolejnym uwarunkowaniem kształtującym prowadzone badanie są wyniki uzyskane w
badaniu klastrów w Polsce56
oraz wnioski jakie na ich podstawie wyprowadzono. W
badaniach tych jednoznacznie wykazano, że najmniejsza wartość benchmarku oraz wartość
średnia została odnotowana w obszarze dotyczącym wyników klastra. W praktyce oznacza to,
że Polskie klastry wykazują bardzo niską aktywność w obszarach, które decydują, o tym czy
klaster jest czy go nie ma. Bowiem to rzeczywista współpraca podmiotów decyduje, o tym
czy możemy mówić o klastrze, czy nie. Sama bowiem ilość podmiotów nawet ich zebranie
pod wspólnym „szyldem” nie stanowi o tym czy pomiędzy tymi podmiotami występuje i czy
wystąpi twórcza współpraca. Z badań tych wynika, że … działania podejmowane przez
klastry oraz zasoby, którymi dysponują nie zawsze przekładają się na poprawę ich wyników.
Członkostwo w klastrze nie prowadzi do poprawy pozycji konkurencyjnej firm, sprzyja
natomiast (choć w ograniczonym zakresie) poprawie innowacyjności. Nominalne wyniki, jakie
odniosły klastry w tym obszarze są niskie, ale warto zauważyć, że przewyższają średnie wyniki
charakteryzujące polskie przedsiębiorstwa57
. Należy jednak zauważyć, że klastry są
powoływane przez liczące się firmy w ważnych branżach, co wprost przekłada się na to, że
związki tych firm będą wykazywały lepsze wyniki od średnich. Badacze stwierdzają, że w
tym kontekście można więc zaryzykować stwierdzenie, że obecność firm w klastrze prowadzi
do poprawy ich innowacyjności, choć w małym stopniu. Mimo, iż 1/3 badanych klastrów
działa w wysoce innowacyjnych branżach, jedynie w niewielkim zakresie są przez nie
podejmowane działania związane z obejmowaniem ochroną prawną innowacji
56
Benchmarking klastrów w Polsce – 2010. Raport z badania, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,
Warszawa 2010. 57
Ibidem
wprowadzonych w klastrze. Członkowie klastra przeznaczają niewielkie środki na badania i
rozwój. Jest to szczególnie istotna sprawa biorąc pod uwagę rosnące znaczenie
innowacyjności w polityce gospodarczej państwa58
. Różne są tego przyczyny ale zasadniczą
jest chyba brak tradycji współpracy z instytucjami B+R, biurokracja, trudności rozliczeń, czas
trwania badań, wątpliwe efekty. Podmioty uczestniczące w klastrach pomimo
podejmowanych szczątkowych działań …w zakresie wspólnej oferty, dystrybucji czy jednego
sztandarowego produktu klastra – w ograniczonym stopniu wpływają na poprawę pozycji
konkurencyjnej. Nawet wspólne działania w zakresie marketingu mają na celu raczej
promować klaster niż bezpośrednio wpływać na poprawę sytuacji jego członków. Zatem
niskie wyniki z zakresu poprawy pozycji konkurencyjnej są efektem niewielkiej liczby
inicjatyw podejmowanych w tym zakresie. Przyciąganie nowych uczestników do klastra jest
ograniczone. Główny wpływ ma na to niskie poczucie korzyści przez obecnych i potencjalnych
członków klastra. Deklarowane korzyści dotyczą bardziej współpracy czy rozwoju zasobów
ludzkich niż poprawy wyników przedsiębiorstw. W tej sytuacji trwałość, przynajmniej
niektórych struktur klastrowych, może być zagrożona59
.
W badaniach tych zauważono bardzo ważną kwestię ..wycofywania się uczestników z klastra,
gdy przekonali się oni, że uzyskanie wymiernych korzyści wymaga własnego wkładu
(czasowego i finansowego). Głównym czynnikiem motywującym, zwiększającym siłę
przyciągania nowych członków, byłaby poprawa pozycji konkurencyjnej obecnych
uczestników klastra. … Najważniejszym czynnikiem budującym potencjał polskich klastrów są
aktywni koordynatorzy, którzy stawiają sobie za cel zwiększenie przewagi konkurencyjnej
klastrów (uczestników klastra60
). W badaniu prowadzonym na rzecz IKT Grenland jednym z
ważnych obszarów badania było zaangażowanie finansowe uczestników klastra w
funkcjonowanie klastra.
Wyniki tych badań, potwierdzają wyniki badań literaturowych (przeprowadzonych w
rozdziale 3) wskazujących na to, że podstawową siłą łączącą podmioty klastra są zauważalne
mierzalne korzyści, czyli wzrost sprzedaży, poprawa wizerunku, poprawa pozycji
konkurencyjnej, poprawa wiedzy pracowników która przekłada się ostatecznie na wyniki
uzyskiwane przez uczestników klastra itp. Jeżeli tego „kleju” nie ma to prędzej czy później
dojdzie do rozpadu klastra. Co to oznacza dla prowadzonych badań? Po pierwsze badanie
zasobów klastra jest bardzo ważne jednak jak się okazuje, na podstawie przytoczonych badań,
nie zawsze decyduje to wynikach uzyskiwanych przez podmioty uczestniczące w klastrze. Po
drugie badania te wskazują, że bardzo ważnym wynikiem aktywności badawczej
58
Ibidem 59
Ibidem 60
Ibidem
benchmarkingu klastrów powinno być poszukiwanie dobrych praktyk w zakresie korzyści
jakie może przynieść uczestnictwo w klastrze. Pozostałe elementy, czyli odpowiedź jak
realizować te ujawnione korzyści są wtórne wobec samego pomysłu na korzyści klastra. Za
sukces klastra należy zatem uznać jego wysoką aktywność w zakresie realizacji założonych
celów, a przede wszystkim aktywizację współpracy i wzrost interakcji w klastrze i co chyba
najistotniejsze przynoszenie realnych korzyści uczestnikom klastra. Najważniejszym
wynikiem przeprowadzonego badania jest wskazanie aktywności podejmowanych przez
podobne klastry działające w Polsce i zagranicą? Ale co istotniejsze próbowano wskazać te
obszary ich aktywności, które są rdzenną siłą integrującą podmioty w klastrze.
W przytaczanym badaniu klastrów w Polsce-2010 rekomenduje się prowadzenie badań
benchmarkingowych klastrów w oparciu o zmniejszoną liczbę badanych wskaźników
(badanie opierało się na 85 wskaźnikach). 61
Oznacza to, że ze względu na praktyczną
przydatność badania ilość przestrzeni podlegających porównaniu powinna zostać ograniczona
podobnie jak ilość mierników opisujących wyselekcjonowane obszary podlegające ocenie
benchmarkingowej klastrów.
Z drugiej strony wprowadzenie zasady praktycznej przydatności może spowodować, że
zastosowane mierniki, mogą posłużyć do opomiarowania celów stawianych klastrom, tak w
planowaniu ich działalności jak i w rozliczaniu koordynatora klastra z jego aktywności
(kontrola). Sam jednak dobór odpowiednich wskaźników może zostać uznany za dobry i
wystarczająco szeroki obszar dla odrębnych badańbadań. Zastosowanie nawet uproszczonej
sprawozdawczości, opartej na takich miernikach, z aktywności klastra na potrzeby np.
konkursów lokalnych może być dobrym stymulatorem ich aktywności.
Przedstawione wyżej uwarunkowania prowadzonego badania benchmarkingowego w tym
również uwarunkowania budżetowe i krótki czas realizacji zmuszają do zaproponowania
metody opartej na wtórnych źródłach informacji o klastrach i inicjatywach klastrowych, które
mogą stać się inspiracją do dalszych badań benchmarkingowych opartych na źródłach
pierwotnych. Prowadzenie badania klastrów, opartego na źródłach pierwotnych, w
poszczególnych branżach w kraju i zagranicą wymaga badań ankietowych oraz często
wyjazdów studialnych w celu lepszego rozpoznania badanego zjawiska. Jak wykazano
wcześniej przy braku bazy porównawczej w województwie opolskim badania muszą mieć,
choć ograniczony, zakres krajowy i zagraniczny. Uwarunkowania te ograniczają zakres
prowadzonych badań porównawczych do tych obszarów, o których możliwe jest pozyskanie
wiedzy ze źródeł wtórnych oraz jednocześnie najbardziej istotnych dla rozwoju klastra. Dane
do badania benchmarkingowego zostały pozyskane głównie w drodze badań wtórnych oraz z
61
Ibidem s.208
wykorzystaniem internetu. Oznacza to, że w selekcji klastrów uwzględnianych w badaniach,
poza klastrami i inicjatywami klastrowymi z województwa opolskiego, brano pod uwagę:
informacje o klastrach dostępne na ich stronach internetowych i innych dostępnych publicznie
źródłach (opis i materiały źródłowe), aktywność podejmowaną przez klaster oraz ich
intensywności, aktualność informacji o klastrze, liczbę podmiotów uczestniczących w
powiązaniu. Wykaz klastrów poddanych wstępnej analizie prezentuje tabela nr 6.
W chwili obecnej ważnym problemem w perspektywie lokalnej jest wskazanie potencjalnych
obszarów aktywności klastrów, nie jest to jednak działanie sensu stricte benchmarkingowe
jednak ważne z punktu widzenia potencjału regionu i rozmieszczenia zasobów
przeznaczonych na rozwój struktur sieciowych. Badanie to ma charakter analizy
porównawczej, które w pewnym szerokim sensie spełnia jest elementem badań
benchmarkingowych. Na podstawie przeprowadzonych wcześniej badań potencjału regionu,
oczekiwań ekspertów, potencjału przemysłu, potencjału ludzkiego, analiz SWOT
poszczególnych branż przeprowadzono badania porównawcze odpowiadające na pytanie:
jakie branże mają największy potencjał tworzenia powiązań sieciowych? Informacja ta może
pomóc przy podejmowaniu decyzji o wspieraniu poszczególnych inicjatyw klastrowych przez
instytucje samorządowe.
Badanie klastrów w województwie opolskim oparte na metodzie benchmarkingu zostało
podzielone na dwa etapy:
Część pierwsza badania benchmarkingowego obejmuje analizę uwarunkowań lokalnych
oraz wsparcia udzielanego klastrom przez władze lokalne. Ta część badania opiera sią na
wynikach wcześniej przeprowadzonych badań w ramach projektu. W badaniach tych badano
uwarunkowania obejmujące potencjał ludzki i przemysłowy regiony, potencjał zasobów
naturalnych, wsparcie otoczenia biznesu, sfery B+R oraz władz lokalnych. Rozważania te
prowadzone są w ramach rozdziału 4. Dalsza prezentacja tej części część badania prowadzona
jest w rozdziale 5.1. i 5.2. W rozdziałach tych dokonano syntezy pozyskanych danych ich
systematyzacji i porówania potencjału rozwoju zidentyfikowanych klastrów i inicjatyw
klastrowych w województwie opolskim. Część pierwsza badania została przeprowadzona wg
klucza 9 klastrów i inicjatyw klastrowych podjętych w województwie opolskim.
1 Klaster Drzewny
2 Klaster Turystyczny
3 Klaster Chemiczny - Zielona Chemia
4 Klaster Ekoenergia Opolszczyny
5 Klaster Przetwórstwa Spożywczego
6 Klaster Termomax
7 Klaster Medyczny
8 Klaster OpInfo
9 Klaster Doradczo-Szkoleniowy
O pozostałych klastrach czyli o : Śląski Klaster Przedsiębiorstw Dorzecza Górnej i Środkowej
Odry, Wielobranżowy Klaster Rzemieślniczy – „Opolski E-Rzemieślnik”, Klaster
rekreacyjno-ruchowy niewiele wiadomo, nie odnaleziono żadnych informacji o ich bieżącej
działalności.
W ramach prowadzonego badania w rozdziale 4.1, który został poświęcony polityce
klastrowej i współpracy biznesu ze sferą B+R, zaprezentowano dobre praktyki stosowane w
tym zakresie.
Część druga badania obejmuje – prezentację specyfiki klastra/inicjatywy klastrowej, na
który składa się, sektor działania klastra, struktura organizacyjna, struktura uczestników
klastra, faza rozwoju, cele działalności oraz aktywność klastra. W celach informacyjnych
zaprezentowano również strukturę klastrów działających w Polsce w tej samej branży. W tej
części badania wskazano na dobre praktyki stosowane przez krajowe i zagraniczne klastry.
Dobre praktyki podzielono na dwa obszary. Pierwszy obszar obejmuje dobre praktyki
stosowane przez klastry niezależnie od branży. Drugi obszar obejmuje dobre praktyki
specyficzne dla określonych branż, zapewniono tym samym porównywalność branżową. Ta
część badania jest przedmiotem rozdziałów 5.3-5.15.
W celu ustalenia dobrych praktyk stosowanych w klastrach polskich i zagranicznych
przeprowadzono przegląd ich aktywności w oparciu o materiał prezentowany na stronach
internetowych (badane strony zawiera tabela 6.). Na podstawie tych badań w rozdziale 5.3
wskazano najczęściej stosowane rozwiązania przez klastry obszarze:
-finansowania działalności klastrów,
-wizerunku, promocji marketingu,
-rozwoju zasobów ludzkich i transfer wiedzy,
-rozwoju inicjatywy klastrowej, organizacji oraz strategii,
-korzyści uczestników klastra ze szczególnym naciskiem położonym na korzyści pieniężne.
Ze względu na specyfikę branżową klastrów po przeprowadzeniu oceny wyników klastrów
zaprezentowano zidentyfikowane i wykorzystywane w nich dobre praktyki. Ocena wyników
klastrów oparta była na ocenie aktywności klastra oraz ilości podmiotów skupionych w
powiązaniu. Dobre praktyki zostały określone dla sześciu wiodących inicjatyw klastrowych.
Dobre praktyki dla branż zostały zaprezentowane w rozdziałach 5.4-5.9. Pozostałe inicjatywy
klastrowe wymagają opracowania case study, wyprowadzenia w oparciu o te badania modelu
biznesowego oraz strategii.
Zaproponowana metoda jest obarczona wieloma niedoskonałościami, jednak specyficzne
uwarunkowania rozwoju klastrów w województwie opolskim zmuszają do przyjęcia takiej
formuły badawczej, w której na pierwszy plan wysunięto możliwość wyłonienia klastrów z
istniejących inicjatyw klastrowych oraz zaprezentowano dobre praktyki stosowane w
klastrach działających w określonych branżach w Polsce i za granicą. Podejście takie
pozwoliło ostatecznie doprowadzić do realizacji postawionego celu raportu.
Tabela 6 Zestawienie podmiotów poddanych analizie benchmarkingowej
Lp. Nazwa Klastry Zagraniczne Główne Krajowe Klastry Branżowe
1 Wielobranżowy Klaster Rzemieślniczy –
„Opolski E-Rzemieślnik”62
Regionalna Izba Rzemiosła
63 Grono Targowe Kielce – Izba Gospodarcza
64
Klaster budowlany-Izba65
2 Inicjatywa klastrowa branży drzewnej –
Śląski Klaster Drzewny66
The Slovenian Wood Industry Cluster
67
Bau.Energie.Umwelt Cluster Niederösterreich
68
FH Kärnten69
Holzbaulehrstuhl (Universität Innsbruck)70
Holztechnikum Kuchl71
Holzcluster Salzburg72
Holzcluster Steiermark GmbH73
Institut für Holzforschung (BOKU Wien)74
Mag. Kollar GmbH75
Klaster Meblarski88
Stowarzyszenie Klaster Meble-Elbląg89
Lubawski Klaster Meblowy90
Północno-Wschodni Innowacyjny Klaster Drzewny91
Stowarzyszenie Lubelskie Drewno – Regionalny Klaster w Lublinie
92
Klaster Drzewno-Meblarski93
62
e-rzemieslnik.pl/wydarzenia 63
www.ozs.si 64
www.gronotargowe.pl 65
www.siph.com.pl 66
www.igsilesia.pl/# 67
grozd.sloles.com/en/index.php 68
www.bauenergieumwelt.at/ecoplus/cluster/beuc/ 69
www.fh-kaernten.at/ 70
www.uibk.ac.at/holzbau/ 71
www.holztechnikum.at/ 72
www.holzcluster.at/html/start/index.html 73
www.holzcluster-steiermark.at/desktopdefault.aspx 74
www.map.boku.ac.at/holzforschung.html 75
www.kollar.info/
Möbel- und Holzbau-Cluster Oberösterreich76
Standortagentur Tirol77
Cluster Forst und Holz in Bayern78
Cluster Forst & Holz Rheinland-Pfalz79
Clusterinitiative Forst und Holz Baden-Württemberg
80
Cluster Holz & Technik (TIS innovation park)81
Landesberufsschule Ch. J. Tschuggmall82
LVH Bildung & Service GmbH83
Unternehmerverband Südtirol84
Architektur, Holz und Bau (Berner Fachhochschule)
85
Graubünden Holz86
Scottish Forest and Timber Technologies87
3 Inicjatywa klastrowa w obszarze turystyki
– „Kraina Mlekiem i Miodem Płynąca”94
Enjoy Bornholm
95 Północno-Wschodni Innowacyjny Klaster Turystyczny
88
www.warp.pl 89
www.meble-elblag.eu 90
www.cech.lubawa.pl 91
www.park.suwalki.pl 92
www.lubelskiedrewno.pl 93
www.drewno.rsi.org.pl 76
www.holz-cluster.at/ 77
www.zukunftsstiftung.at/page.cfm?vpath=index 78
www.cluster-forstholzbayern.de/ 79
www.holzbau-cluster.de/home/index.htm 80
www.cluster-forstholz-bw.de/ 81
www.tis.bz.it/bereiche/alpine-technologien/holz-technik/ 82
www.tschuggmall.berufsschule.it/ 83
www.lvh.it/ 84
www.mondoimprese.info/ 85
www.ahb.bfh.ch/ahb/de/home 86
www.graubuendenholz.ch/ 87
www.forestryscotland.com/
Innowacyjny Klaster Turystyki Górskiej w Norwegii
„Kryształ Europy”96
Klaster Restauratorów i Hotelarzy
Lokalna Organizacja Turystyczna „Kraina Lassowych Wąwozów”
97
Klaster Turystyki i Rozwoju Regionalnego „Słooca Regionu”
98
4 Inicjatywa klastrowa w obszarze
przemysłu chemicznego – „Innowacyjna
Chemia”99
North East Process Industry Cluster100
ChemSite101
Kokkola Region Centre of Expertise102
Pomorski Klaster BioEkoChemiczny103
Bydgoski Klaster Chemiczny104
Zachodniopomorski Klaster Chemiczny „Zielona Chemia”
105
5 Inicjatywa klastrowa w obszarze energii
odnawialnych – „Ekoenergia
Opolszczyzny”106
Sardegna Ricerche107
CLEO-Cluster Erneuerbare Energien Odenwald ist eine Runde weite
108r
Stowarzyszenie Clusters Erneuerbare Energien Hamburg
109
W dniu 29 Września 2010 przedstawicieli
biznesu i nauki założył z 57 członków
CEESA – Cluster für erneuerbare Energien
Dolnośląskiego Klastra Energii Odnawialnej118
Bałtycki Klaster Ekoenergetyczny119
Małopolsko-Podkarpacki Klaster Czystej Energii120
Wielkopolski Klaster Energii Odnawialnej121
Nadwiślaoski Klaster Energii Odnawialnej122
Dolnośląski Klaster Ekkoenergetyczny EEI123
Klaster Bioenergia dla Regionu124
Klaster Energetyczny125
94
www.stodola.e-kolot.pl/index 95
www.enjoybornholm.dk/ 96
www.park.suwalki.pl 97
www.kraina.pl 98
www.slonceregionu.pl 99
Brak informacji dostępnych publicznie, klaster mało aktywny po roku 2009 100
www.nepic.co.uk 101
www.chemsite.de/en/chemsite/angebot.php?navid=2 102
www.ketek.fi 103
www.biobaltica.pl 104
www.klaster.bydgoszcz.pl 105
www.chemia.rsi.org.pl 106
www.ekoenergiaopolszczyzny.pl 107
www.sardegnaricerche.it 108
www.odenwald-cleo.de/ 109
www.erneuerbare-energien-hamburg.de/
Sachsen-Anhalt 110
Erneuerbare Energien Tirol 111
Observ’ER112
Kompetenznetzwerk Dezentrale Energietechnologien
113
ECO WORLD STYRIA Umwelttechnik-Netzwerkbetriebs GmbH
114
Envirocluster, UK CEED, Eco Innovation Centre
Peterscourt115
,
Energycluster 116
Ökoenergie-Clusters117
Mazowiecki Sojusz Energetyczny126
Lubelski Klaster Ekoenergetyczny127
Klaster technologii Energooszczędnych Euro-Centrum
128
6 Opolski Klaster Przetwórstwa
Spożywczego „Zielona Dolina” Der Lebensmittel-Cluster Oberösterreich
129
Lebensmittel Cluster Niederösterreich130
Agricultural and food district of Marsica131
ŁódzkoMazowiecki Klaster OwocowoWarzywny
133
Klaster Mleczarski134
118
www.dkeo.pl/ 119
www.imp.gda.pl/projekty/bkee/struktura/ 120
www.klaster.agh.edu.pl 121
www.wielkopolskieklastry.pl/klaster-energii odnawialnej 122
www.klasteroze.pl 123
www.cedres.pl 124
www.bioenergiadlaregionu.eu 125
www.klaster-energetyczny.pl 110
www.ceesa-org.de/ 111
www.standort-tirol.at/page.cfm?vpath=cluster/erneuerbare_energien_tirol 112
www.energies-renouvelables.org 113
www.deenet.org/ 114
www.eco.at 115
www.envirocluster.net 116
www.energycluster.it 117
www.oec.at 126
www.mse.mazowsze.pl 127
www.fundacja.lublin.pl 128
www.euro-centrum.com.pl 129
www.lebensmittelcluster.at/startseite/lebensmittel_cluster.html 130
www.ecoplus.at/en/ecoplus/cluster/food/about-us
Gourmet Bornholm 132
Stowarzyszenie Klaster Spożywczy „Naturalnie z Podlasia”
135
Klaster „Dolina Ekologicznej Żywności”136
Klaster Nutribiomed137
Lubuski szlak wina i miodu138
Klaster Bioprodukt
Klaster Browarów Regionalnych
Klaster Żywnośd Z Pomorza 7 Inicjatywa klastrowa w obszarze
budownictwa energooszczędnego –
Klaster „Termomax”139
Green Building Cluster of Lower Austria140
Luxembourg EcoInnovation Cluster141
Slovenski Gradbeni Grozd142
Gdaoski Klaster Budowlany143
Side-Cluster144
Budownictwo Polski Centralnej 145
Klaster Innowacji Budowlanych 146
Klaster Zrównoważona Infrastruktura147
8 Opolski Klaster Informatyczny – OPINFO Karlstad IT Cluster (SE)
148
Mobile Communication Cluster149
TIMES Cluster150
ICT Pomorze Zachodnie 154
Pomorski Klaster ICT 155
ICT Pomerania Klaster 156
131
www.pattoterritorialemarsica.it/ 133
www.sig.skierniewice.com.pl 134
www.uwm.edu.pl 132
www.gourmetbornholm.com/ 135
www.naturalniezpodlasia.pl 136
www.ekolubelszczyzna.pl 137
www.nutribiomed.pl 138
www.winiarze.zgora.pl 139
www.termomax.pl 140
www.ecoplus.at/en/ecoplus/cluster/green-building 141
www.ecoinnovationcluster.lu/ 142
www.sgg.si/index.php?Obmocje=Predstavitev 143
gkb.idhost.pl/ 144
www.side-cluster.pl 145
centruminnowacji.org/klaster 146
www.klasterbudowlany.eu 147
www.zrownowazonainfrastruktura.pl 148
www.compare.se 149
www.mobileregionkarlsruhe.de 150
www.cyberforum.de
Karlsruhe IT-Security Initiative151
Lyon Games – Digital Entertainment (F)152
IT cluster 153
ICT COPERNICUS157
Klaster Informatyczny Trident Sp ZOO
Małopolski Klaster Technologii Informacyjnych158
Klaster Multimediów i Systemów Informacyjnych159
Mazowiecki Klaster Technologii Informacyjnych i Komunikacyjnych ICT
160
Alternatywny Klaster Informatyczny
Mazowiecki Klaster IT161
Podkarpacki Klaster Informatyczny162
Klaster Iteligence Technology
9 Klaster podmiotów z branży szkoleniowej
i doradczej – „Konsorcjum Człowiek” Learning light
163 EduKlaster – Nowe Media w Edukacji
164
10 Opolski Klaster Medyczny Medicen Paris Region165
MedCluster166
Źródło: Opracowanie własne
154
www.klaster.it 155
www.pomorski-klaster-ict.pl 156
www.ictpomerania.pl 151
www.ka-it-si.de 152
http://www.aderly.com/lyon/contents/industrie-jeu-video-game-france/digital-entertainment-video-game-industry-france-europe.jsp?lang=2 153
www.itcluster.cz/ 157
www.ictcopernicus.pl 158
www.klaster.krakow.pl 159
www.multiklaster.pl 160
www.klasterict.pl 161
www.klaster-it.pl 162
www.informatykapodkarpacka.pl 163
www.learninglight.com/show/1 164
www.eduklaster.pl 165
www.medicen.org/ 166
www.MedCluster.pl
3. Klastry
3.1 Klastry – idea
Pierwszym etapem prowadzonych badań jest określenie podmiotu badań. W tym celu
dokonano przeglądu różnych koncepcji klastrów i inicjatyw klastrowych oraz określono
pojęcie klastra i inicjatywy klastrowej. W tej części opracowania wskazano czynniki, które
decydują o powodzeniu działań zmierzających do powstania klastrów oraz trwałości jego
wewnętrznych powiązań. Znajomość tych czynników pozwoli na ustalenie przestrzeni
porównań dokonywanych w części benchmarkingowej klastrów. Dalej prowadzić to będzie
do określenia najlepszych praktyk jakie można zastosować przy inspirowaniu, budowie i
rozwoju klastrów.
Termin klaster, wywodzi się z angielskiego i pochodzi od słowa cluster, czyli „grono”, „kiść”.
Pojęciem tym określa się grupy współpracujących przedsiębiorstw (w tym konkurujących ze
sobą), które są wyspecjalizowane, a ich działania opierają się na współpracy. Ważnymi
uczestnikami klastra są podmioty naukowo-badawcze, które zapewniają ułatwienia w dyfuzji
technologii ze sfery badawczo-naukowej do przemysłu.
Jednym z głównych propagatorów idei klastrów jest M.Porter. Zaproponował on definicję
klastra, według której klaster to: „geograficzne skupiska wzajemnie powiązanych firm,
wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w
pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (uniwersytetami, jednostkami
branżowymi, normalizacjami) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą,
ale również współpracujących167
”.
Przytoczony termin koncentruje się na uczestnikach klastrów, wskazując że w ich skład
wchodzą zarówno dostawcy surowców, jak i ich nabywcy oraz eksporterzy, a także instytucje
rządowe, stowarzyszenia biznesowe, dostawcy usług, agencje wspierające przedsiębiorstwa w
dziedzinie rozwoju produktu, poprawy procesu produkcyjnego czy technologii. Po Porterze
zaproponowano jeszcze wiele definicji i typologii klastrów. Według Simmie i Sennet,
innowacyjny klaster tworzy duża liczba powiązanych ze sobą przedsiębiorstw przemysłowych
lub usługowych, współpracujących ze sobą poprzez uczestnictwo w jednym łańcuchu
167
M. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001 s.245
produkcyjnym i działających w tych samych warunkach rynkowych 168
. P. Maskell uważa, że
podstawą istnienia klastrów jest możliwość ograniczenia przez firmy kosztów związanych z
produkcją, usługami czy transferem wiedzy169
. D. Jacobs i A. P. De Man proponują szersze
podejście do tematu, wyróżniając trzy definicje klastra, zauważając za każdym razem inny
jego wymiar:
• jako skoncentrowana regionalnie forma działalności ekonomicznej firm
pochodzących z pokrewnych i uzupełniających się sektorów, często związana z
istnieniem jednostek naukowo-badawczych,
• jako pionowy łaocuch produkcyjny, dotyczący wąsko zdefiniowanych
sektorów, w którym firmy odpowiedzialne są za kolejne ogniwa łaocucha,
• jako całe, zagregowane branże i sektory170.
W latach 90. XX tematyką tą, a w szczególności polityką wsparcia inicjatyw klastrowych,
zainteresowała się Komisja Europejska. Według jej definicji, klaster jest sposobem
organizacji systemu produkcyjnego, powodowany przez geograficzną koncentracje
podmiotów gospodarczych i innych organizacji wyspecjalizowanych w tych samych
obszarach działalności, rozwijających wzajemnie relacje rynkowe i pozarynkowe,
przyczyniających się wspólnie do rozwoju innowacji i konkurencyjności uczestników klastra i
ich obszaru działania171
. Bardziej regionalny wymiar klastrów podkreśla definicja stworzona
przez Organizację Narodów Zjednoczonych do Spraw Rozwoju Przemysłowego UNIDO.
Zgodnie z nią klastry to regionalne i terytorialne koncentracje firm produkujących i
sprzedających podobne lub komplementarne produkty, a przez to zmuszonych do
przezwyciężania podobnych problemów i wyzwań. Taka koncentracja może przyczynić się do
powstania wyspecjalizowanych dostawców maszyn i surowców lub do rozwoju
wyspecjalizowanych umiejętności i przyspieszyć rozwój w zakresie usług finansowych,
zarządzania i technicznych172
.
Kluczowe dla zrozumienia fenomenu klastra jest uwzględnienie roli i interakcji pomiędzy
takimi czynnikami jak:
• koncentracja przestrzenna,
168
J.Simmie, J.Sennet, Innovative Clusters and Competitive Cities in the UK and Europe, Oxford Brookers
School of Planning Working Paper 182, 1999. s.51 169
Maskell P., Towards Knowledge-based Theory of Geographical Clusters, Industrial and Corporate Change,
Volume 10, Number 4, 2001. s.926 170
D.Jacobs, A.P.De Man, Clusters, Industrial Policy and Firm Strategy: a menu approach, technology Analysis
and strategic Management, Strategic Management Jurnal vol. 8, no. 4, 1996. 171
European Trend Chart on Innovation, Thematic Report Cluster Policies, Covering period up to March 2003,
European Commission Enterprise Directorate General. s 4. 172
Developmant of clusters and networks of SMEs, The UNIDO Programme, Vienna 2001 s.9
• systemowy charakter (rozbudowana sieć powiązań),
• jednoczesne konkurowanie i kooperowanie (koopetycja) oraz wspólna
trajektoria rozwoju.
Wymienione powyżej cechy klastra nie opisują w pełni cech warunkujących fenomen klastra.
Oprócz nich należałoby wymienić takie cechy jak: często wielowiekowe tradycje,
zagnieżdżenie w regionie, atrakcyjny rynek wyspecjalizowanej siły roboczej, występowanie i
efektywna dyfuzja wiedzy ukrytej, wysoki kapitał społeczny (zaufanie, efektywna współpraca
w układzie potrójnej helisy – tj. między przedsiębiorcami, sektorem badawczo-rozwojowym
oraz władzami samorządowymi). Klastry są fenomenem globalnym tzn. nie ograniczają się
wyłącznie do grupy krajów wysokorozwiniętych.
Należy podkreślić, że klaster pomimo dość jednoznacznego zdefiniowania nie powstaje z
chwilą deklaracji, podpisania dokumentów, czy zgłoszenia formalnego uczestnictwa w sieci.
Budowa klastra jest procesem długotrwałym opartym na zaufaniu, dokonuje się ona
samoistnie z chwilą spostrzeżenia przez organizację korzyści płynących z uczestnictwa w
klastrze. Korzyści te muszą być na tyle silne, by ograniczyć nieufność podmiotów wynikającą
z ich bezpośredniego konkurowania. Zatem korzyści wynikające ze współpracy muszą
przewyższać potencjalne zagrożenia wynikające z konkurowania. Należy również zauważyć,
że klastry podnoszą znaczenie człowieka w organizacji, im bowiem więcej współpracy, tym
jest ona bardziej efektywna, tym więcej innowacji i konkurencyjności.
Korzyści z uczestnictwa w klastrze
Wyższą efektywność organizacyjną uczestników klastra w porównaniu z przedsiębiorstwami
działającymi samodzielnie zauważył w swoich badaniach J.H.Dyer stwierdzając, że
przedsiębiorstwa branży samochodowej w USA skupione w klastrach osiągają znacznie
lepsze wyniki od podmiotów działających autonomicznie173
.
Prowadzi to do wskazania i usystematyzowania korzyści występujących w klastrze.
T.Brodzicki podaje kilka najważniejszych skutków wynikających z uczestnictwa w
klastrze174
:
• wzrost produktywności lokalnych przedsiębiorstw ze względu na dostęp do
relatywnie tanich, wyspecjalizowanych czynników produkcji oraz
różnorodnych nakładów wykorzystywanych w działalności produkcyjnej,
173
J.H.Dyer, Specialized Supplier Networks as a Source of Competitive Advantage: Evidence from the Auto
Industry, Strategic Management Jurnal, 1996, No.17, s.271-291. 174
T.Brodzicki, S.Szultka, Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw, Organizacja i Kierowanie, nr
4 (110), Warszawa, 2002.
• poprawa stymulacji i wsparcia dla innowacyjności przedsiębiorstw
działających w sieci ze względu na przestrzenną bliskość podmiotów
gospodarczych,
• wzrost liczby narodzin nowych przedsiębiorstw, co przekłada się na kreowanie
nowych miejsc pracy,
• poprawa dostępności do specjalistycznych usług okołobiznesowych, inwestycji
w infrastrukturę, a także do zwiększenia dochodów ludności pracującej w
klastrze.
Inny bardzo usystematyzowanym i wyczerpującym podziałem potencjalnych korzyści
wynikających z uczestnictwa w klastrze podaje B. Plawgo, M. Klimczuk. Wymieniają oni
następujące korzyści płynące z uczestnictwa w klastrze:
Współdziałanie gospodarcze:
• koordynowanie zakupów/łączenie zakupów,
• redukcja konkurencji w klastrze,
• możliwość stworzenia joint venture z innymi regionalnymi
przedsiębiorstwami,
• dostępność do wysokiej jakości usług,
• możliwość korzystania z umiejętności i doświadczenia partnera,
• możliwość obniżenia kosztów produkcji,
• uzyskanie korzyści specjalizacji i/lub zwiększonej skali produkcji,
• wzmocnienie pozycji wobec dostawców i obniżenie przez to kosztów dostaw,
• wzmocnienie swojej pozycji wobec odbiorców.
Innowacje i technologie:
• dostarczanie innowacji, nowych technologii,
• dyfuzja technologii w ramach klastra,
• ustanowienie wspólnych standardów technicznych,
• analiza trendów rozwoju technologii,
• łatwiejsze wprowadzanie nowych rozwiązań technicznych,
• łączenie środków finansowych na inwestycje.
Polityka władz:
• lepsza współpraca z władzami lokalnymi,
• lobbing celem rozwoju infrastruktury,
• poprawa regulacji prawnych,
• lobbing na rzecz dotacji publicznych,
• lobbing na rzecz pozyskania funduszy UE,
• lobbing rządu na rzecz finansowania inicjatyw klastrowych.
Ekspansja klastra:
• kreowanie marki regionu
• powstawanie spółek w ramach firm klastra
• możliwość wspólnej promocji produktów firm klastra
• łatwiejsze wprowadzanie produktów na rynek krajowy i międzynarodowy
• promowanie eksportu firm klastra
• promowanie ekspansji firm klastra na rynek krajowy
• prezentacja firm klastra na wystawach i targach
• prowadzenie badań potencjalnych rynków eksportowych
• napływ nowych firm kooperacyjnych i specjalistów do regionu
• napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich do regionu
Badania i tworzenie sieci
• rozwijanie sieci międzyludzkich
• rozwijanie sieci między firmami
• poprawa świadomości firm w zakresie udziału w klastrze
• przedstawianie raportów na temat klastra
• badania i analizy klastra
Współdziałanie z instytucjami
• dostęp do ośrodków badawczych
• lepsza współpraca z konsultantami, ekspertami
• dostęp do informacji o rozwoju rynku
• dostęp do usług oferowanych przez centra technologii
• dostarczanie wsparcia z zakresu prowadzenia firmy
• dostęp do ośrodków badawczych
• lepsza współpraca z konsultantami, ekspertami
• dostęp do informacji o rozwoju rynku
• dostęp do usług oferowanych przez centra technologii
Edukacja i szkolenia
• dostęp do specjalistycznych szkoleń z zakresu technologii
• dostęp do szkoleń z zakresu zarządzania
• dostęp do wysoko wykwalifikowanego personelu
• dostosowanie systemu edukacji do potrzeb firm klastra175
.
Najważniejszymi korzyściami jakie deklarują przyłączające się do sieci podmioty, są:
• promocja branży ,
• lepszy dostęp do informacji o technologiach i rynku,
• lepszy dostęp do nowych technologii,
• niższy koszt dostępu do informacji,
• szybszy rozwój firmy,
• obniżka kosztów operacyjnych oraz wzrost zaufania w biznesie 176
.
Inne korzyści z funkcjonowania sieci wymienia Cygler 177
:
175
B.Plawgo, M.Klimczuk, Przesłanki rozwoju klastrów w sektorach tradycyjnych, [w:] Juchniewicz M. (red.),
Czynniki i źródła przewagi konkurencyjnej, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn, 2009 176
Wnioski te znajdują potwierdzenie w globalnych badaniach klastrów za: B.Mikołajczak, A.Kurczewska,
J.Fila, Klastry na świecie. Studia przypadków, Difin, Warszawa 2009.s.133
• redukcja niepewności – działania rynkowe realizowane są w sytuacji
niepewności, powiązania kooperacyjne stwarzają warunki wzajemnej
solidarności i zaufania w zmieniającym się otoczeniu,
• zwiększenie elastyczności – praktyka gospodarcza wskazuje, iż kluczowym
czynnikiem sukcesu jest zdolność dopasowania do zmieniającego się
otoczenia; struktury sieciowe dają możliwości na szybką realokację zasobów i
poniesienie znacznie niższych kosztów,
• możliwość pozyskania nowych zdolności rozwojowych – wielostronne alianse
pozwalają przedsiębiorstwom na znaczne zwiększenie zdolności
produkcyjnych poprzez m.in. wykorzystanie wolnych mocy kilku partnerów w
układzie; w efekcie struktury sieciowe sprzyjają racjonalizacji wykorzystania
tych zdolności poprzez integrację działań partnerów i koordynację realizacji
projektów,
• możliwość ułatwionego dostępu do deficytowych zasobów i umiejętności –
często w ramach grupy powiązań kooperacyjnych występuje
komplementarność zasobów i umiejętności partnerów; struktury sieciowe
sprzyjają ich wzajemnej wymianie pomiędzy stronami oraz wspólnego ich
nabywania (np. poprzez efekty wspólnego uczenia się lub scentralizowanych
zakupów), co znacznie obniża koszty pozyskiwania aktywów w porównaniu z
organizacjami niezrzeszonymi; ponadto istnieje możliwość korzystania z
doświadczeń w zakresie zarządzania poszczególnymi zasobami, którymi mogą
podzielić się partnerzy z danej grupy powiązań,
• nabywanie szybkości działania – zdolność szybkiego reagowania staje się
kluczowym czynnikiem sukcesu w okresie globalizacji; czas reakcji na sygnały
z otoczenia oraz szybkość realizacji projektów są podstawowym źródłem
przewag konkurencyjnych; powiązania sieciowe dają możliwość szybkiej
mobilizacji oraz możliwości (czynniki materialne i niematerialne) realizacji
określonych projektów,
• podmioty wielostronnych aliansów strategicznych – osiągają korzyści skali i
zasięgu (zarówno w aspektach geograficznych, sektorowych, jak i
poszczególnych segmentów rynku),
• pozyskiwanie informacji – informacja może być pozyskana w ramach jej
przepływu między partnerami układu lub też wspólnie z nimi zdobywana z
otoczenia; możliwość wspólnego pozyskiwania informacji znacznie obniża
koszty jej zdobywania; korzyści te są szczególnie istotne w tzw. sektorach
zaawansowanych technologii, gdzie pozyskiwana informacja (techniczna,
organizacyjna, rynkowa) szybko podlega dezaktualizacji.
177
J.Cygler, Współpraca niemieckich inwestorów z polskimi podwykonawcami – tworzenie nowych powiązań
sieciowych, referat zaprezentowany podczas konferencji pt. Deutschland und Polen als strategische Partner.
Netzwerke im erweiterten Europa, Warszawa,12-13 Czerwca 2003 w Wyższej Szkole Przedsiębiorczości i
Zarządzania im. Leona Koźmińskiego w Warszawie.
Definicja i systematyka klastrów
Nie ma ujednoliconej metodyki w zakresie identyfikacji i oceny klastrów. Mnogość definicji
klastra, ich pojemność i wieloznaczność wynika z faktu, iż każda z nich kładzie nacisk na
inne czynniki warunkujące istnienie tej formy. W ich skład można zaliczyć: rodzaj innowacji,
powiązania w ramach łańcuchów produkcyjnych, uwarunkowania geograficzne,
infrastruktura, przepływ wiedzy i technologii oraz siła robocza.
Pierwszą stałą cechą klastra jest niewątpliwie koncentracja na określonym obszarze
współzależnych przedsiębiorstw działających, w tym samym bądź pokrewnych sektorach
przemysłu i usług. Firmy muszą się znajdować w wystarczającej bliskości, aby mogły dzielić
się zasobami oraz by pojawiły się pozytywne efekty rozprzestrzeniania się wiedzy, tzw.
spillover effect. Nacisk na przestrzenne uwarunkowanie funkcjonowania klastra jest ważny,
ponieważ, mimo postępującego procesu globalizacji, lokalizacja wciąż odgrywa bardzo duże
znaczenie, szczególnie dla lokalnych gospodarek, stanowiąc jedno ze źródeł
konkurencyjności przedsiębiorstw 178
. Dugą ważną cechą klastra są interakcje i funkcjonalne
powiązania pomiędzy firmami, które powinny przy tym służyć realizacji wspólnych celów.
Bliskość i podejmowanie komplementarnych inicjatyw nie są jednak wystarczające. Aby
wystąpiły pozytywne efekty istnienia klastra, musi istnieć pewien poziom aktywnych
interakcji między podmiotami funkcjonującymi w jego ramach. Aby interakcje miały
znaczący wpływ na działanie przedsiębiorstw, ich liczba musi przekroczyć odpowiednią masę
krytyczną179
. Występowanie dużego skupiania przedsiębiorstw określonej branży na obszarze
zapewniającym bliskość kontaktów osobistych oraz zapewniających łatwość przemieszczania
materiałów, surowców, półproduktów i produktów nie musi oznaczać, powstania klastra.
Klaster pojawi się wówczas, gdy przedsiębiorstwa zaczynają ze sobą współpracować
(nieistotne nawet na jakim polu) gdy dostrzegają korzyści płynące ze współpracy. Pojawia się
wówczas taka ilość wzajemnych interakcji i zależności, że uczestniczy powiązania zaczynają
dostrzegać możliwości współpracy dla ograniczenia kosztów, wzmocnienia pozycji
przetargowej, szybszej ekspansji itp. Muszą zaistnieć interakcje, a następnie współpraca
pomiędzy podmiotami180
. Wówczas możemy powiedzieć, że powstał klaster. Zgodnie z
koncepcją sieci społecznych, wszelkie interakcje (wzajemne relacje), formalne i nieformalne
stanowią kluczowe mechanizmy, dzięki którym gospodarki korzystnie wpływają na lokalne
178
Innowacyjność 2006, Stan Innowacyjności, metody wspierania, programy badawcze, Raport PARP,
Warszawa 2006.s.78 179
Ch.Ketels, European Clusters, [w:] Structural Change in Europe 3 – Innovative City and Business Regions,
Hagbarth publication, 2004.s.1. 180
E.M.Bergman, E.J.Feser, Industrial and regional clusters: concepts and comparative aplications, Regional
Research Institute, West Virginia University, 1999.
firmy, które ostatecznie odpowiadają za powstawanie, rozwój i sukces klastra. Nowością w
koncepcji sieci społecznych jest próba modelowania i empirycznego pomiaru wszystkich
efektów sieci uznawanych za istotę dobrze funkcjonującego klastra. Trudno stwierdzić, czy
podejście skupiające się na sieci społecznej stanowi dopiero metodę, czy już nowe ramy
teoretyczne, wzrasta jednak liczba opracowań stosujących podejście „sieciowe” do badania
innowacyjności klastrów181
.
Wcześniejsze definicje klastra wskazywały na konieczność bliskości terytorialnej podmiotów
uczestniczących w klastrze jako warunek konieczny powstania klastra. Sytuacja taka
umożliwiała intensywną komunikację przez osobisty kontakt. W ten sposób łatwiej zapadały
decyzje o współpracy, łatwiej było zweryfikować partnerów biznesowych i im zaufać. Z
drugiej strony jednak bliskość terytorialna oznacza bezpośrednie odczuwanie walki
konkurencyjnej, co często hamuje rozwój inicjatyw klastrowych. Dziś w dobie szybkiego
Internetu, komunikacji audio-video rozwoju sieci transportowej, bliskość geograficzna nie
stanowi już ostatecznego uwarunkowania budowania klastrów. Dalej należy powiedzieć, że
istnieją już całe gałęzie przemysłu, które nie wymagają bezpośredniego kontaktu osobistego,
ani fizycznego przepływu dóbr. A odległość geograficzna podmiotów konkurujących w
klastrze obniża odczuwaną presję konkurencyjną, co ułatwia zawiązanie współpracy. Mogą
zatem pojawiać się klastry działające na zasadzie sieci wirtualnych. Wtedy pojawia się
pytanie czy są to już klastry czy organizacje wirtualne. Czy pod określonymi warunkami
pomiędzy tymi definicjami będziemy mogli postawić równość, a pewną różnorodność
definicyjną klastra będziemy musieli uznać za rzecz normlaną. Oczywiście powstanie
klastrów w produkcji przemysłowej, usług związanych z miejscem (budowlana, hotelarska,
medyczna, turystyczna) zawsze będzie związana z koniecznością występowania bliskości
terytorialnej.
Różnorodność i wieloaspektowość definicji przekłada się również na mnogość ich
klasyfikacji. Można je podzielić ze względu na stadium rozwoju, zdolność do kreowania
miejsc pracy, zasięg terytorialny, liczbę stadiów łańcucha produkcyjnego, czy ich pozycję
konkurencyjną.
W teorii wyróżnia się dwie główne klasyfikacje klastrów. Pierwszy podział zgodny jest z
teorią cyklicznego rozwoju klastra. Biorąc pod uwagę to kryterium, wyróżnić można :
• klastry zalążkowe (ang. embryonic clusters), będące we wczesnej fazie
wzrostu,
181
S.Breschi, F.Malebra, Clusters, Networks and Innovation, Oxford University Press 2007.
• klastry wzrostowe (ang. established clusters), postrzegane jako posiadające
potencjał wzrostowy,
• klastry dojrzałe (ang. mature clusters), stabilne lub stojące przed trudnościami
na drodze do dalszego rozwoju,
• klastry schyłkowe (ang. declining clusters), czyli klastry, które osiągnęły już
szczyt rozwoju, a ich siła obecnie słabnie182
.
Druga klasyfikacja klastrów, została przedstawiona przez A. Markusen na łamach „Economic
Geography” w 1996r. i wyróżnia cztery podstawowe modele rozwoju klastra :
• klaster sieciowy, zwany marshallowskim, złożony z wielu małych firm
działających w tym samym lub powiązanym przemyśle.
• klaster typu hub and spoke, zdominowany przez jedną lub kilka dużych firm
otoczonych przez mniejszych dostawców lub firmy świadczące powiązane
usługi.
• klaster satelitarny, zdominowany przez oddziały firm, których centrale
znajdują się poza klastrem.
• klastry instytucjonalne, zdominowane przez instytucje publiczne i typu non
profit183
.
Kolejnym podziałem klastrów jest podział oparty na genezie powstania klastra. Inicjatorem
powstania klastra mogą być:
• instytucje rządowe i samorządowe, klaster powoływany jest przez „brokera
sieciowego” – instytucja wspierania biznesu (model duński),
• firmy sektora, najczęściej duży podmiot ogniskujący i koordynujący proces
produkcji, (model włoski),
• instytucje rządowe wraz z ośrodkami naukowymi, orientacja klastrów na
innowacje (model holenderski.
Ze względu na zasięg terytorialny klastry możemy podzielić na sieci współpracy o zasięgu:
• lokalnym,
• regionalnym,
• krajowym,
• ponadnarodowym.
Ze względu na powiązania międzysektorowe (horyzotalne) klastry możemy podzielić na
klastry wąskie (skoncentrowane w sektorze) oraz szerokie (sieć współpracy obejmuje kilka
sektorów np. klastry przemysłowe, chemiczne).
Ze względu na zdolność do tworzenia miejsc pracy klastry dzielimy na:
• rosnące - ilość miejsc pracy rośnie,
182
A Practical Guide to Cluster Development A Report to the Department of Trade and Industry and the English
RDAs by Ecotec Research & Consulting, England’s regional Development Agencies, London 2004.s.11 183
A.Markusen, Sticky places in slippery space: A typology of industrial districts, Economic Geography no 3,
July 1996, s. 293-313.
• stabilne - ilość miejsc pracy nie ulega dużym zmianom,
• malejące - zatrudnienie spada.
Ważnym kryterium podziału klastrów jest również ich pozycja konkurencyjna. Możemy tutaj
wymienić liderów światowych, krajowych, ale również klastry o słabej pozycji
konkurencyjnej.
Kolejnym ważnym podziałem klastrów, jest podział wypływający z ich wewnętrznej struktury
i objęcia przez uczestników klastra łańcucha produkcyjnego czy łańcucha wartości.
Wymienimy tu klastry głębokie – wszystkie etapy łańcucha oraz klastry płytkie – jeden lub
kilka etapów.
Struktura klastra
W bezpośrednim związku z podziałem klastrów opartym na genezie ich powstania jest
ustrukturyzowanie klastrów ze względu na rodzaj inicjatywy. Odpowiada zatem na pytanie
kto w pierwszej kolejności odpowiedział na propozycję utworzenia klastra. Możemy tu
wydzielić trzy główne ścieżki rozwoju w których dominującą pozycję osiągają:
• przedsiębiorstwa,
• organizacje rządowe i non-profit,
• istnieje równowaga pomiędzy podmiotami instytucjonalnymi, a
przedsiębiorstwami.
Istotnym elementem wpływającym na trwałość klastra jest jego struktura wewnętrzna.
Uczestników klastra można podzielić na cztery główne grupy [www.clusternavigators.com]:
• podmioty tworzące rdzeń klastra (core),
• podmioty wspierające (supporting firms),
• podmioty tworzące infrastrukturę twardą ((hard infrastrukture),
• podmioty tworzące infrastrukturę miękką (soft infrastrukture).
Zgodnie z przedstawionym podziałem rdzeń klastra stanowią przedsiębiorstwa należące do tej
samej branży lub branży pokrewnej. Kolejną grupę stanowią firmy współpracujące z
podmiotami klastra są to podmioty takie jak: doradcy prawni, podmioty finansujące, agencje
reklamowe itp. Grupę podmiotów zapewniających budynki, hale, centrale telefoniczne,
lotniska, maszyny i urządzenia itp. określa się mianem infrastruktury twardej klastra.
Natomiast infrastrukturą miękką określa się podmioty, od których w znacznym stopniu zależy
rozwój klastra. Do tej grupy zaliczamy: organizacje samorządu gospodarczego, ośrodki
badawcze i rozwojowe, uczelnie i szkoły, itp. Zgodnie z modelem helisy do najczęściej
wymienianych grup uczestniczących w klastrze zaliczyć można: jednostki biznesowe,
jednostki wspierające, jednostki sfery badawczo-rozwojowej. Częstym wyznacznikiem
możliwości powołania klastra jest uczestnictwo jego potencjalnych członków, w tym samym
łańcuchu wartości.
Rozwój klastra
Ważne jest również wskazanie jakie są etapy budowania klastra jeszcze zanim wejdzie on w
fazę dojrzałości. Etapy rozwoju klastra można podzielić na pięć etapów [ Innowacyjne
systemy 2008, s.98]:
Etap pierwszy – identyfikacja i edukacja, etap obejmuje: działania zmierzające do określenia
przestrzeni współpracy, spotkania z liderami, ekspertami na których prezentowane są
oczekiwane korzyści płynące z uczestnictwa w klastrze.
Etap drugi – poznawanie się, tworzenie bliższych relacji partnerskich, organizuje się
spotkania na których identyfikowane są problemy mogące stanowić przyczynek do dalszej
współpracy, jednocześnie w trakcie spotkań przedstawiciele firm coraz lepiej się poznają.
Etap trzeci – pierwsze wspólne projekty biznesowe, wzrost poziomu zaufania, projekty
dotyczą najczęściej obszarów o jednoznacznie mierzalnych efektach np. obniżenie kosztów
reklamy - wspólna reklama. Współpraca zostaje sformalizowana poprzez powołanie
organizacji koordynującej działania sieci
Etap czwarty – pojawiają się pozytywne efekty zewnętrzne, relacje pomiędzy uczestnikami
klastra zostają wzmocnione i dotyczą nie tylko planów, ale również działalności bieżącej.
Wzrasta poziom zaufania, co pozwala na tworzenie nowych produktów, budowanie
wspólnego wizerunku, podejmowanie inicjatyw, dla których indywidualne kompetencje firm
są niewystarczające.
Etap piąty – klaster przechodzi w system innowacyjny oparty zasadniczo na transferze wiedzy
w wyniku bezpośrednich kontaktów ludzi. Poziom zaufania dorównuje poziomowi wiedzy.
Prowadzone badanie obejmuje nie tylko „dojrzałe” klastry zlokalizowane w województwie
opolskim, ale również organizujących się dopiero środowiska gospodarcze nie wykazujące
jeszcze cech charakterystycznych dla klastrów. Środowiska takie określane są terminem
inicjatyw klastrowych. Przytoczone wcześniej definicje domagają się podsumowania i
zaproponowania definicji klastra.
Zgodnie z powszechnie akceptowanymi definicjami klastrów na potrzeby badania klaster
identyfikowano jako: „geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm,
wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w
pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek
normalizujących, stowarzyszeń branżowych, instytucji wspierających) w poszczególnych
dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących. Klaster jest ściśle
związany z terytorium, na którym działa, jest zakorzeniony regionalnie. Klastry stanowią
specyficzną formę organizacji produkcji, polegającą na koncentracji w bliskiej przestrzeni
elastycznych przedsiębiorstw prowadzących komplementarną działalność gospodarczą.
Podmioty te równocześnie współpracują i konkurują między sobą, posiadają także relacje z
innymi instytucjami działającymi w danej sferze. Podstawą powstania klastra są kooperacyjne
powiązania występujące pomiędzy podmiotami, generujące procesy powstawania
specyficznej wiedzy oraz zwiększające zdolności adaptacyjne184
.”
Wyznacznikami występowania klastrów będą zatem zarówno koncentracja przestrzenna oraz
bliskość geograficzna (których identyfikacja jest przedmiotem niniejszej analizy), jak i kapitał
społeczno-kulturowy obecny w tym wyodrębnionym obszarze, na który składają się m.in.
postawy prokooperacyjne, zaufanie oraz zdolność uczenia się, a także atmosfera współpracy
pomiędzy przedsiębiorcami a instytucjami administracji na szczeblu regionalnym i lokalnym.
W przypadku klastrów innowacyjnych (ICT lub high-tech) elementy te muszą być dodatkowo
wzbogacone o współpracę z sektorem B+R, skutkującą dyfuzją wiedzy z dziedziny rozwiązań
technologicznych.
Na potrzeby prowadzonego badania przyjęto, że klaster to ugrupowanie podmiotów
spełniające następujące warunki:
• działalność klastra skoncentrowana jest wokół kluczowej branży,
• występuje geograficzna koncentracja podmiotów w województwie opolskim,
• występuje świadomość terytorialnej przynależności podmiotów tworzących
klaster, lokalizacja koordynatora klastra na obszarze województwa opolskiego,
• podmioty realizują wspólne działania i projekty,
• istnieją w klastrze wspólne elementy łańcucha wartości, między podmiotami
klastra,
• współpraca ma trwały charakter,
Dodatkowo ustalono, że klastry poddane analizie nie są ograniczone przynależnością
branżową, posiadają bądź nie posiadają formy organizacyjno-prawnej.
Wstępny przegląd klastrów i inicjatyw klastrowych ujawniających się w województwie
opolskim wskazuje na to, że większość z nich nie posiada jeszcze cech charakterystycznych
dla struktur klastrowych. Struktury te nie mogą być zatem kwalifikowana jako klastry, a
raczej jako inicjatywy klastrowe. Rodzi to kolejne problemy dotyczące możliwości
184
Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, K. B. Matusiak (red.), Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa 2008
prowadzenia wśród takich nierozwiniętych struktur klasycznego badania benchmarkingowego
klastrów. Przeprowadzenie benchmarkingu wymaga podmiotów które prowadzą rzeczywistą
działalność, a ich aktywność może zostać zmierzona. W przepadku jeżeli przedmiotem
badania są raczej intencje powstania klastra, prowadzenie benchmarkingu do niczego nie
doprowadzi, ponieważ nie ma czego z czym porównać. W ramach badania zaproponowano po
pierwsze zbadanie możliwości powstania i rozwoju struktur klastrowych. Po drugie
przeprowadzono badanie klastrów, które wykazują dużą aktywność, a w ramach ich powiązań
strukturach znajduje się znacząca liczba podmiotów. Badanie przeprowadzono w kierunku
ujawnienia najlepszych praktyk stosowanych przez te klastry. Wyniki badania podzielona na
dwie części. Pierwsza część dotyczy dobrych praktyk o charakterze ogólnym, które mogą
zostać wykorzystane w różnych klastrach. Druga część dotyczy dobrych praktyk stosowanych
przez klastry branżowe. Odpowiednie wykorzystanie tych praktyk, może przyczynić się do
zintensyfikowania i wzrostu skuteczności prowadzenia polityki pro klastrowej w regionie
opolskim.
3.2 Klastry innowacyjne
Szczególne miejsce wśród układów kooperacyjnych zajmują klastry innowacyjne. Różnią się
one od tradycyjnych układów klastrowych (historycznych - lokalnych systemów
produkcyjnych) tym, że kluczowe relacje partnerskie kształtowane są nie tylko pomiędzy
firmami produkcyjnymi i usługowymi, ale w sieć współpracy włączone są podmioty związane
bezpośrednio ze sferą B+R. Najważniejszym przyczynkiem do koncentracji działalności firm
innowacyjnych na określonym obszarze geograficznym jest fakt, że wiedza ujawniona w
klastrze (wprowadzona ze sfery B+R, lub wytworzona przez same przedsiębiorstwa) podlega
dyfuzji sprawniej w nim, niż pomiędzy firmami spoza klastra. Firmy uczestniczące w
układach klastrów innowacyjnych cechują się najczęściej specjalizacją i komplementarnością
produktów/usług. Generuje to dynamiczny proces tworzenia wiedzy i jej transferu. Tym
samym w klastrach mają miejsce zbiorowe procesy uczenia się, które inicjują innowacje, a
przez to także zwiększają konkurencyjność w sektorach high-tech. O takich klastrach często
się mówi, że stanowią one lokalne systemy innowacyjne185
.
Systemy innowacyjne postrzega się jako sieć powiązanych podmiotów gospodarczych i
instytucji, przy czym ilość powiązań warunkuje wystąpienie efektu synergii. Dlatego
szczególną wagę przykłada się do budowania różnych form interakcji pomiędzy uczestnikami
klastra innowacyjnego. System innowacyjny należy zatem rozumieć jako sieć podmiotów
oraz wiążących je relacji, które w istotny sposób warunkują sprawność generowania i dyfuzji
wiedzy186
. OECD wyróżniła cztery formy powiązań w systemie innowacyjnym187
:
• powiązania przedsiębiorstwo-przedsiębiorstwo,
• powiązania przedsiębiorstwo-sfera nauki i badań oraz publiczne instytucje
transferu technologii,
• rynkowy transfer technologii tj. dyfuzja wiedzy i innowacji drogą np. zakupu
maszyn, urządzeń, licencji (wydatki pośrednie na B+R),
• mobilność pracowników oraz transfer wiedzy ukrytej, nieutożsamionej.
Jakość i ilość interakcji w klastrze i poza nim decyduje o sukcesie klastra. Zatem klastry
innowacyjne powinny być włączone w światową sieć wiedzy, zapewniając dopływ nowych
idei i pomysłów. Otwartość na budowanie nowych powiązań wydaje się kluczowa dla
185
M.S.Dahl, C.Pedersen, Knowledge Flows through Informal Contacts in Industrial Clusters: Myths and
Realities?, Danish Research Unit for Industrial Dynamics, DRUID Working Paper no 03-01, 2003. 186
OECD, Networks, partnerships, clusters and intellectual property rihts: opportunities and challenges for
innovative SMEs in Global Economy, Istanbul, Turkey, 3-5 June 2004.s.29 187
OECD, Natinal Innovation Systems, 1997.s.27
sukcesu klastra. Ogromne znaczenie w wykształceniu charakterystyki danego klastra odgrywa
historia i kultura. Z badań OECD wynika, że każdy kraj posada własny zestaw specyficznych
klastrów, a nawet w poszczególnych państwach klastry oparte o ten sam sektor mogą się
różnić - np. w Anglii zdiagnozowano trzy typy klastrów ICT (Infromation and
Communication Technology)188
.
188
OECD, Boosting Innovation - The Cluster Approach, 1999.s.24
3.3 Inicjatywy klastrowe
W tym miejscu warto zwrócić uwagę na wyraźne rozróżnienie między klastrem jako
zjawiskiem gospodarczym, a inicjatywą klastrową zmierzającą do tworzenia nowych klastrów
lub rozwoju już istniejących. Definiując inicjatywę klastrową za autorami Benchmarkingu
Klastrów w Polsce, można powiedzieć, że jest to zjawisko, które charakteryzuje się konotacją
klastrową i obejmuje:
• organizujące się dopiero środowiska przedsiębiorczości, gdzie nie można
jeszcze zidentyfikować rozwiniętej sieci współpracy między uczestnikami,
• inicjatywy klastrowe (inicjatywy służące rozwojowi klastra jeszcze
nieistniejącego, jak i inicjatywy służące rozwojowi klastra istniejącego),
• projekty lub instytucje, które w istocie, na obecnym etapie rozwoju
(organizacji sieci) organizacji środowiska przedsiębiorczości, nie są jeszcze
klastrami lub błędnie zostały nazywane klastrami189
.
T.Andersson, S.Serger, J.Sörvik , E.W.Hansson stwierdzają, że Inicjatywy klastrowe są to
działania podejmowane przez wiele grup podmiotów, celem tworzenia lub poprawy siły
klastra, których działania mogą zależeć od siebie na różne sposoby190
. B. Plawgo stwierdza,
że inicjatywy klastrowe to świadomie podejmowane wysiłki celem poprawy
konkurencyjności, poprzez angażowanie do współdziałania firm, władz rządowych i
samorządowych oraz uniwersytetów i instytucji B+R w zakresie związanym z wytwarzaniem
określonych produktów czy usług191
. Jednocześnie inicjatywy rozwoju klastra muszą opierać
się na zasobach lokalnych (tak widocznym jak ukrytym)192
.
Na potrzeby badania przyjęto, że za inicjatywy klastrowe należy uznać, organizujące się
środowiska gospodarcze nie wykazujące jeszcze cech charakterystycznych dla klastrów takich
jak rozwinięta sieć współpracy. Inicjatywy klastrowe to organizacje i projekty mające na celu
rozwój powiązań kooperacyjnych i koopetycyjnych występujących w określonych branżach,
które nie wytworzyły jeszcze odpowiednio silnych związków sieciowych.
189
Na podstawie: Benchmarking Klastrów, cz II. Inwentaryzacja klastrów w Polsce, A. Nowakowska, Z.
Przygodzki, M. Sokołowicz, J. Chądzyński, K. Matusiak, M. Klepka, Łódź 2008 190
T.Andersson, S.Serger, J.Sörvik , E.W.Hansson, The Cluster Policies Whitebook, IKED International
Organization for Knowledge Economy and Enterprise Development, Malmö, 2004. 191
B.Plawgo, M.Klimczuk, M.Citkowski; Klastry Jako potencjał rozwoju – województwo podlaskie,
Białostocka Fundacja Kształcenia Kadr w Białymstoku, Białystok 2011 za Plawgo B. (red.), Potencjał rozwoju
regionalnego – województwo podlaskie 2007.
Białostocka Fundacja Kształcenia Kadr, Białystok. 192
T.Brodzicki, S.Szultka, P.Tamowicz, Polityka wspierania klastrów. Najlepsze praktyki. Rekomendacje dla
Polski, Niebieskie Księgi 2004, Rekomendacje Nr 11, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk, 2004.
Ze swojej istoty inicjatywy klastrowe nie mogą być przedmiotem szerokiego badania
benchmarkingowego. Bowiem nie znajdują się na poziomie rozwoju, który przejawia się
mierzalnymi wynikami ich działalności. Zasadnym dla inicjatyw klastrowych jest
przyjmowanie najlepszych wzorców działania, inspirowanie swojej działalności w oparciu o
doświadczenia zebrane przez inne podmioty. W praktyce oznacza to prowadzenie dla tych
jednostek badań typu case study oraz badań najlepszych praktyk stosowanych przez uznane
klastry branżowe.
3.4 Uwarunkowania powstania i trwałości klastrów
Kolejnym etapem realizacją celów badania jest ustalenie przyczyn powstawania klastrów.
Znajomość mechanizmów powstawania klastrów pozwoli w sposób dość jednoznaczny
wskazać jakie inicjatywy klastrowe są godne rozważenia i interwencji zewnętrznej. Ustalenie
odpowiednich kryteriów, których spełnienie jest konieczne do powstania klastra będzie
prowadziło ostatecznie do określenia, głównych założeń badawczych benchmarkingu
klastrów i inicjatyw klastrowych w województwie opolskim. Jednoczenie znajomość
czynników powodzenia klastrów pozwoli ujawniać i kreować działania, które będąc
wewnętrznie spójne wpłyną na poprawę funkcjonowania klastra. Prowadzone rozważanie
prowadzone będą pod kątem możliwości ich wykorzystania w prowadzonych badaniach
benchmarkingowych. Prowadzi to próby podzielenia warunków sukcesu klastrów na czynniki
zewnętrzne oraz wewnętrzne.
S. Rosenfeld wyróżnił dwanaście czynników sukcesu wpływających na sukces klastra, które
można podzielić na:
Uwarunkowania wewnętrzne :
Kapitałowe - dostępność kapitału – czy regionalne instytucje finansowe, w
szczególności banki,
Rozkład przestrzenny infrastruktury biznesowej:
bliskość dostawców – czy oferenci materiałów i komponentów do produkcji są
zlokalizowani w pobliżu;
dostęp do wyspecjalizowanych usług – czy na danym terenie występują instytucje
publiczne działające jako centra rozwoju technologii, centra rozwoju małych i
średnich przedsiębiorstw (MSP), organizacje publiczne oferujące wsparcie w
działalności eksportowej; czy są dostępne usługi świadczone przez projektantów,
prawników, księgowych,
dostęp do producentów maszyn i urządzeń – czy w pobliżu funkcjonują firmy,
które zajmują się produkcją maszyn, urządzeń, oprogramowania
wykorzystywanego przez uczestników klastra, czy pomiędzy producentami
maszyn a firmami z branży tworzącej rdzeń klastra występują dobre relacje, które
sprzyjają ulepszeniom w obu grupach podmiotów,
rozwinięte instytucje społeczne – czy w regionie funkcjonują zrzeszenia,
stowarzyszenia branżowe, ile mają członków, na ile aktywnie prowadzą
działalność,
B+R –dostęp do podmiotów związanych ze sferą badawczo-rozwojową.
Uwarunkowania wewnętrzne :
wiedza i umiejętności – dopasowanie zasobów ludzkich do potrzeb klastra, rozwój
zasobów ludzkich – czy istnieją możliwości dokształcania pracowników,
siła powiązań – czy firmy kooperują i jak duże jest natężenie tych działań, czy
firmy dzielą się zasobami i informacją, jak często razem rozwiązują problemy,
wspólna wizja i przywództwo – czy firmy zdają sobie sprawę, że funkcjonują jako
system i mają wspólną wizję przyszłości jako lidera,
przedsiębiorczość – ile powstaje nowych firm w klastrze, jak silnie klaster
przyciąga nowe firmy,
innowacje – jak szybko i często rozwija się i adaptuje nowe technologie, jak
szybko pojawią się produkty bazujące na tych technologiach193
.
E.Wójcicka do kluczowych czynników warunkujących powodzenie rozwoju struktur
klastrowych zalicza:
Czynniki wewnętrzne:
wysoki poziom kompetencji i jakości zasobów ludzkich,
wzajemne zaufanie w relacjach pomiędzy uczestnikami klastra,
zorientowanie struktury klastrowej „na zewnątrz”, a nie „do wewnątrz”,
elastyczność i jak najmniejszy poziom sformalizowania struktury,
Czynniki zewnętrzne :
przyjazne otoczenie instytucjonalno-regulacyjne,
tworzenie struktur klastrowych w obszarach działalności, które mają perspektywy
rozwoju194
.
B. Plawgo, M. Citkowski proponują nieco inny podział czynników decydujących o
powodzeniu klastra. Czynniki te zostały przez nich podzielone na dwie grupy: zewnętrzne i
wewnętrzne.
Czynniki wewnętrzne to:
liczba podmiotów,
rodzaj podmiotów i ich potencjał indywidualny,
sposób zorganizowania,
czas funkcjonowania inicjatywy,
sposób powiązań kooperacyjnych,
dotychczasowe doświadczenia podmiotów we współpracy.
Do czynników zewnętrznych można zliczyć:
193
S.Rosenfeld, Bringing Business Clusters into the Mainstream of Economic Development, „European Planning
Studies”, Vol. 5, No. 1, 1997 194
Analizy – wspieranie gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu, Wojnicka E. (red.), Instytut Gospodarki
Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Warszawa-Rzeszów. 2006.s.22
potencjał rozwojowy branży, w której powstała inicjatywa,
konkurencyjność branży,
poziom rozwoju gospodarczego obszaru lokalizacji inicjatywy,
polityka władz samorządowych w zakresie wsparcia struktur klastrowych,
możliwości pozyskiwania zewnętrznych źródeł finansowania.195
Uwarunkowania wewnętrzne według C. Steinle i H. Schiele196
można podzielić na warunki
konieczne i wystarczające. Do warunków koniecznych zaliczyli oni:
• podzielność procesu produkcji – łańcuch wartości, pozwala na specjalizację i
wyodrębnienie podmiotów odpowiedzialnych za realizację poszczególnych faz
procesu,
• możliwość transportu produktu .
Wśród warunków wystarczających do stworzenia klastra wyróżnili:
zmienność rynku – sprostanie wyzwaniom wymaga współpracy,
rola innowacji – jeżeli dla procesu innowacji konieczne jest występowanie
komplementarnych umiejętności, to może to zapewnić kooperacja między
podmiotami, która ma miejsce w klastrach;
liczne, różne, ale komplementarne kompetencje – im bardziej zróżnicowane
kompetencje w ramach łańcucha tworzenia wartości, tym trudniej jednej firmie
wszystkie je kreować i kształtować;
długi łańcuch tworzenia wartości – konieczna jest koordynacja wielu
komponentów, aby wytworzyć dobro finalne, często już na etapie dostaw, gdyż nie
są to dostawy standardowe, ale dopasowane do potrzeb konkretnych klientów.
Uwarunkowanie zewnętrzne
M.E. Porter197
wskazuje zasadniczo głównie czynniki zewnętrzne determinujące rozwój
klastrów. Są mini:
czynniki zasobowe- dostępność zasobów,
czynniki popytowe - popyt wewnętrzny (chodzi zasadniczo o silne wymagania
lokalnych odbiorców),
strategia, struktura i rywalizacja firm - poziom przedsiębiorczości, jakości
regulacji dla stymulowani przedsiębiorczości, stopień rywalizacji podmiotów na
rynku,
195
B.Plawgo, M.Citkowski, Wpływ inicjatyw klastrowych na wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw – studia
przypadków, [w:] Birski A. (red.), Innowacyjność, jakość, przedsiębiorczość – szansą konkurencyjności, Wyd.
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn. 2008 196
C.Steinle, H.Schiele, When Do Industries Cluster? A Proposal on how to Assess an Indystry’s Propensity to
Concentrate at a Single Region or Nation, Research Policy, Vol. 31, No. 6, 2002 [za:] B.Plawgo, M.Klimczuk,
M.Citkowski; Klastry Jako potencjał rozwoju – województwo podlaskie, Białostocka Fundacja Kształcenia
Kadr w Białymstoku, Białystok 2011 197
M.E.Porter, Cluster and the New Economics of Competition, Harvard Business Review, November-
December. 1998
sektory pokrewne i wspomagające (dostawy maszyn, surowców, półproduktów,
organizacji badawczych itp.).
Właściwe ustalenie metodologii benchmarkingu klastrów w województwie opolskim wymaga
wskazania na to co utrudnia rozwój klastra, jakie są korzyści dla uczestników klastra oraz
jakie są
Za podstawowe utrudnienia rozwoju współpracy między firmami można uznać:
sprzeczność celów,
brak własnych środków finansowych klastra,
współpracę między jednostkami naukowo-badawczymi a biznesem, wynikającą z
wysokich kosztów badań, na które mogą pozwolić sobie tylko nieliczne,
największe podmioty oraz ze słabego przepływu informacji,
brak chęci współpracy, który wynika z braku zaufania do partnerów (obawa przed
naśladownictwem, kradzieżą pomysłów),
brak dokładnych reguł dysponowania prawami autorskimi i patentowymi.
Biorąc pod uwagę, zagrożenia dla budowy i rozwoju struktur klastrowych oraz posiadając
wiedzę o tym, że działalność klastera zaczyna się w rzeczywistości z chwilą pojawienia się
wielu kontaktów i wzajemnych relacji podmiotów w klastrze, które ostatecznie prowadzą do
przełamania barier i lęków i pojawienia się zaufania partnerów tworzących klaster. Wysoki
poziom zaufania może prowadzić do szeregu działań o charakterze „twardym”, mierzonym w
pieniądzach i wymagających od partnerów również zaangażowania finansowego. Idąc dalej w
rozważaniach dotyczących znaczenia zaufania jako czynnika warunkującego powstanie i
rozwój klastra, należy powiedzieć, że zaufanie budowane jest zasadniczo w oparciu :
profesjonalizm partnera, rozumiany jako zakres działań, w jakim partnerzy czują się
swobodnie; potwierdzoną lojalność; uczciwe i otwarte intencje; bezstronność ocen i opinii, w
szczególności koordynatora klastra; ogólnie pojęta prawość (uczciwość, dotrzymywanie
danego słowa, dotrzymywanie umów). Takie podejście podziela R. Moss Kanter wskazując,
że kluczowymi czynnikami budowy struktur klastrowych są :
otwartość struktury klastrowej na zewnątrz,
jakość powiązań – zaufanie - dyfuzja wiedzy i innowacji ,
poziom kompetencji zasobów ludzkich198
.
198
R.M. Kanter, World Class, Simon & Schuster, New York. 1995
4. Uwarunkowania działalności klastrów w województwie
opolskim
4.1. Klastry i polityka klastrowa w województwie opolskim
Rysunek 1 Klastry i inicjatywy klastrowe zidentyfikowane w województwie opolskim
Źródło: opracowanie własne na podstawie E.Karaś, Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim,
Tom 1. Wydawnictwo Instytut Śląski, Opole 2010
Z dotychczasowych badań nad klastrami w województwie opolskim wynika, że zainicjowano
wiele projektów klastrowych, z których większość znajduje się w fazie rozwoju
embrionalnego. Co w praktyce oznacza, że są raczej pomysłami lub pomysłami we wczesnej
fazie organizacji. Część klastrów została zainspirowana zewnętrznie i tworzona w modelu
Top-dowm. W jednym z badań wskazano na istnienie 10 klastrów i inicjatyw klastrowych, w
kolejnym wskazano już tylko na 5 takich organizacji. W innym badaniu analizowano 9
inicjatyw klastrowych. Od czasu prowadzenia tych badań pojawiły się dwie nowe inicjatywy
klastrowe Klaster Medyczny oraz Klaster Ruchowo-Sportowy. Można zatem mówić o 12
inicjatywach klastrowych. O klastrze medycznym można odnaleźć relacje w prasie lokalnej i
serwisach internetowych. Natomiast na temat klastra ruchowo-sportowego niestety nie ma
żadnych informacji, czy to w doniesieniach prasowych, czy innych źródłach informacji
publicznej.
Tabela 7 Zestawienie aktywnych klastrów województwa opolskiego
Lp. Nazwa klastra Koordynator Sektor (PKD) Liczba
podmiotów
Wsparcie B+R
1 KOLOT –Kluczborsko-
-Oleska
LokalnaOrganizacja
Turystyczna
Stowarzyszenie 55 hotele i
restauracje
80 Uniwersytet
Opolski
2 „Ekoenergia
Opolszczyzny”
Fundacja Promocji
Innowacji
Gospodarczych
40 zaopatrywanie
w energię
elektryczną, gaz,
parę wodną i
gorącą wodę
b.d. Politechnika
Opolska,
Politechnika
Śląska
3 „Innowacyjna chemia” OPNT 24 produkcja
chemikaliów,
wyrobów
chemicznych i
włókien
sztucznych
18 Instytut Ciężkiej
Syntezy
Organicznej
„Blachownia”
4 OP-INFO Business
Acceleration Center
BAC Sp. z o.o.
72 – informatyka
i działalność
pokrewna
15 brak
5 Śląski Klaster Drzewny Izba Gospodarcza
„Śląsk”
16 – produkcja
wyrobów z
drewna oraz
korka; 31 –
produkcja mebli
51 Politechnika
Opolska, Instytut
Technik
Budowlanych,
Warszawa
Źródło: S. Olko, L. Hawrysz, K.Polek-Duraj, Analiza możliwości rozwoju klastrów w województwie opolskim.
Wyniki badań panelowych wśród ekspertów. Seria: Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim,
Tom 4, Opole 2011,s.98
W obszarze stymulowania inicjatyw klastrowych w województwie opolskim na szczególne
wyróżnienie zasługują:
Opolski Park Naukowo Techniczny sp. z o.o.
Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu
Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości Politechniki Opolskiej
Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości Uniwersytetu Opolskiego
Instytut Ciężkiej Syntezy Organicznej
Izba Gospodarcza „Śląsk”
Izba Rzemieślnicza w Opolu
Kluczborsko-Oleska Lokalna Organizacja Turystyczna
Kongregacja Przemysłowo-Handlowa OIG str.pow. Kędzierzyn- Koźle
Fundacji Promocji Innowacji Gospodarczych
Inicjatywy klastrowe pojawiają się głównie jako efekt aktywności tych organizacji i
poszukiwania różnorodnych form współpracy przedsiębiorstw. Podejmowane działania mają
jednak często charakter zadaniowy, który charakteryzuje się zamkniętym okresem
funkcjonowania, zamkniętym budżetem i programem działań. Wydaje się, że konieczne jest
poprawienie podejmowanych działań i ich zorientowanie na korzyści płynące dla członków
klastra, co zapewni w konsekwencji jego trwałość.
Za Instytutem Badań nad Gospodarką Rynkową - politykę klastrową można zdefiniować
jako szczególne działanie administracji na rzecz wspierania klastrów. Może ona przybierać
różne formy i dążyć do różnych celów. Polityki klastrowe w większości przypadków są
wdrażane poprzez konkretne programy na szczeblu krajowym lub regionalnym199
.
W wielu krajach i regionach tworzona jest polityka klastrowa, która polega na
opracowywaniu strategii, ustanawianiu priorytetów i alokacji funduszy w celu promowania
rozwoju występujących na danym obszarze skupisk przedsiębiorstw. W rzeczywistości
występuje wiele możliwych powiązań pojęcia klastrów i polityki klastrowej: klastry tworzą
się spontanicznie bez wyraźnego wsparcia politycznego, klastry powstają w wyniku
stymulacji poprzez politykę klastrową, mogą także występować polityki klastrowe, które nie
mają znaczącego wpływu na powstanie lub rozwój klastrów200
.
W województwie opolskim obserwujemy bardzo silne wsparcie instytucji samorządowych dla
idei klastringu. Widać to szczególnie na etapie inicjowania inicjatyw klastrowych, w których
bardzo często jako członkowie założyciele pojawiają się organy samorządu terytorialnego.
Obserwując tak silną aktywność można spodziewać się poprawy klimatu dla
przedsiębiorczości oraz ułatwień w kreowaniu i rozwoju klastrów. Z badań prowadzonych w
projekcie201
„Klastry .. w województwie opolskim” wynika, że większość pracowników
administracji samorządowej rozumie problematykę klastrów, uznaje swoją odpowiedzialność
za kształtowanie społeczności lokalnej. W zależności od szczebla administracji pracownicy
dostrzegają potencjał regionu widziany w perspektywie województwa, bądź z perspektywy
gminy, czyli problemów lokalnych i interesów lokalnych przedsiębiorców. Niestety nie
zidentyfikowano spójnej strategii samorządowej wobec klastrów i inicjatyw klastrowych.
Inicjatywy klastrowe nie są panaceum rozwoju regionalnego. Ale są one odzwierciedleniem
rosnącej złożoności współczesnego biznesu, gdzie sukces zależy tak od indywidualnych
199
Wykorzystanie koncepcji klastrów dla kształtowania polityki innowacyjnej i technologicznej państwa.
Rekomendacje dla polityki stymulowania rozwoju klastrów w Polsce, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową,
Gdańsk 2009. 200
Ibidem.s.12 201
A.Lisowska, Sz.Rubisz, Sektor instytucji publicznych a rozwój klastrów w województwie opolskim. Studium
przypadku, Working Paper, Opole 2011
działań, jak od wielu decyzji podejmowanych przez wiele niezależnych przedsiębiorstw i
instytucje rządowe i samorządowe. Struktury klastrowe stanowią unikalną platformę do
koordynacji działań w obliczu wielu współzależności bez ograniczania konkurencji.
Zintegrowanie działań wokół realizacji spójnej lokalnej polityki gospodarczej, z
wykorzystaniem logiki klastrowej (myślenia opartego o współpracę i wykorzystanie
lokalnego potencjału) może być ważnym czynnikiem kształtowania sukcesu gospodarczego
regionu.
Działania stymulujące powoływanie klastrów często opierają się na finansowaniu przez
instytucje zewnętrzne różnych projektów, które w swoim założeniu nastawione są na
wzmocnienie technologiczne powiązania kooperacyjnego. W pewien sztuczny sposób
zainicjowane powiązania kooperacyjne często mają charakter okresowy i ich trwałość jest
mocno zagrożona. Obok korzyści z uczestnictwa w klastrze można wymienić zagrożenia
trwałości powiązania kooperacyjnego opisane następującymi pytaniami:
• Czy przesłanki wiążące podmioty w klaster są na tyle silne, by utrzymać więzi po
ustaniu działania czynnika stymulacyjnego?
• Czy nierównowaga (wynikająca z: wielkości, lokalizacji, przedmiotu działania
podmiotów, zróżnicowania segmentów rynku, na których działają podmioty) w
klastrze będzie przyczyniać się do trwałości klastra i realizacji jego zadań?
• Czy konieczność dodatkowych rozliczeń formalnych– wtórnych wynikających z
własności majątku oraz jego rozproszenia w klastrze:
nie utrudni równego dostępu do majątku klastra jego członkom oraz
czy nie będzie z tego tytułu problemów z płynnym działaniem klastra (mikro i
małe podmioty mogą mieć problem z rozliczaniem się z operatorem powiązania
kooperacyjnego)?
• Czy lokalizacja majątku klastra nie będzie przyczynkiem do nierównego dostępu do
majątku klastra jego członków?
• Czy forma prawna działalności klastra i brak podmiotu dominującego nie
spowoduje, że po uruchomieniu klastra i pojawienia się w nim środków
finansowanych oraz majątku, zaczną rodzić się konflikty związane z władzą?
Prawidłowe prowadzenie polityki wspierania inicjatyw klastrowych jest trudnym i delikatnym
wyzwaniem, który ma za zadanie pewne procesy przyśpieszyć i ukierunkować, nie burząc
jednak delikatnej struktury mechanizmów równowagi rynkowej. Wymaga to rozległej wiedzy
z zakresu działania klastrów, znajomości wewnętrznego potencjału regionu oraz umiejętności
odczytywania tendencji rynkowych. Wiedza ta jest fundamentalna dla podejmowania decyzji
w zakresie wspierania inicjatyw klastrowych ich selekcji, zdefiniowania mierzalnych
oczekiwań czy wreszcie pomocy w korektach modelu biznesowego koncepcji klastra
(doradztwo). Kreowanie polityki klastrowej wymaga zatem pracy zespołów
interdyscyplinarnych, w pracach tych powinny uczestniczyć wszystkie strony uczestniczące w
powiązaniach sieciowych takie jak: przedsiębiorcy, przedstawiciele sfery B+R,
przedstawiciele szkół wyższych, niezależni eksperci branżowi i przedstawiciele samorządu
lokalnego. Podobne zespoły muszą uczestniczyć w procesie wyłaniania klastrów do wsparcia
oraz ustalania ich przyszłej trajektorii rozwoju.
Innym ważnym czynnikiem kształtującym obraz polityki klastrowej jest sposób pomiaru
efektów jej wprowadzenia. Stosowane mierniki mają najczęściej charakter pośredni i na
dodatek odroczony w czasie. Skutkiem takiego stanu jest występowanie trudności w ustaleniu
związków przyczynowo-skutkowych występującymi pomiędzy podjętymi działaniami, a
wynikami jakie one wywołały.
Dobrymi praktykami jakie można zaobserwować w działaniach instytucji lokalnych na rzecz
klastringu są:
Opracowanie wspólnej strony dla klastrów i inicjatyw klastrowych.
Przygotowywanie corocznego forum Klastry w Województwie Opolskim.
Lobbowanie przez władze lokalne produktów promowanych w klastrach.
Zabieganie o wsparcie finansowe klastrów na poziomie krajowym.
Udzielanie ulg w podatkach lokalnych nowopowstałym firmom włączonym w
działalność klastrów.
Prowadzenie konkursów na najlepsze klastry, wprowadzenie porównywania
klastrów i ich oceny w oparciu o dobrze dobrane mierniki stymulujące ich
rozwój.
Uczestnictwo reprezentantów klastrów w kształtowaniu regionalnej polityki
gospodarczej.
Uczestnictwo reprezentantów klastrów w kształtowaniu profilu kształcenia na
różnym poziomie kształcenia zawodowego.
Ważnym ogniwem wpływającym na kształtowanie ośrodków klastrowych jest dostęp do
profesjonalnej kadry. Profesjonalna kadra formowana jest w ośrodkach akademickich. W
województwie opolskim otoczenie akademickie tworzą:
Uczelnie Publiczne:
Paostwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa – Opole
Paostwowa Wyższa Szkoła Zawodowa - Nysa
Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych – Opole
Politechnika Opolska - Opole
Uniwersytet Opolski - Opole
Uczelnie Niepubliczne:
Wyższa Szkoła Bankowa we Wrocławiu - Wydział Ekonomiczny w Opolu
Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych Towarzystwa Wiedzy Powszechnej - Opole
Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych Wolnego Stowarzyszenia Edukacyjnego
Regionu Opolskiego
Szkoła Wyższa im. Bogdana Jaoskiego, Wydział Zamiejscowy w Opolu - Opole
Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna - Brzeg
Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji- Opole
W województwie opolskim znajdują się również samodzielne Instytuty Naukowo-Badawcze,
które istotnie mogą wpłynąć na aktywizację klastrową środowiska przedsiębiorczego, wśród
nich wymienić należy:
Instytut Ciężkiej Syntezy Organicznej "Blachownia" – Kędzieżyn – Koźle.
Oddział Inżynierii Materiałowej, Procesowej i Środowiska w Opolu prowadzi prace
badawcze i wdrożeniowe w zakresie:
o proekologicznych i energooszczędnych technologii wytwarzania, służących
zmniejszaniu szkodliwego oddziaływania przemysłu na środowisko nowych
technologii wytwarzania materiałów budowlanych z wykorzystaniem
surowców odpadowych,
o badań jakości surowców stosowanych do produkcji materiałów budowlanych,
o wykorzystania odnawialnych źródeł energii w procesach technologicznych.
Barg Laboratorium Materiałów Budowlanych Dolny Śląsk sp. z o.o. Opole.
Euro-Cert sp. z o.o. Zakład Badań i Certyfikacji, Opole.
Instytut Mineralnych Materiałów Budowlanych – Siedziba Opole.
Laboratorium Pracownia Badania Materiałów Budowlanych Andrzej Kaczmarek
Opole.
PAN Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska Pracownia Ocen Oddziaływania na
Środowisko, Opole.
Przedsiębiorstwo Wdrożeń i Zastosowań Biotechnologii i Inżynierii Genetycznej BIO-
GEN sp. z o.o., Opole.
RWTÜV Polska sp. z o.o. Opole.
Państwowy Instytut Naukowy - Instytut Śląski – Opole.
Ważną organizacją mogącą zasadniczo wpłynąć na intensyfikację procesów gospodarczych w
województwie opolskim są podstrefy Specjalnej Strefy Ekonomicznej w Wałbrzychu (Inwest-
Park)
Dobra Praktyka 1
Edukacja
Jedną z najczęściej stosowanych praktyk związanych z rozwojem klastrów lokalnych jest
wspólne opracowywanie programów nauczania dla szkół ponad gimnazjalnych oraz szkół
wyższych. Jednym z objawów zmian gospodarczych w Polsce było przesunięcie kształcenia z
kierunków technicznych na kierunki związane z naukami społecznych. W chwili obecnej
wystąpiła konieczność dostosowania oferty edukacyjnej do warunków i zapotrzebowania
rynkowego na specyficzne profile absolwentów. Wymaga to podjęcia konsultacji z
przedstawicielami dominujących branż i wypracowaniu wspólnej oferty edukacyjnej.
Dobra Praktyka 2
Regionalna Polityka Gospodarcza Innym często spotykanym działaniem na rzecz rozwoju
klastrów jest wyznaczanie przez władze lokalne dominującej strategii rozwoju
gospodarczego, w której wskazywane są branże kluczowe dla regionu. Takie wskazanie
ułatwia pozyskiwanie środków finansowych koniecznych na ich rozwój. Proponowana jest
również strategia rozwoju tych branż, czyli określenie, w jaki sposób instytucje samorządowe
chcą wspierać rozwój określonego sektora, z wykorzystaniem instrumentów finansowych (ze
środków własnych lub będących w dyspozycji samorządów środków krajowych i unijnych) i
poza finansowych. Przykładem takich działań mogą być konkursy promujące rozwiązania w
wyznaczonych branżach (województwo opolskie – produkt regionalny), na produkty
technologie, wspólne projekty. Innym przykładem współpracy władz lokalnych i klastrów jest
wspólne przygotowanie przez władze lokalne Tyrolu i Tyrolski Klaster Drzewny – Dni
Przemysłu Drzewnego, w ramach którego prowadzone są seminaria promujące drewno jako
materiał wykorzystywany w wielu gałęziach przemysłu.
Integracja lokalnych programów gospodarczych i edukacyjnych
Konieczne jest zintegrowanie sił i środków na wybranych obszarach aktywności
gospodarczej, które stanowić mogą motor napędowy regionu. Przykład, Wrocław – EIT Plus,
Dania Bornholm – klastry wpisane w potencjał gospodarczy regionu.
Dobra Praktyka 3
Kształtowanie wizerunku regionu. Wykorzystanie Internetu
Ważnym elementem w kształtowaniu sukcesu klastrów jest promowanie wizerunku regionu
opartego na kluczowych dla tego regionu branżach przemysłu.
Przykładem rozwiązania lokalnego silnie zorientowanego na promowanie lokalnego
potencjału jest strona www.bornholm.dk, gdzie w sposób bardzo przejrzysty zaprezentowane
są wszystkie ważne informacje o regionie, a przede wszystkim wykazano jego atuty i
wizjonerstwo jego włodarzy. W materiale tym widoczna jest wizja, rozwoju regionu. W
sposób bardzo systematyczny i zrównoważony pokazano region Bornholm jako miejsce
przyjazne, ekologiczne, spokojne z którym warto się związać. W którym godzi się politykę
przemysłową z polityką pro-ekologiczną. Promowanie idei klastrów odbywa się również z
wykorzystaniem specjalnej strony http://www.clusterdevelopment.dk . Na stronie można
znaleźć dużo odnośników do klastrów, na stronach pokazuje się również sukcesy klastrów.
Przyjęte koncepcje rozwoju przekładają się na konkretne projekty inicjowane przez władze
lokalne zwrócone na rozwoju klastrów strategicznych dla rozwoju regionu.
Dobra Praktyka 4
Promowanie współpracy przedsiębiorstw przez władze lokalne
W przypadku Bornholmu przedsiębiorcy rozumieją ideę współpracy, tworzą wspólne projekty
i produkty, których sami nie byliby w stanie zrealizować. Nie pozostają na słowach ale
przechodzą do czynów. Za przykład może posłużyć sukces klastra Steel Tech Solutions, który
z powodzeniem realizuje sprzedaż konstrukcji spawanych poza obszar lokalny. Dla jasności
rozliczeń powołano do tego celu specjalną spółkę. Inicjatywa ta jest wymiernym efektem
realizacji projektu promocji klastrów w odległych regionach prowadzonego ze środków UE.
Aktywność gospodarcza lokalnych władz Bornholmu może być inspiracją do budowy spójnej
i dalekosiężnej polityki gospodarczej wykorzystującej klastry. Projekty związane z
inicjowaniem i podtrzymywaniem inicjatyw klastrowych pochodzą najczęściej ze środków
pomocowych Unii Europejskiej. Działania podejmowane w ramach województwa opolskiego
są równie znaczące i inspirujące lokalne środowiska przedsiębiorców. Należy mieć nadzieję,
że działania te zaowocują rzeczywistą współpracą i realizacją nowych projektów, usług oraz
produktów. Okazuje się, że prowadzenie polityki klastrowej typu Top-Down ma swoje zalety
i przynosi wymierne efekty.
Dobra Praktyka 5
Partnerstwo Klastrów
Władze lokalne mogą istotnie wpłynąć na pozycję i rangę klastrów, konsultując się w
kształtowaniu lokalnej polityki gospodarczej z ich reprezentantami. Dobra komunikacja
pomiędzy środowiskami branżowymi reprezentowanymi przez klastry może być przyczyną
powstania pomysłów, w których mogą uczestniczyć i wspierać władze lokalne.
Dobra Praktyka 6
Otoczenie instytucjonalne klastra
Wiele spośród klastrów jest uczestnikami światowej sieci wiedzy. Klastry te samodzielnie,
bez jakiegokolwiek pośrednictwa aktywnie uczestniczą w pracach międzynarodowych
gremiów branżowych. Udanym pomysłem w niektórych branżach jest opracowanie skrótów
materiałów z pracy takich gremiów, czy spotkań i ich dystrybucja wśród członków klastra.
Prowadzi to również do nawiązania bliższej współpracy z przedsiębiorstwami zagranicznymi,
transferu technologii. Rozwiązaniem związanym z transferem wiedzy z obszarów, w których
poziom rozwiązań technologicznych jest najwyższy, może być otwieranie aktywnych
przedstawicielstw w tych krajach.
Zadaniem instytucji otoczenia biznesu jest również inspirowanie przedsiębiorców do
współpracy, pozyskiwanie środków na promowanie idei klastringu, pozyskiwanie środków na
realizację konkretnych zadań rzeczowych klastrów jak nowe technologie, nowe produkty,
wymiana pracowników, płatne staże dla pracowników sfery naukowo-badawczej w
przedsiębiorstwach.
4.2. Syntetyczne wyniki badań uwarunkowań funkcjonowania klastrów
4.2.1 Badania statystyczne
Przegląd dotychczasowych badań przeprowadzonych w projekcie staje się punktem wyjścia
dla pozyskania informacji do porównań.
Jednym z podstawowych badań prowadzonych w projekcie jest analiza danych statystyczna
przeprowadzona przez K.Szczygielski, O.Gwiżdż, G.Sikora pt Analiza przestrzenna struktury
gospodarki w województwie opolskim. Tendencje zmian oraz liczba i rozmieszczenie
podmiotów sektora przemysłu i usług jako pole obserwacji procesu powstawania klastrów202
.
Zasadniczym celem tego badania było zidentyfikowanie przestrzennego rozmieszczenia.
W wyniku badania stwierdzono, że obszar województwa opolskiego nie wykazuje silnych
tendencji do powstawania klastrów innowacyjnych, że w województwie opolskim zarówno w
sektorze przemysłowym, jak i usługowym nie ma znaczącej liczby przedsiębiorstw
działających w obszarach wysokiej techniki lub usług high-tech. Nie ma zatem
wystarczającego potencjału do tworzenia klastrów w tej klasie przedsiębiorstw.
Autorzy omawianego badania … przyjmują za kierunkowy model rozwoju regionu koncepcję
polaryzacyjno-dyfuzyjną. Nałożenia na siebie mapy koncentracji podmiotów oraz mapy
koncentracji osób z wyższym wykształceniem otrzymujemy mapę możliwości budowania
klastrów o wysoki stopniu innowacyjności klasyfikowanych jako wysoka technika oraz usług
high-tech. Nie oznacza to jednak brak możliwości rozwoju klastrów w innych sektorach
wykazujących dostateczną ilość podmiotów oraz spełniających równocześnie inne warunki
konieczne do wyłonienia klastra. Poniżej zaprezentowane (tab.9 i 8) są opracowane dane
statystyczne, prezentujące koncentrację podmiotów oraz zasobów wiedzy.
W tabeli 10 i 11 zaprezentowane są dane opisujące ilość podmiotów w poszczególnych
branżach oraz ilość osób w nich pracujących. Na tej podstawie można wyróżnić potencjalne
branże, w których działania pobudzające współpracę przedsiębiorstw mogą przynieść
oczekiwane rezultaty. Potencjał klastrów prezentuje tabela 12. Należy jednak zauważyć, że
klasyczne klastry nie koncentrują działalności w jednej branży lecz zasadniczo uzupełniają i
doskonalą istniejący łańcuch wartości. Dla przykładu klastry AGD, łączą produkcję
elektroniki, predykcję wyrobu elementów gumowych, produkcję urządzeń elektrycznych
202
K.Szczygielski, O.Gwiżdż, G.Sikora, Analiza przestrzenna struktury gospodarki w województwie opolskim.
Tendencje zmian oraz liczba i rozmieszczenie podmiotów sektora przemysłu i usług jako pole obserwacji procesu
powstawania klastrów, Seria: Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim, Tom 2 Opole 2010.
(silniki, sprężarki) itd. W celu lepszego poznania potencjału podmiotów do tworzenia
inicjatyw klastrowych opracowano dane grupując ilość podmiotów z poszczególnych sekcji
np. potencjał klastra drzewnego, to obszar produkcji wyrobów z drewna, ale również
produkcja papieru i produkcja mebli. Tak pogrupowane dane przedstawiono w tabeli 12.
Tabela 8 Powierzchnia województwa w danych klasach potencjalnej absorpcji innowacji
Klasa [km2] [%] Rysunek 2 Rysunek Obszary koncentracji potencjału osób z wyższym wykształceniem
I 16 (Opole) 0,2
II 23 (Opole) 0,2
III 56 (Opele,
Nysa, Brzeg),
0,6
IV 3 347 35,6
Poza analizą 5 959 63,4
Region 9 401 100,0
Źródło: K.Szczygielski, O.Gwiżdż, G.Sikora, Analiza przestrzenna struktury gospodarki w województwie
opolskim. Tendencje zmian oraz liczba i rozmieszczenie podmiotów sektora przemysłu i usług jako pole
obserwacji procesu powstawania klastrów, Seria: Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim,
Tom 2 Opole 2010.
Tabela 9 Obszary o określonym poziomie potencjału tworzenia klastrów przemysłowo-usługowych
Poziom
potencjału
Liczba
miejscowości
[%] Rysunek 3 Województwo opolskie 2009. Rozmieszczenia podmiotów sektorów przemysł i usługi (rynkowe) w układzie miejscowości
Najwyższy 1 0,1
Wysoki 12 1,2
Średni 41 4,0
Niski 334 32,2
Obszary
nieaktywne
648 62,5
Razem 1 035 100,0
Źródło: j.w.
Tabela 10 Liczba osób zatrudnionych w wybranych sektorach gospodarki w województwie Opolskim.
Źródło : Dane GUS
Tabela 11 Liczba podmiotów gospodarczych w wybranych sektorach gospodarki w województwie Opolskim.
Źródło : Dane GUS
Tabela 12 Liczba podmiotów gospodarczych tworzących potencjał dla klastrów w województwie Opolskim.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS za rok 2009 i 2010
Wyniki badań wskazują, że najmniejszy potencjał tworzenia klastra wyprowadzony z ilości
podmiotów związanych bezpośrednio z branżą tkwi w branży elektroenergetycznej, nic
bardziej mylnego. Potencjał branży ekoenergetycznej nie tkwi w energetyce zawodowej.
Rozwój wymagań Unii Europejskiej wobec: produkcji energii, poprawy efektywności
energetycznej, ograniczenia emisji CO2, powodują, że w Europie wyłonił się nowy sektor
związany z ekoenergetyką. Stąd rozwój branży ekoenergetycznej jest przesądzony.
Utworzenie klastrów zorientowanych z jednej strony na intensyfikację produkcji eko-energii,
z drugiej strony na ograniczenie poboru energii jest bardzo istotnym czynnikiem mogącym
znacząco przyczynić się poprawy sytuacji gospodarczej regionu. Kolejnym stymulatorem
rozwoju tej branży, oprócz korzyści z tytułu produkcji ekoenergii, jest możliwość
ograniczenia opłat za korzystanie ze środowiska. Wydaje się zatem, że rozwój tego klastra
pomimo małej ilości podmiotów w rdzeniu jego działalności (wytwarzanie i dystrybucja) jest
przesądzony. Rozwojowi tego klastra sprzyja również duża ilość upraw rolnych, które tworzą
odpowiedni potencjał zasobowy (biomasa).
Problematyka ekoenergetyki to nie tylko ekologiczne wytwarzanie, ale również poprawa
efektywności wykorzystania źródeł energii już istniejących np. wykorzystanie ciepła
odpadowego elektrowni Opole, oraz prowadzenie badań i propozycja rozwiązań absorbcji
CO2. Stąd rodzi się wielobranżowość i konieczność włączenia w działalność klastra
ekoenergetycznego organizacji z sektora chemicznego oraz instytucji B+R tego sektora.
Organizacja inicjatyw opartych na taniej energii i cieple oraz dostępie do CO2, popiołów oraz
żużli powstałych przy elektrowni Opole.
Inspiracja - Park Technologii Eko-Energetycznych Dobrzeń. W pewnym stopniu klaster
taki już istnieje oparty o produkty uboczne procesu spalania węgla i odsiarczania spalin na
mokro. W klastrze tym znajduje się producent płyt G-K oraz podmiot organizujący sprzedaż
popiołów i żużli z profesjonalnej sortowni. Rozwój tego klastra w dużej mierze zależy od
ułatwień w prowadzeniu inwestycji, dostępie do finansowania, współpracy z ARP,
współpracy z ECO itd. Produkty uboczne działalności wykorzystane są w produkcji
materiałów budowalnych i drogowych, rolnicze, w procesach chemicznych, rekreacji (woda,
lód, ciepło do hal sportowych) itp.
Należy podjąć dyskusję jak zintegrować działania podejmowane przez różne instytucje wokół
spójnej i jednoznacznej strategii rozwoju gospodarczego regionu w tym wykorzystanie
struktur klastrowych.
Analiza potencjału ilość podmiotów i osób zatrudnionych wskazuje na to, że sektorami o
dużym potencjale są nauka i medycyna. Należy zwrócić uwagę, że w potencjale
szkoleniowym i medycznym znajdują się wszystkie rodzaje jednostek tak prywatne jak i
publiczne. Nie można z jednej strony wykluczyć podmiotów publicznych z sektora edukacji
czy medycyny jako potencjalnych uczestników klastra. Stanowić mogą one bowiem
prawdziwy potencjał i zasoby klastrów. Przykład branży medycznej wskazuje, że
sygnatariuszem Opolskiego Klastra Medycznego jest SP ZOZ, a więc podmiot publiczny. Z
drugiej strony zdawać sobie sprawę z pewnego przeszacowania potencjału tych sektorów.
W wyniku badania stwierdzono, że ważną gałęzią przemysłu, w którym można upatrywać
rozwoju inicjatywy klastrowej jest łącznie sektor produkcji wyrobów z metali, produkcji
maszyn i urządzeń oraz serwis maszyn i urządzeń. Cała ta branża wykazuje tendencję
wzrostową tak w zakresie liczby podmiotów jak i ilości zatrudnionych. W przypadku tej
branży nie ma problemów z interpretacją danych. Należy zastanowić się dlaczego dotychczas
w tym sektorze nie wyłonił się żaden klaster. Podobna sytuacja występuje w sektorze
produkcji wyrobów z surowców mineralnych. Występuje tu stosukowo niewielka ilość
podmiotów z dużą ilością zatrudnionych, co świadczy o występowaniu, w tym przemyśle
dużych podmiotów, które mogą liderami klastra.
Kolejne trzy sektory drzewny, spożywczy i turystyczny wykazują duży potencjał rozwoju.
Cechą charakterystyczną tych branż jest brak zdecydowanych liderów, na których
zorientowany jest cały łańcuch dostaw. W takim przypadku tworzenie struktur klastrowych
jest utrudnione, bowiem trudno uczestnikom klastra zobaczyć konkretne korzyści, które
jednocześnie nie wiązałyby się z powstaniem pewnego zagrożenia.
Inaczej sytuacja wygląda w przemyśle chemicznym, w którym występuje stosunkowo mało
podmiotów, często ze sobą ściśle powiązanych i uzależnionych. Wśród podmiotów branży
znajdują się duże podmioty, które stanowić powinny rdzeń klastra, powinny zostać jego
liderami. Niestety inicjatywa klastrowa Innowacyjna Chemia, ostanie swoje działania podjęła
w 2009 roku.
Uzupełnieniem badań statystycznych jest analiza koncentracji (location quotient) oraz analiza
przesunięć udziałów przeprowadzona przez M. Szewczyk, A. Tłuczak, B. Ruszcza pt.
Projekcja inicjatyw klastrowych w województwie opolskim203
.
Sekcje/działy interesujące z punktu widzenia prowadzonego badania, ze względu na
zmienną liczbę podmiotów gospodarczych, to:
kluczowe sekcje/działy, wykazujące znaczący wzrost liczby podmiotów (PC>PO) oraz
wykazujące znaczny stopień koncentracji (LQ>1) w analizowanym okresie,
sekcje/działy potencjalnego wzrostu, wykazujące znaczący wzrost liczby podmiotów
(PC>PO), wykazujące nieznaczny stopień koncentracji (LQ<1) przy jednoczesnym
wzroście LQ w analizowanym okresie (ΔLQ >0).
W zestawieniu wyszczególniono również sekcje/działy charakteryzujące się dodatkowo
wysoką konkurencyjnością (KO>0).
Tabela 13 Sekcje/działy kluczowe oraz potencjalnego wzrostu (ze względu na liczbę podmiotów gospodarczych)
203
M. Szewczyk, A. Tłuczak, B. Ruszczak, Projekcja inicjatyw klastrowych w województwie opolskim, Working
Paper, 2011.
Wyszczególnienie LQ>1 LQ<1, ΔLQ >0
PC>PO - rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo
- produkcja wyrobów z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych,
- produkcja metali, - produkcja metalowych wyrobów
gotowych, - produkcja maszyn i urządzeo, gdzie
indziej niesklasyfikowana, - produkcja mebli - budownictwo - działalnośd związana z obsługą rynku
nieruchomości
- górnictwo i wydobywanie - produkcja chemikaliów i wyrobów
chemicznych, - produkcja podstawowych substancji
farmaceutycznych oraz leków i pozostałych wyrobów farmaceutycznych,
- produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych,
- produkcja pojazdów samochodowych, przyczep,
- produkcja pozostałego sprzętu transportowego
PC>PO i KO>0 - rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo
- produkcja wyrobów z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych,
- produkcja metalowych wyrobów gotowych,
- produkcja maszyn i urządzeo, gdzie indziej niesklasyfikowana,
- produkcja mebli
- górnictwo i wydobywanie - produkcja chemikaliów i wyrobów
chemicznych, - produkcja podstawowych substancji
farmaceutycznych oraz leków i pozostałych wyrobów farmaceutycznych,
- produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych,
- produkcja pojazdów samochodowych, przyczep,
- produkcja pozostałego sprzętu transportowego
Źródło: M. Szewczyk, A. Tłuczak, B. Ruszczak, Projekcja inicjatyw klastrowych w województwie opolskim,
Working Paper, 2011.
Sekcje/działy interesujące z punktu widzenia prowadzonego badania, ze względu na
zmienną liczba zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw, to:
kluczowe sekcje/działy, wykazujące znaczący wzrost zatrudnienia (PC>PO) oraz
wykazujące znaczny stopień koncentracji (LQ>1) w analizowanym okresie,
Sekcje/działy potencjalnego wzrostu, wykazujące znaczący wzrost zatrudnienia
(PC>PO) oraz wykazujące nieznaczny stopień koncentracji (LQ<1) przy
jednoczesnym wzroście LQ w analizowanym okresie (ΔLQ >0).
W zestawieniu wyszczególniono również sekcje/działy charakteryzujące się dodatkowo
wysoką konkurencyjnością (KO>0).
Tabela 14. Sekcje/działy kluczowe oraz potencjalnego wzrostu (ze względu na liczbę zatrudnionych)
Wyszczególnienie LQ>1 LQ<1, ΔLQ >0
PC>PO - produkcja artykułów spożywczych - produkcja wyrobów z drewna, korka, słomy i wikliny - produkcja papieru i wyrobów z papieru - produkcja wyrobów z metali - dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami; rekultywacja
- poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji - produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych - budownictwo - handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając
motocykle - transport i gospodarka magazynowa
PC>PO i KO>0 - produkcja wyrobów z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych - produkcja metali - produkcja wyrobów z metali - produkcja urządzeo elektrycznych - produkcja maszyn i urządzeo - produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep
- poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji - produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych - budownictwo - handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle - transport i gospodarka magazynowa
Źródło: M. Szewczyk, A. Tłuczak, B. Ruszczak, Projekcja inicjatyw klastrowych w województwie opolskim, Working Paper, 2011.
Ważnym obszarem, który może posiadać wystarczający potencjał by stworzyć struktury
klastrowe jest branża metalowa, przetwórstwo metali oraz produkcja maszyn i urządzeń.
Dotyczy to tak ilości podmiotów jak i ich rozmieszczenia.
Poparcie w analizie znalazły również klastry i inicjatywy klastrowe już działające takie jak:
klaster drzewny, klaster przemysłu chemicznego, klaster spożywczy, klaster
budownictwa ekologicznego. Inne inicjatywy klastrowe takie jak: klaster turystyczny, czy
klaster Informatyczny nie znajdują odpowiedniego poparcia w prezentowanym materiale
statystycznym.
Wskazanie – materiał statystyczny wskazuje na możliwość rozwoju struktur klastrowych w
obszarze przemysłów tradycyjnych dla tego regionu (Ozimek, Nysa), a w szczególności -
produkcja wyrobów z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych, produkcja metali,
produkcja wyrobów z metali, produkcja urządzeń elektrycznych, produkcja maszyn i
urządzeń, produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep.
4.2.2 Badania eksperckie
W ramach projektu, Klastry- kompleksowe badania warunków funkcjonowania i możliwości
rozwoju w woj. Opolskim przeprowadzono szereg badań, które są podstawowym źródłem
informacji w prowadzonym badaniu. Badania eksperckie natomiast rozwijają i poszerzają
obraz uzyskany w drodze badań statystycznych.
Projekcja inicjatyw klastrowych w województwie opolskim (CAWI)
Badanie IX „Projekcja inicjatyw klastrowych w województwie opolskim” w ramach projektu
„Klastry – badania warunków funkcjonowania i możliwości rozwoju w województwie
opolskim” ułatwią wymianę wiedzy, doświadczeń oraz rozpowszechnianie informacji wśród
klastrów. Efektem tego może być ściślejsza współpraca w ramach klastrów i pomiędzy nimi,
co w pozytywny sposób wpłynie na rozwój klastrów i jednocześnie rozwój województwa
opolskiego. Głównym celem badania była identyfikacja oraz ocena potencjalnych tendencji i
zjawisk kształtujących rozwój klastrów w województwie opolskim do 2025 roku 204
.
Badania eksperckie częściowo potwierdzają wnioski jakie wypływają z analizy danych
statystycznych. W opinii ekspertów głównymi motorami rozwoju klastrów w województwie
opolskim powinny być przedsiębiorstwa z sektorów: drzewnego, ekoenergetyki, produkcji
spożywczej, turystyki. W prezentowanym badaniu eksperci nie brali pod uwagę branży
metalowej, która została wskazana w badaniach statystycznych jako potencjalny obszar
rozwoju struktur klastrowych..
204
M. Szewczyk, A. Tłuczak, B. Ruszczak, Projekcja inicjatyw klastrowych w województwie opolskim, Working
Paper, 2011.
Rysunek 4 Branże o wysokim prawdopodobieostwie rozwoju struktur klastrowych wg badao eksperckich.
Źródło: M. Szewczyk, A. Tłuczak, B. Ruszczak, Projekcja inicjatyw klastrowych w województwie opolskim, Working Paper, 2011.
Rysunek 5 Ocena możliwości powstania klastrów w województwie opolskim w 2015, 2020 i 2025 r. (1 – bardzo mało prawdopodobne, 2 – mało prawdopodobne, 3 – prawdopodobne, 4 – bardzo prawdopodobne, 5 – pewne). wg badao eksperckich.
Źródło: M. Szewczyk, A. Tłuczak, B. Ruszczak, Projekcja inicjatyw klastrowych w województwie opolskim, Working Paper, 2011.
Tabela 15 Ocena perspektyw rozwoju inicjatyw klastrowych/klastrów w województwie, opolskim w perspektywie do 2025 r. (z – złe, db – dobre, bdb – bardzo dobre).
Wyszczególnienie 2015 r. 2020 r. 2025 r.
Wielobranżowy Klaster Rzemieślniczy – „Opolski E-Rzemieślnik”
- - -
Inicjatywa klastrowa branży drzewnej
– Śląski Klaster Drzewny bdb bdb db
Inicjatywa klastrowa w obszarze turystyki
– „Kraina Mlekiem i M iodem Płynąca” bdb bdb db
Inicjatywa klastrowa w obszarze przemysłu chemicznego
– „Innowacyjna Chemia” bdb bdb db
Inicjatywa klastrowa w obszarze energii odnawialnych
– „Ekoenergia Opolszczyzny” bdb bdb db
Opolski Klaster Przetwórstwa Spożywczego
„Zielona Dolina” db bdb bdb
Inicjatywa klastrowa w obszarze budownictwa
energooszczędnego – Klaster „Termomax” db db db
Opolski Klaster Informatyczny – OPIN FO db db db
Klaster podmiotów z branży szkoleniowej i doradczej
– „Konsorcjum Człowiek” db db db
Opolski Klaster Medyczny db db db
Klaster rekreacyjno-ruchowy db z z
Źródło: M. Szewczyk, A. Tłuczak, B. Ruszczak, Projekcja inicjatyw klastrowych w województwie opolskim,
Working Paper, 2011.
Sektor B+R i otoczenia biznesu, a rozwój klastrów w województwie
opolskim. Badania FGI205
Cel główny badania:
a. Poznanie opinii przedstawicieli sektora B+R i otoczenia biznesu na temat obecnego
stanu oraz perspektyw rozwojowych przedsięwzięć klastrowych w województwie opolskim.
Cele szczegółowe:
a. Poznanie opinii przedstawicieli sektora B+R i otoczenia biznesu na temat
uwarunkowań funkcjonowania i rozwoju dotychczasowych przedsięwzięć klastrowych;
b. Poznanie opinii przedstawicieli sektora B+R i otoczenia biznesu na temat strategii i
obszaru dziania dotychczasowych przedsięwzięć klastrowych;
c. Poznanie opinii przedstawicieli sektora B+R i otoczenia biznesu na temat czynników
sprzyjających i hamujących budowę i rozwój dotychczasowych przedsięwzięć klastrowych;
d. Poznanie opinii przedstawicieli sektora B+R i otoczenia biznesu na temat zasad
kooperacji uczestników w ramach dotychczasowych przedsięwzięć klastrowych.
W wyniku prowadzonego badania stwierdzono, że współpraca pomiędzy podmiotami
gospodarczymi, a sferą B+R jest raczej znikoma i dotyczy w większości działań „miękkich”.
Rzadko zlecane są prace związane z opracowaniem nowej technologii lub nowego produktu. Tabela 16 Dotychczasowe formy kooperacji sektora badawczo-rozwojowego w województwie opolskim z przedsiębiorstwami w ramach inicjatyw klastrowych (B+R)
Najbardziej powszechne Dość powszechne Najmniej powszechne
Organizowanie konferencji Usługi doradcze dla członków klastra
Udostępnianie wiedzy i technologii (licencje, prawa
205
Źródło: T. Sołdra – Gwiżdż, A. Bereś, Sektor B+R i otoczenia biznesu, a rozwój klastrów w województwie
opolskim. Badania FGI, Working Paper.
Sporządzanie ekspertyz
Wspólne prace badawcze i rozwojowe w obszarze technologii
Wspólne badania rynkowe i analizy rynków
Kształcenie specjalistów
Doradztwo w zakresie wykorzystania najnowszych osiągnięd naukowych
patentowe, know-how)
Udostępnianie maszyn, urządzeo i oprzyrządowania, laboratoriów
Wspólne opracowywanie nowych technologii
Wspólne przygotowanie oferty rynkowej produktów/usług
Marketingowa promocja uczestników inicjatywy i ich projektów
Źródło: T. Sołdra – Gwiżdż, A. Bereś, Sektor B+R i otoczenia biznesu, a rozwój klastrów w województwie
opolskim. Badania FGI, Working Paper.
Tabela 17 Bariery współpracy nauki i przemysłu w opinii przedstawicieli sfery B+R
Kluczowa
Brak kapitału/funduszy w przedsiębiorstwach
Bardzo ważna
Brak kapitału/funduszy w nauce
Brak procedur do transferu technologii w przedsiębiorstwach
Niepewność wyników wspólnej działalności badawczo-rozwojowej
Brak informacji o działaniach badawczo-rozwojowych drugiej strony
Brak wsparcia administracyjnego
Brak przedsiębiorczego podejścia naukowców
Brak procedur do transferu technologii w nauce
Brak wykwalifikowanej kadry w nauce
Obawa przejęcia technologii przez konkurencję
Różne horyzonty czasowe
Trudności w porozumiewaniu się
Ważna
Rozbieżności w definiowaniu celów badawczo-rozwojowych
Brak naukowego podejścia przedsiębiorców
Brak wykwalifikowanej kadry w przedsiębiorstwach
Ograniczenia narzucone w projektach finansowanych ze środków UE
Źródło: T. Sołdra – Gwiżdż, A. Bereś, Sektor B+R i otoczenia biznesu, a rozwój klastrów w województwie
opolskim. Badania FGI, Working Paper.
Tabela 18 Bariery współpracy nauki i przemysłu w opinii przedstawicieli otoczenia biznesu
Bardzo ważne
Brak kapitału/funduszy w przedsiębiorstwach
Brak kapitału/funduszy w nauce
Brak informacji o działaniach badawczo-rozwojowych drugiej strony
Brak wsparcia administracyjnego
Obawa przejęcia technologii przez konkurencję
Rozbieżności w definiowaniu celów badawczo-rozwojowych
Brak wykwalifikowanej kadry w przedsiębiorstwach
Ograniczenia narzucone w projektach finansowanych ze środków UE
Ważne
Brak procedur do transferu technologii w przedsiębiorstwach
Niepewność wyników wspólnej działalności badawczo-rozwojowej
Brak przedsiębiorczego podejścia naukowców
Brak procedur do transferu technologii w nauce
Brak wykwalifikowanej kadry w nauce
Różne horyzonty czasowe
Trudności w porozumiewaniu się
Brak naukowego podejścia przedsiębiorców
Źródło: T. Sołdra – Gwiżdż, A. Bereś, Sektor B+R i otoczenia biznesu, a rozwój klastrów w województwie
opolskim. Badania FGI, Working Paper.
Tabela 19 Dotychczasowe formy kooperacji instytucji otoczenia biznesu w województwie opolskim z przedsiębiorstwami w ramach inicjatyw klastrowych (B+R)
Najbardziej powszechne Dość powszechne Najmniej powszechne Nie praktykowane
Usługi doradcze dla członków klastra
Organizacja szkoleo, kursów
Organizacja konferencji
Organizacja targów, wystaw
Wspólne przygotowanie oferty rynkowej produktów/usług
Pomoc w zdobyciu finansowania
Marketingowa promocja uczestników inicjatywy i ich projektów
Doradztwo w zakresie technologii
Udostępnianie wyników badao i analizy rynków
Wspólne badania rynkowe i analizy rynków
Tworzenie biznesplanów
Studia wykonalności nowych technologii
Źródło: T. Sołdra – Gwiżdż, A. Bereś, Sektor B+R i otoczenia biznesu, a rozwój klastrów w województwie
opolskim. Badania FGI, Working Paper.
Wnioski z badania: pomiędzy sferą B+R a przemysłem i usługami występuje bardzo słaba
współpraca, głównie w orbszarach niewiele znaczących dla rozwoju i transferu wiedzy,
kreowania nowych produktów i szeroko pojętej ekspansji gospodarczej.
Poniżej przedstawiono dobre praktyki, które mogą poprawić ilość i jakość współpracy
pomiędzy sferą B+R, a biznesem.
Dobra Praktyka 7
Dobra praktyka – w zakresie finansowania badań na rzecz biznesu
Często stosuje się rozwiązania polegające na współfinansowaniu badań przez jednostki
otoczenia biznesu powołane przez władze lokalne. W szczegółach formy tego
współfinansowania mogą być różne.
Dobrym rozwiązaniem jest przeniesienie ryzyka niepowodzenia prowadzonych badań.
Rozwiązanie polega na tym, że w przypadku zastosowania przez przedsiębiorstwo
zaproponowanych w badaniach rozwiązań technologicznych, czy produktowych ponosi ono
w całości lub w części koszty prowadzonych badań. W przypadku fiaska prowadzonych
badań (rozumianych jako brak możliwości komercyjnego zagospodarowania wyników badań)
koszty ich prowadzenia ponosi jednostka badawcza lub inna organizacja. W ramach prac
badawczych ustala się modele współpracy w tym prawo do wypracowanych w projekcie
wartości intelektualnej.
Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego ogłasza otwarty pilotażowy konkurs
"Voucher Wiedzy" dla przedsiębiorstw na dofinansowanie badań zleconych w instytucjach
naukowych. Konkurs realizowany jest w ramach projektu "Implementacja europejskiego
systemu vouchera wiedzy" współfinansowanego ze środków 7. Programu Ramowego.
Voucher Wiedzy to kupon o wartości do 17.500 PLN uprawniający przedsiębiorcę do
wykupienia w instytucji naukowej z Wielkopolski lub 6 innych regionów uczestniczących w
projekcie (Flandria, Walencja, Ventano, Miasto Monachium, Północna Ostrobotnia oraz
Prowincja Północna Brabancja) konsultacji bądź zlecenia badania. O wsparcie w ramach
konkursu "Voucher Wiedzy" mogą ubiegać się wyłącznie mikro, mali i średni przedsiębiorcy
posiadający swoją siedzibę na terenie województwa wielkopolskiego. Działanie jest efektem
zaangażowania międzynarodowego urzędu i poszukiwania możliwości finansowania
kontaktów na linii nauka-biznes.
Dobra Praktyka 8
Wrocławskie Centrum Badań EIT+ Sp. z o.o.
Dobra Praktyka – w zakresie integracji działań samorządu, sfery B+R oraz biznesu
Zintegrowanie działań sfery naukowo-badawczej wokół ściśle określonych obszarów
badawczych zorientowany na komercjalizację wiedzy oraz ukierunkowanie praktyczne
prowadzonych badań o charakterze interdyscyplinarnym.
Wrocławskie Centrum Badań EIT+ spółka z o.o. powołana została do życia w 2007 r. Jest to
unikalne przedsięwzięcie w skali Polski, ukierunkowane na tworzenie i rozwijanie nowych
sposobów współpracy sektora nauki i edukacji z lokalnym samorządem oraz innowacyjnym
biznesem.
Udziałowcami Spółki są największe wrocławskie uczelnie oraz samorządy Miasta Wrocławia
i Województwa Dolnośląskiego. Spółka powstała w oparciu o doświadczenia i dorobek
Dolnośląskiego Centrum Zaawansowanych Technologii.
Misją Wrocławskiego Centrum Badań EIT+ jest efektywne zarządzanie wiedzą, rozumiane
jako tworzenie i transferowanie wiedzy oraz wsparcie przedsiębiorczości środowiska
zainteresowanego komercyjnym wykorzystaniem własności intelektualnej. We wszystkich
projektach realizowanych przez EIT+ kładzie się szczególny nacisk na urynkowienie
wyników prac badawczych w szczególny sposób dbając o ochronę własności intelektualnej.
Profil badawczy centrum jest skierowany do szerokiej rzeszy odbiorców oraz firm i
organizacji szukających innowacyjnych rozwiązań technologicznych. Rezultaty
prowadzonych prac badawczych są precyzyjnie lokowane w obszarach gospodarczych
zgodnie z prognozami rozwoju rynku europejskiego i światowego. Zadaniem Spółki jest także
koncentracja oraz wsparcie inicjatyw atrakcyjnych pod względem biznesowym.
Celem centrum jest organizowanie i prowadzenie interdyscyplinarnych prac badawczych w
zakresie, biomedycyny, nanotechnologii, teleinformatyki oraz zapobiegania zmianom
klimatycznym. Wybrano właśnie te cztery obszary ze względu na społecznie użyteczny
charakter oraz znaczący wpływ na rozwój gospodarczy.
Realizacja programów badawczych WCB EIT+ służy integracji środowiska naukowego
Wrocławia oraz wzmocnieniu jego współpracy z podmiotami gospodarczymi. Rezultaty
badań będą upowszechniane w społeczeństwie poprzez wykorzystanie zarówno tradycyjnych
form (wydawnictwa, seminaria, konferencje) jak również technik multimedialnych oraz
najnowszych technologii internetowych.206
206
Op.cit. http://www.eitplus.pl
EIT prowadzi aktywną współpracę międzynarodową, jest zaangażowana w szeroką
działalność na poziomie międzynarodowym. EIT zajmuje się również pozyskiwaniem
środków europejskich na finansowanie prowadzonych badań.
Analiza możliwości rozwoju klastrów w województwie opolskim. Wyniki badań
panelowych wśród ekspertów. 207
Kolejne badanie prowadzone w projekcie przez S. Olko, L. Hawrysz, K.Polek-Duraj
doprowadziło do sformułowania w drodze badań opartych na analizie SWOT uwarunkowań
kształtujących rozwój klastrów w województwie opolskim.
Rysunek 6 Analiza SWOT – silne strony województwa opolskiego w zakresie rozwoju klastrów.
Źródło: S. Olko, L. Hawrysz, K.Polek-Duraj, Analiza możliwości rozwoju klastrów w województwie opolskim.
Wyniki badań panelowych wśród ekspertów. Seria: Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim,
Tom 4, Opole 2011,s.82
Badacze w ramach prowadzonych badań ustalili, że głównym motorem rozwoju klastrów w
województwie opolskim mogą być branże, które dysponują odpowiednimi zasobami. Oznacza
to możliwość wystąpienia relacji charakterystycznych dla klastra w branżach już istniejących
i intensywnie działających w województwie. Ważnym czynnikiem kształtującym zdolność do
wyłonienia struktur klastrowych są działający w województwie liderzy branżowi.
207
S. Olko, L. Hawrysz, K.Polek-Duraj, Analiza możliwości rozwoju klastrów w województwie opolskim. Wyniki
badań panelowych wśród ekspertów. Seria: Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim, Tom 4,
Opole 2011
Rysunek 7 Analiza SWOT – słabe strony województwa opolskiego w zakresie rozwoju klastrów
Źródło: S. Olko, L. Hawrysz, K.Polek-Duraj, Analiza możliwości rozwoju klastrów w województwie opolskim.
Wyniki badań panelowych wśród ekspertów. Seria: Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim,
Tom 4, Opole 2011,s.84
W zestawieniu z silnymi stronami lista słabych stron województwa jest bardzo rozbudowana.
Za główny czynnik słabości uznano niedoskonałości relacji ze sferą B+R. Wskazano również
na brak zaufania i obawy, które paraliżują tę współpracę. Ważnym aspektem słabości tej
relacji jest słabość oferty badawczej przejawiającej się przestarzałą bazą aparaturową. Rozwój
klastrów innowacyjnych wymaga silnego wsparcia od sfery B+R. Niestety w województwie
opolskim badania nad wiodącymi technologiami są niewystarczające. W praktyce oznacza to
niemożność zaistnienia klastrów w obszarze innowacyjnych technologii.
Rysunek 8 Analiza SWOT – szanse rozwoju klastrów w województwie opolskim.
Źródło: S. Olko, L. Hawrysz, K.Polek-Duraj, Analiza możliwości rozwoju klastrów w województwie opolskim.
Wyniki badań panelowych wśród ekspertów. Seria: Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim,
Tom 4, Opole 2011,s.92
Za podstawową szansę rozwoju klastrów w województwie opolskim ankietowani uznali,
głównie te czynniki, które wynikają ze wzmożonego zainteresowania tą sferą działalności
przedsiębiorstwa badaczy, polityków, instytucji europejskich i krajowych. Za szansę rozwoju
klastrów uważa się uaktywnienie stymulatorów zewnętrznych, natomiast te działania, które
świadczą o rzeczywistej sile klastra uznane są za mniej ważne. Nadzieje z funkcjonowaniem
klastrów są wielkie, jednak wymagają zmiany mentalności i przejścia z „logiki samotnych
wysp” do pozycji wspólnoty, otwartości i ekspansji.
Rysunek 9 Analiza SWOT – zagrożenia rozwoju klastrów w województwie opolskim.
Źródło: S. Olko, L. Hawrysz, K.Polek-Duraj, Analiza możliwości rozwoju klastrów w województwie opolskim.
Wyniki badań panelowych wśród ekspertów. Seria: Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim,
Tom 4, Opole 2011,s.106
Zagrożenia dla rozwoju klastringu ankietowani upatrywali głównie w sposobie przyznawania
środków na rozwój powiązań kooperacyjnych. Ciekawe jest to, że zauważono głównie
aspekty związane z finansowaniem zewnętrznym i konkurowaniem o te środki. Nie wskazano
innych przyczyn zewnętrznych zagrożenia więzi wewnętrznej klastrów. Wydaje się, że takie
postawy wynikają raczej z niskiej świadomości czym jest klaster i jakie możemy uzyskać
korzyści uczestnicząc w nim.
Tabela 20 SWOT – czynników zewnętrznych rozwoju klastra
Silne strony Słabe strony
• istniejący potencjał branż województwa opolskiego
(drzewnej, chemicznej, turystycznej, IT, budowlanej, rolno-
• zbyt mały udział nauki opolskiej w badaniach nad
wiodącymi technologiami
-spożywczej)
• specyfika województwa (kapitał relacji, świadomość
wspólnych celów, mentalność, krótkie kanały informacyjne)
• liderzy lokalni
• mocno rozwinięty sektor MŚP
• świadomość i kreatywność
• mała liczba odbiorców badań (niedopasowanie oferty
nauki do biznesu)
• niskie nakłady finansowe na działania rozwojowe firm
• brak zaufania
• słabo wykorzystywana i przestarzała infrastruktura
naukowo-badawcza
Szanse Zagrożenia
• wzrost znaczenia klastrów w polityce rozwoju
gospodarczego państwa i regionu
• programy pomocowe nakierowane na wspieranie
klastrów/inicjatyw klastrowych
• klaster jako narzędzie praktycznego rozwiązywania
problemów
• strategia (kierunek) rozwoju nauki
• edukacja na temat korzyści, jakie mogą wyniknąć ze
współpracy wewnątrz klastrowej
• brak jednoznacznych kryteriów finansowania
• pozyskiwanie środków przez niewłaściwe inicjatywy
• niedostosowanie kryteriów do realiów
• „wykradanie” wykwalifikowanych kadr
• występowanie instytucji pośredniczących absorbujących
środki
Źródło: S.Olko, L.Hawrysz, K.Polek-Duraj, Analiza możliwości rozwoju klastrów w województwie opolskim.
Wyniki badań panelowych wśród ekspertów. Seria: Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim,
Tom 4, Opole 2011,s.106
W ramach swoich badań badacze: S.Olko, L.Hawrysz, K.Polek-Duraj przeprowadzili
„Porterowskie” badanie GEM (analiza czynników: Groundings-Zasoby, Enterprises-
Przedsiębiorstwa i Markets-Rynek).
Rysunek 10 Wyniki analizy GEM – ocena czynników determinujących rozwój klastrów
Źródło: S. Olko, L. Hawrysz, K.Polek-Duraj, Analiza możliwości rozwoju klastrów w województwie opolskim.
Wyniki badań panelowych wśród ekspertów. Seria: Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim,
Tom 4, Opole 2011,s.106
W wyniku tego badania stwierdzono, że województwo opolskie dysponuje znacznym
potencjałem rozwoju tak po stronie rynków zewnętrznych, strategii i konkurencji oraz
zasobów infrastrukturalnych. Z badania wynika, że szczególnie rynki zewnętrzne oraz obszar
strategii i konkurencji powinny stanowić siłę napędową klastrów w województwie opolskim.
RYNKI
ZASOBY PODSTAWOWE
4.2.4 Badania zewnętrzne potencjału inwestycyjnego województwa opolskiego
Atrakcyjność inwestycyjna województwa opolskiego208
- Badanie przeprowadzone przez
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową.
W wyniku tych badań stwierdzona, że województwo opolskie znajduje się w klasie
„średniaków” pod względem atrakcyjności inwestycyjnej. Utrudnia to pojawianie się w
województwie opolskim inwestycji o wysokim potencjale innowacyjnym. Potwierdzają to
badania dotyczące obszaru B+R.
Tabela 21 Ranking atrakcyjności inwestycyjnej regionów w 2010 roku.
Źródło : M. Nowicki, M. Tarkowski, A. Hildebrandt, P. Susmarski, Atrakcyjność inwestycyjna województwa
opolskiego, IBnGR, Gdańsk 2010.
Badania GUS wskazują, że potencjał ludnościowy, powierzchniowy, dochodowy jednostek
terytorialnych jest stosunkowo niski na tle kraju. Z drugiej strony wskaźniki opisujące
pośrednio zamożność społeczeństwa, takie jak śmiertelność czy liczba samochodów na 1000
mieszkańców plasują województwo opolskie w czołówce krajowej. Oznacza to konieczność
koncentracji aktywności samorządów w polityce klastrowej na wybranych branżach. Ważne
208
M. Nowicki, M. Tarkowski, A. Hildebrandt, P. Susmarsk i, Atrakcyjność inwestycyjna województwa
opolskiego, IBnGR, Gdańsk 2010.
jest by z jednej skromne zasoby samorządów nie zostały rozproszone, z drugiej strony, by
zintensyfikować wielokierunkowe działania na promowanie rozwoju potencjalnych
„lokomotyw” rozwoju lokalnego. Zamożność społeczeństwa i kontakty z zagranicą mogą
skutkować rozwojem klastrów związanych z usługami dla ludności, zdrowym sposobem życia
i odżywiania. W koncepcję tę wpisują się również klastry realizujące koncepcję
zrównoważonego rozwoju.
Źródło: GUS.
Przegląd zasobów naturalnych skupionych w województwie wskazuje z jednej strony na
stosunkowo niewielkie zalesienie, co może przełożyć się na produkcję biomasy niezbędnej w
produkcji energii ze źródeł opartych na biogazie. Rozwój tej sfery powinien dać impuls do
rozwoju innych segmentów ekoenergetyki. Przy niewielkiej lesistości w województwie
opolskim zlokalizowane są również duże skupiska leśne, co pozwala na rozwój branży
drzewnej. Rozwój tej branży powinien być oparty nie tylko o zasoby Śląska Opolskiego ale o
zasoby całej Śląskiej Dyrekcji Okręgowej Lasów Państwowych. Zasoby leśne Śląska są
bardzo duże porównywalne z zasobami Dolnego Tyrolu, w którym funkcjonują ciekawe
rozwiązania klastrowe.
5. Benchmarking klastrów i inicjatyw klastrowych w
województwie opolskim.
5.1. Przegląd klastrów i inicjatyw klastrowych w województwie opolskim
W wyniku prowadzonych badań wstępnych ustalono, że rzeczywiste działania o charakterze
koopetycyjnym realizowane są w Śląskim Klasterze Drzewnym. Koordynator - Izba
Gospodarcza „Śląsk” – już dość rozwinięta sieć współpracy realizująca swoje pierwsze
inwestycje infrastrukturalne.
W dwóch kolejnych organizacjach klastrowych odnotowano intensywne działania związane z
promocją oraz szkoleniami realizowanymi na rzecz klastra i jego członków. Ważnym
aspektem działalności tych klastrów jest współdziałanie z władzami lokalnymi na rzecz
rozwoju reprezentowanych przez siebie branż i ich promowanie. W dostępnych źródłach nie
wskazano na projekty realizowane wspólnie przez członków klastra. Można powiedzieć, że te
inicjatywy skupiły się na usystematyzowaniu oferty sektorów i jej czytelnej i atrakcyjnej
prezentacji.
Kraina Mlekiem i Miodem Płynąca KOLOT –Kluczborsko-Oleska Lokalna
Organizacja Turystyczna – jedna z silniejszych w skali kraju inicjatyw wspierających
rozwój turystyki wiejskiej i promującej lokalne inicjatywy kulturalne.
„Ekoenergia Opolszczyzny” Fundacja Promocji Innowacji Gospodarczych –
klaster w fazie zalążkowej, typ działania ułatwienie komunikacji z firmami
zajmującymi się technologiami ekoenergetycznymi, wydawca promujący
ekoenergetykę, ostatnia publikacja marzec 2010.
Pozostałe inicjatywy klastrowe nie dopracowały się jeszcze wspólnych form aktywnej
współpracy, część została powołana „okazyjnie” i po wyczerpaniu środków unijnych na
realizację projektów, działania swoje zawiesiła. Nie mogą być one zatem analizowane z
udziałem benchmarkingu, ponieważ tak naprawdę nie ma co ulepszać, można jedynie
zaproponować rozwiązania wzorcowe w kluczowych obszarach działalności klastra, na dość
dużym poziomie ogólności bowiem szczegółowe rozwiązania organizacyjno-zarządcze mają
często charakter uzależniony od formy współpracy, pozycji poszczególnych członków klastra
i jej zakresu przyjętego w umowie klastra. Opracowania koncepcji funkcjonowania klastra
spożywczego oraz chemicznego zostały już przygotowane w 2009 roku.209
Niestety
209
B.Tomaszek i in., Przemysł rolno – spożywczy w województwie opolskim. Perspektywy i możliwości rozwoju
klastra branży rolno – spożywczej, dokumentacja wewnętrzna OPNT, Opole, 2009 oraz K.Czaja, i in.,
Innowacyjna Chemia w województwie opolskim. Perspektywy i możliwości rozwoju klastra branży chemicznej ,
dokumentacja wewnętrzna OPNT, Kędzierzyn-Koźle, 2009
dotychczas w wyniku rozmaitych działań nie wyłoniły się silne instytucje klastrowe będące
źródłem kreatywności i współpracy w tych branżach.
Część inicjatyw klastrowych od dłuższego czasu nie wykazuje żadnej aktywności , co może
świadczyć o braku rzeczywistej współpracy i kooperacji, nie wspominając o koopetycji. Do
klastrów tych należy zaliczyć:
„Innowacyjna chemia” Opolski Park Naukowo Techniczny - od 2009 nie
odnotowano w dostępnych źródłach działań w ramach klastra
Wielobranżowy Klaster Rzemieślniczy – „Opolski E-Rzemieślnik” – brak
odnotowanych w dostępnych źródłach działań w ramach klastra
Opolski Klaster Przetwórstwa Spożywczego „Zielona Dolina” – inicjator Opolski Park
Naukowo Techniczny - od 2009 odnotowanych w dostępnych źródłach działań w
ramach klastra
Inicjatywa klastrowa w obszarze budownictwa energooszczędnego – Klaster
„Termomax” – brak działań, pomysł zorientowany na promocję rozwiązań opartych
na patencie firmy ISOMAX – trudno mówić o klastrze,
W ramach struktur klastrowych można wymienić również struktury w zupełnie początkowej
fazie rozwoju. Znajdują się one w miejscu, w którym wiedzą już, że razem mogą więcej, chcą
współdziałać i szukają wzorcowych ścieżek rozwoju, do takich klastrów o dużym potencjale
wzrostowym zaliczyć należy:
OP-INFO koordynator-Business Acceleration Center BAC Sp. z o.o. – klaster w fazie
zalążkowej – deklaracja uczestnictwa, dotychczas brak podjętych działań.
Opolski Klaster Medyczny – etap wczesnej wizji
Klaster podmiotów z branży szkoleniowej i doradczej – „Konsorcjum Człowiek” –
etap wczesnej wizji
Śląski Klaster Przedsiębiorstw Dorzecza Górnej i Środkowej Odry – etap wczesnej
wizji
Klaster rekreacyjno-ruchowy – etap wczesnej wizji
Do jednostek, które wykazują cechy działalności klastrowej lub znacząco wpływają na
uruchomienie szeroko pojętej kooperacji, można zaliczyć:
ADVANCE Konsorcjum do spraw Badań, Rozwoju i Komercjalizacji
Zaawansowanych Technologii – zorientowane zasadniczo na współpracę w ramach
klastra chemicznego.
Chemiczny Inkubator Technologiczny (ChIT) - Działalność ChIT opiera się na
podejmowanej współpracy z firmami i osobami zewnętrznymi zainteresowanymi
realizacją i komercjalizacją wspólnych projektów.
Zielone Gościńce -Opolskie Stowarzyszenie Integracji Lokalnej – branża turystyczna,
aktywna struktura wykazująca cechy klastra, jednoznacznie wskazująca korzyści jej
uczestnikom.
Wśród nieformalnych klastrów występuje klaster związany z Elektrownią Opole, zajmujący
się zasadniczo, zagospodarowaniem produktów ubocznych procesu spalania, odpopielania
oraz odsiarczania. W ramach klastra znajdują się przedsiębiorstwa świadczące szereg usług na
rzecz Elektrowni.
Należy jednocześnie zaznaczyć, że przedsiębiorstwa przemysłu chemicznego w
województwie opolskim prowadzą w trybie ciągłym współpracę i wymianę doświadczeń w
ramach bieżącej działalności.
5.2. Wstępne porównanie uwarunkowań rozwoju klastrów w województwie
opolskim
Poniżej na serii rysunków przedstawiano benchmarking uwarunkowań funkcjonowania
klastrów i inicjatyw klastrowych prowadzących swoją działalność na terenie województwa
opolskiego. Benchmarking ten dotyczył zasadniczo obszaru potencjału rozwojowego klastra.
Wyszczególniono w nim siedem obszarów, które zostały wyprowadzone z badań
prowadzonych w projekcie. Obejmują one różne badania poczynając od wywiadów, przez
badania statystyczne na badaniach kwestionariuszowych kończąc. We wszystkich badaniach
kwestionariuszowych i eksperckich wprowadzono wartościowanie odpowiedzi dlatego dane
mają charakter ilościowy. Dane usystematyzowano i przetransponowano na skalę 0-5, tak aby
można było dokonać ich porównania i prezentacji na jednym grafie. W ramach badania
zaproponowano wprowadzenie wartości referencyjnej oraz wartość średnią dla wszystkich
klastrów.
Przy transponowaniu danych do skali 5 stopniowej, tam gdzie to było wymagane,
zastosowano następujący wzór:
gdzie:
Y – interwał
X max – maksymalna wartość zmiennej x
X min – minimlana wartość zmiennej x
n=5
Obszar pierwszy – ilość podmiotów w branży
Badania oparte na analizie danych statycznych miały na celu określenie ilości podmiotów,
które mogą uczestniczyć w rdzennej działalności klastra, stanowiąc w ten sposób potencjał
rozwojowy klastrów. W oparciu o badania wstępne wskazano klastry, które podjęły próbę
działania w województwie opolskim, do nich przyporządkowano branże, które stanowią rdzeń
działalności klastra. Zestawiając ilość podmiotów w poszczególnych branżach i stosując
transpozycję do pięciostopniowej skali uzyskano wartości miernika ilość podmiotów w
branży. Szczególnie duża ilość podmiotów skoncentrowana jest w obszarze działalności
medycznej oraz działalności szkoleniowo-doradczej. W przypadku tych obszarów ilość
podmiotów wynika z faktu, że ta pozycja statystyczna obejmuje wszelkiego rodzaju publiczne
i niepubliczne Zakłady Opieki Zdrowotnej. Podobnie w przypadku branży szkoleniowo-
doradczej obejmuje ona również szkolnictwo publiczne, w całej gamie jego zróżnicowania.
Wprowadzono korektę wartości maksymalnej ilości podmiotów do poziomu 3000.
Rysunek 11 Ilośd podmiotów zgodnych z profilem branżowym klastra
Źródło: opracowanie własne na bazie GUS
Obszar drugi – pracujących w branży
Badania oparte na analizie danych statycznych miały na celu określenie ilości osób
pracujących w podmiotach, które mogą uczestniczyć w rdzennej działalności klastra,
stanowiąc w ten sposób potencjał rozwojowy klastrów. Zestawiając ilości osób pracujących w
poszczególnych branżach i stosując transpozycję do pięciostopniowej skali uzyskano wartości
miernika ilości osób pracujących w branży. Szczególnie duża ilość osób pracujących
skoncentrowana jest w obszarze działalności medycznej oraz działalności szkoleniowo-
doradczej. W przypadku tych obszarów ilość osób pracujących wynika z faktu, że ta pozycja
statystyczna obejmuje wszelkiego rodzaju publiczne i niepubliczne Zakłady Opieki
Zdrowotnej i ośrodki. Podobnie w przypadku branży szkoleniowo-doradczej obejmuje ona
również szkolnictwo publiczne, w całej gamie jego zróżnicowania.
Wprowadzono korektę wartości maksymalnej ilości pracujących w branży do poziomu 10.000
osób.
Rysunek 12 Ilośd pracujących w przedsiębiorstwach zgodnych z profilem branżowym klastra
Źródło: opracowanie własne na bazie GUS
Obszar trzeci – potencjał podmiotów
Uzupełnieniem badań statystycznych jest analiza koncentracji (location quotient) oraz analiza
przesunięć udziałów przeprowadzona przez M. Szewczyk, A. Tłuczak, B. Ruszcza pt.
Projekcja inicjatyw klastrowych w województwie opolskim210
.
Potencjał podmiotów został określony na podstawie badania analizy koncentracji oraz analizy
przesunięć udziałów w obszarze liczebności podmiotów w branżach
Sekcje/działy interesujące z punktu widzenia prowadzonego badania, ze względu na
zmienną liczbę podmiotów gospodarczych, to:
kluczowe sekcje/działy, wykazujące znaczący wzrost liczby podmiotów (PC>PO) oraz
wykazujące znaczny stopień koncentracji (LQ>1) w analizowanym okresie,
sekcje/działy potencjalnego wzrostu, wykazujące znaczący wzrost liczby podmiotów
(PC>PO), wykazujące nieznaczny stopień koncentracji (LQ<1) przy jednoczesnym
wzroście LQ w analizowanym okresie (ΔLQ >0).
W zestawieniu wyszczególniono również sekcje/działy charakteryzujące się dodatkowo
wysoką konkurencyjnością (KO>0).211
210
M. Szewczyk, A. Tłuczak, B. Ruszczak, Projekcja inicjatyw klastrowych w województwie opolskim, Working
Paper, 2011. 211
Ibidem
Tabela 22 Sekcje/działy kluczowe oraz potencjalnego wzrostu (ze względu na liczbę podmiotów gospodarczych)
Wyszczególnienie LQ>1 LQ<1, ΔLQ >0
PC>PO - rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo - produkcja wyrobów z pozostałych mineralnych
surowców niemetalicznych, - produkcja metali, - produkcja metalowych wyrobów gotowych, - produkcja maszyn i urządzeo, gdzie indziej
niesklasyfikowana, - produkcja mebli - budownictwo - działalnośd związana z obsługą rynku
nieruchomości
- górnictwo i wydobywanie - produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych, - produkcja podstawowych substancji
farmaceutycznych oraz leków i pozostałych wyrobów farmaceutycznych,
- produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych,
- produkcja pojazdów samochodowych, przyczep, - produkcja pozostałego sprzętu transportowego
PC>PO i KO>0 - rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo - produkcja wyrobów z pozostałych mineralnych
surowców niemetalicznych, - produkcja metalowych wyrobów gotowych, - produkcja maszyn i urządzeo, gdzie indziej
niesklasyfikowana, - produkcja mebli
- górnictwo i wydobywanie - produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych, - produkcja podstawowych substancji
farmaceutycznych oraz leków i pozostałych wyrobów farmaceutycznych,
- produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych,
- produkcja pojazdów samochodowych, przyczep, - produkcja pozostałego sprzętu transportowego
Źródło: M. Szewczyk, A. Tłuczak, B. Ruszczak, Projekcja inicjatyw klastrowych w województwie opolskim,
Working Paper, 2011.
Wyniki badania przeniesiono w skalę pięciostopniową nadając poszczególnym branżom
wartości zgodne z tabelą poniżej. W przypadku branż, które nie odnalazły się w
analizowanych przedziałach nadano im wartość 1.
LQ>1 LQ<1, ΔLQ >0
PC>PO 4,5 3,5
PC>PO i KO>0 5 4
Obszar czwarty – potencjał ludzki
Potencjał ludzki został określony na podstawie badania analizy koncentracji oraz analizy
przesunięć udziałów w obszarze liczebności podmiotów w branżach
Sekcje/działy interesujące z punktu widzenia prowadzonego badania, ze względu na zmienną
liczbę zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw, to:
kluczowe sekcje/działy, wykazujące znaczący wzrost zatrudnienia (PC>PO) oraz
wykazujące znaczny stopień koncentracji (LQ>1) w analizowanym okresie,
Sekcje/działy potencjalnego wzrostu, wykazujące znaczący wzrost zatrudnienia
(PC>PO) oraz wykazujące nieznaczny stopień koncentracji (LQ<1) przy
jednoczesnym wzroście LQ w analizowanym okresie (ΔLQ >0).
W zestawieniu wyszczególniono również sekcje/działy charakteryzujące się dodatkowo
wysoką konkurencyjnością (KO>0).212
212
Ibidem
Tabela 23. Sekcje/działy kluczowe oraz potencjalnego wzrostu (ze względu na liczbę zatrudnionych)
Wyszczególnienie LQ>1 LQ<1, ΔLQ >0
PC>PO - produkcja artykułów spożywczych - produkcja wyrobów z drewna, korka, słomy i wikliny - produkcja papieru i wyrobów z papieru - produkcja wyrobów z metali - dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami; rekultywacja
- poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji - produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych - budownictwo - handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle - transport i gospodarka magazynowa
PC>PO i KO>0 - produkcja wyrobów z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych - produkcja metali - produkcja wyrobów z metali - produkcja urządzeo elektrycznych - produkcja maszyn i urządzeo - produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep
- poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji - produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych - budownictwo - handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle - transport i gospodarka magazynowa
Źródło: M. Szewczyk, A. Tłuczak, B. Ruszczak, Projekcja inicjatyw klastrowych w województwie opolskim, Working Paper, 2011.
Wyniki badania przeniesiono w skalę pięciostopniową nadając poszczególnym branżom
wartości zgodne z tabelą poniżej. W przypadku branż, które nie odnalazły się w
analizowanych przedziałach nadano im wartość 1.
LQ>1 LQ<1, ΔLQ >0
PC>PO 4,5 3,5
PC>PO i KO>0 5 4
Obszar piąty – perspektywa rozwoju
Badania przeprowadzone przez M. Szewczyk, A. Tłuczak, B. Ruszczak, i ich wyniki są
zaprezentowane w opracowaniu „Projekcja inicjatyw klastrowych w województwie opolskim,
Working Paper, 2011, przedstawiają ocenę możliwości powstania klastrów w województwie
opolskim w latach 2015, 2020 i 2025 r. (1 – bardzo mało prawdopodobne, 2 – mało
prawdopodobne, 3 – prawdopodobne, 4 – bardzo prawdopodobne, 5 – pewne). Badania
przeprowadzone są w oparciu o badania ekspertów oceniających możliwości wyłonienia się
struktur klastrowych w określonych branżach.
Obszar szósty – prawdopodobieństwo sukcesu
W ramach badania przeprowadzonego przez M. Szewczyk, A. Tłuczak, B. Ruszczak w
badaniu eksperckim określono prawdopodobieństwo pojawienia się i rozwoju klastra w
określonej branży w województwie opolskim. Wyniki uzyskane przetransponowano zgodnie
z metodą przedstawioną wcześniej do skali pięciostopniowej. (patrz rys.4). W tym przypadku
nie przeprowadzono korekt.
Obszar siódmy - poparcie w zasobach
Ocena obszaru siódmego została oparta na badaniach przeprowadzonych w projekcie oraz
analizie strategicznej SWOT regionu. Ustalając wartość mierników posłużono się również
danymi statystycznymi dotyczącymi zasobów naturalnych oraz oceną atrakcyjności
inwestycyjnej województwa opolskiego. Do ustalenia wartości miernika dla poszczególnych
klastrów posłużyły również wyniki badań prowadzonych przez zespół badawczy213
T. Sołdra
– Gwiżdż, A. Bereś. W ich wyniku ustalono SWOT dla poszczególnych klastrów i inicjatyw
klastrowych.
Pierwsze badanie dotyczyło oceny możliwości rozwoju inicjatyw klastrowych w
województwie opolskim przeprowadzonej przez reprezentantów sfery B+R. W jej wyniku
wskazano że wiele klastrów nie podejmuje żadnych działań pomimo wielu atutów i szans
jakie się dla nich pojawiają.
Tabela 24 Atuty i szanse , słabości i ryzyka opolskich inicjatyw klastrowych w opinii ekspertów sfery B+R.
L. p Inicjatywa Klastrowa Atuty i szanse Słabości i ryzyka
1 Śląski Klaster Drzewny
Dostępność surowców
Porozumienie klastrowe
Wola współpracy Wspólne cele
Wspólna strategia
Wspólny produkt Wsparcie dla regionu
Powiązana z B+R
Wzrost popytu Potrzeba społeczna
Duże rynki zbytu (sąsiednie aglomeracje, oraz
rynki zagraniczne Wysoka jakość inicjatywy
Specyfika obszaru działalności
Ograniczona wiedza otoczenia Brak dostępnych środków
finansowych
Słaby zarząd Brak promocji
Brak zaplecza naukowego
Konkurencja Niewystarczające wsparcie ze strony
władz lokalnych (brak wsparcia w
fazie rozwoju inicjatywy)
2 Inicjatywa klastrowa „Kraina Mlekiem i Miodem Płynąca”
Potrzeba i celowość działań Promocja regionalnych produktów
Brak inicjatywy Brak kontynuacji wspólnych działań
Mały dynamizm
Brak wsparcia ze strony władz regionu Brak informacji o działaniach
3
„Innowacyjna Chemia”
Potrzeba działań
Infrastruktura
Branża rozwojowa Zawiązanie klastra w działaniu 5.2 POKL
Brak informacji w otoczeniu
Brak wsparcia ze strony władz regionu Brak możliwości komercjalizacji
działań klastra przy wykorzystaniu
środków z UE
4 „Ekoenergia Opolszczyzny” Dobre warunki zewnętrzne
Brak planów działania
Zbyt ogólna, rozstrzelona
problematyka, Brak specjalizacji działań
Brak wsparcia ze strony władz regionu
Brak informacji
5 Klaster przetwórstwa
spożywczego „Zielona Dolina” Promocja regionalnych produktów Brak kontynuacji wspólnych działań
6
Inicjatywa klastrowa w obszarze
budownictwa energooszczędnego „Termomax”
Produkt
Aktualność problematyki Wzrost popytu
Struktura
Brak przejrzystości
7
Śląski Klaster Przedsiębiorstw
Dorzecza Górnej i Środkowej
Odry
Duża waga problemu
Infrastruktura Inicjatywa wspierana przez samorząd
Silna motywacja
Szansa na promowanie regionu Branża rozwojowa
Szansa na międzynarodową współpracę
Koszty Brak informacji
8 Opolski Klaster Informatyczny
OPINFO
Celowość działań
Silna motywacja przedsiębiorstw Inicjatywa oddolna
Wzrost popytu na oferowane usługi i produkty Zapotrzebowanie ze strony lokalnego rynku
Mocne wsparcie znanych uczelni
Brak środków własnych
Brak informacji o działaniu
213
T. Sołdra – Gwiżdż, A. Bereś, Sektor B+R i otoczenia biznesu, a rozwój klastrów w województwie opolskim.
Badania FGI, Working Paper, Opole 2011.
9
Klaster podmiotów z branży
szkoleniowej i doradczej
„Konsorcjum Człowiek”
Brak danych Brak danych
Źródło: T. Sołdra – Gwiżdż, A. Bereś, Sektor B+R i otoczenia biznesu, a rozwój klastrów w województwie
opolskim. Badania FGI, Working Paper, Opole 2011.
Podobne widzenie problematyki klastrowej w województwie opolskim mają przedstawiciele
sfery otoczenia biznesu. Eksperci z tego sektora również widzą wiele słabości i ryzyk
związanych z klastrami. Główną słabością na jaką wskazują eksperci jest brak koncepcji
działania klastra, brak zasad finansowania oraz mały dynamizm działao. Można pokusid się o
dośd kolokwialne stwierdzenie wypływające z ocen działalności klastrów zamykające się w
sentencji „czas przejśd do konkretów”.
Tabela 25 Atuty i szanse, słabości i ryzyka opolskich inicjatyw klastrowych w opinii ekspertów sfery otoczenia biznesu
L. p Inicjatywa Klastrowa Atuty i szanse Słabości i ryzyka
1 Śląski Klaster Drzewny
Wysoka jakość świadczonych usług Doświadczenie
Niska wzajemna presja konkurencyjna
Silna branża drzewna w woj. opolskim
Promocja
Brak wpływu na bazę surowcową Finansowanie
2 Inicjatywa klastrowa „Kraina Mlekiem i Miodem Płynąca”
Powstanie inicjatywy na bazie KOLOT
Powiązanie celów i ich realizacja
Liderzy
Kadra
Promocja Możliwość budowy kolejnego etapu rozwoju
inicjatywy
Budowa produktu turystycznego, który będzie sprzedawany
Działalność w ramach prężnego stowarzyszenia
Rozdrobnienie przedsiębiorstw
Brak kapitału Zaangażowanie środków
Brak specjalizacji w strategii
Rozbieżność interesów przedsiębiorstw
Brak zasad finansowania
3
„Innowacyjna Chemia”
Silne znane firmy Dostępny kapitał
Baza badawcza
Liderzy Bogate tradycje
Silni liderzy biznesowi
Duże zaplecze w istniejących przedsiębiorcach Wsparcie organizacji badawczych
Możliwość utworzenia prężnej inicjatywy
klastrowej w stosunkowo krótkim czasie
Ośrodki decyzyjne poza województwem
Rozbieżność interesów
poszczególnych przedsiębiorstw
4 „Ekoenergia Opolszczyzny” Dobra promocja marki i tematyki działalności Wytracenie dynamiki działania
Brak konkretnej strategii rozwoju
5 Klaster przetwórstwa
spożywczego „Zielona Dolina” Brak danych Brak danych
6
Inicjatywa klastrowa w obszarze
budownictwa energooszczędnego
„Termomax”
Brak danych Brak danych
7
Śląski Klaster Przedsiębiorstw
Dorzecza Górnej i Środkowej Odry
Wielopłaszczyznowe możliwości rozwoju
Amorficzna struktura
Brak instytucjonalizacji Brak realizacji celów
8 Opolski Klaster Informatyczny
OPINFO Brak danych Brak danych
9 Klaster podmiotów z branży
szkoleniowej i doradczej
„Konsorcjum Człowiek”
Brak danych Brak danych
Źródło: T. Sołdra – Gwiżdż, A. Bereś, Sektor B+R i otoczenia biznesu, a rozwój klastrów w województwie opolskim. Badania FGI, Working Paper, Opole 2011.
Ocena Łączna
Poniżej przedstawiono graficznie wyniki badań porównawczych potencjału poszczególnych
klastrów województwa opolskiego. W ramach badania ustalono wartość referencyjną oraz
wyliczono wartość średnią. Odniesienie do wyników referencyjnych pozwala określić dystans
jaki dzieli różne klastry względem wartości wzorcowej. Wartość referencyjna nie jest
wielkością najwyższą, nie jest również wyznaczonym celem do którego chcemy dążyć.
Wartość referencyjna to wielkość, której przekroczenie oznacza większy potencjał tworzenia
powiązań sieciowych w branży. Zatem osiągnięcie bądź przekroczenie wartości referencyjnej
oznacza wystąpienie badanego czynnika z intensywnością zapewniającą odpowiednie
warunki do pojawienia się klastra. W analizowanych badaniach nie określano jednoznacznie
jaką wielkość można uznać, za wartość referencyjną. Analizując jednak aktywne inicjatywy
klastrowe można wyprowadzić pewne wartości referencyjne (Klaster Drzewny, Klaster
Turystyczny). Wartość referencyjna jest informacją poglądową i nie ma charakteru
kategorycznego jest pewną propozycją wsparcia oceny względnej potencjału rozwojowego
klastrów. Podobne zadanie informacyjne jak wartość referencyjna ma wartość średnia. Każda
jednak branża ma swoją specyfikę i nie zawsze budowanie sądu na wartości średniej czy
referencyjnej będzie zasadne i merytorycznie poprawne.
Rysunek 13 Analiza porównawcza potencjału rozwoju klastrów województwa opolskiego.
Źródło: opracowanie własne, na podstawie wyników badań prowadzonych w projekcie Klastry- kompleksowe
badania warunków funkcjonowania i możliwości rozwoju w woj. opolskim.
Podsumowując badanie benchmarkingowe zasobów i potencjału rozwoju klastrów w
województwie opolskim, oparte na wtórnym materiale badawczym, można stwierdzić, że
największy potencjał w sektorze przemysłowym ma klaster drzewny, wysoką pozycję zajęły
również klaster chemiczny oraz klaster lokujący się w szeroko pojętej produkcji i usług
budowlanych. Zaskakująco nisko uplasował się klaster Ekoenergia Opolszczyzny. O
przyczynach takiej pozycji pisano wcześniej. Należy jednak przypomnieć, że potencjał
podmiotów branży ekoenergetycznej znajduje się poza energetyką zawodową stąd niska
pozycja tego klastra w czterech pierwszych kategoriach porównania. Wśród klastrów
usługowych największy potencjał tkwi w klastrze medycznym i turystycznym. Klastry takie
jak Opinfo oraz klaster szkoleniowo-doradczy nie prezentują takiego potencjału jak klaster
turystyczny. Należy jednak pamiętać, że badania prowadzone w świecie wskazują na to, że
ważną i kluczową rolę w inspirowaniu klastra ma jego koordynator, oznacza to, że nawet w
dość niesprzyjających warunkach determinacja i kreatywność koordynatora może wpłynąć na
sukces klastra. Zasada ta ma również kierunek odwrotny, co oznacza, że nieprawidłowa
koordynacja klastrem może doprowadzić do zahamowania jego rozwoju nawet w
sprzyjających warunkach. Ważną rolę odgrywa również podmiot wiodący lub podmioty
wiodące w klastrze wokół których organizują się specjalistyczne firmy kooperujące.
Przykładem takiego klastra w Polsce są wrocławskie klastry, pierwszy oparty o LG-
elektronics, a drugi to klaster AGD – dwie duże montownie + firmy kooperujące, związane z
systemami zarządzania produkcją jak SAP itp.
Informacja o ilości podmiotów w branży niekoniecznie świadczy o jego potencjale rozwoju.
Wynika to również z faktu, że „klasyczne” klastry obejmują cały łańcuch wartości,
pozwalając przedsiębiorcom uczestniczącym w klastrze na otrzymywanie dodatkowej
wartości dodanej. Badanie, które przeprowadzono wskazuje zatem bardziej na potencjał
rdzennej działalności klastra do tworzenia powiązań sieciowych niż na potencjał całego
klastra opartego o tę rdzenną działalność. Bardzo ważnym wynikiem badania jest fakt, że
branże takie jak drzewna, chemiczna i produkcyjna wykazują siny potencjał konkurencyjny,
dynamikę wzrostu podmiotów i liczby zatrudnionych, świadczy to o szczególnym potencjale
rozwojowym tych branż, a to oznacza możliwość prowadzenia skutecznych działań
aktywizujących działania w klastrze.
Ważnym wynikiem prowadzonej analizy jest uznanie, że ważne miejsce na mapie
potencjalnych inicjatyw klastrowych powinien zająć szeroko pojęty sektor metalowy.
Rysunek 14 Ranking potencjału klastrów w województwie opolskim
Źródło: opracowanie własne.
Tabela 26 Analiza porównawcza potencjału klastrów
Kla
ste
r D
rzew
ny
Kla
ste
r M
edyc
zny
Kla
ste
r Tu
ryst
yczn
y
Kla
ste
r O
pIn
fo
Kla
ste
r Ek
oen
ergi
a O
po
lszc
zyzn
y
Kla
ste
r D
ora
dcz
o-
Szko
len
iow
y
Kla
ste
r Zi
elo
na
Do
lina
Kla
ste
r Te
rmo
max
Kla
ste
r In
no
wac
yjn
a C
hem
ia
refe
ren
cja
war
tośd
śre
dn
ia
ilośd podmiotów w branży 3,3 5,0 5,0 3,2 0,1 5,0 1,6 1,2 0,6 3,5 2,8
ilośd pracujących 4,6 5,0 2,9 2,2 1,7 5,0 5,0 3,0 3,0 3,5 3,6
potencjał podmiotów 5 1 1 1 1 1 1 5 4 4 2,2
potencjał ludzki 5 1,5 1 1 1 1 1 5 4 4 2,3
perspektywa rozwoju 4,5 3 4,5 3 4,5 2 4 3 4,5 4,5 3,7 prawdopodobieostwo sukcesu 4,5625 2,125 4,8 2,5 3,75 3,75 3,75 2,875 4,125 4 3,6
poparcie w zasobach 4,5 4 4,5 3,5 4,5 3,5 4,75 4,5 4 4 4,2
Wartośd średnia 4,5 3,1 3,4 2,3 2,4 3,0 3,0 3,5 3,5 3,9 Źródło: opracowanie własne
5.3. Dobre praktyki
5.3.1 Finasowanie działalności klastrów
Szczególnym wyzwaniem dla klastrów i inicjatyw klastrowych jest proces finansowania
działalności oraz pozyskania środków na realizację projektów celowych. Do najczęstszych
form finansowania klastrów należy zaliczyć:
składki członkowskie,
odpłatne świadczenie usług,
udział w przychodach uzyskanych dzięki aktywności koordynatora klastra,
celowe wpłaty przedsiębiorców,
dotacje celowe jednostek samorządu terytorialnego,
dotacje celowe organizacji zorientowanych na wspieranie określonych typów działao
(PEFRON, NFOŚ, ARR, ARP itp.),
dochody z własnej działalności,
fundusze UE.
Najbardziej efektywną formą finansowania, w rozumieniu wymagań dotyczących rezultatów
działalność klastra są celowe składki przedsiębiorców oraz odpłatnie świadczone usługi.
5.3.2 Wizerunek, Promocja, Marketing
Planowanie działań marketingowych i promocyjnych
Prawidłowe planowanie działań promocyjnych i reklamowych w klastrze wymaga ich
zintegrowania nie tylko ze strategią klastra, ale również z planami promocyjno-
marketingowymi pozostałych uczestników klastra. Jeżeli celem działalności klastra jest
podejmowanie działań promocyjnych w jakimkolwiek zakresie konieczne jest ustalanie
wspólnych spotkań w czasie, których zostaną opracowane plany działań marketingowych i
promocyjnych. Planowanie w klastrze przyjmuje takie same formy jak w innych
organizacjach obejmuje zatem: określenie zadania - skwantyfikowany efekt, czas realizacji,
koszty realizacji, podmiot koordynujący. Ustalenie planów działania utwierdza kierownictwo
koordynatora klastra do podejmowanie i intensyfikacji działań (akceptacja działań).
Internet strona www
Ważnym czynnikiem kształtującym wizerunek organizacji jest ich strona www oraz obecność
w przestrzeni międzynarodowej. Jeżeli zatem klaster dąży do współpracy międzynarodowej
lub chce organizować sprzedaż poza granice RP powinien posiadać stronę nie tylko w języku
narodowym, ale również w innych językach, zgodnych z kierunkami oczekiwanej
współpracy.
Ważnym elementem na stronie jest prezentacja działań podejmowanych przez klaster –
promowanie misji swojej działalności.
Obecność w przestrzeni międzynarodowej to obecność klastra tak specjalistycznych forach
międzynarodowych jak i również uczestnictwo w ponad krajowych portalach ofertowych.
Prowadzenie ożywionego mailingu.
Wydawnictwa, broszury i biuletyny
Promowanie klastra przez wydawanie broszur, czy biuletynów ma przede wszystkim
znaczenie lokalne. Informuje władze lokalne i podmioty w branży o tym , że taka inicjatywa
istniej i działa. Ważne jest, by biuletyny miały swoje ogólnie dostępne wersje elektroniczne.
Realizacja funkcji społecznych
Ważnym obszarem aktywności promocyjnej klastrów zrzeszających większą ilość podmiotów
lub klastrów skoncentrowanych wokół jednego dużego lidera jest realizacja funkcji
społecznych. Działania takie przyjmują formę sponsoringu imprez kulturalnych, sportowych,
charytatywnych. Sponsoringowi towarzyszy rozdawanie broszur, ulotek i gadżetów klastra
jak i jego uczestników. Sponsoring może przyjąć również inne formy jak sfinansowanie ławki
w głównym ciągu komunikacyjnym miasta z logotypem klastra i jego adresem www.
Współdziałanie na targach
Dobrym obyczajem jest wzajemne promowanie klastra i jego uczestników na targach
konferencjach, sympozjach. Przedsiębiorstwa uczestnicząc w takich wydarzeniach promują
również klaster. Podobnie klaster uczestnicząc w takich wydarzeniach, jeżeli to możliwe,
promuje jego uczestników. Chodzi głównie o udostępnianie materiałów informacyjnych oraz
umieszczenie banerów na stoiskach wystawienniczych.
Uczestnictwo w gremiach międzynarodowych
Uczestnictwo w specjalistycznych gremiach międzynarodowych poprawia nie tylko transfer
wiedzy, ale również wpływa na poprawę wizerunku klastra jako partnera biznesowego tak w
przestrzeni krajowej jak i zagranicznej.
Konferencje, warsztaty, wystawy
Ważnym narzędziem promowania klastra oraz marketingu produktów klastra i jego
uczestników są konferencje, warsztaty i wystawy. Przyjmują one różne formy np.: Dni
Drewna, sympozja prowadzone dla określonych kierunków studiów, warsztaty związane z
projektowaniem w jakimś materiale itp. Wiele klastrów stosuje różne metody promocji w tym
obszarze. Metoda ta jest bardzo często wykorzystywana, ze względu na swoją skuteczność.
Często klastry organizują wydarzenia o charakterze happeningów ulicznych jest to forma
bardzo medialna, a zatem główny cel jakim jest dotarcie do jak największej liczny odbiorców
jest zrealizowany. Działania takie ograniczają zatem koszty promocji w mediach.
Współpraca z kołami naukowymi
W zależności od typu klastra będą to różne uczelnie i kierunki. Zasadniczym celem działania
jest promocja oferty klastra, inspiracja badań, ukształtowanie przyszłej kadry dla klastra.
5.3.3 Działania klastrów w obszarze rozwoju zasobów ludzkich oraz transferu wiedzy
Przeprowadzona analiza klastrów działających na terenie Polski oraz poza jej granicami
pozwala wskazać kilka dobrych praktyk służących rozwojowi zasobów ludzkich w klastrach.
Edukacja
Dostosowanie programów edukacyjnych na poziomie szkół ponadgimnazjalnych i wyższych
do potrzeb lokalnego rynku pracy. Prowadzenie przez klaster rozmów z lokalnymi
kuratoriami i reprezentantami szkół wyższych w celu dostosowania programów nauczania do
potrzeb klastra.
Drugim działaniem zapewniającym dobre przygotowanie zawodowe przyszłych pracowników
jest zapewnienie praktyk szklonych, zawodowych dla uczniów szkół zawodowych, techników
i szkół wyższych. Pisanie prac dyplomowych, licencjackich, magisterskich doktorskich jest
jedną z form przygotowania zawodowego uczniów. Dobre wykorzystanie praktyk i staży
wymaga odpowiedzialnego podejścia do tej formy kształcenia zawodowego tak ze strony
uczniów jak i podmiotów, w których odbywa się praktyka. W rzeczywistości oznacza to
zorientowanie prac na identyfikacji i rozwiązywaniu konkretnych problemów.
Szkolenia
Najbardziej powszechna forma działalności klastrów, uwarunkowana zasilaniem ze środków
programu Kapitał Ludzki to szkolenia dostosowane do potrzeb uczestników klastra, a
potrzeby ustala się w drodze badań kwestionariuszowych. W przypadku większej ilości
podmiotów w klastrze możliwe jest dołączanie się do szkoleń zamawianych przez jeden z
podmiotów innych osób z klastra. W tym przypadku wymagana jest bardzo dobra
komunikacja przedsiębiorstw w klastrze. Efekt to obniżenie kosztów szkolenia, typowy efekt
grupowania.
Wspólna baza danych specjalistów
Budowanie bazy konsultantów wewnętrznych klastra. W ramach klastra występuje wielu
specjalistów o bardzo wysokich kwalifikacjach. Ich wiedza może przyczynić do
rozwiązywania bieżących problemów innych podmiotów w klastrze. Sposób rozliczania pracy
specjalistów jest rozwiązaniem indywidualnym.
Wspólna baza pracowników i system rekrutacji
Jednym z interesujących działań prowadzonych przez klastry są banki zasobów ludzkich.
Dzięki zastosowaniu tego rozwiązania przedsiębiorstwa w klastrze mają dostęp do
pracowników o określonych kompetencjach. Narzędzie to może zostać wykorzystane do
transferu zasobów ludzkich z przedsiębiorstw o nadmiernym zatrudnieniu do przedsiębiorstw,
które zgłasza zapotrzebowanie na zasoby pracy. Oczywiście im większy klaster tym większe
możliwości wystąpienia tego efektu.
Płatne staże pracowników naukowych, doradztwo zewnętrzne
Jednym z działań klastrów jest zbliżenie do sfery B+R poprzez zachęcanie pracodawców do
skorzystania z programów płatnych staży pracowników naukowych w przedsiębiorstwach.
Efektem takiego działania może być wykrycie niesprawności i wąskich gardeł, propozycje
optymalizacji procesu produkcyjnego itp. Ważnym efektem jest wzajemne poznanie, co w
dalszej perspektywie może zaowocować współpracą pomiędzy podmiotami sfery B+R oraz
sfery
Podobne działania stosuje się w przypadku korzystania z konsultantów zewnętrznych.
Przykładem może być zastosowanie takiego podejścia we Wrocławskim Centrum Transferu
Technologii.
Włączenie klastra w światową sieć wiedzy
W gospodarce globalnej konieczne jest uczestnictwo klastra w światowej sieci wiedzy. W
praktyce oznacza to nawiązanie współpracy międzynarodowej, przykładem takiej współpracy
jest budowa MegaKlastra Chemicznego łączącego aktywność klastrów firm chemicznych
Niemiec, Holandii i Belgii. W wyniku takiego działania powstała organizacja mogąca
sprostać największym konkurentom na świecie. Polskie klastry dopiero zaczynają rozwijać
swoją aktywność międzynarodową, ale już można zaobserwować aktywność w tym zakresie
w sektorach IT, Ekoenergetyka, Chemia(Szczecin). Wydaje się również konieczność
silniejszej współpracy klastrów na obszarze kraju. Pozwoli to na skuteczniejszy lobbing,
ustalenia strategii rozwoju nie tylko klastra, ale i branży. Takie procesy integracyjne
obserwujemy w klastrach chemicznych i przemysłowych.
Wynikiem współpracy jest nie tylko wzrost poziomu wiedzy i dyfuzja innowacji ale również
poprawa wizerunku klastra i podmiotów z nim związanych.
Wysyłanie pracowników na staże w firmach zagranicznych
Jedną z konsekwencji uczestnictwa klastra w projektach o charakterze międzynarodowym jest
możliwość uczestniczenia pracowników w wymianie międzynarodowej, w wizytach
studialnych czy stażach pracowniczych.
Prowadzenie spotkań w ramach klastra, konferencji itp.
Zasadniczym celem tego działania jest intensyfikacja przepływu wiedzy pomiędzy
przedsiębiorstwami w klastrze. Jednym z podstawowych warunków rozwoju sieci powiązań
kooperacyjnych jest wzrost wzajemnych interakcji w klastrze. Doskonałym narzędziem
zwiększania ilości powiązań są spotkania zespołów sterujących, ustalania wspólnej strategii
lobbingowej, promocyjnej i reklamowej (ustalenie celów promocji i jej narzędzi). Jednym z
często proponowanych rozwiązań jest praca w zespołach problemowych dotyczących
wiodących aspektów funkcjonowania klastra i odpowiedź na zasadnicze pytanie jakie
działania możemy razem podjąć, jakie działania są uzasadnione ekonomicznie, jakie działania
przyniosą korzyści klastrowi i przedsiębiorstwu w klastrze. Formy współpracy, w tym
obszarze przyjmują różne formy, od orientacji zespołów problemowych na realizacji celów
klastra po prowadzenie rozmów dotyczących rozwiązania problemów lub rozwoju projektów
zgłoszonych przez przedsiębiorstwa klastra. Różne są też metody pracy klastrów od dyskusji
panelowych po burze mózgów.
Newsletter
Kolejnym rodzajem działań wpływającym na rozwój zasobów ludzkich oraz dyfuzję wiedzy
w klastrze jest wydawanie przez klaster newsletterów. Uczestnikom klastra przesyłane są
informacje o ważnych wydarzeniach dla branży, w zakresie technologii, produktów,
projektowania, zmian prawa i jego interpretacji, interesujących szkoleń, możliwości
współpracy międzynarodowej, ofert pracy, informacja o konferencjach i targach, raporty z ich
przebiegu. Itp. Warto przy konstrukcji tego typu nośników informacji skorzystać z
wiadomości zebranych przez branżowe i lokalne Izby Gospodarcze.
Newslettery przyjmują często formę strony internetowej o ograniczonym dostępie.
Formy Papierowe, Raporty Rynkowe
Jedną z form pozyskiwania i dystrybucji wiedzy w klastrze jest wydawanie biuletynów
informacyjnych. Biuletyny pełnią dwojaką rolę, po pierwsze stanowią źródło wiedzy, po
drugie pełnią funkcję wizerunkową i marketingową. Forma ta jest bardzo rozpowszechniona
jednak często spotyka się tylko publikacje papierowe bez towarzyszącej jej publikacji w
formacie otwartym takim jak Acrobat.
Budowanie wiedzy w klastrze to również zwiększanie informacji o rynku, na którym działają
klastry. Dla realizacji tego celu klastry często opracowują raporty rynkowe, które w dalszej
kolejności służą budowaniu strategii klastra. Podobnie jak w przypadku newsletterów warto
wykorzystać wiadomości zebrane przez branżowe i lokalne Izby Gospodarcze.
Komunikacja w klastrze
Realizacja zadań w zakresie rozwoju zasobów ludzkich, transferu wiedzy, realizacji
wspólnych projektów wymaga odpowiedniej komunikacji pomiędzy uczestnikami klastra.
Najczęściej wykorzystywaną formą komunikacji jest Internet, wspólne strony internetowe,
strony internetowe o ograniczonym dostępie tylko dla uczestników powiązania
kooperacyjnego. Strona internetowa to również ważne medium kształtowania wizerunku i
promocji Klastra. Strona internetowa jest narzędziem komunikacji klastra z podmiotami
zainteresowanymi jego działalnością, stąd większość klastrów umieszcza na nich informacje o
projektach zrealizowanych obecnie prowadzonych oraz tych nad którymi prace są
prowadzone. Coraz mniejszą rolę spełniają biuletyny papierowe. W związku z rozwojem sieci
telefonii GSM oraz dostępności zaawansowanych telefonów, coraz większe znaczenie będzie
miała komunikacja elektroniczna, a w zależności od kierunków i specyfiki poszczególnych
branż działania zmierzające do udostępnienia oferty klastra będą przyjmować różne formy.
Od uczestnictwa oferty hotelowej w Googel maps dla branży turystycznej po zamknięte
rozwiązania w obszarze logistyki. Ważnym narzędziem jest uczestnictwo klastra w
międzynarodowych branżowych forach dyskusyjnych. Oczywiście jeżeli klaster ma ambicje
międzynarodowe strona internetowa jako główne źródło informacji musi być prowadzona w
kilku językach, ważnych dla modelu współpracy międzynarodowej.
5.3.4 Rozwój inicjatyw klastrowych, organizacja, strategia
Konsekwencją słabego finansowania klastrów jest sytuacja, w której organizacje te nie są w
stanie realizować dużych projektów inwestycyjnych, tak od strony organizacyjnej, jak i
kapitałowej. Stąd często ich aktywność skupia się na aspektach miękkich takich jak wymiana
wiedzy, organizacja spotkań, wydanie niewielkiej broszurki. Braki te utrudniają również
absorbcję funduszy Unijnych skierowanych na rozwój klastrów. Świadczą o tym trudności w
dystrybucji środków UE przeznaczonych na poprawę związków kooperacyjnych w Polsce.
Zdewaluowana w Polsce idea spółdzielczości i współpracy powoduje, że występują problemy
w pozyskaniu zasobów, które mogą być wykorzystywane przez kilka podmiotów, a sposób
wykorzystania tych zasobów nie zależy ostatecznie od członków klastra. Zasoby te mogą
stanowić potencjalne zagrożenie dla pozycji którejś z firm poprzez ograniczenie dostępu do
zasobu, preferencyjną politykę cenową wobec wybranych podmiotów itp. Niebezpieczeństwa
te powodują, że klastry w których działają porównywalne wielkością i potencjałem podmioty
MŚP rzadko przechodzą do działań realnych. Natomiast klastry zogniskowane wokół dużego
podmiotu gospodarczego wykazują większą skłonność do realizacji wspólnych projektów, a
klaster jako taki jest narzędziem poprawy efektywności w łańcuchu dostaw lub dostępie do
nowoczesnych technologii (inwestycje rzeczowe). Poprawia zatem pozycję konkurencyjną
podmiotu wiodącego, a za nim firm, które są od niej w jakikolwiek sposób zależne.
W takiej atmosferze nieufności najczęściej przyjmowaną formą współpracy jest powstanie
spółki celowej, która posiada jednoznaczną strukturę kapitałową, która będzie decydować o
podziale władzy oraz potencjalnych korzyściach powstałych w projekcie. Ważnym
czynnikiem rozwoju klastrów jest budowanie wartości dodanej polegającej na rozwoju rynku
(ekspansja produktowa, ekspansja terytorialna), oszczędności, integracja dostaw, integracja
szkoleń. Wszystkie te działania muszą się odbywać przy zachowaniu Status Quo podmiotów
w ich dotychczasowych rynkach – to założenie stanowi bazę do wszelkich rozmów i rozwoju
klastra.
Rozwój struktur klastrowych uzależniony jest od poziomu zaufania panującego w branży. Do
najczęściej stosowanych metod ograniczania wzajemnej niechęci służą:
spotkania integracyjne, np. raz w roku,
spotkania otwarte typu seminaria promujące klaster w środowiskach generujących
popyt,
tzw. Śniadania Biznesowe, -głównie dla właścicieli podmiotów, najczęściej śniadania
organizowane są w sobotę,
kodeks etyki klastra,
ograniczenie działań marketingowych klastra na nowych rynkach/produktach,
równość traktowania podmiotów w klastrze (w każdym wymiarze).
Najbardziej popularną formą zrzeszenia jest zawarcie porozumienia o współpracy. W
przypadku jednak form zinstytucjonalizowanych dominują stowarzyszenia i fundacje. Rzadko
klaster przyjmuje formułę spółki. Rozwiązania takie wynikają z wymagań stawianych w
programach POIG czy POKL, w których wymaga się, by koordynatorem klastra i jego
beneficjentem bezpośrednim była organizacja non-profit.
Najczęściej występującymi organami w klastrach są: Prezydium Rady Klastra, Rada Klastra,
Komitet Sterujący, Rada Programowa, Zarząd, jak również Grupy Zadaniowe czy zespoły
zadaniowe. Wszystkie te organy działają w oparciu o porozumienie o współpracy lub statut w
przypadku klastrów zinstytucjonalizowanych.
W przypadku Bałtyckiego Klastra EkoEnergetycznego organami zarządzającymi są:
Rada Programowa BKEE jest najwyższym organem klastra. Wytycza ona główne kierunki
działania klastra, powołuje i odwołuje członków Zarządu klastra oraz zatwierdza plany pracy
Zarządu. W skład Rady wchodzą: po jednym przedstawicielu każdego z członków -
sygnatariuszy umowy, Dyrektor Jednostki Koordynującej, Prezes Zarządu klastra i jego
zastępcy. Jednostki naukowe, Województwo Pomorskie, Województwo Warmińsko-
Mazurskie oraz duże przedsiębiorstwa typują do Rady dodatkowo po jednym ekspercie.
Zarząd BKEE jest organem zarządzającym klastra. Do zadań Zarządu należą: bieżące
kierowanie działalnością klastra, kreowanie tematyki projektów i pomoc w ich przygotowaniu
oraz koordynacja realizacji zatwierdzonych projektów. Liczbę członków i skład Zarządu
ustala Rada Programowa.
Jednostką Koordynującą BKEE jest IMP PAN. Jest ona reprezentantem Konsorcjum BKEE w
kontaktach zewnętrznych, posiada osobowość prawną i pełni funkcję lidera konsorcjum.
Zaplecze techniczne Zarządu BKEE tworzą biura koordynacyjne: CZT "Pomorze", CZT
"RIMAMI", Sieci Naukowej "EKO - ENERGIA", Centrum Badań Energii Odnawialnej przy
Uniwersytecie Warmińsko - Mazurskim oraz administracja IMP PAN.214
W zależności od specyfiki oraz potrzeb określonej organizacji konieczne jest zastosowanie
specyficznych rozwiązań funkcjonalnych organizacji i zarządzania. W przypadku licznych
organizacji sprawdzają się rozwiązania organizacje wspierające zarządzanie na poziomie
operacyjnym ( z szczególnym naciskiem położonym na planowanie i kontrolę).
Przejście do strategii
Kolejnym ważnym elementem w zarządzaniu klastrem jest ustalenie celów jego działania
oraz sposobów w jaki te cele będą osiągane. Strategia powinna zostać skwantyfikowana, co
oznacza konieczność określenia celów w formie ilościowej oraz planu działań obejmujących:
zakres działania, czas realizacji działania, koszty działania, koordynatora działania i jego
uczestników. Żadna organizacja nie może prawidłowo funkcjonować bez określenia
214
http://www.bkee.pl/
jednoznacznych i zrozumiałych celów. Jeżeli cele są znane to możliwe jest ustalenie działań
jakie należy podjąć aby te cele zrealizować. Można zaryzykować stwierdzenie, że jeżeli
organizacja nie posiada sprecyzowanego celu swojego trwania, to jej nie ma. Oczywiście
może być pomysł ale pomysł zawsze rozwiązuje jakiś problem jest zatem celowy. W dalszej
kolejności planowanie może posłużyć kontroli i motywowaniu.
Dobrą praktyką w działalności wszystkich klastrów jest zatem określenie celów
strategicznych oraz strategii działania (ustalenie działań niezbędnych dla realizacji
postawionych celów). W pierwszej kolejności definiowana jest misja oraz główny cel
działalności klastra. W dalszej kolejności określane są realne cele szczegółowe oraz sposoby
ich osiągnięcia. Dobrą praktyką prac nad strategią jest uczestnictwo w jej opracowaniu
przedstawicieli przedsiębiorstw, ekspertów zewnętrznych ze sfery B+R i innych,
przedstawicieli administracji samorządowej i rządowej oraz przedstawicieli instytucji
otoczenia biznesu.
W zależności od rodzaju klastra, zasięgu jego działania, stopnia nowoczesności,
zawansowania technologicznego strategia przyjmuje różną formę i dotyczy działań
marketingowych i promocyjnych, działań badawczo-rozwojowych, działań projektowych,
inwestycji rzeczowych, działań integracyjnych i koordynacyjnych, działań szkoleniowych.
Również zakres działań objętych strategią wynika ze specyfiki klastra w przypadku
niektórych klastrów konieczne są działania w skali globalnej, w innych w skali
kontynentalnej, jeszcze innych w skali krajowej i regionalnej. Wraz ze stopniem złożoności
technologicznej, wysokimi barierami wejścia na rynek, wysokimi kosztami uruchomienia
nowych produktów, współdziałanie przedsiębiorstw w klastrze ma większe znaczenie dla ich
indywidualnego sukcesu.
Niezaprzeczalna jest jednak teza, że podstawą prowadzenia skutecznych działań przez klaster
jest opracowanie strategii działania akceptowanej przez wszystkie podmioty uczestniczące w
klastrze.
Stymulowanie powstawania nowych podmiotów
W większości rozwiniętych klastrów jednym z najważniejszych obszarów aktywności jest
podejmowanie różnorodnych działań wspierających tak firmy start-up, spin-off, ale również
napływających inwestorów zewnętrznych o silnej pozycji rynkowej. Działania takie dotyczą
możliwości korzystania z osobistego konsultanta przez opracowywanie studiów
wykonalności, poszukiwanie partnerów biznesowych czy źródeł finansowania. Ważna cechą
wszystkich klastrów jest próba ogniskowania przedsiębiorstw zlokalizowanych na tym
samym łańcuchu dostaw. Typem rozwiązania jest wirtualny konsultant, metoda coraz częściej
wykorzystywana łącząca na stronie internetowej informację, dźwięk, obraz (video).
5.3.5 Korzyści uczestników klastra
Zwiększenie obrotu – Aktywność Rynkowa
Najczęściej pozytywny efekt zwiększenia obrotu związany jest z integracją poziomą
podmiotów215
. Możemy tu wyróżnić działania:
Zintegrowanie oferty handlowej i dostosowanie jej do oczekiwao odbiorców.
Przykładem może byd zintegrowanie oferty turystycznej, hotelarskiej i
gastronomicznej, co ułatwia planowanie wypoczynku ale również obsługę i
organizację większych imprez.
Innym rozwiązaniem zintegrowanym jest proponowanie przez klastry produktów
zintegrowanych. Przykładem może byd budowa domu pod klucz, budowa domu
pasywnego (Termomax) czy turystyka aktywna i medyczna.
Ciekawym sposobem integracji oferty jest forma działao, które trudno nazwad
klastrowymi a raczej konsorcjalnymi, a które polegają na łączeniu sił z chwilą
pojawienia się okazji realizacji większego projektu. Taka organizacja sama w sobie nie
działa i nie współpracuje do momentu pojawienia się okazji, wówczas się integruje
buduje ofertę i ostatecznie realizuje nawet duży projekt. Takie działania stosowane są
w branży budowlanej, informatycznej, szkoleniowej, doradczej. Trudno te inicjatywy
nazwad klastrami. Wspólna produkt/marka.
Działania rynkowe polegające na budowie marki/produktu, którą można wykorzystad
przy zdobywaniu nowych rynków. W tym przypadku chodzi tak o rynek lokalnych
produktów/usług jak i dostęp do sieci handlowych, które wymagają specyficznych
warunków dostaw spełnienie, których możliwe jest tylko przez podmioty większe.
Wspólna marka może też byd skutecznym narzędziem zdobywania rynków
zagranicznych.
Każde zamówienie znajdzie odbiorcę, czyli żadne zlecenie „nie ucieknie”. W tym
przypadku w ramach klastra stosuje się zasadę przepływu zleceo pomiędzy firmami.
W przypadku jeżeli jedno z przedsiębiorstw klastra nie jest w stanie zapewnid obsługi
215
M.E. Porter, Przewaga konkurencyjna osiąganie i utrzymywanie lepszych wyników, Wydawnictwo Helion,
Gliwice 2006, s. 61.
całego zlecenia, ze względu na termin, zakres, czy własne plany produkcyjne zlecenie
przekazuje innemu podmiotowi w klastrze.
Ekspansja terytorialna. Klastry często prowadzą programy intensyfikacji eksportu
razem z lokalnymi i krajowymi organizacjami otoczenia biznesu zorientowanymi na
eksport. Działanie powiązane z często z integracją oferty i wspólną marką.
Kolejnym rozwiązaniem zwiększającym obroty w klastrze jest system upustów dla
wszystkich klientów obsługiwanych przez podmioty w klastrze. Uprawnienia do upustów
mogą być nabywane w rozmaity sposób, koniec okresu upustu też jest przyjmowany różnie.
Takie działanie jest klasycznym działaniem lojalnościowym.
Ciekawym rozwiązaniem w obszarze turystyki jest ułatwienie planowania wakacji. Ważne, by
kalendarz rezerwacji był zintegrowany z wydarzeniami kulturalnymi w okolicy oraz z
atrakcjami turystycznymi. Ciekawym rozwiązaniem jest możliwość przygotowania
samodzielnie przez klienta na stronie internetowej całego planu pobytu, który można
wydrukować, oglądać w telefonie on-line lub w pliku PDF.
Obniżenie kosztów – Aktywność wewnętrzna w łańcuchu wartości
W niektórych branżach o szczególnie silnej konkurencji cenowej działanie w strukturach
klastrowych opartych o łańcuch dostaw jest koniecznym warunkiem niskich kosztów i
przetrwania. Podstawowym narzędziem oszczędności jest integracja pionowa działalności.
Polega ona na optymalizacji przebiegu całego łańcucha dostaw, przez ścisłą współpracę z
dostawcami i odbiorcami oraz z wybranymi firmami logistycznymi, które mają możliwość
optymalizacji rozwiązań logistycznych. Obniżenie stanów magazynowych, obniżenie kosztów
logistyki.
Pojawiają się również oszczędności wynikające z integracji poziomej w tym przypadku są
nimi:
Ograniczenie kosztów prowadzenia prac badawczo-rozwojowych poprzez
wprowadzenie „klastrowych” projektów badawczych finansowanych przez kilka
podmiotów. Ograniczenie kosztów i ryzyka procesu rozwoju nowego produktu.
Przykładem jest działanie w branży samochodowej projekt Opel Vivaro, Renault
Traffic, Nissan Primaster, ale również Kocioł Pleszewski.
Obniżenie kosztów szkoleo – wspólna realizacja szkoleo. Koszty rozkładają się na
większą liczbę osób, a więc koszt jednostkowy maleje.
Obniżenie kosztów uczestnictwa w targach i konferencjach. Klaster jako reprezentant
interesów uczestników klastra na imprezach międzynarodowych.
Obniżenie kosztów działao promocyjnych i marketingowych na nowych rynkach
geograficznych czy produktowych.
Ograniczenie kosztów projektowania nowych wyrobów.
Ograniczenie indywidualnych nakładów inwestycyjnych przy realizacji projektów
inwestycyjnych. Dostęp do technologii, których nakłady inwestycyjne żaden z
podmiotów klastra nie byłby w stanie samodzielnie ponieśd. Konsekwencją jest
dostęp do nowych produktów, obniżenie kosztów, poprawa jakości, obniżenie
brakowości.
Obniżenie kosztów wejścia na rynek dla podmiotów nowopowstałych w klastrze lub
wstępujących do jego grona. Dostęp do sieci logistycznej (włączenie w łańcuch), dostęp do
dostawców, w tym korzystanie z wynegocjowanych dogodnych warunków, często dostęp do
rynków (z nowymi produktami). Decydujące znaczenie ma jednak możliwość włączenia się w
istniejący i kompletny łańcuch dostaw, a za tym idzie obniżenie kosztów logistyki i
utrzymania zapasów.
Utrzymywanie pozycji konkurencyjnej. Podążanie za nowoczesnymi rozwiązaniami
produktowymi i technologicznymi
Prowadzenie w ramach klastra audytów technologicznych, które prowadzą do identyfikacji
słabych i mocnych stron przedsiębiorstwa. Prowadzona jest ocena zasobów kadrowych,
infrastrukturalnych i technologicznych. Efektem działania jest wskazanie optymalnych
kierunków rozwoju.
Promocja przez klaster innowacyjnych technologii oraz rozwiązań praktycznych. Głównym
narzędziem są newslettery oraz publikacja na stronie klastrów artykułów naukowych i
paranaukowych z zakresu działalności podmiotów w klastrze. Budowanie Bazy wiedzy,
artykułów, aktów prawnych, dobrych praktykach związanych z finasowaniem,
pozyskiwaniem dotacji, implementacją technologii itp.
W zakresie wzornictwa przemysłowego – uczestnictwo w targach, organizowanie warsztatów
projektowych w ramach klastra obejmującego dyskusje panelowe, inspirację pracy kół
naukowych, wystawy itp.
Zintegrowanie działalności klastrów z lokalnymi sieciami transferu wiedzy i technologii.
Włączenie podmiotów klastra w działania mające na celu udrożnienie przepływu wiedzy
pomiędzy biznesem, a sferą B+R.
5.4. Inicjatywa klastrowa branży drzewnej – Śląski Klaster Drzewny Tabela 27 Tablica – Śląski Klaster Drzewny (ŚKD)
Nazwa Śląski Klaster Drzewny (ŚKD)
Rok powstania Początek lat dziewięćdziesiątych
Sektor działania Przemysł drzewny, meblarski
Struktura organizacyjna Koordynator – niejasne, czy Izba Gospodarcza „Śląsk” z siedzibą w
Opolu, czy Śląski Klaster Drzewny Sp. z o.o.- od 2008 która wyłoniła
się z klastra. Powołanie odrębnego podmiotu powołanego do realizacji
celów klastra wydaje się być bardzo interesującym i celowym
działaniem umożliwiającym prowadzenie projektów związanych z
budową infrastruktury technicznej.
Liczba podmiotów w
klastrze
46 – podmioty uczestniczące w klastrze
14 – udziałowcy spółki – Śląski Klaster Drzewny – powołanej do
realizacji konkretnego projektu inwestycyjnego.
producenci stolarki otworowej – okna, drzwi, schody, producenci
mebli, zakłady obróbki drewna – tartaki, producenci
więźb dachowych oraz producenci domów drewnianych w konstrukcji
szkieletowej, producenci różnego rodzaju wyrobów drewnianych i
akcesoriów z drewna, firmy handlowe – handel i dystrybucja
materiałami oraz akcesoriami do produkcji stolarskiej).
W ramach jednostek samorządu terytorialnego:
– Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego,
– Powiat Olesno,
– Gmina Chrząstowice;
W ramach instytucji otoczenia biznesu i B+R:
– Politechnika Opolska,
– Instytut Technik Budowlanych w Warszawie,
– Opolski Park Naukowo-Technologiczny (OPNT)
Faza rozwoju Wzrostowa – inicjatywa typu Bottom-Up
Cele bieżąca korespondencja z członkami klastra, udzielanie informacji na temat dostępnych programów pomocowych przeznaczonych na rozwój przedsiębiorczości, organizacja specjalistycznych kursów i szkoleo,
koordynowanie działao związanych z organizacją regularnych spotkao informacyjnych, organizacją szkoleo, seminariów i konferencji dotyczących tematyki branżowej, realizacja grupowych wyjazdów na targi i wystawy branżowe, organizacja grupowych wystąpieo na targach i wystawach w kraju i za granicą, działania na rzecz integracji i konsolidacji grupy branżowej , reprezentacja interesów branży drzewnej na zewnątrz poprzez siłę oddziaływania Izby jako uznanej w regionie instytucji otoczenia biznesu, zakrojone na szeroką skalę działania promocyjne i marketingowe oraz organizacja prelekcji i pokazów w zakresie nowoczesnych technologii.
Aktywność Od roku 2007 Śląski Klaster Drzewny ma podpisane porozumienie o
współpracy z Morawsko-Śląskim Klastrem Drzewnym (MSDK) z
miejscowości Mošnov koło Ostravy.
2011 r., ŚKD Sp. z o.o. zakup specjalistycznej maszyny do tremowania
drewna, a korzystać z niego będą wszystkie firmy skupione w ramach
spółki.
2011 r., Wspólnie podejmą one także akcję promocyjną przed
zbliżającymi się targami Budma w Poznaniu, w których ŚKD Sp. z o.o.
weźmie udział w charakterze wystawcy Źródło: opracowanie własne
Jedną z najbardziej aktywnych inicjatyw klastrowych w województwie opolskim jest Śląski
Klaster Drzewny. Z wyników wcześniejszych analiz wynika, że jest to klaster o największym
potencjale rozwoju. Podejmuje wiele inicjatyw wśród, których na szczególną uwagę zasługuje
projekt zakupu linii do tremowania drewna.
Realizacja wspólnego projektu
Ważnym i wzorcowym osiągnięciem Śląskiego Klastra Drzewnego jest podjęcie nowego
projektu przez członków klastra. Formułą nowego projektu jest powołanie spółki celowej do
realizacji nowego projektu budowy instalacji do tremowania drewna. Działanie to jest o tyle
istotne, że jest to jedne z pierwszych tego typu wspólnych działań realizowanych wspólnie
przez członków klastra w formule Spółki celowej. Wydaje się, że taka właśnie formuła jest
formułą odpowiednią i gwarantującą jej uczestnikom jednoznaczne korzyści z uczestnictwa w
projekcie wyrażone w pieniądzach.
W poszukiwaniu dobrych praktyk w klastrach w branży drzewnej na uwagę zasługują w
szczególności klastry w regionach tradycyjnie związanych z drewnem. Ze względów
geograficznych klastry te znajdują się na terenach górskich, a zatem w krajach alpejskich, ale
również w krajach Masywu Karpat.
Przegląd aktywności klastrów drzewnych wskazał na kilka dobrych praktyk stosowanych w
tym przemyśle, a które przyczyniają się do realnego przyrostu sprzedaży podmiotów
zorganizowanych w klastrze.
Rysunek 15 Struktura podmiotowa Śląskiego Klastra Drzewnego na tle krajowym
Źródło: opracowanie własne.
Tabela 28 Śląski Klaster Drzewny na tle krajowym
Śląski
Klaster
Drzewny
Średnia
krajowa
krajowy
Klaster
Meblarski
Stowarzyszenie
Klaster Meble-
Elbląg
Lubawski Klaster
Meblowy
Północno-Wschodni
Innowacyjny Klaster
Drzewny
Stowarzyszenie Lubelskie
Drewno - Regionalny
Klaster w Lublinie
Klaster Drzewno-
Meblarski
www.warp.pl
www.meble-
elblag.eu www.cech.lubawa.pl www.park.suwalki.pl www.lubelskiedrewno.pl www.drewno.rsi.org.pl
1 2 3 4 5 6
Liczba
przedsiębiorców 46 18,0 14 16 10 12 21 18
Liczba B+R 2 1,3 2 1 0 1 1 3
Instytucje otoczenia
biznesu 3 1,3 1 4 0 1 2 0
Inne 0 0,4
1 0 0 0 1
Okres
funkcjonowania
3,6 4 4
3 4 3
Źródło: opracowanie własne
W wyniku analizy krajowych i zagranicznych klastrów drzewnych zidentyfikowano kilka
dobrych praktyk związanych z aktywnością rynkową klastra.
Ważnym narzędziem integrującym działania różnych inicjatyw w zakresie przemysłu
drzewnego jest motto : ProHolz. Co można przetłumaczyć na „zorientowani na drewno”.
Działania oparte o tak postawiony cel będą dotyczyły wielu aspektów poczynając od promocji
rzemiosła opartego na drewnie po dopracowanie mechanizmów związanych z pozyskiwaniem
zasobów (właściciele lasów, sposób sprzedaży, mechanizmy cenowe itp.). Wydaje się, że
właśnie takie rozległe widzenie działalności klastra drzewnego jest właściwe.
Dobra Praktyka 9
Projekt Design Workshop Klaster Drzewny w Tyrolu zainicjował ciekawy projekt aktywizacji rzemiosła związanego z
drewnem (firmy mikro i firmy małe) z Północnego, Wschodniego i Południowego Tyrolu, w
którym znajduje się najwięcej rzemiosła i rękodzieła o wysokiej jakości. Przedsiębiorstwa te
pomimo wysokiej jakości, często nie są w stanie sprostać konkurencji opartej na
nowoczesnym projektowaniu. Sytuację na rynku można poprawić poprzez większą integrację
projektowania produktu, wykorzystania tradycji lokalnych i aktualnych trendów. W ramach
projektu prowadzone są warsztaty, których uczestnikami są rzemieślnicy, projektanci. Praca
prowadzona jest w małych grupach.
Celem aktywności jest stworzenie zinstytucjonalizowanego transferu know-how pomiędzy
obszarami profesjonalnego rzemiosła i Designu. Cele pomocnicze:
-Budowa sieci: wzmocnienie motywacji do integracji.
-Rozwój produktu, nowe produkty.
-Platformy współpracy "warsztaty projektowe": budowa otwartego modelu współpracy na
rzecz współpracy małych i średnich przedsiębiorstw, szkół zawodowych i firm projektowych.
W ramach projektu uczestnicy mogą uczestniczyć w wyjazdach studialnych na Targi Mebli
do Mediolanu.
Dobra Praktyka 10
Okna drewniane – idea zorientowana na eksport
W wyniku prac zespołu problemowego ds. stolarki okiennej w jednym z klastrów było
wyłonienie się projektu wsparcia eksportu okien drewnianych . W ramach zespołu
problemowego analizowane są praktyki wykorzystywane w klastrach drzewnych krajów
niemieckojęzycznych i proponowana jest ich adaptacja lokalna.
W ramach projektu powołano portal internetowy www.holzfenster-tirol.at , który jest dodaje
kolejnym ważne narzędziem promowania produktów.
Dobra Praktyka 11
Projektowanie w oparciu o tradycję regionalną
Budowa klubu Miłośników Projektowania w Stylu Tyrolskim. Na pierwszy plan wysuwa się
proces tworzenia sieci składającej się z projektantów, firm projektowych, organizacji i
instytucji, polityków itp. Klub działa w oparciu o comiesięczne spotkania których celem jest:
-podniesienie świadomości wśród przedsiębiorców wartości wzornictwa i estetyki.
-wzbudzenie zainteresowania projektowaniem z Tyrolu.
-wzmocnienie odwagi rzemieślnika, aby zobaczyć twórczość jako istotną część ich
przyszłości.
-utrzymanie młodych talentów w kraju.
Efektem prac jest integracja projektowania i wytwarzania oraz wypracowania rodzaju „szkoły
projektowania” czy inaczej „wspólnoty projektowania”.
W ramach projektu wydano katalog i wystawę promującą projektowanie „in Tirol”
Dobra Praktyka 12
Architektura drewniana – gotowe propozycje domów i obiektów drewnianych
Wynik - platforma architektury drewnianej, obejmująca projekty różnorodne jednak w
większości nowoczesne o bardzo śmiałych rozwiązaniach. Efekt: złamanie myślenia, że
budownictwo oparte na drewnie dotyczy wyłączne budownictwa rekreacyjnego typu „wiejska
chata”.
Na www.holzbauarchitektur.net czołówka najlepszych architektów prezentują swoje
osiągniecia i propozycje projektowe. Projekty są gotowe do natychmiastowej realizacji.
Dobra Praktyka 13
Organizacja Tyrolskich Dni Przemysłu Drzewnego
Wykłady na tematy z mobilizacji drewna, współpracy i relacji z klientami, problemów
projektowania, kreowania mody na „to co drewniane”. Uczestnikami konferencji są osoby
reprezentujące cały łańcuch wartości związany z drewnem. Konferencja spotyka się z dużym
zainteresowaniem, ekscytujące prezentacje, aktualna problematyka prowadzi do ożywionej
dyskusji.
W ramach Dni Przemysłu Drzewnego odbywają się wystawy – produktów z drewna w tym
meble, ale również makiety domów, obiektów rolniczych czy sportowych.
Dobra Praktyka 14
Organizacja warsztatów specjalistycznych z technik obróbki drewna i jego formowania.
Technologia obróbki drewna stale się rozwija, konieczne jest zatem utrzymywanie kontaktu z
aktualną technologią, co może się skutecznie odbywać z wykorzystaniem warsztatów.
Dobra Praktyka 15
Warsztaty projektowania mebli i architektury drewnianej
Design to coś więcej niż tylko synteza formy i estetyki. W czasie warsztatów odkrywano
sekrety udanego projektowania mebli i architektury? Konsekwencją takich działań jest
budowa silnej i atrakcyjnej rynkowo propozycji podmiotów klastra
Dobra Praktyka 16
Działania nakierowana na ekspansję sprzedaży mebli drewnianych
www.baumstark.at
Rodzaj współpracy: współpraca w poziomie zakładów stolarki budowlanej
Rok założenia: 2004
Forma prawna: stowarzyszenie
Ilość obecnych członków: 13
Liczba pracowników: około 160; całkowitej sprzedaży: 16 milionów €
Organizacja / Struktura: Zarząd, Walne Zgromadzenie, własne biuro
Celem współpracy: wspólne działania eksportowe
Podstawowe działania, profesjonalne projektowanie, wspólna oferta, wspólny katalog,
możliwość współpracy z dużymi odbiorcami na rynku krajowym (sieci) i rynku
zagranicznym, wspólna strona internetowa, wspólne uczestnictwo w targach pod jedną marką.
Baumstark to grupa specjalistów w zakresie projektowania, produkcji i montażu
ekskluzywnych linii mebli i urządzeń indywidualnych - do każdego pomieszczenia, dla
każdej funkcji i stylu, czy w pomieszczeniach komercyjnych czy w prywatnych. Najnowsze
technologie produkcji gwarantują najwyższą dokładność i jakość, ze efekt estetyczny
odpowiedzialne jest profesjonalne projektowanie.
Dobra Praktyka 17
Projekt „Spełnij marzenie o własnym domu”. Projekt prezentuje konstrukcje domów
drewnianych budowanych w technologii drewna litego oraz budownictwa szkieletowego
(domki kanadyjskie). Zintegrowanie ofert wykonawców – możliwość zamówienie domu pod
klucz.
5.5 Inicjatywa klastrowa w obszarze turystyki – „Kraina Mlekiem i
Miodem Płynąca” Tabela 29 Tablica – e-KOLOT - „Kraina Mlekiem i Miodem Płynąca”
Nazwa e-KOLOT - „Kraina Mlekiem i Miodem Płynąca”
Rok powstania 2008
Sektor działania turystyka
Struktura organizacyjna Koordynaator - Kluczborsko-Oleska Lokalna Organizacja Turystyczna
- Stowarzyszenie.
Liczba podmiotów w
klastrze
36
firmy z branży turystycznej województwa opolskiego (m.in. właścicieli
gospodarstw eko-, agroturystycznych, restauratorów, hotelarzy),
jednostki naukowo-badawcze oraz jednostki samorządu terytorialnego.
Typ działalności usługowy
Faza rozwoju wzrostowa
Cele 1.Wspieranie rozwoju turystyki.
2.Integracja społeczności lokalnej głównie: jednostek samorządu
lokalnego i branży turystycznej.
3.Tworzenie i rozwój produktu turystycznego wokół lokalnych atrakcji
turystycznych.
4.Promocja lokalnych produktów i atrakcji turystycznych.
5.Gromadzenie i aktualizacja informacji o atrakcjach i produktach
turystycznych.
6.Propagowanie i podejmowanie działań na rzecz ekologii i ochrony
środowiska.
7.Koordynacja wszelkich działań proturystycznych.
8.Doskonalenie kadr, prowadzenie badań marketingowych w zakresie
turystyki oraz ich analiza.
9.Tworzenie lokalnego systemu informacji turystycznej.
10.Wspieranie inicjatyw klastrowych w branży turystycznej w
obszarach: zarządzania, marketingu, kapitału ludzkiego, innowacji,
finansów i internacjonalizacji.
Aktywność Budowa produktów turystycznych eksponujących walory regionalne.
Prowadzenie spotkań i dialogu z instytucjami samorządowymi w celu
stymulowania rozwoju turystyki wiejskiej.
Kształtowanie wizerunku województwa opolskiego i promowanie jego
atrakcji turystycznych.
Prowadzenie seminariów zachęcających do uczestnictwa w
gospodarstw w projektach agroturystynczych.
Umiędzynarodowienie:
1.Strona internetowa – polski , niemiecki,
2.Klaster jest autorem projektu pn. „Lokalny i regionalny produkt w
wirtualnej przestrzeni turystycznej Dorzecza Odry”, od sierpnia do
listopada 2009
Uwagi Uwagi: projekt zorientowany na promowanie atrakcyjności regionu,
korzyści dla uczestników klastra to możliwość umieszczenia oferty na
stronie internetowej. Źródło: opracowanie własne
Rysunek 16 Struktura podmiotowa Inicjatywa Kraina Mlekiem i Miodem Płynąca na tle krajowym
Źródło: opracowanie własne.
Zasadniczym wnioskiem jaki wypływa z tej analizy jest fakt, że aktywność wykazują tylko
podmioty, które zostały sformalizowane i działają w formie organizacji non-profit inne
inicjatywy nie zostały rozwinięte z uwagi na niedobory organizacyjne, a co za tym idzie
niedobory w finasowaniu swojej działalności.
Tabela 30 Inicjatywa Kraina Mlekiem i Miodem Płynąca na tle krajowym
Inicjatywa
klastrowa w
obszarze
turystyki -
Kraina
Mlekiem i
Miodem
Płynąca
Średnia
krajowa
krajowy
Północno-Wschodni
Innowacyjny Klaster
Turystyczny "Kryształ
Europy"
Klaster Restauratorów i
Hotelarzy
Lokalna Organizacja
Turystyczna "Kraina
Lassowych Wąwozów"
Klaster Turystyki i
Rozwoju Regionalnego
"Słońca Regionu"
www.park.suwalki.pl
http://www.krih.pl/ www.kraina.org.pl www.slonceregionu.pl
1 2 3 4
Uwagi
Podpisane porozumienie
jednak widocznych objawów
działania klastra niema –
faza zalążkowa
Szeroko zakrojona
działalność, zorientowana
na tworzenie wartości
dodanej
Szeroko zakrojona
działalność zbliżona do
KOLOT
Podpisane porozumienie
jednak widocznych
objawów działania klastra
niema – faza zalążkowa
Liczba przedsiębiorców 36 51,0 100 85 12 7
Liczba B+R 1 4,0 15 0 0 1
Instytucje otoczenia biznesu 2 8,0 5 3 23 1
Inne 16 11,0 0
33 0
Okres funkcjonowania 11 4,3 4 4 5 4
Forma prawna
Stowarzysze
nie
Porozumienie stowarzyszenie stowarzyszenie Porozumienie
Źródło: opracowanie własne
Tabela 31 Porównanie Inicjatyw Klastrowych w obszarze turystyki, hotelarstwa oraz gastronomii
„Kraina Mlekiem i Miodem Płynąca” Klaster Restauratorów i Hotelarzy Lokalna Organizacja Turystyczna "Kraina
Lassowych Wąwozów"
Cele 1.Wspieranie rozwoju turystyki.
2.Integracja społeczności lokalnej głównie:
jednostek samorządu lokalnego i branży
turystycznej.
3.Tworzenie i rozwój produktu turystycznego
wokół lokalnych atrakcji turystycznych.
4.Promocja lokalnych produktów i atrakcji
turystycznych.
5.Gromadzenie i aktualizacja informacji o
atrakcjach i produktach turystycznych.
6.Propagowanie i podejmowanie działań na rzecz
ekologii i ochrony środowiska.
7.Koordynacja wszelkich działań proturystycznych.
8.Doskonalenie kadr, prowadzenie badań
marketingowych w zakresie turystyki oraz ich
analiza.
9.Tworzenie lokalnego systemu informacji
turystycznej.
10.Wspieranie inicjatyw klastrowych w branży
turystycznej w obszarach: zarządzania, marketingu,
kapitału ludzkiego, innowacji, finansów i
internacjonalizacji.
Celem działalności Klastra jest wspieranie
inicjatyw i wspólnych przedsięwzięć w zakresie
rozwoju powiązań wewnątrz branżowych dla
lepszego i bardziej konkurencyjnego
funkcjonowania działalności jego członków
dziedzinie usług restauracyjnych, hotelarskich i
turystycznych z pożytkiem dla gospodarki regionu
1. kreowanie wizerunku Krainy Lessowych
Wąwozów jako regionu atrakcyjnego turystycznie,
2. prowadzenie szkoleń dla środowisk działających
na rzecz turystyki,
3. integrowanie środowisk samorządu
terytorialnego, gospodarczego i zawodowego oraz
osób, instytucji i organizacji pozarządowych
zainteresowanych rozwojem turystycznym „Krainy
Lessowych Wąwozów”,
4. zwiększanie liczby turystów odwiedzających
„Krainę Lessowych Wąwozów”,
5. działanie na rzecz wzrostu wpływów z turystyki,
6. propagowanie i podejmowanie działań na rzecz
ochrony środowiska przyrodniczego i kulturowego
„Krainy Lessowych Wąwozów” ,
7. stworzenie oraz promocja systemu informacji,
promocji i rezerwacji turystycznej,
8. działanie na rzecz poprawy infrastruktury
turystycznej,
9. opracowanie i wdrażanie strategii rozwoju
turystyki na obszarze „Krainy Lessowych
Wąwozów”,
10. inicjowania i kreowanie działań społecznych i
gospodarczych na rzecz rozwoju turystyki,
11. aktywizacja obszarów wiejskich "Krainy
Lessowych Wąwozów " poprzez rozwój na jej
terenie pozarolniczej działalności gospodarczej
związanej z turystyką i kulturą,
12. stwarzanie warunków dla powstania i
promowania produktów turystycznych,
13. koordynacja działań w zakresie promocji
turystyki podejmowanych na terenie " Krainy
Lessowych Wąwozów "
Obszar
działań
1.Współpracę z organami administracji
samorządowej, jednostkami naukowo-badawczymi,
Regionalną Organizacją Turystyczną, Polską
Organizacją Turystyczną oraz podmiotami
gospodarczymi działającymi w zakresie turystyki.
2.Współpracę z osobami fizycznymi i wszystkimi
podmiotami realizującymi cele i zadania dotyczące
promocji produktów i obiektów turystycznych.
3.Prowadzenie działalności edukacyjnej,
szkoleniowej oraz wydawniczej.
4.Udział w imprezach, oraz targach krajowych i
zagranicznych.
5.Organizowanie objazdów studyjnych.
6.Prowadzenie banku informacji turystycznej.
7.Prowadzenie działalności gospodarczej, z której
dochody przeznaczone są wyłącznie na działalność
statutową.
1.Integrację osób i podmiotów zajmujących się
usługami restauracyjnymi i hotelarskim, w
szczególności na terenie Lubelszczyzny
2.Wzajemną pomoc w rozwiązywaniu problemów
prawnych, organizacyjnych , ekonomicznych,
podatkowych – związanych z prowadzeniem
działalności gospodarczej o charakterze
restauracyjnym i hotelarskim
3.Reprezentowanie i ochrona interesów
gospodarczych członków Stowarzyszenia.
4.Rozwijanie i utrwalanie dobrej marki
Stowarzyszenia ,budowanie prestiżu środowiska,
promocja firm reprezentowanych przez członków
Stowarzyszenia oraz propagowanie osiągnięć
Klastra.
5.Podejmowanie wśród potencjalnych inwestorów
działań lobbingowych w celu wykreowania
województwa lubelskiego jako atrakcyjnego
miejsca dla turystyki i wypoczynku.
6.Realizację inicjatyw w tworzeniu sieci
współpracy w szeroko pojętej gastronomi i
hotelarstwie na rzecz tworzenia regionalnych
produktów pamiątkarskich i turystycznych .
7.Podejmowanie działań promujących regionalna
kuchnie w kraju i za granicą.
8.Czynny udział w inicjatywach członków
Stowarzyszenia i podmiotów współpracujących w
zakresie działań poprawiających wizerunek branży.
9.Certyfikowanie - znakiem Stowarzyszenia, usług
gastronomicznych i hotelarskich w obrębie regionu
10. Organizowanie i prowadzenie szkoleń ,
konferencji branżowych spotkań ,wystaw i
wykładów o raz imprez okolicznościowych
zmierzających do rozszerzenia podniesienia jakości
i poszerzenia oferty usług świadczonych przez
członków Stowarzyszenia .
11. Współdziałanie z organami władzy
1.Współpracę z organami administracji rządowej i
samorządowej, Regionalną Organizacją
Turystyczną, Polską Organizacją Turystyczną, oraz
podmiotami gospodarczymi działającymi w
zakresie turystyki.
2.Udział w turystycznych targach krajowych i
zagranicznych.
Prowadzenie działalności edukacyjnej,
szkoleniowej, wydawniczej oraz własnej strony
internetowej.
3.Opracowywanie wniosków do fundacji i
organizacji wspierających finansowo realizację
celów statutowych stowarzyszenia.
4.Organizację spotkań i imprez promocyjnych.
5.Zawieranie porozumień o wspólnej promocji
innymi organizacjami i podmiotami, krajowymi i
zagranicznymi.
6.Udział w tworzeniu polityki regionalnej w
zakresie turystyki i opiniowanie wniosków w
zakresie infrastruktury turystycznej.
państwowej i samorządowej wszystkich szczebli w
zakresie tworzenia korzystnych warunków
działalności gospodarczej stowarzyszonych
podmiotów.
12.Wspieranie działań innych niestowarzyszonych
podmiotów gospodarczych w zakresie związanym
z ich działalnością gastronomiczna i hotelarską.
13.Zbieranie i prowadzenie wymiany informacji
niezbędnej członkom Stowarzyszenia w zakresie
ich działalności gospodarczej.
14.Współpracę z wyższymi uczelniami, instytutami
naukowo-badawczymi ze szczególnym
uwzględnieniem rozwoju hotelarstwa ,turystyki i
gastronomi regionu lubelskiego.
15.Publikowanie materiałów informacyjnych,
biuletynów , broszur , ulotek b itp. z zakresu
gastronomi, turystyki i hotelarstwa.
16.Współpracę z organizacjami
międzynarodowymi, krajowymi i zagranicznymi
celem zapewnienia szybkiego i skutecznego
przepływu informacji w zakresie pozarządowych
inicjatyw gospodarczych i legislacyjnych a także
poprzez udział w pracy powołanych przez te
organizacje zespołach ,naradach i spotkaniach
roboczych.
17.Reprezentowanie członków Stowarzyszenia w
zakresie obrony ich interesów wobec organów
administracji rządowej i samorządowej.
18.Czynne uczestnictwo w konsultacjach
społecznych organizowanych przez organizacje
pozarządowe oraz delegowanie członków
Stowarzyszenia do gremiów doradczych
funkcjonujących zarówno przy organizacjach i
instytucjach rządowych jak i w powoływanych
przez organizacje pozarządowe.
19.Wspieranie realizacji zaakceptowanych przez
organy stowarzyszenia projektów , przedsięwzięć w
szczególności wypływających i inicjatywy
członków Stowarzyszenia.
20.Działalność promocyjną Stowarzyszenia poprzez
media oraz działalność społeczną na rzecz
środowiska zawodowego i regionu.
21.Uczestniczenie i inicjowanie działalności o
charakterze charytatywnym w szczególności na
rzecz dzieci specjalnej troski .
Korzyści
dodane
Produkty Turystyczne:
* Tradycja Dawniej i Dziś,
* Szlak Ginących Umiejętności,
* Szlak Kościółków Drewnianych,
Uczestnictwo w targach turystyccnych
Promowanie i integrowanie Turystyki Wiejskiej,
Promowanie ośrodków Turystyki Wiejskiej,
Przedstawienie pełnej oferty wydarzeń kulturalno-
rekreacyjnej regionu
Strefa tylko dla członków,
Rabaty dla członków klastra
Zintegrowanie oferty – możliwość obsługi przez
klaster imprez do 10 000 osób czego nie możne
zrealizować każdy z członków samodzielnie.
Oferta produktowe – integracje ofert
Opracowywanie szkoleń
Informowanie o szkoleniach dla przedsiębiorców
Zwiększenie oferty produktowej,
Uzyskanie dostępu do większej sieci klientów –
poprzez system upustów, klienci chętniej
odwiedzają firmy zrzeszone w klastrze.
Promowanie podmiotów klastra.
Promowanie i integrowanie oferty turystycznej
Przedstawienie pełnej oferty regionu
Produkty turystyczne
* Kraina dla aktywnych
* Sielska kraina - koncepcja
* Sztuka odpoczynku
* Kraina zdrowia- koncepcja
* Szlak młynów wodnych rzeki Bystrej
* Szlak Smaków "Krainy Lessowych Wąwozów"
Strona
www
Czytelna w języku polskim i niemieckim Czytelna w języku polskim Czytelna w języku polskim
Uwagi Koncentracja na przeglądzie podmiotów i
możliwości ich porównania, łatwiejszego wyboru
ofert.
Prezentacja walorów turystycznych regionu i
kreowanie produktów turystycznych.
Silny akcent na agroturystykę i turystykę wiejską,
aktywizacja regionu.
Orientacja na realizację misji społecznej i
ogólnogospodarczej
Działania podejmowane mają charakter działań
wpierających, są typowymi działaniami klastrów
turystycznych polegających na zebraniu i
prezentacji ofert. Współpraca pomiędzy
podmiotami nie jest najważniejszym celem
działalności projektu.
Zgodność z celami polityki zrównoważonego
Poszukiwanie korzyści z uczestnictwa w klastrze,
orientacja na współpracę podmiotów
gospodarczych:
-integrowanie ofert,
-sprzedaż produktów,
-rabaty dla uczestników,
-prezentacja podmiotów,
-orientacja na realizację celów przedsiębiorców,
-promowanie regionalnej kuchni.
Koncentracja na przeglądzie podmiotów i
możliwości ich porównania, łatwiejszego wyboru
ofert.
Prezentacja walorów turystycznych regionu i
kreowanie produktów turystycznych
Orientacja na realizację misji społecznej i
ogólnogospodarczej
Działania podejmowane mają charakter działań
wpierających, są typowymi działaniami klastrów
turystycznych polegających na zebraniu i
prezentacji ofert. Współpraca pomiędzy
podmiotami nie jest najważniejszym celem
działalności projektu.
rozwoju przemysłu turystycznego wskazanymi
przez UE. Wśród tych celów tych można wyróżnić:
rozwój turystyki na obszarach wiejskich,
profesjonalizm komercjalizacji usług turystycznych,
ekspansję międzynarodową, wykorzystanie
technologii informatycznych, kształtowanie
produktów lokalnych (branża spożywcza).
Brak ofert regionalnych na portalach
międzynarodowych
Brak ofert regionalnych na portalach
międzynarodowych
Brak ofert regionalnych na portalach
międzynarodowych
Dobra Praktyka 18
Organizacja klastra
Obserwujemy zintensyfikowanie działań klastra w przypadku gdy organizator klastra jest
zinstytucjonalizowany i jednocześnie skoncentrowany na realizacji jednego zadania.
Przykładem może być KOLOT, zorientowany na promowanie walorów turystycznych
regionu oraz promocję turystyki wiejskiej.
Dobra Praktyka 19
Wspólna Marka - Sieć Zielone Gościńce
Zielone Gościńce są nowoczesną siecią noclegowo - pobytową, o zasięgu transgranicznym
obejmującą Kraj Ołomuniecki i Województwo Opolskie, zorientowaną na gwarancje jakości.
Budowana Marka Zielone Gościńce jest gwarancją jakości i rzetelności usług w segmencie
ekonomicznym w ramach turystyki wiejskiej i małomiasteczkowej.
Sieć Zielone Gościńce jest budowana na bazie wybranych gospodarstw agroturystycznych,
małych hoteli i pensjonatów, zajazdów, karczm i obiektów kulturowych.
Atrakcyjność Opolszczyzny i Kraju Ołomunieckiego jako „Zielonych województw” musi
zostać potwierdzona silną marką oferującą noclegi i pobyt w odpowiednim gwarantowanym
standardzie w ciekawym „zielonym” otoczeniu, regionalną ekologiczną kuchnią z
dodatkowymi atrakcjami dla klienta za przystępną cenę. Te parametry gwarantuje marka Sieci
Zielone Gościńce.
Dobra Praktyka 20
Kształtowanie Wartości Dodanej
Zniżki dla – uczestników klastra w ofercie firm uczestników klastra, dla produktu
turystycznego oznacza to, że uczestnictwo w produkcie szlakiem kuchni Opolszczyzny
upoważnia do zniżek w wysokości X % na posiłki w wybranych restauracjach, zniżek do
muzeów, nartostrad itp. Do zniżki może upoważniać czasowa karta lub inne rozwiązania.
Dobra Praktyka 21
Kształtowanie Wartości Dodanej
Rezerwacja miejsc noclegowych – w klastrze, standardem staje się możliwość
zweryfikowania możliwości noclegu poprzez stronę internetową wymaga to zastosowania
rozwiązań informatycznych otwartych pozwalających usługodawcom samodzielnie
wprowadzać zmiany w grafikach.
Dobra Praktyka 22
Kształtowanie Wartości Dodanej
Certyfikowanie – ośrodków – ważną i często spotykaną praktyką obniżającą obawę turystów
przed korzystaniem z „nie sprawdzonych” ośrodków jest system certyfikacji oraz prezentacje
zdjęciowe pokoi.
Dobra Praktyka 23
Produkt – specjalizacja
Jednym z ważniejszych trendów w turystyce jest organizacja produktów turystycznych
zintegrowanych. Integracja polega na połączeniu ofert kilku sektorów np. łowiectwo,
medycyna, turystyka rowerowa, odchudzanie, oczyszczanie organizmu, poprawa kondycji
umysłowej, ruchowej, seksualnej, budowanie relacji i więzi, hotelarstwo, SPA, leczenie
uzdrowiskowe, sesje kreatywne dla Biznesu. Koncepcja produktowa jest zatem
nieograniczona, zależy jedynie od potencjału regionu oraz od kreatywności jej animatorów, w
tym przypadku klastrów. Każdy produkt, którego cechą jest integracja międzybranżowa staje
się sposobnością do uruchomienia twórczej współpracy.
Dobra Praktyka 24
Propozycja – Kształtowanie Wartości Dodanej
Karty typu Skypass – rodzaj płatności pre-pay, turysta wykupuje karnet i może go
wykorzystywać jako formę płatności w wybranych obiektach w klastrze.
Zalety : skłonność klienta do wydatków wzrasta, wyda tyle ile zakupił w karnecie, a więc
często więcej niż normalnie, środki zaangażowane w zakup karnetu pozostaną u uczestników
klastra. Możliwość sprzedaży takich sky-paswów prze Interent, Allegro, eBay, i inne portale
klienckie. Efekt: uelastycznienie budowania ofert okresowych.
Dobra Praktyka 25
Propozycje – budowa planu pobytu – własny przewodnik
Udostępnienie klientom możliwości opracowywania własnego planu pobytu obejmującego
nocleg, omówienie zabytków, które chce odwiedzić, trasy turystyczne. Informacje te zebrane
są w jednym pliku, dostępnym do odczytania na telefonie. Koncepcja modułowa.
Dobra Praktyka 26
Interaktywna mapa regionu
Niektóre strony internetowe wyposażone są w interaktywne mapy na których zlokalizowane
są atrakcje turystyczne, hotele itp. Bardzo ważny jest nowoczesny Design strony www oraz
jej maksymalna funkcjonalność.
Kolejnym ważnym działaniem jest włączenie obiektów ważnych turystycznie w mapy googel,
w tym gospodarstwa agroturystyczne.
5.6 Inicjatywa klastrowa w obszarze energii odnawialnych – „Ekoenergia
Opolszczyzny”
Tabela 32 Tablica –Opolski Klaster „Ekoenergia Opolszczyzny”
Nazwa „Ekoenergia Opolszczyzny”
Rok powstania 2008
Sektor działania Ekoenergia
Struktura organizacyjna Koordynator- Fundacja Promocji Innowacji Gospodarczych,
W porozumieniu uczestniczą: Marszałek Województwa Opolskiego,
Opolskie Centrum Rozwoju Gospodarki oraz Opolski Park Naukowo-
Technologiczny
Liczba podmiotów w
klastrze
78
Faza rozwoju Wczesna – działalność typu Top-Down
Cele Misja samej inicjatywy natomiast zakłada budowę „platformy
współdziałania przedsiębiorstw, samorządów lokalnych, uczelni
wyższych, instytutów badawczo-rozwojowych, instytucji otoczenia
biznesu, organizacji prywatnych oraz lokalnych mediów w celu
optymalnego wykorzystywania innowacyjnych technologii
pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych dla zapewnienia
zrównoważonego rozwoju województwa opolskiego.
Do najważniejszych celów przewidzianych do realizacji w ramach
„Ekoenergii Opolszczyzny” zaliczono:
• integrację działań przedsiębiorców, naukowców, samorządów,
dziennikarzy władz regionalnych w obszarze energetyki,
• edukację ekologiczną, popularyzowanie technologii
energooszczędnych oraz inicjatyw w ramach zrównoważonego rozwoju
środowiska,
• transfer doświadczeń i innowacji technologicznych z innych regionów
Polski oraz świata,
• stymulowanie rozwoju i wykorzystania innowacyjnych technologii
energii odnawialnych,
• stworzenie kooperacji wytwórców, dystrybutorów i odbiorców energii
w województwie opolskim oraz na forum międzynarodowym,
• wspomaganie współpracy przedsiębiorców z ośrodkami naukowymi o
charakterze badawczo-rozwojowym oraz innowacyjnym w dziedzinie
nowych technologii, ze szczególnym uwzględnieniem energii
odnawialnej,
• zorganizowanie systemu współpracy z ekspertami i przedsiębiorcami
polskiego pochodzenia, mieszkającymi na stałe poza granicami Polski.
Aktywność Aktywność Fundacji Promocji Innowacji Gospodarczych przejawiła się
również w formie skutecznego zabiegania o dofinansowanie
działalności ze środków europejskich. W roku 2009 zrealizowano w
ramach funduszy Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju
Regionalnego projekt służący
budowie systemu komunikacji i wymianie informacji promującej
innowacje technologiczne w zakresie odnawialnych źródeł energii
pomiędzy sferą nauki, samorządu i biznesu. Źródło: opracowanie własne
Prowadzone badania oprócz identyfikacji działań typowych pozwoliła na wskazanie praktyk,
które są szczególnie ważne dla działań klastra ekoenergetycznego. Dobra Praktyka 27
Przyjęta strategia
rozwoju i jej
operacjonalizacja
Nadwiślański Klaster Energii Odnawialnej przyjął strategię rozwoju opartą na czterech
podstawowych celach strategicznych. Celami tymi są:
Integracja – budowa silnego lobby branżowego, które będzie w stanie skutecznie oddziaływać na
otoczenie
Promocja – poszerzanie grona odbiorców dzięki stworzeniu rozpoznawalnej, wiarygodnej marki
NKEO
Lobbing – prowadzenie aktywnego dialogu z podmiotami administracji, w celu ograniczenia barier
prawnych i organizacyjnych w otoczeniu firm
Kompetencje – poszerzanie wiedzy i umiejętności członków klastra oraz wdrażanie nowoczesnych
technologii.
W ramach poszczególnych celów wyznaczono konkretne zadania do realizacji oraz podmiot, który te
zadania będzie koordynował.
Integracja = Pozyskanie nowych członków + Poszukiwanie partnerów do współpracy + Definiowanie
wspólnych projektów + Wizyty studyjne
Promocja = Promocja biznes (wyjazd na targi , spotkania/pokazy) + Promocja konsumenci (prelekcje
przybliżające technologię, prelekcje kształtujące wiadomości EKO, pokazy) + Budowa wspólnej
marki (opracowanie założeń, opracowanie identyfikacji, zawarcie umowy pomiędzy uczestnikami,
rozpoczęcie działań) + Strona internetowa klastra
Lobbing lokalny = Wyznaczenie osób kontaktowych w JST + Spotkania z JST – lobbing i
komunikowanie spraw istotnych dla klastra + Gromadzenie postulatów dot. Zmian w przepisach +
Realizacja/Koordynacja projektu wspierającego wykorzystanie OZE
Kompetencje = Szkolenia technologiczne prelekcje tematyczne + Szkolenia ogólnobiznesowe +
Klasa patronacka + Program praktyk i staży + Platforma upowszechniania wiedzy - m.in. tłumaczenie
materiałów obcojęzycznych + Badanie i weryfikacja projektów technologicznych + Doradztwo
specjalistyczne
Koordynatorem klastra jest - Kwidzyński Park Przemysłowo-Technologiczny Sp. z o.o.
Tabela 33 Inicjatywa Ekoenergia Opolszczyzny na tle krajowym
Inic
jaty
wa
kla
stro
wa
w o
bsz
arze
ener
gii
odn
awia
lny
ch -
Eko
ener
gia
Op
ols
zczy
zny
Śred
nia
kra
jow
a k
ra
jow
y
Mał
opo
lsk
o-P
odkar
pac
ki
Kla
ster
Czy
stej
Ener
gii
Wie
lko
pols
ki
Kla
ster
En
erg
ii
Od
naw
ialn
ej
Nad
wiś
lań
ski
Kla
ster
Ener
gii
Od
naw
ialn
ej
Bał
tyck
i K
last
er E
ko
ener
get
ycz
ny
Do
lno
śląs
ki
Kla
ster
Ekk
oen
erget
ycz
ny
EE
I
Kla
ster
Bio
ener
gia
dla
Reg
ionu
Kla
ster
En
erg
etycz
ny
Maz
ow
ieck
i S
oju
sz E
ner
get
ycz
ny
Lub
elsk
i K
last
er E
koen
erget
ycz
ny
Kla
ster
tec
hnolo
gii
En
erg
oo
szcz
ędny
ch E
uro
-Cen
tru
m
ww
w.k
last
er.
agh
.edu
.pl
ww
w.k
last
er.
agh
.edu
.pl
ww
w.k
last
er.
agh
.edu
.pl
ww
w.k
last
er.
agh
.edu
.pl
ww
w.k
last
er.
agh
.edu
.pl
ww
w.k
last
er.
agh
.edu
.pl
ww
w.k
last
er.
agh
.edu
.pl
ww
w.k
last
er.
agh
.edu
.pl
ww
w.k
last
er.
agh
.edu
.pl
ww
w.k
last
er.
agh
.edu
.pl
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Liczba przedsiębiorców 74 29,8 21 18 23 75 10 35 10 8 46 52
Liczba B+R 1 6,7 12 3 9 1 18 1 3 6 7
Instytucje otoczenia biznesu 2 5,5 7 6 7 12 2 7 3 0 6 5
Inni 5,3 2 13 1 10 2 6 3
Okres funkcjonowania 1 3,0 5 2 2 4 5 4 2 0 3
Porozumie
nie 2009
Porozumie
nie 2009
Porozumie
nie 2007
Porozumie
nie 2006
Porozumie
nie 2007
Porozumie
nie 2009
Porozumie
nie 2011
Porozumie
nie 2008
Porozumie
nie 2007
Źródło: opracowanie własne
Rysunek 17 Struktura podmiotowa klastra Ekoenergia Oplszczyzny na tle krajowym
Źródło: opracowanie własne.
Większość klastrów związanych z energetyką odnawialną działających na terenie Europy
koncentruje zwoją działalność z jednej strony w obszarze produkcji energii elektrycznej i
cieplnej ze źródeł odnawialnych, z drugiej strony próbuje oddziaływać i proponować
rozwiązania ograniczające zużycie energii. Większość przedsiębiorstw europejskich odczuwa
silną presję konkurencyjną, która skutkuje poszukiwaniem oszczędności również w obszarze
zużycia energii cieplnej i elektrycznej. W przestrzeni Europejskiej odnajdujemy również
propozycję rozwiązań zintegrowanych łączących tak propozycje wytwórcze jak i
oszczędnościowe. Zwiększone koszty paliw na rynkach towarowych, niestabilna sytuacja
gospodarcze państw dostawców surowców, wykorzystywanie gazu i ropy jako broni
gospodarczej w stosunkach międzynarodowych, wywołuje cały łańcuch działań
zmierzających do ograniczenia zapotrzebowania gospodarek na te surowce i poszukiwania
rozwiązań alternatywnych. Podobną, w swoich skutkach, presję wywołują informacje o
globalnym ociepleniu i degradacji środowiska naturalnego, za przyczynę którego uznaje się
głównie energochłonność gospodarki światowej i jej zaspokajanie poprzez spalanie paliw
kopalnych. Sytuacja taka powoduje, że energia odnawialna i efektywność energetyczna stają
się kluczowymi wyznaniami już nie tylko gospodarki Europejskiej. Obserwacje wskazują, że
pojawia się wiele propozycji klastrowych w tym obszarze, bardzo często są to rozwiązania
promujące rozproszone wytwarzanie energii elektrycznej i cieplnej w kogeneracji. Działania
poprawiające efektowność wytwarzania coraz częściej realizuje energetyka zawodowa, coraz
intensywniej poszukiwane są rozwiązania wykorzystania ciepła nadmiarowego pojawiającego
się w pracy typowych elektrowni węglowych (efektywność klasycznych elektrowni
węglowych kondensacyjnych to około trzydziestu kilku procent). Każde zwiększenie
efektywności wytwarzania w energetyce zawodowej to duże ograniczenie obciążenia
środowiska naturalnego wynikającego z emisji CO2,NOx. Poprawa efektywności
wytwarzania w energetyce zawodowej oraz oszczędność zużycia energii w przemyśle maja
podobne skutki jak wytwarzanie energii z odnawialnych źródeł energii. Tym samym problem
ekoenergetyki nie można sprowadzić tylko do wytwarzania ekoenergii, ale należy rozumieć
go szerzej.
Jedną z ważnych koncepcji coraz częściej podnoszoną na arenie międzynarodowej (nie jest to
już traktowane jak utopia i mrzonka) jest rozwój motoryzacji opartej na alternatywnych
źródłach zasilania takich jak Wodór, Energia Elektryczna. Jest to szczególnie ważne bowiem
duża część emisji CO2 jest wytwarzana przez transport.
Przedstawione wyżej uwarunkowania rozwoju ekoenergetyki wskazują kierunki dalszego
rozwoju tego segmentu. Przewidywanie kierunków rozwoju pozwala podejmować klastrom
działania odpowiadające zaistniałym potrzebom uczestników klastra. Poniżej przedstawiono
zidentyfikowane dobre praktyki podejmowane przez klastry ekoenergetyczne w Europie
będące odpowiedzią na pojawiające się problemy. Przy wyborze dobrych praktyk kierowano
się aktualnością tematyki oraz popularnością stosowanych rozwiązań w różnych klastrach.
Dobra Praktyka 28
Seminaria promujące "Zwiększenie efektywności energetycznej w przemyśle"
Limon GmbH zorganizował cykl seminariów promujących poprawę efektywności
energetycznej. Przykładowa tematyka :
-Kompleksowe zarządzanie energią zgodnie z DIN EN 16001.
-Energooszczędne układy napędowe, pompy i układy sprężonego powietrza - Analiza
potencjału rozwoju oraz najlepszych praktyk
-System oświetlenia i wentylacji budynków - studium wykonalności i praktyczne przykłady
-Poprawa wykorzystania energii cieplnej w układach grzewczych, odzysku ciepła i energii
elektrycznej.
-Technologia chłodzenia w produkcji - klimatyzacja, chłodzenia i trójgeneracja.
Dobra Praktyka 29
DeENet jest koordynatorem projektu 100ee. Projekt ma zasięg krajowy (Niemcy). W ramach
projektu "Perspektywy rozwoju zrównoważonego - 100% energii odnawialnej regionów w
Niemczech ":
Coraz więcej regionów i gmin w Niemczech ma na celu rozwój odnawialnych źródeł energii i
technologii poprawiających efektywność energetyczną. Projekt ma na celu rozpoznać
możliwości i zaproponować orientację strategiczną OZE jako wytyczną do opracowywania
strategii gospodarczych organów jednostek samorządowych i jednostek wspierania biznesu..
Projekt realizuje Distributed Energy Technologies (DeENet) wraz z Uniwersytetem w Kassel
i Federalnym Ministerstwem Środowiska. Projekt polega na dyfuzji wiedzy i doświadczeń
praktycznych. W ramach badania przeprowadzony jest spis inicjatyw, określone są czynniki
sukcesu oraz wskazane najlepsze praktyki regionalnych inicjatyw OZE.
Dobra Praktyka 30
IfaS jest organizatorem trzech konferencji energetycznych. Są nimi: E-Mobilitäts-Tagung
2011, Solartagung 2011, Biomasse-Tagung 2011
Na szczególną uwagę zasługują działania w zakresie promocji zrównoważonego transportu.
Instytut w ramach prowadzonego przez Rząd Kraju Związkowego Nadrenia-Palatynat
programu EkoEnergetycznego w roku 2011 po raz pierwszy zorganizował konferencję na
temat pojazdów elektrycznych.
Impreza ma na celu umożliwienie wymiany wiedzy i doświadczeń. Dlatego należy omówić
aktualny stan e-mobility (pojazdów elektrycznych), a w szczególności perspektyw
"evConversion" (samochodów przerabianych z samochodów spalinowych na elektryczne).
Jest to pierwsza impreza "evConversion" na tą skalę w Niemczech. Umożliwia podjęcia
współpracy dla rozwoju innowacyjnych projektów.
Wydaje się, że głośne mówienie o pojazdach elektrycznych, będzie się przyczyniało do
rozwoju tego eko-sektora.
Dobra Praktyka 31
Dobra praktyka – na rynku samochodów elektrycznych obserwujemy w ostatnich latach
wzmożoną aktywność również, wśród Polskich producentów – Zakłady w Pruszkowie
sprzedały pierwszą dużą partią samochodów elektrycznych SAM do Szwajcarii, natomiast
firma ARKUS & ROMET Group Sp. z o.o. – przedstawiała prototyp elektrycznego
samochodu Romet E4. Inne polskie firmy również zajmują się nie tylko prototypami
samochodów elektrycznych, ale również ich seryjną produkcją.
Ważna jest rola integratora całego procesu innowacji oraz odrębnego podmiotu integrującego
cały proces produkcji, od dokumentacji technicznej przez produkcję elementów ich montażu
oraz sprzedaż.
Dobra Praktyka 32
Manager Energetyki Odnawialnej SDG Pro-Akademia realizuje projekt "Bioenergia dla Regionu - Manager Energetyki
Odnawialnej", finansowanym przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu
Społecznego. Projekt jest adresowany do pracujących osób dorosłych, zatrudnionych w
oparciu o umowę o pracę lub umowę cywilno-prawną, oraz zamieszkałych na terenie
województwa łódzkiego, zainteresowanych zdobyciem praktycznej wiedzy, jak zaplanować,
sfinansować, zbudować i nowocześnie zarządzać np. farmą wiatrową, biogazownią,
przetwórnią biomasy czy parkiem solarnym. Uczestnicy szkoleń, którzy ukończą projekt o
trzymują Certyfikat Managera Energetyki Odnawialnej w języku polskim i angielskim216
.
Dobra Praktyka 33
Sprawozdawczość z działalności klastra
Lubelski Klaster Ekoenergetyczny – w okresach półrocznych sporządza raporty z
działalności dostępna publicznie. Ułatwia to weryfikację założonych planów, oraz stopień
osiągniecia celów. Poprawia poziom zaufania w klastrze.
Klaster podjął czynny udział w projektach 7 programu ramowego z zakresie energetyki
odnawialnej.
Dobra Praktyka 34
Opracowanie i publikacja dobrych praktyk wytwarzania energii ze źródeł odnawialnych
województwa opolskiego.
Ważnym przykładem aktywności klastrów są prowadzone badania naukowe. Jednym z
przykładów świadczących o interdyscyplinarności problematyki ekologicznej jest np.
propozycja procesu syntezy metanolu oparta na CO2 oraz wodorze. Praktyczne zastosowanie
takiej technologii wymaga jednak dalszych badań i analizy wykonalności w tym
ekonomicznej. Przykład : . W.Kotowski, Przetwarzanie odpadowego CO2 do metanolu oraz
syntetycznej ropy [w:] Nowe inicjatywy organizacyjne i technologiczne w zakresie chemii
przemysłowej. Red. A.Knapik, Jan Kubiak, T. Łagod, Oficyna Wydawnicza Politechniki
Opolskiej Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości, Opole 2009, s 83-92
216
http://www.bioenergiadlaregionu.eu/pl/
5.7 Opolski Klaster Informatyczny – OPINFO
Tabela 34 Tablica –Opolski Klaster Informatyczny OPINFO
Nazwa Opolski Klaster Informatyczny – OPINFO
Rok powstania 2010
Sektor działania Branża IT
Struktura organizacyjna Koordynator I Opolskie Stowarzyszenie Gospodarczo-Społeczne w
Opolu, Koordynator II - Business Acceleration Center BAC Sp. z o.o.
Liczba podmiotów w
klastrze
8
Faza rozwoju Zalążkowa, typ projektu Top-Down
Cele Cele
propagowanie innowacyjnych form edukacji,
wspieranie inicjatyw upowszechniających „społeczeostwo informacyjne",
edukacja i upowszechniania nowoczesnych technologii,
propagowanie oprogramowania,
wspieranie rozwoju nauki i przedsiębiorczości,
pomoc w pozyskiwaniu środków finansowych,
pomoc w pokonywaniu barier dla osób z niepełnosprawnością,
wspieranie inicjatyw regionalnych. Planowane aktywności:
organizowanie szkoleo, kursów, konferencji, odczytów, wystaw, seminariów i pokazów w dziedzinach objętych działalnością Stowarzyszenia,
współdziałanie z instytucjami, towarzystwami naukowymi oraz stowarzyszeniami, tak krajowymi jak i zagranicznymi,
organizowanie inkubatorów gospodarczych,
inspirowanie, wspieranie i patronowanie działalności mającej na celu rozwój społeczno-gospodarczy regionu,
prowadzenie działalności wydawniczej,
ułatwianie wymiany informacji poprzez tworzenie archiwów, baz danych,
działanie na rzecz ochrony praw autorskich,
pomoc merytoryczna i organizacyjna w inicjowaniu i rozwoju partnerstwa, sieci współpracy i klastrów.
rozwijanie innych form działalności merytorycznej służącej realizacji celów statutowych.
Aktywność Realizacja projektu „OP-INFO. Transfer wiedzy w środowisku IT”
Innych działań brak
Uwagi Klaster OpInfo zintegrował dużą część opolskiego rynku IT, pozwala
to przygotować kompleksową ofertę obsługi przedsiębiorstw i
instytucji w obszarze szeroko pojętego IT.
W ramach klastra możliwe jest podjęcie nowych projektów
wymagających komplementarnej wiedzy oraz szerokich zasobów
ludzkich z wysokimi kompetencjami w zakresie programowania.
Cele organizatora klastra dobrze dostosowane do systemu ocen
programów UE, co umożliwi skuteczne aplikowanie w konkursach
dotyczących społeczeństwa informatycznego, gospodarki opartej na
wiedzy UE. Niestety nie mają one szczególnego znaczenia dla
wytworzenia więzi kooperacyjnych.
Forma organizacyjna wskazuje, że jest to bardziej konsorcjum niż
klaster. Źródło: opracowanie własne
Rysunek 18 Struktura podmiotowa klastra OPINFO na tle krajowym
Źródło: opracowanie własne.
Tabela 35 Opolski Klaster Informatyczny – OPINFO na tle krajowym
Opolski
Klaster
Informaty
czny –
OPINFO
Średni
a
krajo
wa
krajo
wy
ICT
Pomorze
Zachodni
e
Pomorski
Klaster
ICT
ICT
Pomerania
Klaster
ICT
COPER
NICUS
Klaster
Informaty
czny
Trident Sp
ZOO
Małopolski
Klaster
Technologii
Informacyjn
ych
Klaster
Multimedió
w i
Systemów
Informacyjn
ych
Mazowiec
ki Klaster
Technolog
ii
Informacy
jnych i
Komunika
cyjnych
ICT
Alternaty
wny
Klaster
Informaty
czny
Mazowiec
ki Klaster
IT
Podkarp
acki
Klaster
Informat
yczny
Klastra
Iteligence
Technolo
gy
www.klas
ter.it
www.pom
orski-
klaster-
ict.pl
www.ictp
omerania.
pl
www.ict
copernic
us.pl
www.klaster
.krakow.pl
www.multik
laster.pl
www.klast
erict.pl
klaster.inf
o
www.klas
ter-it.pl
www.inf
ormatyk
apodkar
packa.pl
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Liczba
przedsiębiorc
ów
7 32,1 36 65 80 18 13 19 50 16 19 12 30 27
Liczba B+R 0 3,0 0 6 2 2 12 2 2 1 1 2 3
Instytucje
otoczenia
biznesu
1 1,6 1 3 2 1 2 2 1 1 2 1
Inni 1 2,0 0 3 3
Okres
funkcjonowa
nia
3,6 5 2 5 0 5 5 4 4 4 5 1
Regulacja
prawna
współpracy
2010 porozumi
enie 2006
kon 2009 porozumie
nie 2006
ustne porozumie
nie 2011
porozumieni
e 2006
stowarzysze
nie 2006
porozumie
nie 2007
porozumie
nie 2007
porozumi
enie 2007
stowarzy
szenie
2006
umowa
2010
Źródło: opracowanie własne
Poniżej zaprezentowano kilka istotnych działań wzmacniających powiązanie kooperacyjne w
sektorach IT i ICT Dobra Praktyka 35
Współpraca OnLine przedsiębiorstw w klastrze.
Mazowiecki Klaster ICT planuje zbudować platformę, która zapewni:
- zarządzanie projektami online (usługa umożliwiająca planowanie i kontrolę projektów, ze
szczególnym uwzględnieniem projektów IT),
- kojarzenie inwestorów (usługa umożliwiająca wymianę informacji i pozyskiwanie
inwestorów dla realizowanych projektów) ,
- e-learning (usługa szkoleń online z zakresu przygotowywania, prowadzenia projektów i
pozyskiwania finansowania na ich realizację),
- tworzenie zespołów roboczych (umożliwienie organizacji wspólnej pracy dla członków
klastra)
Dobra Praktyka 36
Orientacja na eksport usług, wsparcie przez administrację
Łotewski klaster IT jest zorientowany na stworzenie sieci profesjonalnych łotewskich firm IT,
dostarczających wiarygodnych rozwiązań SI oraz usług aplikacyjnych na eksport. Misją
klastra jest zwiększenie konkurencyjności i wzrostu ilości i wartości usług eksportowych
poprzez promowanie współpracy między spółkami w oparciu o wspólną wizję.
Współpraca - ścisła współpraca pomiędzy firmami i organizacja działań zarówno z
zakresu wymiany wiedzy, kontaktów z klientami jak i integracji działań i realizacji
wspólnych projektów.
Jakość i niezawodność - jakość usług odpowiada najwyższym standardom branży.
Kompetencji - gruntowna znajomość branży, kształcenia i szkolenia.
Innowacyjność - zdolność do tworzenia nowych rozwiązań i przyciąganie inwestycji
badawczo-rozwojowych w sektorze IT.
Łotewski Klastr IT poszukuje partnerów do współpracy w innych regionach, których celem
jest dzielenie się wiedzą, know-how i doświadczeniem zawodowym, poszerzanie granic
biznesu i znalezieniem partnerów do współpracy. Prowadzenie wspólnych projektów
międzynarodowych.
Wśród partnerów klastra jest Ministerstwo Gospodarki oraz Spraw Zagranicznych Łotwy.
Przepływ wiedzy i informacji pomiędzy instytucjami rządowymi, a klastrem ułatwia
pozyskiwanie środków na finasowanie działalność eksportowej, uczestnictwa w targach,
kojarzenia współpracy międzynarodowej.
Dobra Praktyka 37
Konkursu na najlepsze prace dyplomowe z zakresu
informatyki
W rywalizacji mogą wziąć udział autorzy prac z zakresu technologii informatycznych.
Działania pozwoli na selekcjonowanie najbardziej utalentowanych i pracowitych studentów,
którzy poprzez Stowarzyszenie mogą mieć ułatwiony start w życie zawodowe. Firmy w
klastrze uzyskują dostęp do młodej obiecującej kadry.
Pokrewnym do branży IT i ICT jest sektor gier komputerowych. Warto przytoczyć w tym
miejscu kilka cennych działań podejmowanych w takich klastrach. Dobra Praktyka 38
Klaster Gier Komputerowych Japonia – wspólne produkcje
Produkcja specjalistycznego oprogramowania wymagająca
szerokiego zaplecza. Sytuacja taka skłania do podejmowania współpracy. Takim obszarem
aktywności jest budowa gier komputerowych, ale również zintegrowanych systemów
zarządzania, obiegu dokumentów, obsługi elektronicznej klientów, systemów współpracy, czy
bardzo istotnych z punktu widzenia klastrów przemysłowych programów integrujących cały
łańcuch dostaw.
Korzyści podmiotów uczestniczących w klastrach IT: uczestniczenie w dużych projektach, w
których nie byliby w stanie samodzielnie zrealizować, pełne wykorzystanie zasobów
podmiotów, rozwój podmiotów, możliwość wykrystalizowania nowych podmiotów
gospodarczych (ekspansja właścicielska), możliwość dostępu do nowych rynków, dostęp do
klientów innych podmiotów w klastrze, kompletność oferty np. media (video, animacja) przy
produkcji stron internetowych. Przestrzenie współpracy w IT są nieograniczone, ale o
rozwoju decyduje, chęć współpracy, a nie dominacji. W przypadku podejścia opartego na
próbie integracji całego łańcucha wartości w jednym podmiocie idea klastra upada, a w to
miejsce wchodzi myślenia koncernowe. Obawa przed takim myśleniem jest głównym
powodem trudności w budowaniu sieci współpracy.
Produkcja gier wymaga współpracy wielu podmiotów z różnych dziedzin szeroko pojętych
mediów. Wąska specjalizacja gwarantuje szybką realizację i wysoką jakość stąd znacząca
wielkość klastrów tego obszaru 217
. Wymaga jednak dobrej koordynacji i organizacji,
szybkości wyboru partnerów i ich niezawodności. Klastry IT posiadając doświadczonych i
sprawdzonych w „akcji” partnerów są prawdziwą wartością niezbędną do realizacji nowych
projektów w przemyśle rozrywkowym bez niepotrzebnego ryzyka.
Dobra Praktyka 39
Wsparcie pierwszych kroków, nikt nie jest pozostawiony sam sobie
Klaster medialny działający pod parkiem-przemysłowym ADERLY w Lyonie. Każdy
przedsiębiorca próbujący podjąć działalność na terenie parku otrzymuje indywidualne
wsparcie. Do jego dyspozycji jest konsultant. Przedsiębiorca może skorzystać z darmowych
usług wsparcia przy: budowie studium wykonalności; poszukiwaniu miejsca spełniającego
potrzeby firm; w sprawach regulacyjnych, podatkowych i administracyjnych; poszukiwaniu
funduszy i kapitałów; wprowadzeniu w kontakt z władzami lokalnymi; rekrutacji
pracowników; zagospodarowaniu pracowników (mieszkanie, szkoła, praca dla małżonka/ki).
217
http://www.isc.hbs.edu/pdf/Student_Projects/Japan_Video_Games_2009.pdf
Lyon Games – Digital Entertainment (F) http://www.aderly.com/lyon/contents/industrie-jeu-video-game-
france/digital-entertainment-video-game-industry-france-europe.jsp?lang=2
Kontynuacja działań wspierających w obszarze logistyki, komunikacja, obsługa
posprzedażna i innych.
Dobra Praktyka 40
Komplementarna oferta sektorowa.
„MEDICARIUM – Efektywność w Służbie Zdrowia”, prezentującą ofertę firm
informatycznych, członków klastra, skierowaną do Służby Zdrowia.
Zakres konferencji obejmował metody podnoszenia efektywności, aspekty organizacyjne,
prawne, informacyjne, informatyczne jak i zarządcze. Konferencja była okazją do podzielenia
się doświadczeniami pomiędzy ekspertami, menadżerami i politykami z zakresu zjawisk i
trendów jakie zachodzą w szpitalach, przychodniach i całym systemie ochrony zdrowia nie
tylko w Polsce ale i na świecie.
5.8 Inicjatywa klastrowa w obszarze przemysłu chemicznego –
„Innowacyjna Chemia”
Jedną z ważniejszych branż dla rozwoju regionu opolskiego jest branża chemiczna. Często w
różnych opracowaniach mówi się o tej branży jako o lokomotywie rozwoju województwa
opolskiego. Znaczenie tego sektora dla przyszłości województwa skłania do szczególnej
troski jaką należy otoczyć wszelkie inicjatywy, w tym klastrowe, związane z rozwojem tej
branży.
Tabela 36 Tablica – Inicjatywa klastrowa w obszarze przemysłu chemicznego – „Innowacyjna Chemia”
Nazwa Innowacyjna Chemia
Rok powstania 2008
Sektor działania Przemysł Chemiczny
Struktura organizacyjna Brak struktury
Na podstawie porozumienia o współpracy
Liczba podmiotów w
klastrze
13 w tym:
Opolski Park Naukowo–Technologicznym Sp. z o.o.,
Politechnika Opolska,
Uniwersytet Opolski,
Starostwo Powiatowe w Kędzierzynie–Koźlu,
Opolskie Centrum Rozwoju Gospodarki,
Chemical Production Sp. z o.o.,
Zakłady Azotowe Kędzierzyn SA,
Instytut Ciężkiej Syntezy Organicznej „Blachownia”,
Mexeo Wiesław Hreczuch,
DOM–CHEM Władysław Domarecki,
Atmoterm S.A.,
EC Energy-Oil Sp. z o.o.
Agencja Promocji Gospodarczej FODO.
Faza rozwoju Inicjatywa klastrowa – zalążkowa, typ działalności Top-Down
Cele Porozumienie zorientowane na realizację następujących celów:
• rozwój i zacieśnianie współpracy poszczególnych firm branży
chemicznej,
• wykorzystanie potencjału firm regionu w zakresie nowych technologii
i produktów,
• maksymalne zagospodarowanie surowców oraz produkcji powstającej
w regionie,
• zmniejszenie ujemnych skutków dekoniunktury gospodarczej,
• nowe pomysły,
• wzrost zdolności rozwojowych firmy,
• pozyskanie nowych rynków zbytu,
• poszukiwanie nowych partnerów do współpracy,
• wspólne badania rynku,
• obniżenie kosztów produkcji.218
Aktywność od 2009 roku nie odnotowano aktywności klastra Źródło: opracowanie własne
218
Za http://pkpplewiatan.pl/pkpp-mob/opinie/fundusze_europejskie/_files/MSP/
Opolskie_Centrum_Rozwoju_Gospodarki_Inicjatywy_Klastrowe_na_l_sku_Opolskim_Tylko_do_odczytu_.pdf
Współistnienie konkurencji i współpracy jest kluczowym elementem i siłą europejskich
klastrów chemicznych. Konkurencja w ramach i pomiędzy nimi jest źródłem korzyści dla
wszystkich zainteresowanych stron. Uczestnicy powiązań sieciowych w branży chemicznej
korzystają z szeregu rozwiązań dotyczących projektowania, rozwoju, innowacji, współpracy
ze sferą B+R. A przede wszystkim uczestniczą oni w sprawdzonych i skutecznych
rozwiązaniach optymalizujących cały łańcuch dostaw. Sprawnie działające klastry
przemysłowe są dla nowopowstałych firm podstawowym uwarunkowaniem szybkiego
rozwoju i ograniczenia ryzyka działalności operacyjnej. Klastry i jednostki otoczenia biznesu
często ponoszą współudział w ryzyku prowadzenia prac badawczych, prowadzą badania w
ramach szerszych programów badawczych na poziomie krajowym czy europejskim
(programy ramowe). Rozwiązanie takie pozwalają zintegrować potrzeby naukowo-badawcze
przemysłu z zakresem badań prowadzonych w jednostkach naukowo-badawczych. Dotyczy to
tak rozwiązywania problemów bieżących jak i prowadzenia badań wyprzedzających.
Pomimo intensywności konkurencji współzależność typu klastrowego jest coraz częściej
uznawana za następną granicę współpraca, której opanowanie spowoduje maksymalizację
efektywności w całym łańcuchu dostaw firm chemicznych. Oznacza to, że podmioty nie
korzystające, że struktur sieciowych będą ponosiły wyższe koszty, a co za tym idzie będą
mniej konkurencyjne i powoli będą oddawać pola na rynku nie tylko globalnym, ale i
lokalnym.
Tabela 37 Inicjatywa Innowacyjna Chemia na tle krajowym
Inicjatywa
klastrowa w
obszarze
przemysłu
chemicznego
-
Innowacyjna
Chemia
Średnia
krajowa
krajowy
Pomorski Klaster
BioEkoChemiczny
Budgoski Klaster
Chemiczny
Zachodniopomorski
Klaster Chemiczny
"Zielona Chemia"
www.biobaltica.pl www.klaster.bydgoszcz.pl www.chemia.rsi.org.pl
1 2 3
Liczba
przedsiębiorców 8 25,7 18 30 29
Liczba B+R 3 3,7 4 4 3
Instytucje
otoczenia biznesu 2 3,3 2 6 2
Inne 1 0,7 0 2 0
Okres
funkcjonowania 3 4,0 4 4 4
Porozumieni
e 2008 Umowa 2007 stow 2007 stow 2007
Źródło: opracowanie własne
Rysunek 19 Struktura podmiotowa klastra Innowacyjna Chemia na tle krajowym
Źródło: opracowanie własne.
W celu zobrazowania złożoności łańcucha dostaw w branży chemicznej w załączniku 1
zaprezentowano kilka grafów prezentujących jego przebieg w MegaKlastrze chemicznym
ARRR (Antwerp, Rotterdam i Rhine/Ruhr – ARRR) oraz w klastrze chemicznym Tarragona.
MegaKlaster chemiczny obejmuje mniejsze klastry zlokalizowane w trzech państwach:
Belgii, Holandii oraz Niemczech.
Wszystkie cztery klastry obejmują praktycznie cały łańcuch dostaw z wyłączeniem produkcji
ropy i gazu ziemnego. W obrębie klastra znajdują się również firmy logistyczne,
zapewniające najbardziej efektywny przepływ surowców i produktów. Właściwe
skoordynowanie informacji dotyczącej zapotrzebowania rynków na produkty finalne klastra,
prowadzą do optymalizacji stanu zapasów, w całych łańcuchu produkcyjnym. Prowadzi to
ostatecznie do obniżenia/optymalizacji kosztów prowadzenia działalności, co nie miałoby
miejsca bez współpracy w ramach klastra.
Należy podkreślić, że zaprezentowane klastry są klastrami rozległymi obejmującymi znaczącą
część przemysłu chemicznego w Belgi, Holandii, Hiszpanii czy Niemczech. Przyjmując
działanie integracyjne jako nieuchronny kierunek rozwoju branży i jednocześnie warunek
przetrwania firm chemicznych konieczne jest szukanie rozwiązań obejmujących i
integrujących cały rozległy łańcuch wartości. Z pewnością jest to zadanie złożone i trudne do
realizacji jednak może stać się pasjonującym wyzwaniem. Rozległość i zakres integracji jest
na tyle duży, że wymaga silnego poparcia administracyjnego.
W sektorze przemysłu chemicznego w województwie opolskim działają również inne
aktywne organizacje ukierunkowane na transfer wiedzy w przemyśle chemicznym. Wśród
tych podmiotów na szczególną uwagę zasługują:
Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Przemysłu Chemicznego,
Konsorcjum ds. Badań, Rozwoju i Komercjalizacji Zaawansowanych Technologii –
ADVANCE ,
Kędzierzyńsko-Kozielskiego Parku Przemysłowego,
Opolski Park Naukowo-Technologiczny.
Analiza korzyści jakie uzyskują przedsiębiorstwa zorganizowane w klastery chemiczne
prowadzi do wyprowadzenia kilku wniosków i dobrych praktyk.
Dobra Praktyka 41
Integracja działań
Zintegrowanie działań poszczególnych podmiotów wspierania biznesu związanych z branżą
chemiczną może skutkować rozwojem klastra chemicznego funkcjonującego wokół liderów
tego przemysłu w regionie. Na klaster chemiczny należy jednak patrzeć szerzej ze
szczególnym wskazaniem na jego stymulującą rolę przy powstawaniu nowych firm. Stąd
naturalną konsekwencją jest zintegrowanie działań klastrów z działaniami Parku
Przemysłowego, Specjalnej Strefy Ekonomicznej i innych podmiotów zorientowanych na
wspieranie biznesu. Stymulacja powstawania firm powinna być ukierunkowana na podmioty,
które w sposób naturalny włączą się w łańcuch wartości już istniejącego przemysłu
chemicznego w regionie. Wydaje się konieczne zintegrowanie wysiłków różnych instytucji
wspierania biznesu na rzecz rozwoju ściśle określonych sektorów popartych zasobami
województwa.
W analizowanych zagranicznych klastrach chemicznych działania podmiotów klastra mają
charakter systemowy oparty o przygotowany plan działań (strategię). Przedsiębiorstwa
opracowują plany inwestycyjne w porozumieniu z partnerami w klastrze. Pozwala to uniknąć
wielu błędów projektowych i „łagodne” wpisanie się w łańcuch dostaw.
Integracja działań pozwala również przyjąć odpowiednio skoordynowany plan działań w
zakresie prowadzonych działań lobbingowych klastra i podmiotów które w nim funkcjonują.
Dobra Praktyka 42
Bliskość terytorialna
www.nepic.co.uk Globalizacja prowadzi do ciągłego wzrostu wydajności i efektywności, która jest zasadniczym
aspektem konkurencji. Silny wpływ na te parametry działalności ma lokalne środowisko biznesu. W
większości klastry chemiczne charakteryzują się koncentracją podmiotów na stosunkowo niewielkim
obszarze. Dla przykładu firmy w północno-wschodniej Anglii są w stanie osiągnąć wyższy poziom
wydajności pracy, ponieważ są one zlokalizowane blisko wyspecjalizowanych dostawców,
usługodawców i mogą uczyć się najlepszych praktyk od bliskich konkurentów. Rozwiązanie takie
pozwala na optymalizację przepływów materiałowych (łańcucha dostaw), lepszą komunikację i
realizację wspólnych projektów inwestycyjnych. Tendencja do outsourcingu i jednoczesna
globalizacja zmuszają klastry oraz liderów biznesu do świadomego rozpoznania obszarów, w których
działania firmy prowadzone są przy najniższych i zarazem konkurencyjnych kosztach, dlatego dostęp
do światowej klasy łańcucha dostaw jest kluczem sukcesu klastra przemysłowego. NEPIC pracuje z
kierownictwa firmy w regionie, aby ich strony pozostać konkurencyjna i aby pomóc im zdobyć nowe
inwestycje na swoich stronach. Z bliskości terytorialnej wynikają również korzyści polegające na:
-Prowadzeniu ciągłej wymiany wiedzy i doświadczeń, inspirowanie rozwoju.
-Prowadzeniu wspólnych prac badawczo-rozwojowych.
-Wspólnym działaniu w zakresie ochrony środowiska i bezpieczeństwa.
-Wspólnym działaniu na rzecz społeczności lokalnej.
-Wspólnej promocji, reklamy i public relations, materiały drukowane, strony internetowe, targi,
przedstawicielstwa handlowe (spółki handlowe zajmujące się sprzedażą produktów na terytorium
innych regionów, państw).
-Prowadzeniu zintegrowanych działań rynkowych.
-Wspólnym utrzymywaniu służb utrzymaniowych i serwisowe (jeśli to możliwe).
Dobra Praktyka 43
Wspólne rozwiązania informatyczne w obszarze logistyki
Ważnym elementem sukcesu we wszystkich opisywanych klastrach chemicznych jest oparcie
korzyści uczestników klastra na łańcuchu dostaw. Głównym wynikiem jest dopracowanie
efektywnych form współpracy w obszarze logistyki, w tym głównie optymalizacja przepływu
materiałowego. Takie działania prowadzą do obniżenia kosztów magazynowania, do
obniżenia kosztów kapitału związanego z koniecznością utrzymywania zapasów. Najczęściej
wykorzystywanym narzędziem integracji przepływów materiałowych/produktowych w
klastrze są odpowiednio zbudowane systemy zamówień, czy wręcz wspólne programy
informatyczne służące do ich obsługi. Mogą również pojawić się wspólne inwestycje
rzeczowe klastra zorientowane na poprawę działania systemu logistyki. W analizowanych
klastrach korzyści wynikające ze wspólnych działań logistycznych jest jednym z
najważniejszych czynników spajających członków klastra.
Większość klastrów przemysłowych tworzy korzyści dla swoich uczestników w obszarze
logistyki.
Dobra Praktyka 44
Optymalizacja transportu
Dostosowanie form transportu do potrzeb uczestników klastra wymaga długoterminowej
współpracy pomiędzy firmami producentami, a firmami logistycznymi w klastrze. W dłuższej
perspektywie prowadzi to do obniżenia kosztów, ponieważ firmy transportowe uczestniczące
w klastrze mogą zoptymalizować, środki transportu do wymagań firm w klastrze. Możliwe
jest zatem zastosowanie transportu specjalistycznego, dostoswanego do potrzeb wąskiej grupy
odbiorców w odróżnieniu od rozwiązań wszechstronnych, ale w związku z tym
niezoptymalizowanych pod kontem specyfiki branży. Nawiązywanie długoterminowej
współpracy pozwala firmą logistycznym podjąć inwestycje niezbędne do płynnej i
zoptymalizowanej obsługi logistycznej przedsiębiorstw branży. Wymaga to również od firm
logistycznych patrzenia długoterminowego i aktywności w projektach długoterminowych.
Dobra Praktyka 45
Aktywność międzynarodowa
Jedną z inicjatyw podejmowanych przez Komisję Europejską są działania na rzecz rozwoju
przemysłu Chemicznego. W związku z tym podjęto próbę konstrukcji Europejskiego Klastra
Przemysłu Chemicznego, który pozwoli na wzmocnienie pozycji konkurencyjnej firm
Europejskich wobec konkurencji z innych regionów świata (Azja, Ameryka). Wskazane jest
zatem, aby przedstawiciele klastra chemicznego w Polsce mieli swoją reprezentację, w tym
Europejskim gremium. Istotne miejsce w tym ugrupowaniu zajmuje już Węgierski przemysł
chemiczny. Ważne jest zatem, by istniała silna reprezentacja Polskiego bądź regionalnego
klastra chemicznego mogąca reprezentować interesy rodzimego przemysły chemicznego.
Dobra Praktyka 46
www.nepic.co.uk
Innowacyjność produkcji,
Kreowanie nowych podmiotów
Firmy w klastrze mogą być bardziej innowacyjne, ponieważ pomysły nowych produktów mogą być
przekształcone w produkty bardziej efektywnie prototyp i usług oraz szybsze oceny mogą być
wykonane z ich potencjału rynkowego. Firmy Start-up otrzymują pomoc na rozpoczęcie swojej
działalności i mogą korzystać z dostępu do sieci potencjalnych dostawców i klientów. Często
produkcja nowego rodzaju produktów wymaga dostarczenia nowych półproduktów/surowców,
wówczas możliwe jest zainteresowanie podmiotów klastra produkcją potrzebnych związków, bądź w
istniejących instalacjach, bądź w instalacjach nowych. Takie podejście pozwala rozproszyć nakłady
inwestycyjne związane z uruchomieniem nowego produktu na członków klastra. W ten sposób
zwiększa się potencjał dostosowawczy klastra do zmian w otoczeniu. Spotykanym rozwiązaniem jest
również prowadzenie inwestycji w nowej spółce celowej, którą powołują członkowie klastra.
W obszarze inicjowania nowych inwestycji w klastrze przemysłowym konieczne jest zintegrowanie
działań podejmowanych przez klastry, jednostki samorządu terytorialnego, jednostki otoczenia
biznesu. Działania takie w dłuższej perspektywie powinny przynieść oczekiwane rezultaty.
Dobra Praktyka 47
Udzielanie konsultacji bez opłat
W ramach klastra działającego pod nazwą The Plastics Cluster – Austria uczestniczy 243
firmy. W ramach klastra firmy mogą korzystać z nieodpłatnych usług świadczonych przez
koordynatora klastra. Wśród usług tych można wymienić: udzielanie konsultacji w fazie
zalążkowej projektu; aktywny udział w poszukiwaniu partnerów biznesowych z
wykorzystaniem kanału komunikacji Clusterland, w tym inicjowanie rozmów
zainteresowanych stron; aktywne uczestnictwo w poszukiwaniu źródeł finansowania projektu;
możliwość prowadzenia spotkań biznesowych w obiektach klastra; prowadzenie działań
reklamowych i PR na poziomie krajowym i międzynarodowym.
Ważnym działaniem ułatwiającym odnalezienie partnera jest mapa ze wskazaniem lokalizacji
podmiotów.
5.9 Opolski Klaster Przetwórstwa Spożywczego „Zielona Dolina” Tabela 38 Tablica – Opolski Klaster Przetwórstwa Spożywczego „Zielona Dolina”
Nazwa Klaster Przetwórstwa Spożywczego „Zielona Dolina”
Rok powstania Zalążek 2004
Sektor działania Spożywcza, typ klastra Top-Down
Struktura organizacyjna b.d
Liczba podmiotów w
klastrze
b.d.
Faza rozwoju Zalążkowy
Cele Uporządkowanie oraz wzmocnienie spożywczo – badawczo –
promocyjne współdziałających firm poprzez ściślejsze powiązanie
producentów, dostawców i dystrybutorów branżowych. 219
Aktywność Ostatnio odnotowana działalność 2009 rok, Źródło: opracowanie własne
Jednym z obszarów o największych możliwościach rozwojowych jest klaster spożywczy.
Poniżej przedstawiono kilka dobrych praktyk realizowanych w klastrach spożywczych.
Dobra Praktyka 48
Ułatwienia działań eksportowych
Austriacki Klaster Lebensmittel prowadzi szeroką działalność na polu wspierania eksportu.
Na stronach internetowych klastra można odnaleźć 260-ciu producentów żywności oraz ich
ofertę produktową. Można również znaleźć linki kontaktowe do wyspecjalizowanych
instytucji biznesu wspierających aktywność eksportową. Wsparcie to udzielane jest bez
jakichkolwiek opłat.
Dobra Praktyka 49
Ułatwienia w poszukiwaniu kontaktów handlowych
Klaster Producentów Spożywczych Bornholm umieścił na stronie
internetowej aktywną mapę, po najechaniu myszką na określoną lokalizację pojawiają się
flagi ze zlokalizowanymi na nim producentami lokalnymi. Brakuje jednak punktów sprzedaży
produktów regionalnych
Dobra Praktyka 50
Informowanie o możliwościach produkcji żywności ekologicznej
219
Za:http://pkpplewiatan.pl/pkpp-mob/opinie/fundusze_europejskie/_files/MSP/
Opolskie_Centrum_Rozwoju_Gospodarki_Inicjatywy_Klastrowe_na_l_sku_Opolskim_Tylko_do_odczytu_.pdf
W klastrze EkoLubelszczyzna można znaleźć kompletne
informacje o tym jak założyć gospodarstwo ekologiczne, jakie można uzyskać
dofinansowanie do produkcji ekologicznej, jak wygląda system certyfikacji.
Dobra Praktyka 51
Nowe Produkty – pod wspólną marką
Klaster Nutribiomed tworzy nową markę produktów spożywczych oraz suplementów diety o
unikalnych właściwościach prozdrowotnych. Większość produktów będzie powstawać na
innowacyjnej linii technologicznej wybudowanej na terenie Wrocławskiego Parku
Technologicznego S.A. dzięki dofinansowaniu z Unii Europejskiej z Programu Operacyjnego
Innowacyjna Gospodarka Działanie 5.1.220
Marka „Naturalnie z Podlasia!”
Stowarzyszenie jako jedno z najważniejszych narzędzi promujących region stworzyło markę
„Naturalnie z Podlasia!”. Marka docelowo będzie funkcjonować jako znak jakości dla
produktów z Podlasia. Marką będą wyróżniane tylko produkty najlepsze, spełniające
najwyższe wymagania jakościowe oraz smakowe. Posiadanie znaku będzie zapewnieniem dla
konsumenta, że kupuje produkty wysokiej jakości.221
Cechą charakterystyczną wielu klastrów tej branży jest brak ustalonej strategii działania.
220
http://nutribiomed.517stopni.pl/pl/produkty 221
http://www.naturalniezpodlasia.pl/index.php/naturalnie_z_podlasia.html
5.10 Inicjatywa klastrowa w obszarze budownictwa energooszczędnego –
Klaster „Termomax” Tabela 39 Tablica – Klaster „Termomax”
Nazwa Termomax
Rok powstania
Sektor działania Budownictwo
Struktura organizacyjna Koordynator - Naczelna Organizacja Techniczna – Federacja
Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych Rada w Opolu
Liczba podmiotów w
klastrze
b.d.
Faza rozwoju Zalążkowe – typu Bottom-Up
Cele przedmiotem działalności Klastra TERMOMAX jest realizacja
przedsięwzięć na rzecz przedsiębiorców oraz na rzecz współpracy
przedsiębiorców z jednostkami naukowymi i szkołami wyższymi w
zakresie tworzenia i wdrażania innowacji w zakresie budownictwa
energooszczędnego, systemów dociepleń w budownictwie,
wykorzystania materiałów ekologicznych, wykorzystanie
ekologicznych systemów ogrzewania w budownictwie indywidualnym,
wielkokubaturowym i przemysłowym.
Rolą klastra jest również wdrażanie i promowanie technologii
ISOMAX, technologii solarnych oraz innych innowacyjnych
technologii stosowanych w budownictwie.
Aktywność b.d.
Źródło: opracowanie własne
Stan rozwoju inicjatywy wymaga wsparcia w zakresie przygotowania case study,
opracowania strategii, określenia korzyści uczestników struktury klastrowej, współpracy z
instytucjami otoczenia biznesu i administracji w zakresie: udostępniania sal do spotkań,
organizacji wizyt studialnych, ułatwień lokalizacyjnych, dostępu do dokumentów prawnych i
organizacyjnych, współpracy w ustaleniu zasad zarządzania klastrem, poszukiwania
zewnętrznych środków wsparcia klastra.
5.11 Opolski Klaster Medyczny Tabela 40 Tablica – Opolski Klaster Medyczny
Nazwa Opolski Klaster Medyczny
Rok powstania 2011
Sektor działania Medycyna, rehabilitacja
Struktura organizacyjna Brak wskazania koordynatora klastra, brak lokalizacji
Liczba podmiotów w
klastrze
• Starostwo w Kędzierzynie-Koźlu
• Starostwo Prudniku,
• Urząd Miasta Kędzierzyn-Koźle,
• Urząd Gminy Polska Cerekiew,
• Opolski Park Naukowo-Technologiczny
• SP ZOZ Kędzierzyn-Koźle,
• Prudnickie Centrum Medyczne,
• Ludowy Klub Jeździecki „Lewada” w Zakrzowie,
• NZOZ Optima Medycyna SA.
Przystąpieniem do inicjatywy zainteresowane są również m.in.:
• spółka Polsko-Amerykańskie Kliniki Serca,
• Politechnika Opolska,
• Opolskie Centrum Rozwoju Gospodarczego,
• Euroregion „Pradziad”,
• Geriamed.
Faza rozwoju Zalążkowa typu Top-Down
Cele Jego głównym celem jest rozwijanie usług medycznych z firmami z
branży medycznej przy jednoczesnym wsparciu samorządów z naszego
województwa oraz województw ościennych.
Jako priorytetowy cel na najbliższy czas uznano zlecenie opracowania
kompleksowej strategii działania oraz studium wykonalności.
Aktywność Przygotowania dokumentacji aplikacyjnej do działania 5.1. Programu
Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Stąd seria spotkań
dotyczących ustalenia produktów klastra, poszukiwanie dofinasowania
działalności klastra.
Źródło: opracowanie własne
Uzgodniono również propozycję wystąpienia do Zarządu Województwa Opolskiego o
częściowe dofinansowanie udziału własnego we wniosku na dofinansowanie projektu
wczesnej fazy rozwoju powiązania kooperacyjnego. Z podobnym problemem spotykają się
inne początkujące inicjatywy klastrowe w województwie.
Stan rozwoju inicjatywy wymaga wsparcia w zakresie przygotowania case study,
opracowania strategii, określenia korzyści uczestników struktury klastrowej, współpracy z
instytucjami otoczenia biznesu i administracji w zakresie: udostępniania sal do spotkań,
organizacji wizyt studialnych, ułatwień lokalizacyjnych, dostępu do dokumentów prawnych i
organizacyjnych, współpracy w ustaleniu zasad zarządzania klastrem, poszukiwania
zewnętrznych środków wsparcia klastra.
5.12. Klaster podmiotów z branży szkoleniowej i doradczej – „Konsorcjum
Człowiek” Tabela 41 Tablica – Klaster podmiotów z branży szkoleniowej i doradczej – „Konsorcjum Człowiek”
Nazwa „Konsorcjum Człowiek”
Rok powstania 2010
Sektor działania Szkoleniowa - Doradcza
Struktura organizacyjna Brak określonego koordynatora
Liczba podmiotów w
klastrze
9 - podmiotów
• Strategical Developments Sp. z o.o.
• Biuro Doradcze Dobry Projekt
• EMM Consulting
• Centrum Języków Obcych i Edukacji Poliglotus –
• Habilis Sp z o.o.
• Doradztwo i Szkolenia
• Harispal
• AD Training
• HR-Lang Sp.j.
Faza rozwoju Zalążkowa , typu Botton-Up
Cele Za strategiczne cele i zadania dla tej inicjatywy uznano m.in.:
• możliwość współpracy w ramach grupy i pomiędzy poszczególnymi
firmami;
• możliwości uczestnictwa jako grupa w celowych przetargach
publicznych;
• możliwość wzajemnego uzupełniania się w ramach obsługi dużych
podmiotów gospodarczych;
• wspólne prowadzenie akcji promocyjnych w ramach konsorcjum oraz
w ramach promowania własnej działalności;
• tworzenie silnej marki „Konsorcjum Człowiek” rozpoznawalnej w
całej Polsce;
• wzmocnienie pozycji rynkowej przez wykorzystanie siły grupy;
• prowadzenie wspólnych działań badawczych na określonych rynkach;
• wspólne promowanie i przeprowadzanie szkoleń w województwie
opolskim i w całej Polsce;
• ciągłe podnoszenie poziomu wiarygodności i bezpieczeństwa wobec
podmiotów współpracujących z „Konsorcjum Człowiek”.
Aktywność Brak w źródłach informacji o wspólnych projektach firm w klastrze
oraz działaniach inspirowanych przez koordynatora.
Uwaga Brak produktów – Konsorcjum,
Niewielka ilość informacji o Konsorcjum,
Konsorcjum o charakterze zadaniowym – „Łączymy siły aby
zrealizować większe projekty”,
Podobnie jak inicjatywa klastrowa OPINFO w swoich założeniach
klaster „Konsorcjum Człowiek” ma cechy bardziej konsorcjum niż
klastra. Źródło: opracowanie własne
5.13. Śląski Klaster Przedsiębiorstw Dorzecza Górnej i Środkowej Odry Tabela 42 Tablica – Śląski Klaster Przedsiębiorstw Dorzecza Górnej i Środkowej Odry
Nazwa Śląski Klaster Przedsiębiorstw Dorzecza Górnej i Środkowej Odry
Rok powstania 2010
Sektor działania Wielokierunkowy
Struktura organizacyjna Koordynator – Naczelna Organizacja Techniczna Opole
Liczba podmiotów w
klastrze
b.d
Faza rozwoju Zalążkowy – typ działalności Top-Down
Cele Realizacja działań związanych z utworzeniem sieci współpracy
przedsiębiorstw dorzecza górnej i środkowej Odry w dziedzinach
związanych z wykorzystaniem rzeki jako szlaku wodnego, obszaru
rozwiniętego pod względem infrastruktury turystyczno- rekreacyjnej
oraz źródła energii elektrycznej powstającej z energii wody.
Aktywność Próby budowy strategii działania.
Uwagi Koncepcja bardzo zbliżona do pomysłu EURREGIONU pomiędzy
Łabą, a Odrą.
http://www.kammerunion.eu
Żadna organizacja z województwa opolskiego nie uczestniczy w tym
projekcie.
Źródło: opracowanie własne
Stan rozwoju inicjatywy wymaga wsparcia w zakresie przygotowania case study,
opracowania strategii, określenia korzyści uczestników struktury klastrowej, współpracy z
instytucjami otoczenia biznesu i administracji w zakresie: udostępniania sal do spotkań,
organizacji wizyt studialnych, ułatwień lokalizacyjnych, dostępu do dokumentów prawnych i
organizacyjnych, współpracy w ustaleniu zasad zarządzania klastrem, poszukiwania
zewnętrznych środków wsparcia klastra.
5.14. Wielobranżowy Klaster Rzemieślniczy – „Opolski E-Rzemieślnik” Tabela 43 Tablica –Wielobranżowy Klaster Rzemieślniczy – „Opolski E-Rzemieślnik”
Nazwa Wielobranżowy Klaster Rzemieślniczy – „Opolski E-Rzemieślnik”
Rok powstania 2009
Sektor działania Rzemieślnicy województwa opolskiego
Struktura organizacyjna
Liczba podmiotów w
klastrze
41
Faza rozwoju koncepcyjna
Cele b.d.
Aktywność b.d.
Uwagi Wielobranżowego Klastra Rzemieślniczego należy stwierdzić, że jest
to klasyczny przykład inicjatywy projektowej posadowionej w ramach
czasowych i finansowych ograniczonych okresem realizacji oraz
budżetem związanego z nią projektu. Mimo podjętych po zakończeniu
projektu „Opolski E-Rzemieślnik” prób utrzymania inicjatywy „przy
życiu” i nadaniu jej nowego, bardziej „ubranżowionego”, charakteru
przedsięwzięcie to nie powiodło się Źródło: opracowanie własne
Z sukcesem prowadzone są prace nad klastrami o charakterze rzemieślniczym w austriackim
Tyrolu. Osią dla klastra jest promocja lokalnej tradycji i rękodzieła. Tradycja kulturalna
Tyrolu jest powszechnie znana w krajach niemieckojęzycznych oraz we Włoszech. Rodzima
ludność z zaszczytem obnosi się ze swoją przynależnością poprzez zachowanie tradycji w
wystroju, czy budownictwie.
Tabela 44 Wielobranżowy Klaster Rzemieślniczy – „Opolski E-Rzemieślnik na tle krajowym
KLASTER
Wielobranżowy Klaster
Rzemieślniczy - Opolski e-
rzemieślnik
Średnia
krajowa
Grono Targowe Kielce -
Izba Gospodarcza
Klaster budowlany-
Izba
www.gronotargowe.pl www.siph.com.pl
1 2
Liczba przedsiębiorców 20 123,0 56 190
Liczba B+R 2 0,5 1 0
Instytucje otoczenia
biznesu 4 5,0 10 0
Inne 5 0,0 0 0
Źródło: opracowanie własne
187
5.15 Klaster rekreacyjno-ruchowy Tabela 45 Tablica –Opolski Klaster rekreacyjno-ruchowy
Nazwa b.d.
Rok powstania 2011
Sektor działania Sport, turystyka, rekreacja
Struktura organizacyjna b.d.
Liczba podmiotów w
klastrze
b.d.
Faza rozwoju pomysł
Cele b.d.
Aktywność b.d. Źródło: opracowanie własne
Niestety o inicjatywie klastrowej działającej pod nazwą Klaster rekreacyjno-sportowy, nie
udało się pozyskać żadnych informacji.
Stan rozwoju inicjatywy wymaga wsparcia w zakresie przygotowania case study,
opracowania strategii, określenia korzyści uczestników struktury klastrowej, współpracy z
instytucjami otoczenia biznesu i administracji w zakresie: udostępniania sal do spotkań,
organizacji wizyt studialnych, ułatwień lokalizacyjnych, dostępu do dokumentów prawnych i
organizacyjnych, współpracy w ustaleniu zasad zarządzania klastrem, poszukiwania
zewnętrznych środków wsparcia klastra.
188
5. Wnioski i rekomendacje Wnioski
1. Głównym wnioskiem jaki można wyprowadzić z przeprowadzonego badania klastrów
w województwie opolskim jest zdanie, że większość inicjatyw klastrowych znajduje
się na wczesnym etapie rozwoju.
2. W przypadku większości inicjatyw klastrowych nie istnieje rzeczywista współpraca
pomiędzy uczestnikami klastra. Oprócz jednego klastra, który zakupił maszynę do
tremowania drewna, żaden inny nie przeprowadził wspólnej inwestycji rzeczowej.
3. Klastry, które prowadzą realne działania to Śląski Klaster Drzewny, e-KOLOT,
Ekoenergia Opolszczyzny, wszystkie te klastry posiadają mocne oparcie finansowe i
instytucjonalne.
4. E-Kolot i Ekoenergia Opolszczyzny skupiają się na realizacji działań informacyjnych,
promocyjnych, edukacyjnych i szkoleniowych. Ważnym zadaniem tych klastrów jest
ułatwienie w poszukiwaniu jednostek o wyspecjalizowanym profilu, np.
agroturystyka, energia słoneczna.
5. Klaster e-KOLOT jest narzędziem promocji turystycznych zalet regionu, w jego
ramach nie odnotowano realnej współpracy pomiędzy podmiotami gospodarczymi.
6. Idea klastringu jest znana w środowisku samorządowym i wśród pracowników
administracji lokalnej. Klastring uznawany jest w tym środowisku jako źródło
pozytywnych zmian gospodarczych w regionie. Przedstawiciele administracji
samorządowej widzą i rozumieją swoją znaczącą rolę w budowaniu warunków
sprzyjających rozwojowi klastrów.
7. Większość klastrów wpisuje się w potencjał regionu. Przyczyny zahamowania
rozwoju klastrów takich jak Innowacyjna Chemia, Zielona Dolina, Opolski e-
Rzemieślnik może mieć różne podłoże. Faktem jest jednak, że klastry te nie
podejmują widocznych działań. Jedną z przyczyn może być brak dostatecznie
zmotywowanego lidera czy koordynatora klastra, czy też zwyczajnie brak widocznych
korzyści dla uczestników klastra.
8. Ostatni okres to „wysyp” pomysłów klastrowych. Z pewnością ich głównym
weryfikatorem będzie czas oraz konkurs w programie POIG 5.1. dotyczący budowania
powiązań kooperacyjnych we wczesnej fazie rozwoju. Wrześniowy termin otwarcia
konkursu z pewnością nie jest przypadkowo zbieżny z ilością powstających inicjatyw
klastrowych. Teoria jednak jednoznacznie wskazuje, że trwałość powiązania
kooperacyjnego opiera się na realnych korzyściach uczestników klastra. W ostatnim
okresie powstały inicjatywy klastrowe OpInfo, Konsorcjum Człowiek, Opolski
Klaster Medyczny, klaster rekreacyjno-ruchowy. Wsparcie finansowe ze środków UE
jest ważnym czynnikiem rozwoju inicjatyw klastrowych, tak w klastrach w Polsce jak
i innych krajach UE.
9. Proces rozwoju inicjatyw klastrowych odbywał się dotychczas najczęściej w formule
Top-Down, wyjątkiem jest ŚKD, który swoją genezę ma w strukturach Izby
Gospodarczej oraz inicjatywy nowe.
189
10. Klastry OpInfo, czy Konsorcjum Człowiek, przypominają organizacyjnie „uśpione”
konsorcja, które w swoim założeniu nie mają na celu bieżącej współpracy, a raczej
optymalizują swoje działania w kierunku ubiegania się bądź to o duże kontrakty
biznesowe bądź o środki unijne, przeznaczone na realizację różnorodnych projektów
IT, ICT, szkoleniowych itp.
11. Czynnikiem utrudniającym rozwój większości struktur klastrowych w województwie
opolskim jest brak wzajemnego zaufania przedsiębiorców. Często przyjmowaną
strategią działania jest konflikt z konkurencją i toczenie wojen „podjazdowych”. Takie
postawy w połączeniu z doświadczeniami socjalizmu i źle widzianej spółdzielczości
powodują niechęć do współpracy. Motywem uczestniczenia w klastrze staje się
wówczas wyłącznie możliwość pozyskania nowych zasobów z nikłym wkładem
własnym, ale i w tym przypadku toczą się intensywne negocjacje o władzę w klastrze.
12. Na żadnym z poziomów administracji samorządowej nie napotkano na
skoordynowane działania sprzyjające rozwojowi klastrów, zintegrowane ze strategią
gospodarczą i innowacyjną, a dalej skoordynowane z działaniami jednostkami
otoczenia biznesu jak parki-przemysłowe i technologiczne, czy specjalne strefy
ekonomiczne
13. Badania statystyczne wskazują na silny potencjał tworzenia struktur klastrowych w
branży metalowej.
14. Nie odnotowano większej aktywności w relacji pomiędzy sferą przedsiębiorstw, a
sferą B+R.
15. Większość klastrów województwa opolskiego nie może pochwalić się sformalizowaną
strategią oraz systemem sprawozdawczości.
16. Bardzo często struktury klastrowe myli się z mutacjami zrzeszeń branżowych, stąd
niektóre klastry wykazują duże podobieństwo do Izb Gospodarczych oraz konsorcjów.
Rekomendacje
1. Stan rozwoju inicjatywy Zielona Dolina, Klaster Termomax, Opolski Klaster
Medyczny, Śląski Klaster Przedsiębiorstw Dorzecza Górnej i Środkowej Odry, Klaster
Rekreacyjno-Ruchowy i klaster Opolski e-Rzemieśłnik wymaga wsparcia w zakresie
przygotowania case study, opracowania strategii, określenia korzyści uczestników
struktury klastrowej, współpracy z instytucjami otoczenia biznesu i administracji w
zakresie: udostępniania sal do spotkań, organizacji wizyt studialnych, ułatwień
lokalizacyjnych, dostępu do dokumentów prawnych i organizacyjnych, współpracy w
ustaleniu zasad zarządzania klastrem, poszukiwania zewnętrznych środków wsparcia
klastra.
2. Podjęcie działań przez samorząd lokalny zmierzający do inspirowania, pobudzania
rozwoju klastrów i inicjatyw klastrowych. Nie chodzi tu wyłącznie o przygotowanie
dokumentacji, której często nie ma czasu przeczytać żaden z przedsiębiorców, ale
należy podjąć działania o charakterze operacyjnym zmierzającym do osobistego
spotkania z przedsiębiorcą.
3. Ustalenie spójnych i jasnych zasad wspierania aktywności klastrów przez samorząd
lokalny, klastry powinny być narzędziem realizacji strategii gospodarczej i
innowacyjnej regionu. W przypadku województwa opolskiego potrzebne jest
190
określenie (selekcja) wiodących branż oraz określenie strategii ich wsparcia z
wykorzystaniem mechanizmów klastrowych.
4. Przejrzysta polityka klastrowa jest ściśle powiązana z wpływającą na nią strategią
rozwoju regionalnego, strategią gospodarczą i inwestycyjną oraz strategią innowacji.
Złożoność procesów gospodarczych wymaga, by modne działania pro-klastrowe były
zintegrowane i skoordynowane z działaniami podejmowanymi w różnych obszarach.
Brak koordynacji może spowodować występowanie konfliktów zamiast oczekiwanych
efektów synergii. Właściwa selekcja klastrów oraz koordynacja działań związanych z
ich wsparciem pozwoli skutecznie wpłynąć na rozwój gospodarczy regionu.
5. Klastry powinny być "zrównoważone" z biznesowego punktu widzenia. Innymi słowy,
muszą konkurować na warunkach rynkowych i być niezależne od dotacji publicznych.
Może być konieczne finansowanie części działań klastra w początkowym stadium
jego rozwoju, ale ostatecznym celem klastra jest samodzielność finansowa, czyli
uniezależnienie od finansowanie ze środków publicznych. Oznacza to, że finasowanie
klastra powinno stopniowo wygasać i skłaniać koordynatora klastra do budowania
korzyści dla uczestników klastra, a co za tym idzie środków na jego utrzymanie.
Niemniej jednak, ponieważ sektory takie jak np. OZE nie są jeszcze
samowystarczalne, muszą jeszcze korzystać ze środków publicznych. W przypadku
tego sektora ważne jest utrzymanie subtelnej równowagi pomiędzy wsparciem podaży
i wsparciem popytu. Z doświadczeń Europejskich wynika, że lepsze wyniki można
osiągnąć wspierając popyt. Konieczne jest zatem zbudowanie systemu zachęt do
inwestowania w ekotechnologie przez podmioty gospodarcze oraz osoby prywatne.
6. Podobnie rozwój klastra Technomax zależy od odpowiedniego systemu wspierania
budownictwa pasywnego.
7. Inicjatywy klastrowe, podlegające wsparciu powinny obejmować cały łańcuch
wartości czyli wszystkich aktorów niezbędnych w kreowaniu rynku oraz jego
rozwoju. W przypadku biznesu ekoenergii skuteczność klastra zleży od tego, czy
będzie on obejmował nie tylko produkcję energii odnawialnej, ale również podmioty
związane z zarządzeniem energią, opracowywaniem programów poprawy
efektywności energetycznej. Budując sieć organizacji wspierających biznes należy
zwrócić uwagę, by nie dublowały swoich kompetencji.
8. W konstruowaniu struktur klastrowych w formule Top-Down należy zwrócić
szczególną uwagę na to, aby inicjatywy klastrowe były otwarte dla wszystkie firmy i
instytucje, które są częścią łańcucha wartości lub mają silny wpływ na kształtowanie
specyficznego środowiska biznesowego. Tradycyjne stowarzyszenia branżowe
tworzone są przez stosunkowo jednorodną grupę przedsiębiorstw o podobnej
strukturze i profilu działania. Natomiast Inicjatywy klastrowe łączą bardzo różnych
uczestników, którzy mają wspólny interes we wzmacnianiu klastra.
9. Każdy klaster ubiegający się o finansowanie i wsparcie jednostek otoczenia biznesu
czy jednostek samorządowych powinien posiadać strategię działania.
10. Instytucje otoczenia biznesu związane z klastrami powinny proponować rozwiązania
organizacyjno-zarządcze działania klastra, w tym system planowania i kontroli
obejmujący nie tylko budżety kosztów ale również plany działań.
191
11. Ważnym elementem rozwoju regionalnego jest promowanie eksportu. Śladem innych
regionów Europy warto zastanowić się nad wyodrębnieniem struktury (np. w
istniejącej instytucji otoczenia biznesu) zorientowanej na wsparcie działań
eksportowych. Struktura taka może być bardzo istotna w przypadku konstruowania
korzyści dla uczestników klastra.
12. Podjęcie próby zainicjowania struktur klastrowych w przemyśle metalowym oraz
motoryzacyjnym (wykorzystanie potencjału i nowych okazji rynkowych
pojawiających się wraz z wczesnym rozwojem sektora e-mobility – związane z
nowoczesnymi materiałami i technologiami gromadzenia energii elektrycznej i ogniw
paliwowych).
13. Podjęcie zintegrowanych działań na rzecz rozwoju Klastra Chemicznego, który
spełnia wszystkie potencjalne warunki utworzenia klastra i jego rozwoju. Włączenie w
proces wszystkich instytucji działających przy tej branży jak inicjatywę ADVANS,
Kędzierzyńsko Kozielski Park Przemysłowy, Politechnikę Opolską i inne.
14. Wydaję się zasadne włączenie w klaster Ekoenergetyki podmiotów energetyki
zawodowej, inicjatywy Termomax i wyłonienie z nich jednej dużej struktury
klastrowej integrującej szerokie spektrum działania związanego z ograniczeniem
emisji CO2, promowaniem i wdrażaniem projektów o wysokim poziomie
efektywności energetycznej, promowaniem i wdrażaniem OZE, promowaniem
produkcji skojarzonej i wytwarzania rozproszonego bazującego na zasobach
regionalnych.
192
BIBLIOGRAFIA
1. A Paradigm Shift : Supply Chain Collaboration and Competition in and between Europe’s Chemical
Clusters, Results of the EPCA Think Tank Sessions organized and sponsored by EPCA. 2007
2. A Practical Guide to Cluster Development A Report to the Department of Trade and Industry and the
English RDAs by Ecotec Research & Consulting, England’s regional Development Agencies, London
2004.s.11
3. Analizy – wspieranie gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu, Wojnicka E. (red.), Instytut Gospodarki
Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Warszawa-Rzeszów. 2006.s.22
4. Andersen B., The basis on benchmarking: what, when, why and how?, w: Proceedings. Pacific
Conference on Manufacturing, Indonesia 1994
5. Andersen B., Camp R.C., Current Position and Future Development of Benchmarking, The TQM
Magazine, MCB University Press, vol. 7, no 5, 1995.
6. Andersson T., Serger S., Sörvik J.,.Hansson E.W, The Cluster Policies Whitebook, IKED International
Organization for Knowledge Economy and Enterprise Development, Malmö, 2004.
7. Braadland T.E., Hauknes J., Innovation in the Norwegian food cluster. A contribution to the
OECD/CSTP NIS programme, the Cluster focus group OECD Cluster workshop Utrecht 8-9 May 2000
8. Benchmarking Best, Practices, An Overview for Workshop Participants, Government Of Alberta,
www.finance.alberta.ca/publications/measuring/results_oriented/module2_overview.pdf
9. Benchmarking facts. A European Perspective, R.Keegan (red), European Company Benchmarking
Forum, Forbairt, Ireland, 1998
10. Benchmarking klastrów w Polsce – 2010. Raport z badania, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa 2010.
11. Benchmarking Klastrów, cz I. Opracowanie i opis metodyki benchmarkingu klastrów w Polsce,
A.Nowakowska, Z. Przygodzki, M. Sokołowicz, J. Chądzyński, K. Matusiak, M. Klepka, Łódź 2008
12. Benchmarking Klastrów, cz II. Inwentaryzacja klastrów w Polsce, A. Nowakowska, Z. Przygodzki, M.
Sokołowicz, J. Chądzyński, K. Matusiak, M. Klepka, Łódź 2008
13. Benchmarking parków technologicznych w Polsce . Wyniki badania, PARP, Warszawa 2008
14. Bergman E.M., Feser E.J., Industrial and regional clusters: concepts and comparative aplications,
Regional Research Institute, West Virginia University, 1999.
15. Bilińska-Reformat K., Benchmarking w przemyśle piwowarskim, Ekonomika i Organizacja
Przedsiębiorstwa, nr 8, 2000, s.21
16. Bogan E.CH., English J.M., Benchmarking jako klucz do najlepszych praktyk, One Press
Exclusive.2006
17. Bramham J, Benchmarking w zarządzaniu zasobami ludzkimi, Wolters Kluwer Polska-OFICYNA,
2004.
18. Breschi S., Malebra F., Clusters, Networks and Innovation, Oxford University Press 2007.
19. Brilman J., Nowoczesne metody i koncepcje zarządzania, Warszawa: Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, 2002.
20. Brodzicki T., Szultka S., Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw, Organizacja i
Kierowanie, nr 4 (110), Warszawa, 2002.
21. Brodzicki T., Szultka S., Tamowicz P., Polityka wspierania klastrów. Najlepsze praktyki.
Rekomendacje dla Polski, Niebieskie Księgi 2004, Rekomendacje Nr 11, Instytut Badań nad
Gospodarką Rynkową, Gdańsk, 2004.
22. Camp R.C., Business Process Benchmarking: Finding and Implementing Best Practices. Milwaukee,
WI: ASQC Quality Press, 1995.
23. Codling S., Benchmarking, London. 1998
24. Cygler J., Współpraca niemieckich inwestorów z polskimi podwykonawcami – tworzenie nowych
powiązań sieciowych, referat zaprezentowany podczas konferencji pt. Deutschland und Polen als
strategische Partner. Netzwerke im erweiterten Europa, Warszawa,12-13 Czerwca 2003 w Wyższej
Szkole Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego w Warszawie.
25. Czaja K., i in., Innowacyjna Chemia w województwie opolskim. Perspektywy i możliwości rozwoju
klastra branży chemicznej , dokumentacja wewnętrzna OPNT, Kędzierzyn-Koźle, 2009
26. Czekaj J., Dziedzic D., Kafel T., Martyniak Z., Benchmarking – nowa metoda doskonalenia
organizacji, Organizacja i Kierowanie, nr 1, 1996, s.39
193
27. Dahl M.S., Pedersen C., Knowledge Flows through Informal Contacts in Industrial Clusters: Myths and
Realities?, Danish Research Unit for Industrial Dynamics, DRUID Working Paper no 03-01, 2003.
28. Dessler G., Management. Principles and Practices for Tomorrow’s Leaders, Pearson Prentice Hall,
New Jersey 2004
29. Developmant of clusters and networks of SMEs, The UNIDO Programme, Vienna 2001 s.9
30. Durlik I., Benchmarking, czyli metoda porównań z najlepszymi, Ekonomika i Organizacja
Przedsiębiorstwa, nr 9, 1998, s.14
31. Dyer J.H., Specialized Supplier Networks as a Source of Competitive Advantage: Evidence from the
Auto Industry, Strategic Management Jurnal, 1996, No.17, s.271-291.
32. European Trend Chart on Innovation, Thematic Report Cluster Policies, Covering period up to March
2003, European Commission Enterprise Directorate General. s 4.
33. Grudzewski W., Jaguszyn-Grochowska S., Zużewicz L., Benchmarking – istota i zastosowanie,
Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 7, 1999.
34. Grudzewski W., Rudzińska A., Sawicki M., Benchmarking w strategii rozwojowej firmy, czyli
orientacja na najlepszych, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 2, 1998.
35. Hardjono T.W., Ten Have S.,Ten Have W.D., The European Way to Excellence. How 35 European
manufacturing, public and service organisations make use of quality management, European
Commission, DG-III Industry, Brussels, 1996
36. Hołub-Iwan J., Małachowska M., Rozwój klastrów w Polsce, Szczecin 2008
37. Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, K. B. Matusiak (red.), Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa 2008
38. Innowacyjność 2006, Stan Innowacyjności, metody wspierania, programy badawcze, Raport PARP,
Warszawa 2006.s.78
39. Jacobs D., De Man A.P., Clusters, Industrial Policy and Firm Strategy: a menu approach, technology
Analysis and strategic Management, Strategic Management Jurnal vol. 8, no. 4, 1996.
40. Kanter R.M., World Class, Simon & Schuster, New York. 1995
41. Karaś E., Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim, Tom 1. Wydawnictwo Instytut
Śląski, Opole 2010
42. Keegan R., O`Kelly E., McCarron P., Benchmarking: best practice for SME owner/managers, Irish Best
Practice Forum, Dublin; Benchmarking. 2006, s. 5
43. Ketels Ch., European Clusters, [w:] Structural Change in Europe 3 – Innovative City and Business
Regions, Hagbarth publication, 2004.s.1.
44. Komunikat Komisji z dnia 17 października 2008 r. W kierunku światowej klasy klastrów w Unii
Europejskiej: Wdrażanie szeroko zakrojonej strategii innowacyjnej, zamieszczony w Benchmarking
klastrów w Polsce – 2010. Raport z badania. PARP, Warszawa 2010, (COM/2008/0652)
45. Kotler P., Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie, kontrola, Gebethner &Ska, Warszawa 1994
46. Kuczewska J., Europejska procedura benchmarkingu. Programy i działania, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa. 2007
47. Lisowska A., Rubisz Sz., Sektor instytucji publicznych a rozwój klastrów w województwie opolskim.
Studium przypadku, Working Paper, Opole 2011
48. Luka konkurencyjna na poziomie przedsiębiorstwa a przystąpienie Polski do UE, (red.) M. Gorynia,
Poznań 2002
49. Markusen A., Sticky places in slippery space: A typology of industrial districts, Economic Geography
no 3, July 1996, s. 293-313.
50. Maskell P., Towards Knowledge-based Theory of Geographical Clusters, Industrial and Corporate
Change, Volume 10, Number 4, 2001. s.926
51. Mikołajczak B., Kurczewska A., Fila J., Klastry na świecie. Studia przypadków, Difin, Warszawa
2009.s.133
52. Nowicki M., Tarkowski M., Hildebrandt A., Susmarsk P., Atrakcyjność inwestycyjna województwa
opolskiego, IBnGR, Gdańsk 2010.
53. OECD, Networks, partnerships, clusters and intellectual property rihts: opportunities and challenges
for innovative SMEs in Global Economy, Istanbul, Turkey, 3-5 June 2004.s.29
54. OECD, Boosting Innovation - The Cluster Approach, 1999.s.24
55. OECD, Natinal Innovation Systems, 1997.s.27
56. Olko S., Hawrysz L., Polek-Duraj K., Analiza możliwości rozwoju klastrów w województwie opolskim.
Wyniki badań panelowych wśród ekspertów. Seria: Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie
opolskim, Tom 4, Opole 2011
57. Penc-Pietrzak I., Rodzaje benchmarkingu, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 4, 2001, s.18
194
58. Plawgo B., Citkowski M., Wpływ inicjatyw klastrowych na wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw –
studia przypadków, [w:] Birski A. (red.), Innowacyjność, jakość, przedsiębiorczość – szansą
konkurencyjności, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn. 2008
59. Plawgo B., Klimczuk M., Citkowski M., Klastry Jako potencjał rozwoju – województwo podlaskie,
Białostocka Fundacja Kształcenia Kadr w Białymstoku, Białystok 2011
60. Plawgo B., Klimczuk M., Przesłanki rozwoju klastrów w sektorach tradycyjnych, [w:] Juchniewicz M.
(red.), Czynniki i źródła przewagi konkurencyjnej, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego,
Olsztyn, 2009
61. Porter M.E., Cluster and the New Economics of Competition, Harvard Business Review, November-
December. 1998
62. Porter M.E., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa, 2001
63. Porter M.E., Przewaga konkurencyjna osiąganie i utrzymywanie lepszych wyników, Wydawnictwo
Helion, Gliwice 2006, s. 61.
64. Rosenfeld S., Bringing Business Clusters into the Mainstream of Economic Development, „European
Planning Studies”, Vol. 5, No. 1, 1997
65. Simmie J., Sennet J., Innovative Clusters and Competitive Cities in the UK and Europe, Oxford
Brookers School of Planning Working Paper 182, 1999. s.51
66. Sołdra – Gwiżdż T., Bereś A., Sektor B+R i otoczenia biznesu, a rozwój klastrów w województwie
opolskim. Badania FGI, Working Paper, Opole 2011.
67. Steinle C., Schiele H., When Do Industries Cluster? A Proposal on how to Assess an Indystry’s
Propensity to Concentrate at a Single Region or Nation, Research Policy, Vol. 31, No. 6, 2002
68. Strategor, Zarządzanie firmą. Strategie, struktury, decyzje, tożsamość, Państwowe Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 1996.
69. Szczygielski K., Gwiżdż O., Sikora G., Analiza przestrzenna struktury gospodarki w województwie
opolskim. Tendencje zmian oraz liczba i rozmieszczenie podmiotów sektora przemysłu i usług jako pole
obserwacji procesu powstawania klastrów, Seria: Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie
opolskim, Tom 2 Opole 2010.
70. Szewczyk M., Tłuczak A., Ruszczak B., Projekcja inicjatyw klastrowych w województwie opolskim,
Working Paper, 2011.
71. Tomaszek B.i in., Przemysł rolno – spożywczy w województwie opolskim. Perspektywy i możliwości
rozwoju klastra branży rolno – spożywczej, dokumentacja wewnętrzna OPNT, Opole, 2009
72. Understanding Benchmarking: The Search for Best Practice, American Society for Training and
Development, InfoLine , Alexandria, VA: ASTD, July 1992
73. W biznesie każdy jest podglądaczem, rozmowa z Glenem Petersem, Rzeczpospolita nr 275, 26.11.1997
74. Webster Dictionary, Lexicon Publications, Inc. New York, 1988.s.90
75. Wykorzystanie koncepcji klastrów dla kształtowania polityki innowacyjnej i technologicznej państwa.
Rekomendacje dla polityki stymulowania rozwoju klastrów w Polsce, Instytut Badań nad Gospodarką
Rynkową, Gdańsk 2009.
76. Zorska A., Ku gloablizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i gospodarce światowej,
Warszawa; 1998
Wykaz materiałów źródłowych – strony www.
1. www.aqc.org/bencwhat.htm
2. www.bkee.pl/
3. www.bioenergiadlaregionu.eu/pl/
4. www.isc.hbs.edu/pdf/Student_Projects/Japan_Video_Games_2009.pdf
5. www.aderly.com/lyon/contents/industrie-jeu-video-game-france/digital-entertainment-video-game-
industry-france-europe.jsp?lang=2
6. www.eitplus.pl
7. pkpplewiatan.pl/pkpp-mob/opinie/fundusze_europejskie/_files/MSP/
Opolskie_Centrum_Rozwoju_Gospodarki_Inicjatywy_Klastrowe_na_l_sku_Opolskim_Tylko_do_odcz
ytu_.pdf
8. nutribiomed.517stopni.pl/pl/produkty
9. www.naturalniezpodlasia.pl/index.php/naturalnie_z_podlasia.html
10. e-rzemieslnik.pl/wydarzenia
11. www.ozs.si
12. www.gronotargowe.pl
13. www.siph.com.pl
14. www.igsilesia.pl/#
195
15. grozd.sloles.com/en/index.php
16. www.bauenergieumwelt.at/ecoplus/cluster/beuc/
17. www.fh-kaernten.at/
18. www.uibk.ac.at/holzbau/
19. www.holztechnikum.at/
20. www.holzcluster.at/html/start/index.html
21. www.holzcluster-steiermark.at/desktopdefault.aspx
22. www.map.boku.ac.at/holzforschung.html
23. www.kollar.info/
24. www.holz-cluster.at/
25. www.zukunftsstiftung.at/page.cfm?vpath=index
26. www.cluster-forstholzbayern.de/
27. www.holzbau-cluster.de/home/index.htm
28. www.cluster-forstholz-bw.de/
29. www.tis.bz.it/bereiche/alpine-technologien/holz-technik/
30. www.tschuggmall.berufsschule.it/
31. www.lvh.it/
32. www.mondoimprese.info/
33. www.ahb.bfh.ch/ahb/de/home
34. www.graubuendenholz.ch/
35. www.forestryscotland.com/
36. www.warp.pl
37. www.meble-elblag.eu
38. www.cech.lubawa.pl
39. www.park.suwalki.pl
40. www.lubelskiedrewno.pl
41. www.drewno.rsi.org.pl
42. www.stodola.e-kolot.pl/index
43. www.enjoybornholm.dk/
44. www.park.suwalki.pl
45. www.kraina.pl
46. www.slonceregionu.pl
47. www.nepic.co.uk
48. www.chemsite.de/en/chemsite/angebot.php?navid=2
49. www.ketek.fi
50. www.biobaltica.pl
51. www.klaster.bydgoszcz.pl
52. www.chemia.rsi.org.pl
53. www.ekoenergiaopolszczyzny.pl
54. www.sardegnaricerche.it
55. www.odenwald-cleo.de/
56. www.erneuerbare-energien-hamburg.de/
57. www.ceesa-org.de/
58. www.standort-tirol.at/page.cfm?vpath=cluster/erneuerbare_energien_tirol
59. www.energies-renouvelables.org
60. www.deenet.org/
61. www.eco.at
62. www.envirocluster.net
63. www.energycluster.it
64. www.oec.at
65. www.dkeo.pl/
66. www.imp.gda.pl/projekty/bkee/struktura/
67. www.klaster.agh.edu.pl
68. www.wielkopolskieklastry.pl/klaster-energii odnawialnej
69. www.klasteroze.pl
70. www.cedres.pl
71. www.bioenergiadlaregionu.eu
72. www.klaster-energetyczny.pl
73. www.mse.mazowsze.pl
196
74. www.fundacja.lublin.pl
75. www.euro-centrum.com.pl
76. www.lebensmittelcluster.at/startseite/lebensmittel_cluster.html
77. www.ecoplus.at/en/ecoplus/cluster/food/about-us
78. www.pattoterritorialemarsica.it/
79. www.gourmetbornholm.com/
80. www.sig.skierniewice.com.pl
81. www.uwm.edu.pl
82. www.naturalniezpodlasia.pl
83. www.ekolubelszczyzna.pl
84. www.nutribiomed.pl
85. www.winiarze.zgora.pl
86. www.termomax.pl
87. www.ecoplus.at/en/ecoplus/cluster/green-building
88. www.ecoinnovationcluster.lu/
89. www.sgg.si/index.php?Obmocje=Predstavitev
90. gkb.idhost.pl/
91. www.side-cluster.pl
92. centruminnowacji.org/klaster
93. www.klasterbudowlany.eu
94. www.zrownowazonainfrastruktura.pl
95. www.compare.se
96. www.mobileregionkarlsruhe.de
97. www.cyberforum.de
98. www.ka-it-si.de
99. www.aderly.com/lyon/contents/industrie-jeu-video-game-france/digital-entertainment-video-game-
industry-france-europe.jsp?lang=2
100. www.itcluster.cz/
101. www.klaster.it
102. www.pomorski-klaster-ict.pl
103. www.ictpomerania.pl
104. www.ictcopernicus.pl
105. www.klaster.krakow.pl
106. www.multiklaster.pl
107. www.klasterict.pl
108. www.klaster-it.pl
109. www.informatykapodkarpacka.pl
110. www.learninglight.com/show/1
111. www.eduklaster.pl
112. www.medicen.org/
113. www.MedCluster.pl
114. http://klastry.wszia.opole.pl/?page_id=116
197
Spis Tabel Tabela 1 Definicje benchmarkingu. ....................................................................................................................... 21 Tabela 2 Etapy benchmarkingu ............................................................................................................................. 29 Tabela 3 Kryteria i mierniki w badaniu parków technologicznych w Polsce ......................................................... 39 Tabela 4 Organizacja mierników w badaniu benchmarkingowym IKT Grenland. ................................................. 42 Tabela 5 Organizacja mierników w badaniu benchmarkingowym – Benchmarking klastrów w Polsce 2010 ...... 44 Tabela 6 Zestawienie podmiotów poddanych analizie benchmarkingowej .......................................................... 55 Tabela 7 Zestawienie aktywnych klastrów województwa opolskiego .................................................................. 83 Tabela 8 Powierzchnia województwa w danych klasach potencjalnej absorpcji innowacji.................................. 92 Tabela 9 Obszary o określonym poziomie potencjału tworzenia klastrów przemysłowo-usługowych ................. 92 Tabela 10 Liczba osób zatrudnionych w wybranych sektorach gospodarki w województwie Opolskim. ............. 94 Tabela 11 Liczba podmiotów gospodarczych w wybranych sektorach gospodarki w województwie Opolskim. .. 94 Tabela 12 Liczba podmiotów gospodarczych tworzących potencjał dla klastrów w województwie Opolskim. ... 95 Tabela 13 Sekcje/działy kluczowe oraz potencjalnego wzrostu (ze względu na liczbę podmiotów gospodarczych) .............................................................................................................................................................................. 98 Tabela 14. Sekcje/działy kluczowe oraz potencjalnego wzrostu (ze względu na liczbę zatrudnionych) ............... 99 Tabela 15 Ocena perspektyw rozwoju inicjatyw klastrowych/klastrów w województwie, opolskim w perspektywie do 2025 r. (z – złe, db – dobre, bdb – bardzo dobre). ................................................................ 104 Tabela 16 Dotychczasowe formy kooperacji sektora badawczo-rozwojowego w województwie opolskim z przedsiębiorstwami w ramach inicjatyw klastrowych (B+R) ............................................................................... 104 Tabela 17 Bariery współpracy nauki i przemysłu w opinii przedstawicieli sfery B+R .......................................... 105 Tabela 18 Bariery współpracy nauki i przemysłu w opinii przedstawicieli otoczenia biznesu ............................. 105 Tabela 19 Dotychczasowe formy kooperacji instytucji otoczenia biznesu w województwie opolskim z przedsiębiorstwami w ramach inicjatyw klastrowych (B+R) ............................................................................... 106 Tabela 20 SWOT – czynników zewnętrznych rozwoju klastra ............................................................................. 111 Tabela 21 Ranking atrakcyjności inwestycyjnej regionów w 2010 roku. ............................................................ 113 Tabela 22 Sekcje/działy kluczowe oraz potencjalnego wzrostu (ze względu na liczbę podmiotów gospodarczych) ............................................................................................................................................................................ 121 Tabela 23. Sekcje/działy kluczowe oraz potencjalnego wzrostu (ze względu na liczbę zatrudnionych) ............. 122 Tabela 24 Atuty i szanse , słabości i ryzyka opolskich inicjatyw klastrowych w opinii ekspertów sfery B+R. ...... 123 Tabela 25 Atuty i szanse, słabości i ryzyka opolskich inicjatyw klastrowych w opinii ekspertów sfery otoczenia biznesu ................................................................................................................................................................ 124 Tabela 26 Analiza porównawcza potencjału klastrów ........................................................................................ 130 Tabela 27 Tablica – Śląski Klaster Drzewny (ŚKD) ............................................................................................... 145 Tabela 28 Śląski Klaster Drzewny na tle krajowym ............................................................................................. 147 Tabela 29 Tablica – e-KOLOT - „Kraina Mlekiem i Miodem Płynąca” ................................................................. 151 Tabela 30 Inicjatywa Kraina Mlekiem i Miodem Płynąca na tle krajowym......................................................... 153 Tabela 31 Porównanie Inicjatyw Klastrowych w obszarze turystyki, hotelarstwa oraz gastronomii .................. 153 Tabela 32 Tablica –Opolski Klaster „Ekoenergia Opolszczyzny” ......................................................................... 161 Tabela 33 Inicjatywa Ekoenergia Opolszczyzny na tle krajowym........................................................................ 163 Tabela 34 Tablica –Opolski Klaster Informatyczny OPINFO ................................................................................ 168 Tabela 35 Opolski Klaster Informatyczny – OPINFO na tle krajowym ................................................................. 170 Tabela 36 Tablica – Inicjatywa klastrowa w obszarze przemysłu chemicznego – „Innowacyjna Chemia” ......... 174 Tabela 37 Inicjatywa Innowacyjna Chemia na tle krajowym .............................................................................. 175 Tabela 38 Tablica – Opolski Klaster Przetwórstwa Spożywczego „Zielona Dolina” ............................................ 180 Tabela 39 Tablica – Klaster „Termomax” ............................................................................................................ 182 Tabela 40 Tablica – Opolski Klaster Medyczny.................................................................................................... 183 Tabela 41 Tablica – Klaster podmiotów z branży szkoleniowej i doradczej – „Konsorcjum Człowiek” ............... 184 Tabela 42 Tablica – Śląski Klaster Przedsiębiorstw Dorzecza Górnej i Środkowej Odry ...................................... 185 Tabela 43 Tablica –Wielobranżowy Klaster Rzemieślniczy – „Opolski E-Rzemieślnik” ........................................ 186 Tabela 44 Wielobranżowy Klaster Rzemieślniczy – „Opolski E-Rzemieślnik na tle krajowym ............................. 186 Tabela 45 Tablica –Opolski Klaster rekreacyjno-ruchowy ................................................................................... 187
198
Spis Rysunków Rysunek 1 Klastry i inicjatywy klastrowe zidentyfikowane w województwie opolskim ........................................ 82 Rysunek 2 Rysunek Obszary koncentracji potencjału osób z wyższym wykształceniem ....................................... 92 Rysunek 3 Województwo opolskie 2009. Rozmieszczenia podmiotów sektorów przemysł i usługi (rynkowe) w układzie miejscowości ........................................................................................................................................... 92 Rysunek 4 Branże o wysokim prawdopodobieostwie rozwoju struktur klastrowych wg badao eksperckich. ..... 102 Rysunek 5 Ocena możliwości powstania klastrów w województwie opolskim w 2015, 2020 i 2025 r. (1 – bardzo mało prawdopodobne, 2 – mało prawdopodobne, 3 – prawdopodobne, 4 – bardzo prawdopodobne, 5 – pewne). wg badao eksperckich. ........................................................................................................................................ 103 Rysunek 6 Analiza SWOT – silne strony województwa opolskiego w zakresie rozwoju klastrów. ...................... 108 Rysunek 7 Analiza SWOT – słabe strony województwa opolskiego w zakresie rozwoju klastrów ...................... 109 Rysunek 8 Analiza SWOT – szanse rozwoju klastrów w województwie opolskim. .............................................. 110 Rysunek 9 Analiza SWOT – zagrożenia rozwoju klastrów w województwie opolskim. ....................................... 111 Rysunek 10 Wyniki analizy GEM – ocena czynników determinujących rozwój klastrów .................................... 112 Rysunek 11 Ilośd podmiotów zgodnych z profilem branżowym klastra .............................................................. 119 Rysunek 12 Ilośd pracujących w przedsiębiorstwach zgodnych z profilem branżowym klastra .......................... 120 Rysunek 13 Analiza porównawcza potencjału rozwoju klastrów województwa opolskiego. ............................. 127 Rysunek 14 Ranking potencjału klastrów w województwie opolskim ................................................................. 129 Rysunek 15 Struktura podmiotowa Śląskiego Klastra Drzewnego na tle krajowym ........................................... 146 Rysunek 16 Struktura podmiotowa Inicjatywa Kraina Mlekiem i Miodem Płynąca na tle krajowym ................. 152 Rysunek 17 Struktura podmiotowa klastra Ekoenergia Oplszczyzny na tle krajowym ....................................... 164 Rysunek 18 Struktura podmiotowa klastra OPINFO na tle krajowym ................................................................. 169 Rysunek 19 Struktura podmiotowa klastra Innowacyjna Chemia na tle krajowym ............................................ 176 Rysunek 20 Łaocuch dostaw w klastrze Chemicznym Antwerpia . W kolorze czerwonym zaznaczono produkty wytwarzane przez uczestników klastra, kolorem szarym zaznaczono produkty, które nie są wytwarzane w klastrze. ............................................................................................................................................................... 199 Rysunek 21 Łaocuch dostaw w klastrze Chemicznym Rotterdam/Moerdijk. W kolorze zielonym zaznaczono produkty wytwarzane przez uczestników klastra, kolorem szarym zaznaczono produkty, które nie są wytwarzane w klastrze. ....................................................................................................................................... 200 Rysunek 22 Interakcje pomiędzy klastrami chemicznymi Rhine i Ruhr ............................................................... 201 Rysunek 23 Łaocuch dostaw w klastrze chemicznym Rhine/Ruhr Niemcy. W kolorze pomaraoczowym zaznaczono produkty wytwarzane przez uczestników klastra, kolorem szarym zaznaczono produkty, które nie są wytwarzane w klastrze. ....................................................................................................................................... 202 Rysunek 24 Łaocuch dostaw w klastrze Tarragona. W kolorze pomaraoczowym zaznaczono produkty wytwarzane przez uczestników klastra, kolorem szarym zaznaczono produkty, które nie są wytwarzane w klastrze. ............................................................................................................................................................... 203 Rysunek 25 Model interakcji podmiotów uczestniczących w klastrze spożywczym w Norwegii. ........................ 204
199
Załącznik 1 Model Łańcucha Dostaw w wybranych klastrach chemicznych
Rysunek 20 Łaocuch dostaw w klastrze Chemicznym Antwerpia . W kolorze czerwonym zaznaczono produkty wytwarzane przez uczestników klastra, kolorem szarym zaznaczono produkty, które nie są wytwarzane w klastrze.
Źródło: A Paradigm Shift : Supply Chain Collaboration and Competition in and between Europe’s Chemical
Clusters, Results of the EPCA Think Tank Sessions organized and sponsored by EPCA. 2007
200
Rysunek 21 Łaocuch dostaw w klastrze Chemicznym Rotterdam/Moerdijk. W kolorze zielonym zaznaczono produkty wytwarzane przez uczestników klastra, kolorem szarym zaznaczono produkty, które nie są wytwarzane w klastrze.
Źródło: A Paradigm Shift : Supply Chain Collaboration and Competition in and between Europe’s Chemical
Clusters, Results of the EPCA Think Tank Sessions organized and sponsored by EPCA. 2007
201
Rysunek 22 Interakcje pomiędzy klastrami chemicznymi Rhine i Ruhr
202
Rysunek 23 Łaocuch dostaw w klastrze chemicznym Rhine/Ruhr Niemcy. W kolorze pomaraoczowym zaznaczono produkty wytwarzane przez uczestników klastra, kolorem szarym zaznaczono produkty, które nie są wytwarzane w klastrze.
Źródło: A Paradigm Shift : Supply Chain Collaboration and Competition in and between Europe’s Chemical
Clusters, Results of the EPCA Think Tank Sessions organized and sponsored by EPCA. 2007
203
Rysunek 24 Łańcuch dostaw w klastrze Tarragona. W kolorze pomarańczowym zaznaczono produkty
wytwarzane przez uczestników klastra, kolorem szarym zaznaczono produkty, które nie są wytwarzane w
klastrze.
Źródło: A Paradigm Shift : Supply Chain Collaboration and Competition in and between Europe’s Chemical
Clusters, Results of the EPCA Think Tank Sessions organized and sponsored by EPCA. 2007
204
Załącznik 2 Model interakcji podmiotów uczestniczących w klastrze spożywczym w Norwegii.
Rysunek 25 Model interakcji podmiotów uczestniczących w klastrze spożywczym w Norwegii.
Źródło: T. E.Braadland, J Hauknes, Innovation in the Norwegian food cluster. A contribution to the
OECD/CSTP NIS programme, the Cluster focus group OECD Cluster workshop Utrecht 8-9 May 2000
205
Dr Witold Potwora
Dr Wojciech Duczmal
„Klastry - badania warunków funkcjonowania
i możliwości rozwoju w woj. opolskim” (Wnioski i rekomendacje)
Raport z badań
206
Współczesne przedsiębiorstwa, stają przed coraz to bardziej złożonym problemom i
wyzwaniom gospodarczym. Globalizacja, integracja, rozwój społeczeństw informacyjnych
oprócz ewidentnych korzyści, niosą za sobą również zagrożenia dla działalności
gospodarczej. Starannie tworzone strategie, budowanie wiarygodności firmy czy dbałość o
reputację mogą być z dnia na dzień poddane działaniom destrukcyjnym. Rosnąca kontrola
państwa, coraz bardziej administracyjne „zarządzanie” rynkiem, próby ograniczania swobody
działalności gospodarczej, a przede wszystkim: rosnąca konkurencja w skuteczny sposób
mogą zniechęcać do działań przedsiębiorczych. Działań, których celem jest nie tylko
osiągnięcie satysfakcjonujących dochodów, ale również pragnienie władzy i prestiżu, dążenie
do niezależności i samodzielności, a także realizacja celów społecznych – w wymiarze i
charakterze etycznym oraz socjalnym.
W ostatnich latach bardzo dużo uwagi poświęca się roli sektora MŚP w gospodarce,
dla większości z nas nie ulega wątpliwości, że małe i średnie przedsiębiorstwa są
stymulatorem rozwoju gospodarki. Procesy koncentracji, fuzje i przejęcia w gospodarce
globalnej doprowadziły do swoistego bipolarnego podziału przedsiębiorstw – potężne
koncerny, adresujące swą ofertę do masowego rynku i małe przedsiębiorstwa, najczęściej
obsługujące nisze rynkowe, a nawet tzw. super nisze – czyli niezwykle unikalne, specyficzne
wymagania i potrzeby stosunkowo niewielkich segmentów rynku.
Wiadomo, że imperatywem współczesnego zarządzania są działania innowacyjne.
Czy aby na pewno da się pogodzić sukces przedsiębiorstwa, z koniecznością prowadzenia
prac badawczo-rozwojowych ? Czy małe i średnie przedsiębiorstwa są w stanie same podołać
wyzwaniom tworzenia skutecznych strategii marketingowych, prowadzić badania rynkowe,
generować wystarczające środki na programy rozwojowe? Czy najważniejszą przeszkodą w
rozwoju sektora MŚP nie jest być może brak środków nie tyle na bieżącą działalność firmy,
ale na komercjalizację oryginalnych pomysłów, patentów czy wynalazków ?
Wiadomo również, że jeśli nie jesteśmy w stanie wpływać na otoczenie
przedsiębiorstw to warto się do niego dostosować. Najlepiej korzystać z metod dość
powszechnie uważanych za skuteczne i efektywne. Znany amerykański dziennikarz Thomas
L. Friedman w głośnej publikacji Świat jest płaski, formułuje kilka reguł, jakimi powinny
kierować się firmy we współczesnej gospodarce. Jedna z nich brzmi następująco:
Mali powinni działać na dużą skalę. Jeden ze sposobów na rozwój firmy w płaskim
świecie polega na tym, by się nauczyć działać na naprawdę dużą skalę. Aby mała firma mogła
działać na dużą skalę, musi przede wszystkim zacząć szybko korzystać z nowych narzędzi
207
służących współpracy (pod. red. wyd.), żeby zaoferować jak najwięcej, wykonać zadanie, jak
najszybciej i dotrzeć ze swoją ofertą do jak największej liczby odbiorców222
Niemal od zawsze w naukach ekonomicznych czy w teorii organizacji i zarządzania
próbowano znaleźć rozwiązania pozwalające na wybranie tej decyzji, która umożliwi
otrzymanie najlepszego wyniku. Stąd mamy metody programowania liniowego (np. problem
komiwojażera), wyznaczanie ścieżki krytycznej czy programy CRM. Jak zauważa jednak P.
F. Drucker, w pewnej chwili dobiegł końca najdłuższy w historii gospodarczej okres
ciągłości223
. Okres mniej więcej do połowy lat siedemdziesiątych był nie tylko okresem
wzrostu gospodarczego, okresem najszybszego i najrozleglejszego wzrostu, jaki kiedykolwiek
cechował gospodarkę światową, ale był to również okres wysokiej przewidywalności224
. Ten
czas minął, jak się wydaje bezpowrotnie. Niewyobrażalne kilka lat temu znaczenie innowacji,
gwałtowne zmiany strukturalne, możliwości (a także zagrożenia), jakie niesie ze sobą
integracja i globalizacja gospodarki, wyklucza dzisiaj podejmowanie decyzji w warunkach
pewności, co wcale nie oznacza, że kierując przedsiębiorstwem nie powinniśmy starać się
wykorzystać przewagi jaką daje np. poznanie rynku.
Paradoksalnie, największe zagrożenia, z jakimi spotykamy się procesach gospodarowania,
to nie tyle „nadgorliwość” w regulacjach prawnych, konieczność przestrzegania norm
ochrony środowiska czy inflacja, ale niebezpieczeństwo wystąpienia nieoczekiwanych i
ukrytych słabości tam, gdzie wszystko wydaje się doprowadzone do skutku, i to – jak pisze
P. F. Drucker – w trybie nudnej rutyny225
. Jeśli wszystko idzie dobrze, to znaczy, że coś nie
jest w porządku, tylko o tym jeszcze nie wiadomo – bardzo podobnie przestrzega V. Askanas
w swoich dziesięciu lekcjach przetrwania na wolnym rynku226
.
Peter F. Drucker sugeruje także, że zarządzanie w czasach burzliwych musi zaczynać się
od dyskusji nad nowymi, odmiennymi wymaganiami w sferze podstawowych problemów
przetrwania i sukcesu w istniejącym biznesie. Takimi podstawowymi problemami są:
płynność,
produktywność,
koszty przyszłości227
.
222
T. L. Friedman, Świat jest płaski, Krótka historia XXI wieku, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2009, s. 440-
441. 223
Szerzej zob. P. F. Drucker , Zarządzanie w czasach burzliwych, Nowoczesność, Warszawa 1995, s. 10. 224
Tamże 225
Tamże, s. 15. 226
W. Askanas, Sukces ekonomiczny to – zarządzanie przedsiębiorstwem czy przedsiębiorczość w zarządzaniu,
Zeszyty Naukowe WSZiA w Opolu, Opole 1997, s. 66. 227
Szerzej zob. P. F. Drucker, Zarządzanie ..., wyd. cyt., s. 15–16.
208
Uwagi powyższe sformułował autor na początku lat osiemdziesiątych minionego wieku,
ale nie wydaje się, żeby straciły one na znaczeniu. Potwierdzają to m.in. ogromne trudności,
jakie były udziałem polskich przedsiębiorstw w ostatnich dwudziestu latach, czy – na
przeciwległym biegunie – kłopoty związane z ostatnim kryzysem finansowym.
Wydaje się, że uprawnione jest twierdzenie, iż sprawą kluczową dla podmiotów rynku nie
jest zysk, ale właśnie stabilność finansowa. Można osiągać naprawdę duże zyski przez okres
roku czy nawet kilku lat, a i tak potem zbankrutować – przykładem są koncerny koreańskie.
Można też – jak np. IBM czy General Electric – przez kilka lat generować straty, ale poprzez
gruntowne działania restrukturyzacyjne umocnić pozycję lidera rynkowego i w efekcie
zwiększyć wartość firmy. Zysk jest ważny, ale znacznie ważniejsze jest chyba to, w jaki
sposób się go osiąga. To nie odpowiednie środki finansowe gwarantują przetrwanie firmy, ale
umiejętności i sprawność procesów zarządczych. Naszym zdaniem, istnieją co najmniej trzy
kluczowe problemy, nad którymi warto się w tym kontekście zastanowić.
Po pierwsze, szybki wzrost przy źle zaprojektowanym modelu działalności
przedsiębiorstwa szybciej niszczy wartość firmy. Kłopoty amerykańskich przedsiębiorstw z
tzw. sektorów nowoczesnych technologii są aż nazbyt jaskrawym przykładem.
Po drugie, szybki wzrost, a w efekcie duży zysk oprócz zwiększonego ryzyka niesie ze
sobą zwiększone wymagania wobec zarządzania. Pojawia się bowiem naturalna skłonność do
nadmiernego inwestowania, rozbudowywania infrastruktury, zwiększania zatrudnienia i w
efekcie podwyższania kosztów stałych. Nawet drobne wahania rynku sprawiają, że firma z
dnia na dzień zaczyna przynosić straty.
Po trzecie, duże zyski i jednocześnie szybki wzrost mogą zachęcać do rozszerzania
działalności. Przedsiębiorstwo stara się zdobyć coraz to nowych klientów, wykorzystując np.
przewagę technologiczną. Początkowo działania takie przynoszą wzrost rentowności, ale
obawa czy świadomość walki konkurencyjnej sprawia, że z czasem przedsiębiorstwo obniża
ceny swoich wyrobów i pętla obniżania wskaźnika ROI coraz mocniej się zaciska.
Wzrost produktywności, jak podkreślaliśmy, zależy przede wszystkim od
odpowiedniego zarządzania zasobami firmy. W literaturze przedmiotu spotykamy się z
bardzo różnymi podziałami zasobów, którymi dysponuje przedsiębiorstwo. Ciekawą, a
jednocześnie stosunkowo najbardziej przejrzystą klasyfikację znaleźć można u K. Obłoja. W
pewnym uproszczeniu można przyjąć, że jego propozycja sprowadza się do czterech typów
zasobów, a mianowicie:
zasobów źródłowych – są one pochodną funkcjonowania organizacji,
nagromadzonym historycznie majątkiem; można je podzielić na:
209
materialne (budynki, lokalizacja i nieruchomości, maszyny, urządzenia itd.),
niematerialne (zebrane informacje, skumulowana wiedza, kompetencja, image);
zasobów operacyjnych – są to możliwości, które wynikają ze sposobu funkcjonowania
przedsiębiorstwa i wykorzystywania zasobów;
zasobów sytuacyjnych – które powstają w konkretnych i często nieprzewidzianych
konfiguracjach zmiennych i uwarunkowań, na styku firmy i otoczenia;
zasobów tkwiących w otoczeniu – jest to podstawowe źródło generujące zasoby
organizacji, to, czym dzisiaj dysponujemy, wcześniej stanowiło niekontrolowane
elementy otoczenia228
.
Koncepcja K. Obłoja w zasadniczym stopniu związana jest z tzw. orientacji rynkową.
Rzeczywiście zarówno zasoby materialne, jak też zasoby niematerialne (w wymiarze
strategicznym) tkwią w otoczeniu rynkowym. Są to po prostu środki finansowe, którymi
dysponują klienci przedsiębiorstwa. Jest to jeden z najbardziej oczywistych faktów
związanych z gospodarką rynkową, ale niestety, bardzo często niewłaściwie interpretowany.
Nie wystarczy, jak chcą niektórzy, mied genialny pomysł na „biznes”, ba, nie wystarczy nawet
dostęp do nisko oprocentowanych kredytów, trwałą pozycję na rynku buduje się tylko dzięki
„przetwarzaniu” pieniędzy konsumentów w infrastrukturę techniczną i społeczną.
Gromadzenia środków finansowych nigdy nie można traktowad jako cel sam w sobie (mamy
tu na uwadze tylko proces gospodarowania), są one m.in. niezbędne do stawiania nowych
zadao i identyfikowania nowych źródeł zasobów tkwiących w otoczeniu.
Niezależnie od przyjętych kryteriów podziału zasobów jedno pozostaje niezmienne – w
ostatecznym rachunku liczy się łączna (całkowita), jak widzi to P.F. Drucker, produktywność
wszystkich środków w danym procesie, w określonym podmiocie rynku, w przyjętym trybie
ekonomicznego ich użytkowania.
Cechą charakterystyczną współczesnego zarządzania, a w zasadzie tym elementem, który
w decydującej mierze pozwala przetrwać przedsiębiorstwu na zmiennym rynku, jest
rozwiązanie dylematu, jak „zarobić dzisiaj na koszty utrzymania się w biznesie jutra”.
Kilkukrotnie już przywoływany „guru” teorii zarządzania pisze tak: „Firmę, która nie zarobi
na nie [tzw. koszty przyszłości – dop. wł.] musi spotkać uwiąd i zanik. Albowiem to nie są
«przyszłe koszty»; to koszty, które się ponosi teraz, choć wypłacą się później. Są to koszty
228
Szerzej zob. K. Obłój, Strategia sukcesu firmy, PWE, Warszawa 1993, s. 85–96.
210
«skumulowane» lub «odroczone»229
. Oczekiwania wobec przyszłości zawsze jednak niosą ze
sobą ryzyko. Można je minimalizować, ale nie ma w działalności gospodarczej takich
przedsięwzięć, które nie pociągałyby za sobą ryzyka straty. Innowacje w technikach
wytwarzania, ogromne możliwości w zakresie gromadzenia i przetwarzania informacji,
zdolność alokacji i angażowania obecnych zasobów w szerszym wymiarze i horyzoncie
czasowym niewątpliwie pomaga ją minimalizować ryzyko. Ale tak czy inaczej, postęp w
gospodarowaniu, czy w nieco węższym ujęciu – postęp w zarządzaniu przedsiębiorstwem
gospodarującym, w dalszym ciągu tkwi w wytwarzaniu nadwyżki z bieżącej produkcji nad
kosztami przeszłymi i teraźniejszymi, ale takiej nadwyżki, która pozwoli zarobić na koszty
utrzymania się w biznesie. Co interesujące, owe koszty utrzymania się w biznesie nie mogą
być niższe niż koszt kapitału. Innymi słowy, przedsiębiorstwo, którego wskaźnik zwrotu
kapitału jest mniejszy niż wynosi bieżące oprocentowanie kapitału, działa z definicji na
poziomie deficytu i okrada swoją przyszłość230
.
W gospodarce rynkowej przedsiębiorstwo jest instrumentem zaspokajania potrzeb,
życzeń i oczekiwań nabywców. Jego misję czy cele można interpretować bardzo różnie, ale
nie ulega wątpliwości, że jednym z zasadniczych motywów działania jest zysk. Wraz z
rozwojem gospodarki cel ten „obudowywano” siecią różnych przymusów czy zobowiązań
administracyjnych, politycznych, prawnych i społecznych.
W przewidywalnym i stabilnym otoczeniu względnie łatwo jest pogodzić cele
ekonomiczne i społeczne organizacji. Jednak współczesne otoczenie jest burzliwe i zmienne,
stąd też np. niewiele jest osób, które nie ulegają mitowi szybkiego zysku, niewiele jest też
instytucji finansowych, które tegoż mitu nie wykorzystują do narzucania swoich wizji
gospodarczych.
Powstaje pytanie cóż wspólnego ma zarządzanie finansami przedsiębiorstw z niniejszym
raportem?.
Sprawą kluczową jest oczywiście fakt, że porozumienia i współpraca w ramach klastrów
w dużej mierze pozwalają przezwyciężyć niektóre zagrożenia o których pisaliśmy wyżej.
Najogólniej rzecz ujmując – otoczenie staje się nieco bardziej przewidywalne, choćby dzięki
regularnej współpracy z instytucjami badawczo-rozwojowymi czy przedstawicielami
administracji różnych szczebli. W warunkach gospodarki polskiej dochodzi jeszcze ważny
element, jakim jest możliwość uzyskania dodatkowych środków np. na finansowanie
działalności innowacyjnej. Innymi słowy w sposób znaczący zmniejsza się poziom ryzyka,
229
Szerzej zob. P. F. Drucker, Zarządzanie ..., wyd. cyt., s. 33–34. 230
Tamże, s. 36.
211
także dzięki np. wspólnym przedsięwzięciom marketingowym – badanie i kreowanie
wspólnych rynków. Właściciele i kadra zarządzająca przedsiębiorstw tworzących klastry,
mają znacząco większą wiedzę nie tylko na temat rynków, które obsługują, ale również w
odniesieniu do zmian w otoczeniu konkurencyjnym, technologicznym, prawnym itp.
To tylko niektóre korzyści, niesie za sobą zrzeszanie się firm w formie klastrów. Nic więc
dziwnego, że rośnie zapotrzebowanie na rzetelne i kompleksowe badania w tym zakresie.
Starając się wyjść naprzeciw tym oczekiwaniom, zespół naukowców Centrum Badań
Regionalnych Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji podjął próbę tego rodzaju prac
analitycznych. Przedmiotem badań były m.in.:
1. Inwentaryzacja dotychczasowego stanu wiedzy na temat inicjatyw klastrowych w
woj. opolskim wraz z komentarzem i oceną.
2. Analiza statystyczna substancji przemysłowej i zaplecza usług w woj. opolskim wraz
z mapowaniem.
3. Uwarunkowania i możliwości rozwoju klastrów w woj. opolskim.
4. Bilans strategiczny regionu w zakresie warunków i możliwości rozwoju klastrów.
5. Badania sondażowe w sektorze przedsiębiorstw na temat warunków i możliwości
rozwoju klastrów w woj. opolskim.
6. Sektor instytucji publicznych, a rozwój klastrów w woj. opolskim.
7. Sektor B+R i otoczenia biznesu, a rozwój klastrów woj. opolskim.
8. Case study:
Klaster drzewny. Klaster energii odnawialnych. Klaster chemiczny w woj. opolskim.
Możliwości funkcjonowania i rozwoju klastra rekreacyjno-ruchowego w woj.
opolskim.
9. Projekcja rozwoju inicjatyw klastrowych w woj. opolskim.
Warto w tym miejscu przytoczyć najważniejsze wnioski i rekomendacje
sformułowane w poszczególnych raportach.
Raport poświęcony inwentaryzacji stanu wiedzy dotyczącej klastrów składa z dwóch
części. W pierwszej Elżbieta Karaś przedstawia dotychczasowy stan wiedzy na temat
inicjatyw klastrowych w województwie opolskim, na tle przeglądu literatury
przedmiotu. W części drugiej, zespół pod kierunkiem Marii Buckiej również dokonano
inwentaryzacji materiałów i publikacji na temat klastrów w województwie opolskim. Mimo
stosowania podobnej metody badawczej – desk research, jak w przypadku I raportu, mamy
nieco inny układ opracowania, w zasadzie ograniczający się do zestawienia wiedzy na temat
branżowych inicjatyw klastrowych.
Wróćmy więc do rozważań E. Karaś. Autorka w części poświęconej teoretycznym
aspektom interesujących nas form współpracy przedsiębiorstw, w sposób bardzo szeroki
212
analizuje kwestie terminologiczne, zajmując własne, oryginalne w tym zakresie stanowisko.
Zwracamy również uwagę na szereg rysunków zawartych w tej części pracy, które w sposób
czytelny pokazują różnego rodzaju aspekty teorio-poznawcze. W kolejnych częściach raportu,
dokonuje diagnozy stanu rozwoju klastrów w Polsce i opisuje syntetycznie następujące
inicjatywy klastrowych realizowanych w województwie opolskim:
1. Wielobranżowy Klaster Rzemieślniczy – „Opolski E-Rzemieślnik”;
2. Inicjatywa klastrowa branży drzewnej – Śląski Klaster Drzewny;1
3. Inicjatywa klastrowa w obszarze turystyki – „Kraina Mlekiem i Miodem
Płynąca”;
4. Inicjatywa klastrowa w obszarze przemysłu chemicznego – „Innowacyjna
Chemia”;
5. Inicjatywa klastrowa w obszarze energii odnawialnych – „Ekoenergia
Opolszczyzny”;
6. Opolski Klaster Przetwórstwa Spożywczego „Zielona Dolina”;
7. Inicjatywa klastrowa w obszarze budownictwa energooszczędnego - Klaster
„Termomax”;
8. Śląski Klaster Przedsiębiorstw Dorzecza Górnej i Środkowej Odry;
9. Opolski Klaster Informatyczny – OPINFO;
W opracowaniu E. Karaś pojawia się szereg różnego rodzaju wniosków i konkluzji, kilka
z nich pozwalamy sobie przytoczyć:
1. Jedną z głównych kwestii metodologicznych, mających niezwykle istotne znaczenie z
perspektywy formuły i przebiegu dalszych prac badawczych, a w związku tym –
wymagających wyjaśnienia już we wstępie niniejszego opracowania, jest
rozróżnienie pojęć „klaster” oraz „inicjatywa klastrowa”. W dostępnych źródłach
(zwłaszcza w zasobach informacji publikowanych na portalach internetowych oraz
w prasie) terminy te są ze sobą permanentnie utożsamiane oraz zamiennie
stosowane. Tymczasem w literaturze specjalistycznej wyraźnie rozgranicza się oba
pojęcia, ujmując klaster jako „przestrzenną koncentrację firm, która może nie mieć
charakteru sformalizowanego i której członkowie mogą nie mieć świadomości, że
funkcjonują w granicach klastra”231
, zaś inicjatywę klastrową definiując jako
„świadomy, zorganizowany wysiłek mający na celu poprawę konkurencyjności
klastra i świadome uczestnictwo kluczowych graczy sieci: prywatnych
przedsiębiorców, publicznych aktorów, autorytetów i/lub jednostek
akademickich”232
. (…)
231
Klemens B., Tradycja wytwarzania jako determinanta rozwoju klastrów i inicjatyw klastrowych, [w:] Materiały konferencyjne nt.: Uwarunkowania polityki rozwoju regionu – wymiar społeczny, gospodarczy i środowiskowy, Politechnika Opolska. Opole, 2010 (materiały w druku), *za:+ Sölvell O., Lindqvist G., Ketels Ch., The Cluster Initiative Greenbook, Stockholm: Ivory Tower, 2003.
232 Sölvell O., Lindqvist G., Ketels Ch., Zielona Księga Inicjatyw Klastrowych. Inicjatywy klastrowe w gospodarkach rozwija-jących się i w fazie transformacji, PARP, Warszawa, 2003-2006, s. 39
213
2. Problematycznym, (…) badań było dotarcie do wszystkich dostępnych
(przynajmniej potencjalnie) źródeł informacji. Działania związane z inicjowaniem
powstawania nowych oraz animowaniem już istniejących inicjatyw klastrowych
należą w naszym regionie do przedsięwzięć pionierskich, często trudno
„uchwytnych” z uwagi na ogromną dynamikę zdarzeń i w znacznej mierze
niedokumentowanych; dla usystematyzowania tej problematyki oznacza to
częstokroć konieczność żmudnego docierania do materiałów (zwykle biuletynów,
publikacji finansowanych z EFS w niewielkiej liczbie egzemplarzy, informacji
internetowych, doniesień medialnych archiwizowanych w serwisach internetowych),
które z różnych względów, mimo iż zidentyfikowane przez realizatorów badań,
pozostają poza ich faktycznym zasięgiem. (…)
3. Dość dużą trudność w formułowaniu pewnych spostrzeżeń wywoływała wspomniana
już wcześniej ogromna dynamika oraz wielotorowość zdarzeń skojarzonych z
tematyką inicjatyw klastrowych na Opolszczyźnie. Niejednokrotnie, dla poprawności
prowadzonych badań, należało uwzględnić w treści opracowania informacje o
działalności równolegle kilku ośrodków, bądź kilkuwątkowej jednego podmiotu,
przy jednoczesnym znacznym rozproszeniu danych oraz braku dostatecznej wiedzy
na temat chronologii zdarzeń. (…)
4. Klaster jest niezwykle elastyczną formą współdziałania organizacji, która daje wiele
korzyści zarówno dla rozwoju regionu, jak i przedsiębiorstw, a także
współpracujących z nimi instytucji. Należy jednak zaznaczyć, iż efektów nie należy
spodziewać się w krótkim okresie czasu. Klaster jest bowiem strukturą, która
korzyści przynosi w długofalowej perspektywie, dlatego tak ważne jest
kontynuowanie współpracy pomimo barku widocznych i natychmiastowych
korzyści. Jeżeli zaś chodzi o zagrożenia, to ogromną rolę odgrywa tu polityka władz
publicznych, która powinna przeciwdziałać negatywnym efektom, płynącym z
obecności klastra w regionie. (…)
5. Klastry w Polsce nie mają jednoznacznie określonego charakteru, który
odpowiadałby typowym strukturom przedstawianych w literaturze przedmiotu.
Przede wszystkim brak jest klastrów, które by osiągnęły dojrzałą fazę
funkcjonowania. Najczęściej są one na etapie projektowania, inicjatywy lub w fazie
rozwoju. Przeprowadzone badania wykazują, iż najbardziej ścisłe powiązania z
partnerami i organizacjami sfery badań i rozwoju wykazują branże
wysokotechnologiczne, tj. elektroniczno-informatyczne, a także farmaceutyczno-
kosmetyczne. Można w nich zauważyć silną zależność między zyskownością i
zaawansowaniem technologicznym a współpracą z organizacjami obszaru B+R i
korzystaniem z wiedzochłonnych usług okołobiznesowych. Istotną cechą tych branż
jest również udział pracowników w różnych konferencjach, czy targach. Odznaczają
się one także wysokim wskaźnikiem eksportu. Analiza skupisk branż
wysokotechnologicznych dowiodła, iż istnieje tendencja do tworzenia się ich wokół
dużych aglomeracji, bogato wyposażonych w wykwalifikowany personel, ośrodki
badawczo-rozwojowe, czy usługi konsultingowe (…).233
6. W wielu przypadkach utworzonych inicjatyw w województwie opolskim problema-
tyczny pozostaje zmieniający się w czasie poziom aktywności i zaangażowania
233
Szultka S. *red.+, Klastry. Innowacyjne …, op. cit., s. 47-48
214
najważniejszych jej aktorów oraz potencjalnych członków. Najczęściej dynamiczne
przystąpienie do realizacji zaplanowanych przedsięwzięć w fazie początkowej
procesu zawiązywania współpracy stopniowo ustępują miejsca realizmowi działania i
pragmatycznemu sposobowi myślenia, zwłaszcza w kontekście konieczności
zapewnienia źródeł finansowania bieżącej działalności.
7. W znaczącej większości inicjatyw dominującym problemem jest kwestia zapewnienia
ciągłości funkcjonowania po zakończeniu realizacji projektów współfinansowanych
ze źródeł zewnętrznych, zwłaszcza ze środków unijnych. W przypadkach inicjatyw
zawiązanych w ramach konkretnych projektów miękkich były takie, które nie
posiadały ani własnej historii, ani zaplecza organizacyjnego. Przetrwanie ich w
warunkach absolutnej samodzielności finansowej i instytucjonalnej okazało się zbyt
trudne. Przykładem takich inicjatyw są m.in. „Innowacyjna Chemia” oraz „Zielona
Dolina”, które po zakończeniu projektu „Regionalne Biuro Promocji Klastrów –
etap II” musiały się zderzyć z rzeczywistością i w znacznym stopniu ograniczyć
dotychczasowe tempo prac.
8. Sukces udało się osiągnąć inicjatywom klastrowym opierającym działalność na
strukturach instytucjonalnych z wieloletnią historią i dużym doświadczeniem (np.
izby gospodarcze, lokalne organizacje turystyczne), i których aktywność została w
dużej mierze rozproszona na kilka wątków, nie wiążąc się zbyt silnie z jednym,
konkretnym źródłem finansowania. Takim torem potoczyła się historia „Śląskiego
Klastra Drzewnego” oraz „Krainy Mlekiem i Miodem Płynącej”, które zawierzyły
swój sukces w głównej mierze doświadczonym instytucjom: Izbie Gospodarczej
„Śląsk” oraz Kluczborsko-Oleskiej Lokalnej Organizacji Turystycznej i w tych
przypadkach – zwłaszcza w okresie trudnych początków – granice pomiędzy
działalnością podmiotów wspierających a działalnością samych inicjatyw bardzo
często się zacierały.
9. Bezwzględnie przykładem inicjatywy, która pod wieloma względami mogłaby
stanowić szablon umożliwiający powielenie zastosowanych rozwiązań, jest Śląski
Klaster Drzewny. Efektywne zarządzanie klastrem, wysoki poziom zaufania
klastrowiczów, daleko idąca identyfikacja przedsiębiorców z celami i misją
inicjatywy, a w ostatnim czasie także skuteczne dążenia do komercjalizacji
podejmowanych przedsięwzięć świadczą o sile i potencjale zawiązanych struktur i
mogą skłaniać inne podmioty i instytucje do wdrożenia już sprawdzonych rozwiązań
w tym względzie.
10. Istnieją jednak również przypadki zawiązanych inicjatyw świadczące o słabości
instytucjonalnej danej branży oraz o błędach w głównych założeniach. W przypadku
„Opolskiego e-Rzemieślnika” z upływem czasu bolesna okazała się konfrontacja z
najważniejszymi osiągnięciami teorii w obszarze clusteringu; zabrakło bowiem w
podjętym przedsięwzięciu pewnej spójności branżowej stanowiącej cechę
charakterystyczną klastra, a którą – z natury rzeczy – klaster ogólnorzemieślniczy
wykazać się nie mógł. Owa branżowa dyspersja skazała podjętą inicjatywę na
niepowodzenie, mimo daleko idących starań o nadanie współpracy efektywnej
formuły. W pewnym sensie ryzyko powielenia tego scenariusza może dotyczyć także
Śląskiego Klastra Przedsiębiorstw Dorzecza Górnej i Środkowej Odry (ze względu
na skupienie przedsiębiorstw i instytucji wokół rzeki Odry, nie zaś wokół określonej
specyfikacji branżowej), a także – w ograniczonym stopniu – również „Zielonej
215
Doliny” (z uwagi na zbyt „pojemny” obszar działania; zresztą już w dotychczas
podjętych działaniach stała się widoczna pewnego rodzaju dychotomia zdarzeń
oscylujących wokół dwóch specjalizacji branżowych: mięsno-wędliniarskiej oraz
piekarsko-cukierniczo-ciastkarskiej).
11. Optymizmem napawa natomiast świadomość dużej aktywności lokalnych i
regionalnych aktorów inicjujących zawiązywanie nowych inicjatyw klastrowych.
Należy dostrzegać w tym poważną siłę, nawet jeśli droga podejmowanych
przedsięwzięć do spektakularnego sukcesu pozostaje kręta. Uwzględniając dynamikę
zdarzeń związanych z inicjowaniem i zacieśnianiem współpracy sieciowej na
Opolszczyźnie można się spodziewać, że już wkrótce na opolskim firmamencie
klastrów pojawią się kolejne inicjatywy, których rozwój i zdolność efektywnego
funkcjonowania należy bezwzględnie wspierać i promować.
Jak wiadomo, skuteczne zarządzanie jest nie tyle funkcją „czystej” wiedzy, ale raczej
intuicji popartej wiedzą, co wcale nie oznacza że nie warto gromadzić różnego rodzaju
informacji, które pomogą nam zrozumieć nam rzeczywistość, która nas otacza. Chcemy
zwrócić uwagę na unikalne dane, które zawiera raport nr 2 przygotowany przez zespół w
składzie: Kazimierz Szczygielski, Olaf Gwiżdż i Grzegorz Sikora.
Materiał przygotowany przez ww. zespół jest kompleksowy i obszerny. Autorzy
przywołują szereg innych prac realizowanych w podobnych obszarach badawczych, ale chyba
po raz pierwszy powstała całościowa analiza przestrzenna struktury gospodarki w
województwie opolskim.
Jak podkreślają autorzy zadanie, jakie postawiono przed zespołem badawczym wydaje się
oczywiste – należało ustalić tendencje zmian (na poziomie powiatów) w sektorowej
strukturze tworzenia miejsc zatrudnienia (podmioty gospodarcze) w województwie opolskim
oraz przedstawić (wraz z dokumentacją graficzną – mapowaniem) lokalizację na rynku
poszczególnych grup podmiotów gospodarczych. Przestrzegamy jednak przed pobieżną
analizą omawianego raportu i sprowadzania wyników badań tylko do przytoczonego akapitu
oraz zawartych w nim wniosków i rekomendacji. Nie trzeba bowiem wielkiej wyobraźni,
żeby zrozumieć, że tekst zawierający 42 tabele, 88 rycin i ponad 30 stron załączników
pozwala na dodatkowe ciekawe i oryginalne spostrzeżenia.
Mając na uwadze konstrukcję niniejszego opracowania poniżej zestawiono te wnioski,
które autorzy uznali za najważniejsze:
1. Uzyskany w badaniach (zwłaszcza w fazie mapowania) obraz przestrzennego
zróżnicowania liczby oraz natężenia koncentracji podmiotów w poszczególnych
sekcjach i działach może stanowić punkt wyjścia do zarysowania koncepcji
wydzielenia obszarów o potencjalnie najlepszych szansach na powstanie klastrów;
216
2. Sądzić należy że jednym z obiecujących kierunków może być badanie występowania
w określonej odległości geograficznej tych firm, które uznaje się za wiodące w swoich
sekcjach gospodarczych i usługowych (…).
3. W województwie opolskim zarówno w sektorze przemysłowym, jak i usługowym nie
ma znaczącej liczby przedsiębiorstw działających w obszarze wysokiej techniki lub
usług high-tech. Ponadprzeciętną funkcję w tworzeniu i zapewnieniu warunków do
prowadzenia takiej działalności odgrywają miasta określane mianem tzw. centrów
rozwoju, Działalność ta ma swoje podłoże zarówno w wypracowaniu i udostępnieniu
korzystnych lokalizacji jak i tworzeniu Regionalnych Systemów Innowacyjnych
opartych na sieci współpracy naukowców, przedsiębiorców i samorządów.
4. Sąsiedztwo dwóch silnych województw (śląskiego i dolnośląskiego) stwarza szanse w
zakresie wykorzystania: dużych rynków zbytu, wyspecjalizowanych kadr,
infrastruktury technicznej, społecznej i gospodarczej. Poszukując inwestorów
należy, zatem uwypuklić możliwość wykorzystania części mobilnych zasobów tych
regionów. Z uwagi na historię i obecne powiązania funkcjonalne można pokusić się o
zainicjowanie wspólnej kampanii promocyjnej trzech lub dwóch śląskich
województw, pozwoliłoby to lepiej wyeksponować atuty województwa opolskiego.
Stały monitoring działalności związanej z poszukiwaniem inwestorów prowadzonej
w sąsiednich regionach pozwoliłby na lepszą identyfikację tych, którzy mogą
potencjalnie zainteresować się województwem opolskim.
5. Na płytkie zasoby wykwalifikowanych pracowników w regionie mają wpływ dwa
źródła: powszechność pracy zarobkowej za granicą oraz przemysłowa specjalizacja
regionu i związana z nią fluktuacje zatrudnieni. Należałoby zatem wykorzystać
specyficzny charakter zasobów ludzkich etykę i kulturę pracy bliskie inwestorom z
krajów najsilniej zaangażowanych kapitałowo na Opolszczyźnie (Niemcy Holandia),
oraz uwydatnić rolę szkolnictwa w kształtowaniu zasobów ludzkich atrakcyjnych dla
inwestora poprzez kształcenie nie tylko kwalifikacji stricte zawodowych, ale także
kompetencji uniwersalnych ułatwiających mobilność zawodową.
6. (…) Należy przede wszystkim eksponować wysokie indywidualne oceny warunków
życia wynikające z badań (por.: Diagnoza społeczna 2009) oraz starać się dotrzeć z tą
informacją do decydentów, którzy będą pracować w wybranym miejscu. Zdaniem
autorów, w tym aspekcie Opolu jest łatwiej konkurować z największymi miastami
niż w zakresie dostępności do unikatowej infrastruktury kultury.
7. Należy zabiegać o głębsze zakorzenienie inwestorów korzystających ze stref
ekonomicznych w regionie poprzez takie działania, które maksymalnie podniosą
koszty (inwestycje w ludzi, współpraca z kooperantami) wynikające z przeniesienia
zakładu. W związku z tym, że funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych
zaburza reguły konkurencji, należy dobrze rozpoznawać intencje inwestora, tak aby
zminimalizować skutki zarówno efektu wypierania, jaki i efektu biegu jałowego
(deadweight). Poprzez współpracę samorządów lokalnych i samorządu województwa
z podmiotami zarządzającymi strefami należy jasno określić cele, do jakich powinny
przybliżać kolejne inwestycje, aby ich przyciąganie nie było celem samym w sobie.
8. Uzyskane kartogramy wskazują na wyraźne polaryzacje przestrzenne koncentracji
osób z wyższym wykształceniem, nawiązujące silnie do rozmieszczenia ośrodków
217
miejskich lub lokalizacji na zapleczu miast (głównie Opola). Kartogram opisujący
odsetek osób z wyższym wykształceniem w poszczególnych miejscowościach
wykazuje jego większe rozproszenie, zgodnie z rozmieszczeniem miast (przy pewnym
udziale okolicznych miejscowości).
9. Na podstawie wykonanych obliczeń można ustalić trzy kwestie ilościowe:
• powierzchnia obszarów o bardzo wysokim i wysokim natężeniu potencjału jest
niewielka (39 km2, tj. 0,4% powierzchni województwa) i występuje wyłącznie w
Opolu;
• powierzchnia obszarów o średnim poziomie potencjału (klasa III) wynosi 56 km2
(0,6%) i występuje w Opolu, Nysie i Brzegu. Obszar Kędzierzyna-Koźla z uwagi
na wielkość powierzchni administracyjnej ma niższą sumę potencjalnych relacji
osób z wyższym wykształceniem, pomimo dużej liczby bezwzględnej ma tym
poziomie wykształcenia;
• powierzchnia obszarów o niskim poziomie natężenia potencjału (klasa IV) to
zarówno otoczenie wyróżnionych klas wyższych oraz pozostałe miasta, w których
liczba osób z wyższym wykształceniem przewyższała 0,5% ogółu liczby z tym
wykształceniem w całym regionie; zajmuje 3347 km2 (35,6% powierzchni
województwa).
10. Łagodząc kryteria wydzielania obszarów o określonym poziomie natężenia
potencjału innowacyjnego, uzyskujemy obraz potencjalnych udziałowców tzw.
opolskiej doliny krzemowej: Opola, Kędzierzyna-Koźla, Nysy, Brzegu, Kluczborka.
11. Z grupy wskazanych miast kontakt przestrzenny wyznaczony występowaniem ciągu
potencjału (dowolnych klas) występuje w największym wymiarze w pasie Opole–
Kędzierzyn-Koźle. Można założyć, iż potencjalny rozwój regionu według modelu
gospodarki opartej na wiedzy najbardziej prawdopodobny będzie we wskazanym
pasie przestrzennym. Przestrzenna dyspersja obszarów o wysokim potencjale
wymagać będzie tworzenia sieci ośrodków (przy wsparciu ośrodków naukowych
regionu) realizujących wspólnie proinnowacyjne przedsięwzięcia, istotne dla rozwoju
regionu.
12. Uzyskany obraz przestrzenny wskazuje na podział regionu na dwa zasadnicze
subregiony:
– pas środkowy biegnący w osi autostrady, linii kolejowej i Odry, ze swoistą enklawą
niższych wielkości w okolicach Masywu Chełmu;
– reszta regionu, o niższym potencjale, z enklawami podwyższonych wielkości w
większych miastach (m.in. Nysie, Prudniku, Namysłowie).
Obliczone udziały miejscowości o danych wielkościach potencjału wykazują, że aż
62,5% jednostek osadniczych regionu wykazuje śladowe wielkości liczby podmiotów
przemysłowo-usługowych, zarówno w wielkościach bezwzględnych, jak i względnych
(w przeliczeni na liczbę ludności).
Badania prowadzone w ramach III tematu dotyczyły ocen eksperckich
przygotowanych przez specjalistów z zakresu: prawa, gospodarki przestrzennej,
finansów, innowacji oraz zasobów ludzkich. Raport składa się z czterech części.
218
W pierwszej części Przemysław Malinowski zwraca uwagę na brak jakiejkolwiek
kompleksowej regulacji prawnej o randze ustawy, odnoszącej się do systematyki
prawno-ustrojowej klastrów. Tym samym nie ma rozwiązań prawnych, które regulowałyby
kwestie związane chociażby z definicją klastra, jego pozycją prawną i przejawami
działalności. Stan ten nie jest zadowalający i pożądany, biorąc pod uwagę względnie stały i
systematyczny wzrost zainteresowania tego typu formą kooperacji. Potencjalne akty prawne,
które mogą znaleźć zastosowanie w powiązaniach o charakterze klastrowym, cechuje
rozproszenie i zróżnicowanie. Brak unormowań zmusza przedsiębiorców tworzących
podmioty klastrowe do sięgania do szeregu uregulowań prawnych, których zastosowanie
następuje w drodze odniesienia lub analogii prawnej. Rodzi to określone trudności
interpretacyjne, organizacyjne i funkcjonalne wśród zainteresowanych przedsiębiorców.
Autor sugeruje, że w większości wypadków klastry powstają na podstawie wewnętrznych
regulacji umownych bądź prawa o stowarzyszeniach, co powoduje określone problemy.
W części postulatywnej P. Malinowski proponuje m.in. wprowadzenie jednego,
kompleksowego aktu prawnego (ustawy), który mógłby wskazywać na:
pojęcie klastra,
sposoby powstania,
pozycję ustrojową,
istotę prawno-funkcjonalną,
cel działalności,
rozwiązanie (ustanie) bytu prawnego.
regionie odgrywa jakość zasobów ludzkich oraz kapitał społeczny. Piszą o tym
Wielce interesujące są badania przeprowadzone przez duet: Krystian Heffner i Brygida
Klemens. Celem ich opracowania było m.in. wskazanie, za pomocą wybranych
narzędzi, jakie jest znaczenie zasobów ludzkich w rozwoju struktur klastrowych w
regionie oraz wskazanie skutków funkcjonowania klastrów i inicjatyw klastrowych w
układach lokalnych i regionalnych, jak również ocena sytuacji w tym względzie w
województwie opolskim. Pracę podzielono na części, w których bardziej szczegółowej
analizie poddane zostały następujące zagadnienia:
• podstawowe definicje struktur klastrowych („klaster”, „inicjatywa klastrowa”,
• „potrójna helisa”);
• definicje zasobów ludzkich, kapitału ludzkiego i kapitału społecznego;
• znaczenie zasobów ludzkich w rozwoju struktur klastrowych;
219
• charakterystyka typowego animatora/menedżera inicjatywy klastrowej;
• czynniki charakteryzujące zasoby ludzkie w województwie opolskim;
• analiza badania regionalnych uwarunkowań społeczno-demograficznych rozwoju
• struktur klastrowych wraz z oceną i wnioskami.
Interesujące i ciekawe są wnioski i rekomendacje, które zawiera ostatnia część
opracowania K. Heffnera i B. Klemens:
1. W procesie tworzenia warunków do powstawania struktur klastrowych podkreśla
się, że jakość inicjatyw klastrowych zależy od jakości zasobów ludzkich, które je
tworzą oraz kapitału społecznego. Bez zaufania trudno jest sobie wyobrazić
tworzenie się sieci przedsiębiorczości. Kontrahent, który zachowuje się nieetycznie
nie będzie brany pod uwagę w trakcie realizacji kolejnych zleceń. Przedsiębiorcy,
którzy współpracują ze sobą i wiedzą, że pewne normy zachowania i etyki
bezwzględnie są w środowisku przestrzegane, bez zbędnego oporu podejmują ze
sobą współpracę. Wielokrotna, zakończona sukcesem, realizacja wspólnych
przedsięwzięć i wzajemne zaufanie są podwaliną struktur klastrowych. Wspieraniu
kapitału społecznego i zacieśnianiu więzi pomiędzy podmiotami służyć mają liczne
formalne i nieformalne spotkania, podczas których przedsiębiorcy mają szansę na
poznanie specyfiki działalności swoich konkurentów i partnerów biznesowych,
dowiadują się o wykorzystywanych technologiach, maszynach i urządzeniach.
Prowadzić to może do głębszej specjalizacji produkcji i podzlecania usług. Wysoki
poziom kapitału społecznego sprzyja sytuacjom, w których problemy jednostki
rozwiązywane są przez całą grupę.
2. Z badań wynika, że kapitał społeczny jest czynnikiem decydującym o możliwości
podejmowania działań przedsiębiorczych, rozumianych np. jako umiejętność
tworzenia nowych podmiotów gospodarczych i podejmowania inicjatyw
nastawionych na wykorzystywanie pojawiających się w otoczeniu możliwości.
Podkreśla się, że dopiero ścisła współpraca pomiędzy przedstawicielami trzech
sektorów przemysł-nauka-administracja, daje szansę na rozwój i wzrost struktur
typu klastrowego.
3. Niezwykle istotną rolę w inicjowaniu działań i struktur klastrowych odgrywa
animator, który z późniejszym okresie może zostać menedżerem grupy. Z
doświadczeń wielu inicjatyw klastrowych wynika, że brak lidera może zaprzepaścić
szansę na sukces. Dobrze, jeśli animator zna specyfikę branży, ale nie jest
przedsiębiorcą działającym w grupie. Praktycy podkreślają, że dobry animator
(menedżer), powinien orientować się w wielu dziedzinach, ponieważ musi: sprawnie i
prężnie działać, zjednywać sobie uczestników, rozwiązywać konflikty, orientować się
w aktualnych trendach, zarządzać i organizować środki finansowe na działalność i
realizować wiele innych aktywności. Musi cechować się szeregiem umiejętności z
zakresu zarządzania, kontaktów międzyludzkich, negocjacji, pozyskiwania
sponsorów i środków finansowych. Ułatwienie mogą tu stanowić studia lub szkolenia
z zakresu zarządzania sieciami przedsiębiorców. Generalnie, animator/menedżer
musi ułatwiać funkcjonowanie członków inicjatywy i prowadzenie przez nich
działalności gospodarczej oraz osiąganie dodatkowych korzyści, w tym finansowych,
220
gdyż główną determinantą uczestnictwa dla przedsiębiorcy jest maksymalizacja
zysku.
4. Należy tutaj podkreślić, że praca nad wzajemnym zaufaniem i scalaniem
przedsiębiorców w inicjatywy klastrowe nie jest jednopunktowym działaniem, ale
długoletnim procesem. Należy uwzględnić to w dokumentach strategicznych oraz
programach rozwoju obszaru. Województwo opolskie dysponuje znaczącym
potencjałem społeczno-demograficznym i gospodarczym, który generalnie sprzyja
inicjowaniu struktur typu klastrowego. Struktura regionu – jakkolwiek stosunkowo
jednolita pod względem ekonomiczno-gospodarczym, to z punktu widzenia
potencjału społeczno-demograficznego (zasoby ludzkie) - jest silnie zróżnicowana234
.
5. Z przeprowadzonej za pomocą kilku zróżnicowanych metod taksonomicznych,
analizy struktury zasobów ludzkich regionu w skali lokalnej i ponadlokalnej wynika,
że:
• układ charakteryzujący się dobrymi warunkami społeczno-demograficznymi
do powstawania powiązań gospodarczych typu klastrowego tworzy zespół miast
i ich gmin w części południowo-zachodniej regionu,
• obszar środkowo-wschodniej części regionu i przede wszystkim rolnicza strefa
zewnętrzna otaczająca aglomerację opolską od południa to obszar o zasobach
ludzkich stosunkowo słabo predysponowanych do tworzenia struktur
klastrowych.
6. W kontekście zasobów ludzkich sprzyjających inicjowaniu i budowaniu klastrów w
regionie opolskim centrum regionalne - Opole ma potencjał wymagający odrębnego,
szczególnego potraktowania. Bardzo wyraźna i podobna wewnętrznie (choć
niejednakowa) jest grupa powiatów z zachodniej i południowej części regionu -
brzeski, kluczborski, namysłowski i nyski oraz prudnicki, głubczycki i kędzierzyński.
Są to obszary o relatywnie dobrych uwarunkowaniach do tworzenia klastrów,
wynikających z jakości zasobów ludzkich. Strefą o najmniej sprzyjających
uwarunkowaniach dla inicjowania klastrów jest grupa powiatów z wschodniej i
środkowej części regionu (oleski, krapkowicki, strzelecki i opolski). Generalnie
analiza zasobów ludzkich na poziomie ponadlokalnym wskazuje, że potencjał
regionu opolskiego charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem, przede wszystkim
w układzie wschodnia i środkowa i zachodnia część województwa, co zresztą wynika
z wielu publikowanych wcześniej opracowań235
.
234 Zob. np. K. Heffner, Rozwój obszarów wiejskich w woj. opolskim (znaczenie kapitału ludzkiego i społecznego), [w:] Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich, pod red. W. Kamioskiej i K. Heffnera, Studia KPZK PAN, t. 126, Warszawa 2010, s.
86100; K. Heffner, B. Solga, Struktura społeczno – gospodarcza województwa opolskiego w latach 1989 – 2008. Przegląd badao i analiz, [w:] Przedsiębiorstwa jutra. Prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim. Metodologia i narzędzia badawcze, pod
red. K. Malika, Promedia, Opole 2009, s. 77114.
235 Np. J. Żurawska, Potencjał gospodarczy i atrakcyjność inwestycyjna województwa opolskiego, [w:] Opolskie
atrakcyjne dla inwestorów–atuty regionu, red. R. Niedzielski, Politechnika Opolska Wydział Zarządzania i
Inżynierii Produkcji, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole 2008; R. Rauziński, Współczesna
sytuacja społeczno – demograficzna Śląska Opolskiego, [w:] Sytuacja społeczno –gospodarcza Śląska. Szanse i
zagrożenia, red. R. Rauziński, T. Sołdra–Gwiżdż, K. Szczygielski, PIN – Instytut Śląski w Opolu, Politechnika
Opolska, Akademia Ekonomiczna im. O. Langego we Wrocławiu, Opole 2006; Diagnoza aktualnego stanu
województwa opolskiego, http://www.umwo.opole.pl/docs/diagnozaaktualnegostanuwojewództwaopolsk.pdf.
221
7. Charakterystyczne, że typologie uzyskane trzema metodami typu dendrytowego
(metody Warda) prowadzą do bardzo podobnych wydzieleń na poziomie lokalnym.
Chodzi przede wszystkim o skupienie gmin „najsłabszych” w zakresie zasobów
ludzkich, w środkowo-wschodniej części regionu. Interesujące jest też wyodrębnienie
grupy uprzemysłowionych gmin (czwarte skupienie, w pomiarze odległością 1-r
Pearsona, liczące 6 gmin) w środkowo-wschodniej części Opolszczyzny
(Łambinowice, Zdzieszowice, Bierawa, Gorzów Śląski, Zawadzkie, Dobrodzień).
Może to wskazywać (gdy uwzględnić też pozostałe metody grupowania
wielocechowych układów przestrzennych) na szczególny charakter zasobów ludzkich
i charakterystyczne predyspozycje do budowania struktur klastrowych
zlokalizowane w tej części woj. opolskiego. Jeśli te same metody zastosować do
jednostek ponadlokalnych (powiaty) grupy są jeszcze bardziej jednoznaczne.
Tworzone skupienia identycznie łączą w jedną grupę powiaty w zachodniej części
Opolszczyzny (brzeski, namysłowski, nyski i kluczborski), co świadczy o dużym
podobieństwie cech zasobów ludzkich tej części regionu opolskiego i sprzyjających
warunkach do inicjowania klastrów.
8. Podobnie jak w grupowaniach prowadzonych prostszymi metodami, również
typologie oparte na metodach aglomeracyjnych prowadzą do konkluzji, że zupełnie
odrębnym elementem pod względem charakteru zasobów ludzkich dla inicjatyw
klastrowych jest Opole. Charakterystyczne, że powiaty tworzące aglomeracje
opolską (krapkowicki i opolski [metoda miejska]) wraz z jej wschodnim otoczeniem
(strzelecki [metoda 1-r Pearsona], strzelecki i oleski [metoda euklidesowa]) należą do
grupy słabszej, gorzej predestynowanej do inicjowania klastrów.
9. W sumie, wydaje się, że pewnym potencjałem w zakresie zasobów ludzkich
sprzyjających inicjowaniu klastrów cechują się powiaty, zarówno w zachodniej jak i
we wschodniej części regionu, natomiast aglomeracja opolska jest obszarem
zdecydowanie słabszym w tym zakresie. co najprawdopodobniej wiąże się z
szczególnym oddziaływaniem Opola na charakter tych zasobów oraz na możliwości
współdziałania i tworzenia układów sieciowych. Samo Opole cechuje się zasobami
ludzkimi niekoniecznie najbardziej sprzyjającymi inicjowaniu struktur klastrowych,
w każdym razie wyraźnie odróżniającymi ośrodek regionalny od pozostałej części
województwa pod względem możliwości inicjowania klastrów.
10. Z analizy regresji wynika z kolei, że główne oddziaływania na rozkład przestrzenny
zasobów ludzkich sprzyjających inicjowaniu klastrów – wiążą się z wysoką
aktywnością w dziedzinie przedsiębiorczości mieszkańców oraz ogólnie, z wysoką
aktywnością zawodową mieszkańców lub brakiem takich walorów w lokalnych
społecznościach (cechy l, i, g, h). Drugą grupą cech oddziałujących na strukturę
wydzielonych grup typologicznych, są zmienne odnoszące się do szeroko
rozumianego potencjału zasobów ludzkich dla zmian w zakresie inicjowania
klastrów (m. in. poziom wykształcenia działaczy lokalnych struktur władzy (cechy y,
z, aa).
Bardzo ciekawe i oryginalne wyniki badań są treścią kolejnego raportu dotyczącego
aspektu przestrzennego, który przygotowali Janusz Słodczyk i Edyta Szafranek. Celem
222
ekspertyzy było zidentyfikowanie uwarunkowań i określenie możliwości powstania
inicjatyw klastrowych w województwie opolskim w ujęciu przestrzennym. Na podstawie
koncentracji przestrzennej działalności gospodarczej określono zasięg geograficzny
potencjalnych klastrów i dokonano analizy uwarunkowań przestrzennych dla poszczególnych
obszarów koncentracji. Zwrócono szczególną uwagę na uwarunkowania lokalizacyjne, układ
komunikacyjny, układ osadniczy i centra wzrostu oraz specyficzne czynniki, które łącznie
tworzą system funkcjonalno-przestrzenny. W podsumowaniu autorzy podkreślają, że:
1. Przeprowadzona w ramach ekspertyzy analiza uwarunkowań i możliwości rozwoju
klastrów w województwie opolskim pozwala je ocenić jako korzystne. Wyniki badań
możliwości rozwoju gospodarki klastrowej w aspekcie przestrzennym korespondują
z wysoką oceną atrakcyjności przestrzennej województwa opolskiego jako
determinantą kształtowania jego konkurencyjności. W toku badań empirycznych
zidentyfikowano obszary, które charakteryzują się specjalizacją gospodarczą. Jest to
podstawowy wyznacznik możliwości kształtowania gospodarki klastrowej. Należy
stwierdzić, że przestrzenne rozmieszczenie jednostek o wyraźnej specjalizacji
gospodarczej w województwie opolskim przyjmuje trzy różne formy. Wyodrębniono
koncentracje o charakterze strefowym, pasmowym oraz regionalnym (lokalne
koncentracje na terenie całego województwa). W pierwszym z wyróżnionych
przypadków są to wyraźne skupienia kilku sąsiadujących ze sobą gmin o jednakowej
specjalizacji gospodarczej, tworzące w regionie zwarte obszary. W ten sposób
kształtuje się koncentracja gospodarcza rolnictwa, turystyki (hotele i restauracje), a
także wybranych działalności przemysłowych, takich jak: górnictwo, produkcja
mebli, chemikaliów i wyrobów chemicznych, metali i wyrobów metalowych. Ten
charakter koncentracji obszarów o wyspecjalizowanej działalności gospodarczej daje
największe szanse do budowania klastrów.
2. Drugą przestrzenną formą działalności gospodarczej w województwie opolskim jest
koncentracja pasmowa. Kształtuje się ona wzdłuż korytarzy transportowych, a
przede wszystkim wzdłuż III paneuropejskiego korytarza transportowego. Taką
formę przestrzennej koncentracji zaobserwowano w przypadku budownictwa,
handlu hurtowego i naprawy pojazdów samochodowych, transportu i gospodarki
magazynowej, naprawy, konserwacji i instalowania maszyn i urządzeń. Ponadto w
regionie opolskim występują wyizolowane przestrzennie gminy o wyraźnej
specjalizacji gospodarczej. Rozprzestrzenione są w obrębie całego województwa,
stanowiąc relatywnie gęstą sieć jednostek rozproszonych na całym jego terenie.
Przyjmują one pewną formę punktowych koncentracji działalności gospodarczych,
które przy wykorzystaniu bardzo dobrych uwarunkowań komunikacyjnych mogą
stworzyć regionalny klaster powiązany sieciowo. Taki układ przestrzenny dotyczy
głównie działalności usługowych, a także przemysłu przetwórczego, takich działów,
jak: produkcja artykułów spożywczych, odzieży, wyrobów z drewna i korka, z
wyłączeniem mebli. Największy jednak udział w tak ukształtowanym układzie
przestrzennym mają działalności usługowe.
3. W celu stworzenia gospodarki klastrowej, oprócz koniecznej koncentracji
wyspecjalizowanych gospodarczo obszarów, wymagane jest istnienie powiązań
funkcjonalnych pomiędzy zidentyfikowanymi obszarami koncentracji. W przypadku
województwa opolskiego stwierdzić można, że suma przestrzennych uwarunkowań
223
daje możliwości kształtowania i wykorzystania takich powiązań. Wpływa na to
zarówno struktura przestrzenna regionu, jak też jego system osadniczy i układ
komunikacyjny. Nie bez znaczenia pozostają także zewnętrzne powiązania regionu.
4. Struktura przestrzenna województwa opolskiego o charakterze węzłowo--
pasmowym generuje możliwości sprawnej wymiany zarówno zasobów, jak i towarów
na rynku regionalnym. Struktury węzłowe w przestrzeni regionu tworzą jednostki
osadnicze, w przypadku których istnieje bardzo wyraźnie ukształtowana hierarchia
funkcjonalna.
5. Najważniejszym ośrodkiem, położonym centralnie w województwie, jest Opole.
Miasto to stanowi jednostkę integrującą i spajającą przestrzeń województwa w
zakresie gospodarczym. Niezmiernie ważnym czynnikiem jest równomierne
rozmieszczenie także ośrodków węzłowych w przestrzeni województwa. Relatywnie
łatwa dostępność do nich sprzyja budowaniu klastrów poprzez możliwość sieciowego
powiązania zidentyfikowanych obszarów koncentracji wyspecjalizowanych
działalności gospodarczych w regionie. W ośrodkach węzłowych koncentrują się
bowiem i wzajemnie przenikają funkcje gospodarcze, społeczne, administracyjne,
handlowe i inne usługowe. Fakt ten generuje oddziaływanie na procesy
gospodarowania w ich otoczeniu.
6. Struktury pasmowe w województwie opolskim rozwijają się z kolei w oparciu o
przebiegające korytarze infrastruktury transportowej. Wzdłuż nich, a przede
wszystkim wzdłuż odcinków łączących główne ośrodki węzłowe, skupia się
aktywność społeczno-gospodarcza. Ponadto układ komunikacyjny sprawia, że
województwo opolskie jest obszarem spójnym. Największe znaczenie ma autostrada
A4, która zapewnia sprawność komunikacyjną w regionie, jak też z obszarami
sąsiednimi.
7. Reasumując, jako korzystne uwarunkowania przestrzenne należy wskazać:
• koncentrację specjalizujących się działalności gospodarczych w przestrzeni
regionu;
• bardzo dobrze ukształtowaną sieć osadniczą i równomierne rozmieszczenie
ośrodków wzrostu;
• dobrą dostępność komunikacyjną ośrodka centralnego – Opola i ośrodków
subregionalnych (Brzeg, Nysa, Kędzierzyn-Koźle, Kluczbork);
• zwarty charakter osadnictwa wiejskiego oraz wysoki stopień urbanizacji wsi;
• położenie regionu w strefie III paneuropejskiego korytarza transportowego;
• gęstą sieć połączeń drogowych i kolejowych;
• atrakcyjne i zróżnicowane lokalnie zasoby przyrodnicze, kulturowe i
krajobrazowe, korzystne w rozwoju turystycznej, rekreacyjnej i krajoznawczej
aktywności gospodarczej.
Zarówno w części przygotowanej przez K Heffnera i B. Klemens poświęconej zasobom
ludzkim, jak i aspektom przestrzennym przygotowanym przez J. Słodczyka i E. Szafranek
zamieszczono wiele tabel i rycin, które wzbogacają opracowanie i pozwalają na
wyciągnięcie dodatkowych wniosków i konkluzji.
224
Rozwój klastrów i wspieranie ich działania jest ważnym elementem polityki gospodarczej,
w tym w szczególności realizowanej na szczeblu regionu. Dotychczasowe doświadczenia w
powstawaniu tych inicjatyw wskazują, że uzależnione jest to w dużej mierze od dostępności
dotacji publicznych. Z analizy informacji uzyskanych w istniejących już opolskich klastrach,
prezentowanych w części opracowania tomu III, przygotowanego przez Marzenę
Szewczuk-Stępień i Urszulę Romaniuk, wynika m.in., że osiąganie przychodów przez
klaster jest mocno ograniczone ze względu na formę prawną i wysokość składek
członkowskich. Działania podejmowane w obszarze finansowania skupiają się przede
wszystkim na poszukiwaniu źródeł zewnętrznych, które umożliwią realizację wspólnych
projektów. Brakuje wiedzy na temat alternatywnych źródeł pozyskiwania środków
finansowych. Oferta wsparcia i rozwoju klastrów w województwie opolskim nie jest
imponująca. Inicjatywy te mogą co prawda liczyć na przyjazny klimat współpracy z
samorządem czy otoczeniem biznesu, jednak charakter świadczonej pomocy to tylko drobne
działania wspierające w procesie pogłębiania wiedzy (warsztaty, szkolenia, opracowania) oraz
sporadyczna promocja (informacje na stronach internetowych, publikacje, materiały
informacyjno-promocyjne). Finansowanie, wskazywane najczęściej jako pożądana forma
wsparcia klastrów, może być jedynie realizowane przy wsparciu z funduszy europejskich. W
podsumowaniu wyników swoich badań, z podtytułem „ - w jedności siła” autorki zwracają
uwagę m.in., że:
1. Klaster jest organizacją o większej sile przebicia niż pojedyncza firma. Aby jednak
móc wykorzystać tę przewagę, najważniejsze jest przekonać do współpracy firmy
początkowo między sobą konkurujące.
2. Struktury klastrowe mogą zachęcać przedsiębiorców ciekawą ofertą szkoleniową,
możliwością zorganizowania wspólnej wizyty studyjnej i spotkania z zagranicznymi
przedsiębiorcami. Wspólny wyjazd na targi i podejmowanie działań promocyjnych
znacznie obniża koszty, jakie musiałaby ponieść pojedyncza firma.
3. Największe możliwości dają (jednak – uwaga W. P. i W. D.) wspólne przedsięwzięcia
prowadzone w obszarze zaawansowanych prac badawczo-rozwojowych czy
wdrażania innowacji. Jednak tego typu inicjatywy są w dalszym ciągu w mniejszości.
4. Obecnie rynek sprzyja tworzeniu sieci współpracy, a pieniądz – w dużej mierze
publiczny (przede wszystkim europejski) – pozwala finansować następujące
inicjatywy:
• wymiana personelu pomiędzy przedsiębiorstwami i instytucjami sektora
badawczo-rozwojowego,
225
• kształcenie ustawiczne inicjowane przez grupy przedsiębiorstw przy współpracy
z instytucjami otoczenia biznesu, szkołami średnimi i uczelniami wyższymi,
• tworzenie inkubatorów, organizowanie promocji przedsiębiorczości,
inwestowanie w fundusze wysokiego ryzyka,
• przygotowanie terenów przemysłowych, parków technologicznych oraz
inicjowanie kampanii promocyjnych skierowanych do inwestorów,
• organizowanie staży dla uczniów, studentów, pracowników,
• prowadzenie działań doradczych i inwestycyjnych w zakresach takich jak:
promocja eksportu i internacjonalizacja,
• komercjalizowanie technologii na uczelniach wyższych,
• organizowanie wsparcia dla instytucji otoczenia biznesu, które rozwijają swoje
usługi w zakresie obsługi klastrów,
• organizowanie współpracy między przedsiębiorstwami i uczelniami wyższymi
oraz instytucjami sektora badawczo-rozwojowego (inicjatywy transferu
technologii),
• wspieranie tworzenia nowych przedsiębiorstw,
• wspófinansowanie rozwoju przedsiębiorstw – działania doradcze i inwestycyjne,
• wprowadzanie usprawnień w instytucjach otoczenia biznesu (inwestycje w
infrastrukturę techniczną),
• tworzenie pozytywnego klimatu współpracy poprzez promocję regionalną.
5. W bieżącym okresie programowania na lata 2007–2013 nie tylko budżet na poziomie
krajowym – Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, Kapitał Ludzki
(priorytety I–V) – daje możliwość uzyskania wsparcia finansowego na wzmocnienie
powiązań pomiędzy firmami oraz pomiędzy firmami a instytucjami otoczenia
biznesu i jednostkami naukowymi, ale również regiony mają do swojej dyspozycji
środki europejskie. Europejski Fundusz Społeczny poprzez Program Operacyjny
Kapitał Ludzki (priorytety VI–IX) umożliwia finansowanie projektów rozwoju sieci
współpracy, projektów szkoleniowych, projektów dotyczących wymiany personelu
instytucji badawczo-rozwojowych i przedsiębiorstw.
6. Jednocześnie Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnych
Programów Operacyjnych stwarza możliwość finansowania projektów
inwestycyjnych dla: mikroprzedsiębiorstw, małych i średnich przedsiębiorstw,
sektora badawczo-rozwojowego, inkubatorów i parków przemysłowych oraz innych
instytucji otoczenia biznesu. Zasadnicza różnica w przedmiocie finansowania
pomiędzy programem PO IG (Dz. 5.1.) oraz RPO WO (Dz. 1.1.1.) polega na obszarze
objętym projektem, gdzie PO IG warunkuje dofinansowanie ponadregionalnych
projektów, natomiast RPO WO finansuje projekty na terytorium województwa
opolskiego. Z punktu widzenia ekonomicznego korzystniejszy jest program PO IG,
zakładający intensywność dofinansowania do 100%. W tym kontekście program
RPO WO posiada ograniczenie – maksymalnie 85% kosztów kwalifikowanych.
7. Doświadczenia opolskie (ale również i polskie) pokazują, że większość inicjatyw
klastrowych opiera swoją działalność na finansowaniu ze środków funduszy
strukturalnych. Finansowanie publiczne traktowane jest jako główne, a czasami
jedyne źródło finansowania. Często dochodzi do podejmowania przedsięwzięć przez
firmy i instytucje, które nie współpracowały do tej pory ani nie łączy ich wspólna
wizja, jednakże postrzegają programy finansujące inicjatywy klastrowe jako
możliwe źródło finansowania swoich rozdzielnych aktywności.
226
8. Dla racjonalnego, skutecznego i efektywnego wykorzystania tych funduszy należy
stworzyć siatkę kompetencji, zidentyfikować podmioty i uporządkować profile
regionalnych aktorów, którzy aspirują do aktywności wspierających sieci
współpracy, jednak często sami w tych sieciach się „zaplątują”.
Tom 3 zamyka raport przygotowany przez Piotra Bębenka, poświęcony aspektom
innowacyjnym procesów rozwoju klastrów w województwie opolskim. Jak pisze autor:
transfer wiedzy, technologii i innowacji oraz rynkowe wykorzystywanie wyników badań
naukowców powinny być domeną uczelni wyższych i instytutów badawczych. To uczelnie
muszą starać się pozytywnie wpływać na rozwój społeczno--gospodarczy regionu, w którym
funkcjonują, m.in. poprzez wspieranie przedsiębiorczości akademickiej oraz współpracy
środowiska naukowego z przedstawicielami gospodarki. Wprowadzanie na rynek nowych
produktów, usług i technologii to także efekt zacieśniania współpracy nauki i biznesu. Klaster
to miejsce, gdzie współpraca sektora B+R i przedsiębiorców może się rozwijać. Sektor B+R w
województwie opolskim stoi przed wielkimi wyzwaniami, bo to on jest jednym z
podstawowych podmiotów budujących i wspierających klaster. Klaster daje szerokie
możliwości generowania nowych przychodów, które w dłuższym okresie pozwalają zwiększyć
samodzielność finansową oraz umocnić pozycję naukowo-technologiczną na rynku.
Autor pisze w podsumowaniu, że :
1. Sektor B+R w województwie opolskim stoi przed wielkimi wyzwaniami. Z jednej
strony mamy szerokie możliwości generowania nowych przychodów, które w
dłuższym okresie zwiększą samodzielność finansową oraz umocnią pozycję naukowo-
technologiczną na rynku, z drugiej strony procesy globalizacyjne dające możliwość
szerszej działalności międzynarodowej.
2. Uczelnie wyższe, jak i sektor badawczo-rozwojowy muszą poprzez strategię działania
dostosować się do nowych warunków. Takie nowe otwarcie nie oznacza, że cała
nauka i sektor B+R ma w pełnym zakresie ukierunkować się na potrzeby rynkowe.
Chodzi o to, aby procesy badawcze i naukowe podlegały zarówno ocenie
merytorycznej jak i ekonomicznej.
3. Możliwe jest również wybranie przez niektóre instytucje finansowania tylko
publicznego. Niemniej potencjał badawczo-rozwojowy województwa opolskiego jest
mocnym partnerem przemysłu w obszarach związanych z bieżącymi pracami
badawczymi, ekspertyzami, doradztwem, certyfikacją i szkoleniami. Trzeba również
jasno podkreślić, że pomimo dużego potencjału nie wykazuje on jednak aktywnego
podejścia, koniecznego do wyróżniania się w skali kraju i Unii Europejskiej.
4. Postulaty dla sektora B+R:
• bardziej aktywna i otwarta postawa;
• szersza i bogatsza oferta nowoczesnych rozwiązań naukowo-technicznych;
227
• urynkowienie wyników prac badawczych – łatwe we wdrażaniu;
• usprawnienie zarządzania, finansowania i samego funkcjonowania sektora
badawczo-rozwojowego, co w konsekwencji zaowocuje szerszą ofertą, a co
najważniejsze – tańszą;
• zacieśnienie związków pomiędzy przedsiębiorcami a sferą B+R, czego efektem
będzie możliwość otwarcia się na małe firmy;
• położenie nacisku i wzmacnianie sfery praktyk dla studentów, większe otwarciu
laboratoriów.
5. Konieczne jest wyjście z procedurami wdrażania nowych technologii na zewnątrz
oraz praktyczne uporządkowanie kwestii praw własności intelektualnej. Do
najważniejszych elementów zaliczyć można:
• technologiczne (innowacyjne) aspekty warunkujące rozwój klastrów w
województwie opolskim;
• udział studentów w pracach B+R na uczelni;
• obejmowanie udziałów w spółkach z udziałem uczelni oraz właściwe relacje z
firmą;
• sytuacje, gdy pracownik uczelni jest jednocześnie przedsiębiorcą eksploatującym
wyniki prac badawczych oraz sprzęt, np. laboratoryjny.
6. Do czynników sprzyjających tworzeniu klastrów oraz transferowi wiedzy, innowacji
i technologii należą przede wszystkim:
• potencjał intelektualny szkół wyższych i jednostek badawczych o wysokiej
kreatywności i kwalifikacjach;
• zasób w postaci studentów i doktorantów – możliwość angażowania ich w proces
badawczy;
• udział w międzynarodowych projektach badawczych;
• specyfika opolskich przedsiębiorstw – małe i średnie;
• tworzenie parków technologicznych, inkubatorów wspierających małe firmy
innowacyjne;
• polityka państwa wspierająca inicjatywy innowacyjne.
7. Czynnikami niesprzyjającymi tworzeniu klastrów oraz transferowi wiedzy,
innowacji i technologii są:
• słabe wyposażenie w infrastrukturę badawczą – mało sprawna organizacja
procesu badawczego;
• brak środków na prowadzenie badań stosowanych i projektowych;
• biurokracja – trudność w opracowaniu wniosków na badania;
• słaby (lub jego brak) przepływ informacji pomiędzy biorcą i dawcą rozwiązań
innowacyjnych;
• silna konkurencja produktów gotowych z zagranicy;
• niska chłonność innowacji przez przedsiębiorstwa.
8. Proponowane różne rozwiązania opisane w opracowaniu nie mają zastąpić
dotychczasowych działań realizowanych przez instytucje sektora B+R, ale
pozwalają na przegląd metod i ewentualnych usprawnień procesów transferu
wiedzy. Nie jest istotne, jak wyglądają czy jak będą wyglądać struktury
wspomagające proces badawczo-rozwojowy; istotne jest zrozumienie przez kadrę
zarządzającą wymogów rzeczywistości, w której realizuje ona swoją działalność.
228
W Ekonomii P. A. Samuelsona i W. D. Nordhausa czytamy, że rynek to: „[…] mechanizm
komunikacji, pozwalający skupić w pewną całość wiedzę i działania milionów różnorodnych
jednostek ludzkich. Bez jakiejkolwiek nadrzędnej inteligencji rozwiązuje problem, którego
nie mógłby rozwiązać najpojemniejszy z istniejących komputerów, problem, w którym w grę
wchodzą miliony niewiadomych zmiennych i zależności. Nikt tego mechanizmu nie
zaprojektował. Powstał po prostu w wyniku ewolucji. Podobnie jak społeczeństwo podlega
zmianom. Ale wytrzymuje najważniejszy sprawdzian każdej organizacji społecznej: jest
zdolny do przetrwania236
.
Historycznie rzecz ujmując, prawie wszystkie porozumienia gospodarcze czy
handlowe niosły za sobą nowe możliwości, m.in. dla rozwoju przedsiębiorczości; były
sygnałem do zmian w sposobach i stylach zarządzania i – co szczególnie istotne – tworzyły
zupełnie nowe obszary rynkowej konkurencji. W pamięci mamy oczywiście i takie związki
gospodarcze, które zakończyły się zupełną porażką – choćby RWPG. Także i dzisiaj np. w
sytuacji eksponowania prymatu ideologii państwa opiekuńczego (socjalnego), tworzenia
barier wejść na rynek w celu ochrony rodzimych (lub tzw. unijnych) przedsiębiorstw,
pomijania uwarunkowań kulturowych i poziomu rozwoju gospodarki poszczególnych państw
– zdolność mechanizmu rynkowego do przetrwania może być poważnie zagrożona.
Szansą dla rozwoju polskich przedsiębiorstw, co prawda nie związaną wprost z procesem
integracji, są obserwowane od kilku lat tendencje zmierzające do zmiany rodzaju konkurencji
– z monopolistycznej na oligopolistyczną. Niektórzy ekonomiści mówią nawet o
konieczności rewizji podstaw teorii ekonomii – odejścia od modelu konkurencji doskonalej na
rzecz rozwoju teorii współpracy. Zmiana iście rewolucyjna – nie prawa buszu, a harmonia i
ład społeczny; tak więc w dobie rynku globalnego (lub też jak chcą inni: globalizacji rynków),
swobodnego przemieszczania się ludzi, przepływu informacji i kapitału, skutecznie
konkurować mogą tylko te przedsiębiorstwa i państwa, które porzucą wizje autarkiczne i
hegemonistyczne.
Spójrzmy na swoiste dwa bieguny współczesnej gospodarki – z jednej strony potężne
korporacje ponadnarodowe, które podlegają nieustannym procesom koncentracji poprzez
coraz to bardziej spektakularne, nie tylko kapitałowo, fuzje i przejęcia, z drugiej natomiast
strony, jakże istotny m.in. z uwagi na tworzenie nowych miejsc pracy sektor MŚP. Piszemy
bieguny, ale nie ulega wątpliwości, że między tymi, bardzo różnymi modelami
236
P. A. Samuelson, W. D. Nordhaus, Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 82.
229
przedsiębiorstw występuje konkurencja, Warunkiem przetrwania sektora MŚP w konfrontacji
z potęgą kapitału i nowoczesnych technologii jest m.in. wykorzystanie możliwości, jakie
niesie za sobą zrzeszanie się firm w formy zwane klastrami.
Piszą o tym autorzy kolejnego – IV raportu w ramach realizowanego projektu
badawczego – Liliana Hawrysz, Sławomir Olko i Kornelia Polek-Duraj. Jak podkreślają,
nadrzędnym celem (ich badań – uwaga W. P. i W. D.) było określenie czynników
determinujących rozwój klastrów województwa na podstawie badań panelowych
weryfikowanych przez informacje wtórne. Autorzy mieli świadomość wielkości zgromadzonej
wiedzy na temat rozwoju województwa opolskiego, przy jednoczesnym braku aktualizacji
strategicznych dokumentów regionalnych1 (Regionalna Strategia Innowacji Województwa
Opolskiego została opracowana w 2004 roku, a Strategia Rozwoju Województwa Opolskiego
w 2005 roku). Stąd posiadanie rzetelnej wiedzy o możliwościach i kierunkach rozwoju
klastrów jest podstawą racjonalizacji polityki regionalnej, a szczególnie formułowanej i
realizowanej polityki wsparcia innowacji. W związku z tym jako główną wartością dodaną
badania możliwości rozwoju klastrów jest wskazanie obszarów dotychczas nieporuszanych w
przeprowadzanych analizach i raportach oraz oparcie się na wiedzy uczestników panelu oraz
ich przewidywaniach przyszłości.
W interesującym nas badaniu zastosowano zogniskowany wywiad grupowy z panelem
respondentów (szerzej o zastosowanej – ciekawej i oryginalnej metodzie badawczej – patrz
wstęp raportu) .
Przyjęta metodologia pozwoliła m.in. na uzyskanie cennych i ciekawych konkluzji i
rekomendacji. I tak, zdaniem zespołu pracującego pod kierunkiem S. Olko:
1. Opolskie jest województwem, w którym istnieje potencjał do tworzenia klastrów
związany z rozwiniętymi branżami regionu: przetwórstwa drewna, IT, chemii,
ekoenergetyki i turystyki.
2. Potencjalne klastry nie są związane z najbardziej innowacyjnymi dziedzinami. Dwie
inicjatywy klastrowe o największym potencjale to „Ekoenergetyka Opolszczyzny”
oraz OP-INFO – klaster sektora IT. Nowoczesność stosowanych rozwiązań w tych
dwóch inicjatywach oraz konieczność współpracy na szczeblu tworzenia nowych
pomysłów dają tym dwom środowiskom duże możliwości rozwoju w przyszłości.
3. Klastry w sektorach tradycyjnych (drzewny, turystyka) mogą rozwijać się jako
typowe grupy producenckie. Istotnym czynnikiem integrującym mogą być w takim
wypadku innowacje technologiczne i produktowe oraz dostęp do najnowszej wiedzy
w danym sektorze, decydujący o uzyskaniu przewagi konkurencyjnej. Bardzo ważna
230
jest wówczas współpraca z nauką, która, niestety, nie posiada bezpośredniej
specjalizacji naukowej i edukacyjnej związanej z tymi sektorami. Dlatego istotnym
czynnikiem wspierającym regionalne sektory i klastry drzewny oraz turystyczny jest
rozwój oferty dydaktycznej i naukowej dla tych sektorów regionu.
4. W wielu powiatach Opolszczyzny, szczególnie na północy i południu regionu,
struktura przedsiębiorstw zarówno obecnie, jak i w przyszłości nie wskazuje na
rozwój powiązań kooperacyjnych o charakterze klastrów. Możliwa jest integracja
środowiska przedsiębiorców wokół pewnych zagadnień, lecz nie powinien to być
model rozwoju oparty na klastrach.
5. Pomimo dużego potencjału produkcyjnego trudno również oczekiwać efektywnej
integracji w sektorach rolno-spożywczym i przetwórstwa owocowo-warzywnego.
Niska wartość dodana w tych branżach w obecnych warunkach kieruje walkę
konkurencyjną przedsiębiorców na efekt skali lub konkurowanie ceną. Taki model
konkurencyjności nie sprzyja kooperacji nawet w zakresie badań i rozwoju.
Jedynym perspektywicznym obszarem jest rolnictwo ekologiczne i związana z nim
produkcja ekologicznych wyrobów spożywczych. Wysokie wymagania wobec
gospodarstw ekologicznych i przetwórców ekologicznych, a także znacznie wyższa
wartość dodana i możliwości eksportu sprzyjają współpracy i mogą stanowić
warunki do rozwoju klastrów. Klastry ekologicznych produktów spożywczych są
również naturalnym dostawcą i komplementariuszem klastrów turystycznych. Jest
to również związane z rozwojem turystyki ekologicznej, której popularność w
Europie systematycznie wzrasta.
6. W regionie występuje niewielka świadomość kwestii rozwoju klastrów – w dalszym
ciągu występuje konieczność promocji oraz szkoleń związanych z tworzeniem
specjalności lokalnych i regionalnych w układzie integracji środowisk: biznes–
nauka–administracja
7. Sfera badań i rozwoju w dużym stopniu ogranicza efektywność współpracy ze
względu na brak określonych jednostek naukowych w regionie oraz brak
doświadczenia w realizacji projektów innowacyjnych w układzie nauka–przemysł.
Pewną szansą jest postulowany kierunek rozwoju szkolnictwa wyższego i nauki
związany ze współpracą z regionalnym przemysłem.
8. Brakuje przepływu informacji pomiędzy nauką a gospodarką: naukowcy nie
poszukują partnerów do prowadzenia badań w sektorze przedsiębiorstw, a
przedsiębiorcy nie oczekują lub nie poszukują możliwości rozwiązania typowych
problemów praktycznych w sferze nauki. Promowanie dobrych praktyk oraz
stworzenie efektywnego systemu współpracy jest priorytetowym zadaniem nie tylko
na Opolszczyźnie, lecz w całym kraju. 9. Brak aplikacji pomysłów naukowych do
sfery biznesu. Nie istnieją sposoby przekazania pomysłów opracowanych w
środowisku nauki (przez studentów, doktorantów oraz pracowników naukowych) do
zastosowań przez przedsiębiorców. Nie ma instytucji otoczenia biznesu, które
mogłyby taką działalność prowadzić.
Jak już zaznaczano, stosowana przez zespół unikalna metodologia, pozwoliła na
sformułowanie kilku postulatów o charakterze metodycznym. Jak podkreślają autorzy:
231
Prowadzenie badań jakościowych opartych na informacjach uzyskanych od ich uczestników
daje wiele możliwości oraz jest bardzo dobre do identyfikacji zjawisk interdyscyplinarnych,
takich jak klastry. W trakcie prowadzenia badań zespół badawczy poczynił szereg
spostrzeżeń, z których najważniejsze to:
1. Wykorzystanie do analizy bezpośrednich metod jakościowych, w postaci panelowych
wywiadów grupowych, jest bardzo wartościowym zabiegiem badawczym. Uzyskana
wartość dodana polega na oparciu się na rzeczywistych doświadczeniach i
weryfikowaniu faktów u bezpośrednio zainteresowanych podmiotów – uczestników
badań. W wywiadzie grupowym największą zaletą zwiększającą wiarygodność badań
jest weryfikowanie uzyskanych wypowiedzi na bieżąco – uzyskanie zbiorowej akceptacji
uczestników jest podstawą do formułowania ostatecznych wniosków.
2. Kluczowym elementem badań panelowych jest właściwy dobór uczestników panelu,
według przyjętych wcześniej kryteriów. Zastosowanie kryterium reprezentacji według
sektorów (przedsiębiorstwa, administracja, nauka) umożliwia spojrzenie na problem z
różnych punktów widzenia i zwiększa racjonalność uzyskanych wypowiedzi.
3. Mimo że całkowity czas prowadzenia badań panelowych był długi (łącznie ponad
dziewięć godzin w trakcie trzech spotkań), można było odczuć pewną rezerwę
uczestników wobec prezentowanych tematów. Ponieważ uczestnicy panelu w większości
się nie znali, bardzo ostrożnie były formułowane zdania krytyczne do przedstawionych
propozycji. Jedynym sposobem uzyskania wiarygodnych wyników jest intensywna
moderacja lub wydłużenie czasu spotkań.
4. Zróżnicowanie sektorów, w których występują klastry, jest na tyle duże, że powinny
być przeprowadzone indywidualne analizy każdego ze środowisk, w którym może
wystąpić integracja sieciowa.
Liliana Hawrysz, Sławomir Olko i Kornelia Polek-Duraj sformułowali również kilka
istotnych dla całego projektu rekomendacji:
1. Rozwój istniejących klastrów powinien być ukierunkowany na poszukiwanie
komplementarnych partnerów w celu wzbogacenia oferty i poprawienia pozycji
konkurencyjnej;
2. Bardzo ważnym kierunkiem rozwoju, który do pewnego stopnia można podejmować
w początkowych fazach tworzenia klastra, jest internacjonalizacja. Można w tym
zakresie wykorzystywać szereg programów europejskich promujących współpracę
międzyregionalną lub programy badawcze (7. Program Ramowy UE). W Polsce
istnieje bardzo wiele klastrów, których rozwój był możliwy dzięki wizytom
studialnym w dobrze prosperujących klastrach;
232
3. Działania ukierunkowane na wymianę informacji pomiędzy uczestnikami klastrów i
klastrami w celu wymiany doświadczeń, tworzenia sieci społecznych i budowania
wsparcia społecznego dla inicjatyw klastrowych i rozwoju zaufania;
4. Do efektywnego rozwoju istniejących klastrów wymagane jest przygotowanie
zaplecza badawczo-rozwojowego oraz demonstracyjnego. Pewne działania już są
prowadzone, np. budowa Centrum Wystawienniczo-Kongresowego w Opolu,
Opolskiego Centrum Wysokich Technologii lub Dobrodzieńskiego Centrum Biznesu
z halami prezentującymi produkty z branży meblarskiej.
5. Bardzo ważne jest znalezienie lokalnej/regionalnej specjalizacji, którą należy
wypracować wraz ze środowiskiem przedsiębiorstw, wyposażyć ją oraz nadać jej
strategiczny kierunek rozwoju kolejnym etapem związanym z zapewnieniem
infrastruktury powinien być rozwój bazy laboratoryjnej w odpowiedzi na potrzeby
przemysłu. W praktyce państw wysoko rozwiniętych laboratoria mają generalnie
dwojaki charakter: laboratoriów naukowych, związanych z prowadzeniem badań
podstawowych, znajdujących się na terenie uczelni i instytutów naukowych oraz
laboratoriów dla przemysłu – przeznaczonych do badań stosowanych i
zlokalizowanych w parkach naukowo-technologicznych. Te dwa rodzaje
infrastruktury łączą pracownicy naukowi współpracujący z obydwoma rodzajami
laboratoriów. Zagrożeniem tego rodzaju rozwiązania jest partykularyzm środowisk
korzystających z infrastruktury – w tego typu laboratoriach potrzebne są takie
rozwiązania, które gwarantują maksymalną dostępność oraz elastyczność
korzystania z oferty usługowej;
6. Aby zapobiec ucieczce wykwalifikowanych pracowników lub absolwentów do innych
regionów, konieczne są działania zmierzające do ograniczenia tego negatywnego
zjawiska: stypendia, regionalne projekty angażujące lokalne środowiska i
stymulujące współpracę nauka–biznes na skalę lokalną;
7. Bardzo istotne w obecnej sytuacji rozwojowej opolskich klastrów jest skupienie
wokół inicjatyw klastrowych przedstawicieli środowisk akademickich, a także
233
jednostek B+R, samorządowych oraz przedstawicieli biznesu reprezentujących małe,
średnie i duże przedsiębiorstwa;
8. Efektywnym działaniem stymulującym integrację powinno być stworzenie na skalę
regionalną forum współpracy i wymiany doświadczeń między klastrami, które
jednocześnie mógłby stanowić narzędzie prowadzenia kampanii na rzecz
zwiększania świadomości dotyczącej idei inicjatywy klastrowej dla interesariuszy z
różnych środowisk. Takie działania są prowadzone np. na Dolnym Śląsku –
Międzynarodowe Forum Klastrów, a w województwie śląskim – Śląskie Forum
Klastrów. Umożliwiają one wymianę wiedzy pomiędzy klastrami oraz znalezienie
obszarów do współpracy;
9. W Regionalnym Programie Operacyjnym (RPO) powinny być precyzyjnie
sformułowane wymagania formalne wobec klastrów (wymagania minimalne) a także
rozwiązania preferowane (wymagania rekomendowane). W zakresie preferencji
mogą zostać określone następujące elementy:
zgodność ze specjalizacją regionalną,
dopasowanie do istniejących struktur sieciowych (np. zidentyfikowanych
inicjatyw klastrowych),
charakter i rodzaj innowacji dostosowany do specjalizacji regionalnych;
10. Ze względu na specyfikę środowiska naukowo-badawczego oraz samego regionu,
który nie posiada tak silnie rozwiniętych specjalizacji, jak tzw. bieguny
innowacyjności (Wrocław, Poznań), uzasadnionym rozwiązaniem jest zacieśnienie
współpracy ze strukturami innowacji województw ościennych (śląskie, dolnośląskie,
wielkopolskie), a w przyszłości również z regionami granicznymi Republiki Czeskiej
(kraje ołomuniecki i morawsko-śląski). Kolejnym etapem rozwoju innowacji jest
tworzenie struktur sieciowych wspierających innowacje na szczeblu
ponadregionalnym i ponadnarodowym, tzw. metaklastrów;
11. Najbardziej naturalnym kierunkiem współpracy międzyregionalnej w zakresie
innowacji i klastrów jest korzystanie z doświadczeń województw śląskiego i
dolnośląskiego. Wynika to nie tylko z dużej zgodności kierunków rozwoju
(ekoenergetyka, IT), ale również z istniejącego powiązania logistycznego (położenia
234
w III korytarzu paneuropejskim). W przypadku Klastra 3x20 z Gliwic i klastra
„Ekoenergetyka Opolszczyzny” współpraca taka jest podjęta i może być dobrą
praktyką promowaną w przyszłości;
12. Rozwój klastrów, zwłaszcza w pierwszym okresie wyłaniania się tzw. inicjatywy
klastrowej, opiera się na pracy animatorów, którzy zapewniają kontakty i przepływ
informacji pomiędzy uczestnikami, organizują spotkania oraz są niezależnymi
„agentami zmian”. Z tego powodu programowanie działań związanych z tworzeniem
klastrów powinno przewidywać finansowanie pracy animatorów. Rekrutowanie
animatorów oraz ich bieżące działanie powinno być podporządkowane zasadom
niezależności od jakiegokolwiek z uczestników biznesowych oraz zgodności ze
specjalizacjami regionalnymi;
13. Działania doradcze dla klastrów powinny obejmować: analizy możliwości rozwoju,
opracowanie strategii dla klastrów oraz prowadzenie warsztatów i spotkań
integracyjnych, aby zapewnić wzrost zaufania potencjalnych uczestników oraz
zaangażowanie w realizację wspólnych działań.
Kolejny raport poświęcony jest percepcji inicjatyw klastrowych w środowisku
przedsiębiorstw województwa opolskiego. Powstał on na podstawie sondażu opinii
publicznej zrealizowanego w maju i czerwcu 2011 na grupie 300 celowo dobranych firm.
Opracowanie składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale pierwszym zawarte są
podstawowe zagadnienia teoretyczne dotyczące clusteringu. Rozdział II poświęcony jest
metodologii badań. W III rozdziale opracowano zagadnienia powiązane z ogólną kondycją
badanych przedsiębiorstw w najważniejszych aspektach ich funkcjonowania. W rozdziale IV
zawarto analizy dotyczące zjawisk kooperacji w percepcji badanych firm z wyraźnym
uwypukleniem zjawiska inicjatyw klastrowych. Analizy oparto o statystyki opisowe i
indukcyjne. Raport został przygotowany przez zespół w składzie: Adam Ustrzycki i
Adrianna Paroń.
Wśród badanych przedsiębiorstw najwięcej, bo około 70 proc. to firmy zlokalizowane w
Opolu. Ponad połowa ankietowanych działa na rynku od ponad 15 lat. Najczęściej
reprezentowanymi branżami były transport, usługi, turystyka i gastronomia. Warto także
dodać, że w badanej grupie dominowały firmy małe zatrudniające do 9 pracowników; ponad
235
66 proc. respondentów to osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Z
przeprowadzonych przez A. Ustrzyckiego i A. Paroń niestety wynika, że przedsiębiorcy mają
bardzo małe pojęcie o klastrach. Ponad połowa ankietowanych chce działać w ramach
klastrów. Tylko nieco ponad 17 proc. badanych chciałoby wejść w skład struktury klastrowej,
ale nie potrafił uzasadnić dlaczego. Niewiele ponad 11 proc. ankietowanych było w
przeszłości członami klastra, ale zrezygnowało z tej formy współpracy. Jest to grupa bardzo
krytyczna wobec inicjatyw klastrowych
Wśród barier wymieniano najczęściej, niską świadomość przedsiębiorców, niskie
wykształcenie części przedsiębiorców, co koreluje negatywnie z poziomem ich świadomości
dotyczącej klastrów. Wskazywano także na brak „dobrych przykładów”, które mogłyby być
inspiracją dla opolskich przedsiębiorców, a także brak odpowiednich kadr, mogących
rozwijać klastry w naszym regionie. Wśród barier wymieniano także problemy finansowe
oraz występujący marginalnie kryzys zaufania do innych firm. Zdaniem badanych rozwojowi
clusteringu sprzyja przede wszystkim moda oraz możliwość łatwiejszego pozyskania środków
na rozwój biznesu. Ponadto w klastrach przedsiębiorcy upatrywali możliwość obniżenia
kosztów wytworzenia produktów i usług oraz podniesienie konkurencyjności firmy.
Każdy z raportów, jak już zaznaczano, kończą rekomendacje lub wnioski. Zdaniem
autorów tomu V, klastry w Polsce mają różną formę. Przedsiębiorcy mogą tworzyć formalne i
nieformalne powiązania kooperacyjne, powiązania tematyczne lub ze względu na rozmiar.
Jednak nadal inicjatywa klastrowa nie jest do końca znana i pojmowana jako obopólna
korzyść dla kooperantów. Stąd też:
1. Należy popularyzować idee clasteringu, począwszy od dobrych przykładów w
Europie Zachodniej, w Polsce a szczególnie na poziomie regionalnym. Popularyzacja
może nastąpić poprzez organizowane konferencje, seminaria i szkolenia, a także
wyjazdów studyjnych;
2. Wykorzystanie dotychczasowej dobrej współpracy z administracją publiczną do
tworzenia klastrów z zaangażowaniem odpowiednich urzędów i wyspecjalizowanie
wydziałów do współpracy z przedsiębiorstwami zajmującymi się bezpośrednio
klastrami w Regionie. Sektor publiczny powinien skupić się na promocji idei
współpracy w ramach klastrów, zapewnienia wsparcia dla uruchomienia takiego w
regionie. Natomiast w ramach właściwych funduszy (np. funduszy europejskich)
przeznaczyć wsparcie dla ryzykownych projektów, które bez takiego wsparcia nie
powstałyby;
3. Kolejnym zadaniem dla sektora publicznego powinno być stworzenie dobrych
warunków dla tworzenia nowych przedsiębiorstw lub przyciąganie nowych z
zewnątrz do lokowania się w danym obszarze. (np. tworzenie nie tylko inkubatorów
przedsiębiorczości, ale również organizowanie programów promocji
przedsiębiorczości, inwestowanie w fundusze wysokiego ryzyka, tworzenie
236
akceleratorów komercjalizacji technologii, przygotowanie terenów przemysłowych,
parków technologicznych, promowanie rozwiązań ekologicznych;
4. Podjęcie działań do stworzenia platformy internetowej dla inicjatyw klastrowych
zarejestrowanych w Województwie Opolskim, stworzenie jednocześnie bazy danych,
m.in. z informacjami o warsztatów tematycznych, pracach zespołów zadaniowych,
ale także informowanie o inwestycjach w ramach wspólnych projektów;
5. Należy stworzyć specjalność na uczelniach wyższych, które będą nie tylko
promować/ badać/ analizować/ idee klastrową w Regionie, ale również przygotuje
kadry, które będą mogły pracować a może i tworzyć takie inicjatywy. Należy
wdrożyć programy wymiany i kooperacji między przedsiębiorstwami; Wspierane są
również działania doradcze i inwestycyjne w zakresie innowacji produktowej,
usługowej i procesowej w przedsiębiorstwach;
6. W ramach zajęć w szkole, należy propagować inicjatywy klastrowe jako nowoczesny
sposób kooperowania przedsiębiorstw (szczególnie w szkołach zawodowych). Jest to
ważny warunek, gdyż wielu przedsiębiorców nie mających wyższego wykształcenia
nie wie nic o klastrach ani o funduszach europejskich;
7. Potrzebny jest większy wysiłek by dotrzeć z informacjami o klastrach, o projektach
unijnych, o procedurach wdrażania projektów europejskich, by otwierać spektrum
możliwości rozwoju firm w regionie;
8. Należy wspierać inicjatywy klastrowe pod względem informacyjnym w zakresie
prawa, organizacji, zarządzania w klastrach, a także w zakresie optymalizacji
łańcuchów produkcji, łańcuchów dostaw oraz w jaki sposób usprawniać systemy
logistyki i dystrybucji;
9. Zwiększenie nakładów na prace badawczo-rozwojowe i działania innowacyjne –
wsparcie skierowane jest na: programy współpracy między przedsiębiorstwami i
uczelniami wyższymi oraz instytucjami sektora badawczo-rozwojowego (inicjatywy
transferu technologii);
10. Ważnym aspektem jest wymiana wiedzy wraz z programami wymiany personelu
pomiędzy przedsiębiorstwami i instytucjami sektora badawczo-rozwojowego.
Jednocześnie powinny być prowadzone akcje promocyjne na temat specyficznych
zawodów w celu przyciągania potencjalnych pracowników.
Współczesna gospodarka, niestety, coraz bardziej przybiera obraz totalnej wojny – z
globalną konkurencją, z niespotykaną – krytyczną wręcz potrzebą bycia innowacyjnym, z „
kurczącym” się „ cyklem życia” produktu i samych organizacji. To wiecznie niezadowolony
klient, który i tak jest bezradny wobec manipulacji komunikacyjnych koncernów handlowych.
To również coraz bardziej bezradny w swoim procesie decyzyjnym konsument, ulegający
postmodernistycznym koncepcjom i światowi tzw. aksamitnej tyrani mediów – w tym
zwodniczej reklamy i propagowaniu coraz mniej racjonalnych stylów życia. Zmiana
237
konkurencji monopolistycznej na oligopolistyczną, niezauważalnie wprowadza różnego
rodzaju „dychotomie” – „gospodarki dwóch prędkości”, „biedni – bogaci”, „duże-małe”, itp.
Z kolei rosnąca kontrola administracyjna – już nie tylko w skali pojedynczego kraju, ale także
w odniesieniu do porozumień i układów ponadnarodowych, wpływa na coraz bardziej
zbiurokratyzowane „zarządzanie” rynkiem, co w efekcie prowadzi do ograniczania swobody
działalności gospodarczej, a w dłuższej perspektywie może zniechęcać do działań
przedsiębiorczych. Działań, których celem jest nie tylko osiągnięcie satysfakcjonujących
dochodów, ale również pragnienie władzy i prestiżu, dążenie do niezależności i
samodzielności, a także realizacja celów społecznych – czyli tego co chyba leży w naturze
każdego człowieka?
Coraz częściej, szukając recept na powodzenie i sukces w biznesie sięga się po, jakże
skomplikowane i obudowane niemal filozoficznymi teoriami podejścia, choćby takie, jak:
Customer Relationship Management czy Corporate Social Responsibility. I po pierwszym
zauroczeniu i zachwycie, który trwać może latami, przychodzi chwila refleksji i
zaskakujących konstatacji - choćby jak ta, że pomimo wysiłków, poniesienia gigantycznych
kosztów i rozwoju technologii – koncepcja CRM rozczarowuje i coraz więcej managerów jest
do niej sceptycznie nastawionych237
. Wydaje się, że należy z dużym dystansem podchodzić
do koncepcji „lansowanych”, jako wyjątkowo nowoczesne i kreatywne, i być może należy
wrócić czy też twórczo rozwijać te, które na trwale weszły do teorii i praktyki zarządzania.
Koncepcja zrzeszania się czy też organizacji firm w formy klastrów ma także swoje wady
i ograniczenia – w kilku prezentowanych wyżej raportach była już o tym mowa. Nie ulega też
wątpliwości, że jedną z głównych barier, albo – biegunowo – swoistym katalizatorem
rozwoju klastrów może być nowocześnie i sprawnie funkcjonująca administracja publiczna.
Kolejny raport w ramach projektu Klastry - badania warunków funkcjonowania i
możliwości rozwoju w woj. opolskim przygotowany przez Alicję Lisowską i Szymona
Rubisza jest efektem badań prowadzonych właśnie wśród przedstawicieli administracji
publicznej.
W badaniu zastosowano metodę wywiadu nieustrukturyzowanego – swobodnego,
pogłębionego i prowadzonego w miejscu pracy respondenta.
Wnioski i rekomendacje płynące z badań A. Lisowskiej i Sz. Rubisza są następujące:
237
D. Mitussis, L. O’Malley, M. Patterson, Mapping the re-engagement of CRM with relationship marketing, w:
“European Journal of Marketing”2006, , nr. 5/6, s. 573;
238
1. Niezależnie od rodzaju zajmowanego stanowiska w administracji samorządowej
respondenci poprawnie definiowali pojęcie klastra, wskazując na jego najważniejsze
komponenty, czyli podmioty tworzące klaster, formę relacji występującą między nimi
oraz poczucie istnienia wspólnego celu. Jednocześnie najbardziej kompleksową wiedzę
na temat istoty istnienia klastrów oraz ich rodzajów funkcjonujących na terenie
województwa opolskiego miały osoby pracujące w gminach oraz na szczeblu
wojewódzkiej administracji samorządowej. W obu przypadkach potrzeba posiadania
wiedzy na ten temat była silnie skorelowana z zadaniami, które związane są z
działalnością gminy, jak i samorządu terytorialnego na poziomie województwa.
2. Wypowiedzi respondentów pozwalają na stwierdzenie, iż instytucje administracji
publicznej postrzegane są przez nich jako jednostki w przeważającej mierze
odpowiedzialne za kształt społeczności lokalnej, którą reprezentują. Stąd też konkretne
działania oparte są na podstawach strategicznych, mających na celu generowanie
zrównoważonego rozwoju społeczności lokalnej we wszystkich jej wymiarach,
pomnażanie jej dobrobytu oraz podnoszenie jakości życia jej mieszkańców. Podejście
takie charakteryzowało instytucje publiczne również w odniesieniu do klastrów jako
inicjatyw gospodarczych o charakterze innowacyjnym, generujących rozwój danego
obszaru i w związku z tym godnych wieloaspektowego wsparcia.
3. Odnosząc się do problematyki klastrowej przedstawiciele samorządu
województwa częściej zwracali uwagę na szerszy, ale i bardziej ogólny aspekt
funkcjonowania klastrów niż tylko współpraca ograniczona do kooperacji pomiędzy
podmiotami gospodarczymi, respondenci zaś pracujący na poziomie gminy skupiali
uwagę na uwarunkowaniach ekonomicznych oraz lokalizacyjnych.
4. Przedstawiciele administracji samorządowej na szczeblu województwa częściej
eksponowali zatem atrybuty Opolszczyzny, które w budowaniu inicjatyw klastrowych
pozwalają odwołać się do regionu jako całości, traktują województwo jako koherentną
geograficznie przestrzeń i jednocześnie odrębną od pozostałych część administracyjną
Polski. Osoby pracujące na szczeblu gminnym skupiały natomiast uwagę na walorach
mających charakter głównie lokalny, choć także stanowiące o wyjątkowości gminy.
Oznacza to zatem, iż reprezentanci najniższego szczebla zajmujący się problematyką
rozwoju lokalnego posiadają wiedzę na temat bieżących możliwości regionu, jego
potencjału oraz są zaangażowane w promocję możliwości lokalnego środowiska
społeczno - gospodarczego. Choć byli przedstawicielami różnych gmin wyrazili również
wspólne stanowisko wobec przygotowania kadrowego i organizacyjnego Opolszczyzny.
Podkreślając potencjał w tych obszarach zwrócili tym samym uwagę na gotowość
regionu do rozwoju inicjatyw charakteryzujących nowoczesne społeczeństwa.
5. Choć tworzenie sieci klastrowych winno być projekcją inicjatyw oddolnych, to
większość respondentów zwracała uwagę na potrzebę współpracy pomiędzy wszystkim
szczeblami administracji publicznej, włącznie z zaangażowaniem władzy wykonawczej,
czyli rządu, w konkretne inicjatywy. Jest to zatem dowód potwierdzający nie tylko
potrzebę istnienia owej współpracy, ale także pozwalający stwierdzić, iż w problematyce
klastrowej kooperacja różnych szczebli funkcjonujących w Polsce instytucji jest
oczekiwana. Oczywiście wyrażone powyżej stanowisko respondentów jest dominantą
tylko tej kategorii badanych. Oznacza to, iż na przykład sami przedsiębiorcy mogą
wyrażać zdecydowanie odmienne oczekiwania.
239
6. Konkretne działania podejmowane przez instytucje administracji publicznej w
dużej mierze zgodne są z wytyczonymi kierunkami strategicznymi, choć główny akcent
położony jest na wsparcie merytoryczne i kształtowanie świadomości, przy stosunkowo
słabiej rozwiniętych formach pomocy organizacyjnej oraz finansowej.
7. Wydaje się, że problemem podstawowym w tym kontekście staje się swoistego
rodzaju „uzależnienie” pomocy finansowej kierowanej w stronę klastrów od źródeł
unijnych. Brak środków własnych na wspieranie tworzenia i działalności klastrów może
w przyszłości generować problemy związane z prowadzeniem polityki w tym obszarze.
Rekomendacje
1. Administracja publiczna województwa opolskiego jawi się jako kategoria
analityczna mająca ogólną wiedze na temat istoty klastrów/ inicjatyw klastrowych. Choć
zadowalający poziom wiedzy odnosi się do ogólnego zjawiska tworzenia klastrów to
zakres wiedzy na temat funkcjonowania w regionie konkretnych inicjatyw nie jest już
zadowalający. Tym samym warto zwrócić uwagę na potrzebę stworzenia kampanii
informacyjnej adresowanej do osób pracujących w administracji publicznej regionu,
która pozwoliłaby na uzupełnienie oraz aktualizację posiadanej już wiedzy.
2. Jednocześnie kampania ta winna być, ze względu na podmiot, przygotowana
nader merytorycznie. W tym przypadku nie chodzi bowiem o przekazanie ogólnej
wiedzy na temat klastrów (ona już jest), ale o wyposażenie działaczy i pracowników
samorządowych w specjalistyczne już informacje dotyczące klastrów działających w
województwie opolskim albo też tworzonych.
3. Przedstawiciele samorządowej administracji wojewódzkiej eksponowali potrzebę
istnienia formy prawnej organizacyjnej poszczególnych inicjatyw klastrowych przede
wszystkim ze względu na możliwość ubiegania się o środki zewnętrzne, czyli głównie
unijne. Fakt, iż aspekt finansowy był podkreślany przez osoby pracujące na tego typu
szczeblu wskazuje, iż samorząd województwa, mając ograniczone środki finansowe i
jednocześnie dążąc do rozwoju inicjatyw regionalnych czy też lokalnych, stara się
korzystać z rozwiązań zewnętrznych.
4. Respondenci tworząc katalog barier utrudniających tworzenie i rozwój klastrów
w regionie zwracali uwagę na potrzebę wprowadzania bardzo konkretnych rozwiązań.
To przede wszystkim kwestia związana z podnoszeniem poziomu świadomości wśród
przedsiębiorców i Opolan na temat użyteczności inicjatyw klastrowych czy też klastrów.
Skutecznym rozwiązaniem, uwzględniającym współczesny rozwój społeczeństw i
wykorzystywany system komunikacji, jawi się stworzenie portalu o charakterze
regionalnym, którego profil związany byłby z promocją i informowaniem o różnego
rodzajach przedsięwzięciach gospodarczych na Opolszczyźnie. Portal ten mógłby także
posłużyć jako miejsce wymiany dobrych praktyk, doświadczeń oraz jako pas
transmisyjny pomiędzy przedsiębiorstwami a administracją publiczną regionu.
5. Odwołując się do przyszłości klastrowej na terenie województwa opolskiego
znaczna część respondentów zwracała uwagę na potrzebę wykorzystania naturalnych
warunków środowiskowych/ przyrodniczych Opolszczyzny. Chodzi to zarówno o klaster
tworzony wokół rzeki Odry, jak i wykorzystujący walory przyrodnicze - w tym
szczególnie gminy Głuchołazy - klaster zdrowotny/ uzdrowiskowy. W przypadku
240
ostatniej propozycji potencjalnego klastra w województwie warto zaakcentować, iż
może ona zostać uznana jako nader perspektywiczna. Starzenie się społeczeństwa,
znaczne wydłużenie życia osób pozostających na emeryturze, ale jednocześnie coraz
większa potrzeba pozostawania sprawnym zawodowo – wszystko to generuje
zapotrzebowanie na wszelkiego rodzaju usługi mające na celu utrzymanie albo też
przywrócenie sprawności funkcjonowania ludzi. Dodatkowo, biorąc pod uwagę, iż
znaczna cześć Opolan, która w wieku produkcyjnym podejmowała aktywność
zawodową za granicą, będzie chciała czas emerytalny spędzić w kraju. Decyzja ta będzie
projekcją nie tylko kalkulacji ekonomicznej (bowiem w Polsce emerytura wypłacana w
obcej walucie, a szczególnie w euro, jest zdecydowanie wyższa niż przeciętna), ale także
reminiscencji i tęsknoty na domem. Tym samym możliwość zapewnienie osobom
przybywającym na Opolszczyznę ciekawej oferty zdrowotno – uzdrowiskowej jest
interesującą propozycją.
6. W czasach, kiedy coraz większe znaczenie ma ochrona środowiska naturalnego i,
co więcej, samo środowisko naturalne zaczyna być wartością deficytową, szczególnego
znaczenia nabiera transport drogą wodną. W tym kontekście rozwój klastra wodnego
jest przejawem rozwiązań proekologicznych, a tym samym nowoczesnych.
7. Partycypujący w badaniach respondenci, niezależnie od zajmowanego stanowiska
w strukturze administracji, podkreślali dobrą współpracę pomiędzy administracją
samorządową a państwową. Zwracano uwagę na wzajemne wspieranie niektórych
inicjatyw i zaangażowanie personalne osób mających wpływ na procesy decyzyjne.
Uwzględniając powyższe okoliczności może warto zwrócić uwagę na potrzebę nie tylko
kontynuacji występującego już współdziałania, ale intensyfikację kształtujących się
współzależności. Oczywiście wzrost natężenia wzajemnych relacji nie musi kolidować z
obowiązującą w Polsce zasadą subsydiarności. Wręcz przeciwnie, odwołując się to tego
pryncypium, jeżeli szczeble niższego rzędu nie są w stanie realizować określonych
przedsięwzięć samodzielnie mogą być wspierane przez instytucje/ organa wyższych
szczebli. Ponieważ w obecnych warunkach zdecydowana większość samorządów
wskazuje na poważne problemy finansowe i brak możliwości rozwoju inicjatyw
lokalnych, to zaangażowanie struktur centralnych zdecydowanie zyskuje na znaczeniu.
8. Wskazane wydaje się również przygotowanie ramowego katalogu zasad, w
którym zawarte byłyby pryncypia nie tylko usprawniające funkcjonowanie wewnątrz
sieci klastrowych i relacji pomiędzy klastrami a instytucjami publicznymi, ale także
byłby swoistego rodzaju dekalogiem określającym zasady wobec partnerów i klientów
oferty klastrowej.
9. Ponieważ zaufanie wydaje się być fundamentem istnienia klastrów, warto byłoby
również kwestię budowania i utrzymywania zaufania pomiędzy partnerami
współdziałającymi w klastrze uczynić przedmiotem pogłębionych eksploracji i analiz
badawczych.
Nie ulega wątpliwości, że małe i średnie przedsiębiorstwa są symulatorem rozwoju
gospodarki. Procesy koncentracji, fuzje i przejęcia w gospodarce globalnej doprowadziły do
swoistego bipolarnego podziału przedsiębiorstw – potężne koncerny, adresujące swą ofertę do
rynku masowego i małe przedsiębiorstwa, najczęściej obsługujące nisze rynkowe, a nawet
241
tzw. super nisze – czyli niezwykle unikalne, specyficzne wymagania i potrzeby stosunkowo
niewielkich segmentów rynku.
Reguły gry rynkowej, rosnąca konkurencja a przede wszystkim oczekiwania
konsumentów sprawiają, że również w odniesieniu do sektora MŚP nieodzownym jest
przyjęcie niektórych rozwiązań zarezerwowanych do tej pory dla koncernów
ponadnarodowych. Każde kolejne „wchłonięcie” konkurenta przez „tych wielkich” oznacza
najczęściej, redukcje zatrudnienia, realizowaną w myśl działań proefektywnościowych – czyli
obniżenie kosztów. Po co w firmie utrzymywać kilka działów finansowych, marketingu,
spraw personalnych, itp., wystarczy jeden – a i zdecydowanie łatwiej się nim zarządza. W
przypadku małych firm nie da się w nieskończoność obniżać kosztów, chyba, że zastosuje się,
jak już zaznaczano , modele wchodzenia w alianse strategiczne i inne porozumienia. Innymi
słowy zamiast bezwzględnej konkurencji, należy szukać możliwości szeroko rozumianej
współpracy, nawet kosztem utraty pewnej samodzielności.
Kolejny - VII tom – zawiera kolejne raporty z badań prowadzonych w ramach
programu Klastry - badanie warunków funkcjonowania i możliwości rozwoju w
województwie opolskim prowadzonych przez Wyższą Szkołę Zarządzania i Administracji.
Opracowanie składa się z dwóch części przez dwa zespoły badawcze. Zespół pierwszy
tworzyli Anna Bereś i Teresa Sołdra-Gwiżdż, natomiast drugi Łukasz Mach i Maciej
Madej. Uczestnikami badań byli przedstawiciele sektora B + R i tzw. otoczenia biznesu.
Szczegółowe informacje o doborze i uczestnikach badania zamieszczone są w
poszczególnych raportach. Z uwagi na specyfikę prac – badania fokusowe – rezygnujemy z
przyjętego schematu prezentowania wniosków i rekomendacji, odsyłając czytelników do
niezwykle ciekawych raportów wspomnianych zespołów badawczych.
Jak wynika z raportów badani zwrócili uwagę m.in. na aspekty organizacyjno –
prawne. Uczestnicy badań m.in. potwierdzili wcześniejsze nasze ustalenia, że muszą istnieć
takie regulacje prawne, aby wymiana dóbr, która w ramach klastra się dokonuje przynosiła
każdemu korzyść. Przepisy powinny precyzować sferę własności intelektualnej i wdrożeń.
Powinien istnieć system ubezpieczeń, gdyby inwestycje w nowe technologie wdrażane w
ramach klastra nie powiodły się. Zwracano także uwagę na odpowiedzialność karną w
przypadku dysponowania publicznymi pieniędzmi. Sfera B+R oraz niektóre instytucje
otoczenia biznesu są publiczne. Brak jasnych przepisów, również tych dotyczących aspektów
finansowych zawiązywania się klastra i jego funkcjonowania utrudnia zawiązywanie takich
porozumień.
242
Respondenci zwracali uwagę, że w przypadku tworzenia klastrów ważną rolę powinien
odgrywać samorząd, który budując strategię rozwoju województwa powinien uwzględnić
mapę powstawania klastrów. Rolą sfery B+R jest wprowadzanie nowych technologii i
nowych produktów w obrót rynkowy. Nauka ma głównie zadanie wspomagające. Może
świadczyć usługi dotyczące opracowań prawnych, dostarczać wiedzę o inicjatywach
klastrowych, aby móc na ich przykładzie tworzyć podobne porozumienia w regionie.
Ponadto rolą nauki może być opracowanie pewnych procedur i schematów komunikacyjnych
pomiędzy przedsiębiorstwami i instytucjami tworzącymi klaster. Co ważne, powinny
powstawać instytuty badawcze związane bezpośrednio z gospodarką realizujące tzw. badania
wyprzedzające. Te działające obecnie w regionie nie są w stanie sprostać zapotrzebowaniu.
Również rolę wspomagającą, w ocenie uczestników badań fokusowych mają organizacje
otoczenia biznesu. Ich zadaniem powinno być skupianie przedsiębiorstw, zachęcanie ich do
współpracy i pokazywanie ewentualnych możliwości zysku. Podkreślano także, że oprócz
instytucji samorządowych wspierających biznes oraz działających już izb gospodarczych
powinno się rozwijać organizacje pozarządowe działające na rzecz przedsiębiorców.
Klastry nie będą dobrze funkcjonowały, jeśli w ludziach nie wytworzy się chęć działania
związana z działalnością obywatelską. Jedną z barier rozwoju klastrów, na którą
wskazywano jest to, że w Polsce nie wykształciło się społeczeństwo obywatelskie.
Organizacje pozarządowe wspierające klastry miałyby skupiać ludzi, którzy zaangażują się w
różny sposób w ich rozwój – poprzez promocję, rozwijanie kontaktów lub przekazywanie
informacji o dobrych praktykach. Podstawą tworzenia klastrów jest zaufanie społeczne. W
Polsce jest ono niestety nadal dość niskie. Dlatego tak ważna jest zaangażowanie samorządu.
Obecność samorządu zwiększa kapitał zaufania dla wszystkich podmiotów uczestniczących w
klastrze. Pamiętajmy, że tworząc klaster zachęcamy prywatne firmy, które kierują się
rachunkiem ekonomicznym, do tego żeby zrezygnowały z konkurencji i zaczęły
współdziałać.
W raporcie VIII przedstawione zostały tzw. case study dotyczące: klastra: drzewnego,
energii odnawialnych i chemicznego.
Autorzy: Iwona Święch-Olender, Roland Kulig i Aneta Rzepińska prezentują trzy
indywidualne przykłady zawiązanych inicjatyw klastrowych w województwie opolskim.
Rezultaty przeprowadzonych prac badawczych umożliwiły m.in. zgromadzenie obszernego
materiału źródłowego, który przedstawia proces powstawania i rozwoju klastrów branży
drzewnej, chemicznej oraz energii odnawialnych, z uwzględnieniem szczegółowych
informacji na temat uwarunkowań i okoliczności podejmowania i wdrażania poszczególnych
243
działań. Analizując materiał badawczy, starano się zobrazować indywidualny charakter
poszczególnych inicjatyw klastrowych oraz wykazać wpływ poszczególnych procesów i decyzji
na wyjątkowość zaistniałych powiązań. Ostatecznie jednak, jako efekt finalny przeprowadzonych
analiz, podjęto również próbę sformułowania pewnych uogólnień i wspólnych rekomendacji,
mogących stanowić istotne wsparcie w wypracowaniu skutecznego modelu zawiązywania
współpracy sieciowej.
Raport ilustrują liczne tabele, rysunki i zdjęcia. Każde studium przypadku kończą wnioski i
rekomendację, my pozwolimy sobie przytoczyć tylko uwagi końcowe.
Głównym celem badania było kompleksowe zobrazowanie ścieżki rozwoju trzech
wyodrębnionych inicjatyw klastrowych: Śląskiego Klastra Drzewnego, Ekoenergii
Opolszczyzny oraz Innowacyjnej Chemii. Każdą z nich uznano za odrębny przedmiot
badań i poddano szczegółowej analizie pod kątem okoliczności i sposobów tworzenia
oraz formalizowania klastra, jego potencjału kadrowego, finansowego i
infrastrukturalnego, aktywności rynkowej i efektywności podejmowanych działań,
kształtowania kompetencji czynnika ludzkiego, kwestii przywództwa oraz interakcji
pomiędzy łańcuchami tzw. potrójnej helisy – środowiskiem biznesowym, naukowym
oraz sektorem publicznym. Przeprowadzone badania wykazały, że w istocie każdy z
zawiązanych klastrów, mimo zbliżonych warunków społeczno – gospodarczych,
przestrzennych, kulturowych i politycznych, w których powstawał, stanowi odmienny
przykład realizacji oczekiwań i dążeń związanych z powołaniem i rozwojem inicjatywy
klastrowej. Owo bogactwo odrębności stworzyło możliwość lepszego rozpoznania
skutecznych (lub nieskutecznych) w konkretnym przypadku rozwiązań i alternatyw, z
drugiej zaś strony potwierdziło regułę, że brak jest w obszarze tworzenia klastrów
jednego idealnego sposobu na osiągnięcie satysfakcjonujących rezultatów i że tylko
każdorazowa zindywidualizowana, pogłębiona analiza procesu; Uwzględniając
powyższe uwarunkowania i okoliczności, w ramach prowadzonych analiz podjęto mimo
to próbę sformułowania pewnych ogólnych wniosków i wspólnych rekomendacji,
mogących stanowić istotne wsparcie w wypracowaniu skutecznego modelu
(mechanizmu) zawiązywania współpracy sieciowej. Dzięki zestawieniu zebranych
informacji i zgromadzonych w trakcie wywiadów doświadczeń poszczególnych aktorów
każdej z trzech inicjatyw klastrowych, możliwe stało się sformułowanie kilku istotnych
konkluzji oraz zaobserwowanych prawidłowości.
W oparciu o dane dotyczące klastrów objętych przeprowadzonym badaniem trudno
dopatrzeć się jednego wspólnego modelu inicjowania współpracy. W każdym z
omawianych przypadków główną osią działań zmierzających do zawiązania i
sformalizowania inicjatywy klastrowej był inny typ aktora strategicznego; w inicjatywie
branży drzewnej zacieśnienie kooperacji miało swoje źródło we współpracy stricte
biznesowej, w przypadku klastra chemicznego kluczową rolę odegrała jednostka
powiązana z sektorem B+R (Opolski Park Naukowo – Technologiczny przy Politechnice
Opolskiej), zaś dla rozwoju „Ekoenergii Opolszczyzny” największe znaczenie miała
aktywność organizacji pozarządowej (Fundacja Promocji Innowacji Gospodarczych).
Ten ostatni model w porównaniu z innymi okazał się jednak najmniej efektywny;
instytucja zaangażowana w proces inicjowania i formalnego zawiązywania inicjatywy
klastrowej pozostała wprawdzie neutralna wobec wszystkich trzech środowisk –
biznesu, nauki i administracji, ale w związku z tym była również pozbawiona realnego
244
wpływu na najbliższe otoczenie klastra i nie generowała jak w innych przypadkach
poczucia jego utożsamiania się z podejmowanymi przedsięwzięciami oraz ich efektami
bądź konsekwencjami.
Podejmując próby, który z czynników mógłby w główniej mierze zaważyć na
sukcesie inicjatyw oraz na ich dalszym, ekspansywnym rozwoju, można zauważyć, iż w
zasadzie każdy z badanych klastrów boryka się aktualnie z innym problemem
kluczowym. Dla inicjatywy „Ekoenergia Opolszczyzny” największą barierę rozwojową
stanowi brak zasobów kadrowych i finansowych, które mogłyby zasilić Fundację
Promocji Innowacji Gospodarczych i odciążyć ją od samodzielnego ponoszenia ciężaru
funkcjonowania klastra. Dla „Innowacyjnej Chemii” największą trudnością pozostaje
brak infrastruktury technicznej (siedziba, baza laboratoryjna). Śląski Klaster Drzewny
natomiast od dłuższego czasu zmaga się z problemem zatrudnienia charyzmatycznego
menadżera, który podjąłby się wdrożenia wizji władz spółki oraz przeprowadził
organizację w miarę „bezboleśnie” przez proces pozyskiwania rynku.Bez wątpienia
najdłuższe tradycje oraz najbardziej spektakularne efekty zacieśniania współpracy
charakteryzują klaster branży drzewnej, który osiągnął w zasadzie kolejną fazę rozwoju
– fazę dojrzałości, przeobrażając się w podmiot komercyjny i osiągając pierwsze
imponujące rezultaty (vide - dotacja na projekt wdrażający nowoczesną technologię
termowania drewna). Podłożem sukcesu SKD zdają się być przede wszystkim wzajemne
udane relacje przedsiębiorców, którzy na potrzeby budowania przewagi konkurencyjnej
wypracowywali odpowiednie warunki dla zacieśnionej współpracy sieciowej. Nie bez
znaczenia pozostaje tutaj również postać menadżera instytucji koordynującej
inicjatywę, motywującego zrzeszone podmioty do wszechstronnej aktywności i
pełniącego rolę łącznikabiznesu ze środowiskiem urzędniczym i naukowym -
pozostałymi łańcuchami potrójnej helisy. Zresztą, co charakterystyczne, dla klastra
drzewnego naturalną ścieżką rozwoju i zacieśniania kontaktów była transformacja od
zrzeszeń konsorcjalnych i dalej klastra w klasycznym rozumieniu, poprzez zawiązanie
nieformalnej inicjatywy klastrowej, aż do jej sformalizowania i nadania bardzo
„namacalnej” formuły funkcjonowania (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością). Dla
porównania w przypadku klastra branży chemicznej, wykorzystując powiązania
biznesowe firm i jednostek naukowych skoncentrowanych przestrzennie, podjęto próby
formalnego zawiązania inicjatywy, a dopiero na dalszym etapie - jej faktycznego
rozwoju, natomiast w odniesieniu do klastra energii odnawialnych można zaobserwować
niemal zupełnie odmienne zjawisko, kiedy to w pierwszym etapie procesu konsolidacji
środowiska podmiotów skupionych wokół zagadnień ekoenergetycznych sformalizowana
została inicjatywa, a dopiero w dalszej kolejności skoncentrowano się na budowie
powiązań kooperacyjnych pomiędzy firmami oraz na zaszczepieniu idei współpracy ze
środowiskiem naukowców i urzędników. W tym ostatnim przypadku odczuwalna
pozostaje zarazem słabość tego bardzo istotnego fundamentu, jakim są wzajemne
kontakty firm – członków klastra; nie domaga bowiem czynnik, który w założeniach
powinien stanowić koło zamachowe inicjatywy, bazę, na której budowane są pozostałe
klastrowe relacje.
Omawiane inicjatywy różni również stopień zaawansowania transferu technologii.
Pod tym względem najbardziej imponujące wrażenie wywoływała aktywność
przedsiębiorstw skupionych wokół klastra branży chemicznej, funkcjonujących w
niemal pełnej symbiozie ze środowiskiem naukowym i wykorzystujących sprawdzone
mechanizmy implementacji osiągnięć naukowych do przemysłu. Duży potencjał w tym
względzie, choć zapewne nie do końca wykorzystany, tkwi także we współpracy podjętej
w ramach inicjatywy „Ekoenergia Opolszczyzny”, gdzie specyfika branży oraz silna,
zachodnioeuropejska konkurencja rynkowa zmuszają niejako do odwoływania się do
245
najnowszych rozwiązań technologicznych w dziedzinie „zielonej energii”. Niedosyt
natomiast w kwestii transferu technologii pozostawia działalność omówiona w ramach
studium klastra drzewnego. Wprawdzie stopień zaawansowania tego transferu
determinuje w dużej mierze tradycyjny charakter branży, jednakże mimo to kontakty z
uczelniami wyższymi oraz problem „głodu technologicznego” były raczej rzadko
wywoływane i poza jednym pozytywnym przykładem (wdrożona technologia
termowania drewna) omawiany obszar współpracy nie stanowił silnej strony inicjatywy.
Słabym punktem współpracy w ramach wszystkich trzech omawianych klastrów
pozostają relacje biznesu z samorządem. Mimo wielu starań o poprawność stosunków,
nadal odczuwalny pozostaje urzędniczy dystans, wywołany w głównej mierze brakiem
zrozumienia mechanizmów rządzących sektorem prywatnym, a także mentalna obawa
przed zarzutem defraudacji bądź koneksji. W znacznym stopniu odpowiedzialność za
ten stan rzeczy ponoszą zaszłości historyczne (nieufność względem aparatu
państwowego) oraz niedowład procedur i rozwiązań systemowych, pozostających w
gestii organów wyższego szczebla. Doceniając wielu zaangażowanych, entuzjastycznie
nastawionych względem biznesu urzędników, należy być jednocześnie świadomym
faktu, iż w zderzeniu z publicznym urzędem czy też publiczną uczelnią, przedsiębiorca
zawsze pozostanie na straconej pozycji z racji niedoskonałości systemu. Skuteczną
ścieżką niwelowania istniejących barier wydaje się konsekwentne zbliżanie mentalne
tych środowisk (wymiany stażowe, szkolenia, zajęcia warsztatowe i gry symulacyjne dla
urzędników i naukowców z zakresu prowadzenia firmy, etc.).
Dostrzeżono bowiem, że u źródła najbardziej efektywnych rozwiązań i
mechanizmów zastosowanych w procesie kształtowania i zacieśniania kooperacji
sieciowej leży korzyść – materialna (nowe kontrakty handlowe, zwiększenie obrotów,
sprzedaż patentów, komercjalizacja badań, etc.), bądź niematerialna (poprawa
wizerunku firmy/ instytucji, zwiększenie wskaźnika efektywności szkoleń, wzrost
zaufania społecznego, wzrost popularności polityków, etc.). Inicjatywy wyposażone w
trwały mechanizm osiągania korzyści pozostawały znacznie bardziej skuteczne,
zwłaszcza wówczas, gdy profity osiągane przez środowisko biznesu, nauki i administracji
publicznej pozostawały mniej więcej w zbliżonych proporcjach;
Tom VII uzupełnia studium przypadku dotyczące możliwości funkcjonowania i
rozwoju klastra rekreacyjno-ruchowego w województwie opolskim. W założeniach projektu,
chodziło nie tylko bowiem o analizę sytuacji ex post, ale również przygotowaniu materiałów
prognostycznych. – zob. tom IX i X.
Utworzenie klastra rekreacyjno-ruchowego może przynieść szereg korzyści.
Przykładowo: wzrost innowacyjności i wynikające z niego poszerzenie oferty produktowej i
liczby klientów, a tym samym zwiększenie zatrudnienia, obrotów i zysków. Zdaniem autorów
opracowania - Bogusławy Skulskiej, Marcina Haberli, Aleksandry Kuźmińskiej-Haberli,
Anny Jankowiak, Artura Kotlińskiego i Jarosława Sawickiego – można się spodziewać
poprawy efektywności w obszarze działań promocyjnych oraz redukcji ryzyka i usprawnienia
działalności operacyjnej dzięki wiedzy zdobytej od kooperantów. Wpłynąć to może na
poprawę sytuacji gospodarczej regionu. Poprawa atrakcyjności oznacza wzrost liczby
turystów, a to z kolei przekłada się na większe wpływy z tytułu podatków pobieranych
246
zarówno bezpośrednio od turystów (taksa turystyczna), jak i przedsiębiorstw (nie tylko
turystycznych, ale np. handlowych). Wzrost zatrudnienia w firmach, związany obsługą
rosnącego ruchu turystycznego oznacza zmniejszenie bezrobocia w regionie. Opracowanie
zespołu z Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu liczy ponad 100 stron i zasługuje na
szczególną uwagę m.in. ze względu na zastosowane metody badawcze: desk research,
badania IDI i FGI oraz badania ankietowe ( CATI) – szerzej o metodologii badań piszą
autorzy w swoim raporcie. Nie sposób przytoczyć wszystkich ważnych uwag, jakie formułują
wrocławscy badacze – każda z zastosowanych metod pozwala na sformułowanie
odpowiednich wniosków i rekomendacji. Stąd przytaczamy tylko kilka co ważniejszych
uwag. Jak wynika z przeprowadzonych badań,
większość przedsiębiorstw jako największe bariery rozwoju firmy postrzega wysokie podatki,
brak kapitału oraz silną konkurencję i trudności w dostępie do tanich kredytów, gwarancji
oraz poręczeń. Część z tych ograniczeń wpływających na funkcjonowanie biznesu pozwala
zniwelować przynależność do klastra. Niestety badani właściciele przedsiębiorstw mają niską
świadomość i wiedzę na temat klastrów oraz korzyści z nich płynących. Dlatego podstawą
powinna być większa forma promocji tej działalności oraz wspieranie działań służących
powstaniu klastra. Potwierdza to też fakt, że tylko co czwarte badane przez nas
przedsiębiorstwo słyszało o klastrach, a dla pozostałych 75 proc. firm jest to temat kompletnie
nieznany. Ponad 40 proc. respondentów jest zainteresowana tworzeniem wspólnego klastra
rekreacyjno-ruchowego. Co ważne, aż 81 proc. firm twierdzi, że istnieje możliwość i potrzeba
utworzenia
w województwie opolskim klastra rekreacyjno-ruchowego. Klaster ten powinien dawać
przede wszystkim możliwość zwiększania wyników ekonomicznych. W drugiej kolejności
istotną kwestią dla biznesu jest zmniejszenie kosztów. Po trzecie kluczowa dla firm jest
możliwość poprawy pozycji rynkowej, którą mogłyby osiągnąć działając w klastrze. Wśród
respondentów nie było jednomyślności, gdzie powinien zostać utworzony taki klaster.
Wskazywano m.in. na Opole, Krapkowice, Brzeg, Paczków, Kluczbork oraz bardziej ogólnie
na te obszary Opolszczyzny, na których jest rozwinięta baza noclegowa.
Ostatni, nie licząc obecnego tomu – raport dotyczył, jakże istotnych kwestii związanych z
projekcją inicjatyw klastrowych. Raport przygotowany został przez zespół w składzie:
Mirosława Szewczyk, Agnieszka Tłuczak, Bogdan Ruszczak.
Opracowanie liczy blisko 200 stron i składa się z dziewięciu rozdziałów. Atrakcyjność i
rzetelność rozważań zwiększa 71 tabel, liczne wykresy i rysunki, a także załączniki.
Wnioski i rekomendacje autorów są następujące:
247
1. Analiza potencjału klastrów w województwie opolskim wskazuje na szerokie
możliwości ich rozwoju. Według ekspertów, do czynników mających największe
znaczenie dla rozwoju klastrów w województwie opolskim zaliczyć można m.in.
istniejący potencjał branż województwa opolskiego (drzewnej, chemicznej,
turystycznej, IT, budowlanej, rolno-spożywczej). Klastry mogą powstawać w
sposób oddolny, gdy na danym terenie określona branża jest odpowiednio licznie
reprezentowana. Z drugiej jednak strony, według ekspertów, w procesie
kształtowania struktury klastra pomocne mogą być: identyfikacja potencjalnych
klastrów, kształtowanie infrastruktury technicznej na potrzeby klastrów oraz
wskazanie przykładów dobrych praktyk.
2. Klastry powstają w wyniku działań konkretnych ludzi i organizacji. Wśród
barier, wymienionych przez ekspertów w pytaniu otwartym w pierwszej rundzie
badania, pojawiła się odpowiedź „niedostatek kompetentnych menadżerów
posiadających umiejętności i kwalifikacje w zarządzaniu klastrami”. Jest to
czynnik trudno mierzalny, ale nie ulega wątpliwości, że często od umiejętności,
kwalifikacji, charyzmy liderów zależy powodzenie rozwoju inicjatyw
klastrowych. Wzmacnianie roli liderów klastra może następować poprzez
spotkania liderów, uczestnictwo w szkoleniach, budowanie kompetencji
przywódczych (miękkich).
3. Czynnikami zagrażającymi rozwojowi klastrów w województwie opolskim są nie
tylko te wymienione przez ekspertów jako najistotniejsze (brak praktycznej
współpracy nauka - gospodarka w zakresie wdrożeń, brak przekonania, zaufania
przedsiębiorców do przystępowania do inicjatyw klastrowych/klastrów, brak
świadomości w zakresie inicjatyw klastrowych/klastrów), ale także upływający
czas. Brak szybkiego, realnego, zakrojonego na odpowiednią skalę wsparcia
może prowadzić do spadku zainteresowania tworzeniem klastrów. W procesie
badawczym eksperci odnieśli się nie tylko do barier ogólnych, ale również do tych
charakterystycznych dla województwa opolskiego. Zespół ekspercki za najmniej
znaczące bariery w rozwoju inicjatyw klastrowych w województwie opolskim
uznał: silną pozycję regionów sąsiadujących z Opolszczyzną, rosnącą
konkurencyjność towarów azjatyckich (szczególnie w sektorach tradycyjnych),
dezintegrację i silne zróżnicowanie przestrzenne pod względem poziomu rozwoju
społeczno-gospodarczego, wielkość województwa. Bariery ogólne, które zdaniem
ekspertów mają większe znaczenie dla rozwoju klastrów w województwie
opolskim, trudno będzie niwelować na szczeblu regionalnym. Duże znaczenie ma
zarówno kompleksowa strategia wsparcia klastrów na poziomie krajowym, jak
i stworzenie spójnych zasad wspierania klastrów w województwie opolskim
(powiązanych ze strategią wspierania klastrów określoną na poziomie
krajowym).
4. Pozytywny wpływ klastrów na gospodarkę województwa opolskiego jest
niepodważalny. Zdaniem ekspertów, klastry nie tylko wpływają na umocnienie
pozycji firmy w danej branży, ale również na zwiększenie specjalizacji MŚP,
tworzenie nowych miejsc pracy, zawodów, kwalifikacji, zwiększenie wzrostu
gospodarczego województwa oraz poprawę wykorzystanie walorów gospodarczo-
społecznych, jakimi dysponuje województwo.
5. W ramach badania dokonana została projekcja tendencji rozwojowych klastrów
w województwie opolskim. Eksperci przewidują, że liczba klastrów wzrośnie:
248
o 18% w 2015 r., o 25% w 2020 r. (w porównaniu do 2010 r.), a następnie nastąpi
wyhamowanie tendencji wzrostowej (w 2025 r. przewidywany jest wzrost o 24%
w porównaniu do 2010 r.).
6. W badaniu delfickim eksperci podkreślili różnorodność potencjalnych klastrów
w województwie opolskim, wyróżniając z jednej strony inicjatywy węższe (takie,
które skupiają podmioty z jednej branży, np. przemysłu spożywczego), z drugiej
strony przedstawiając im klastry skupiające podmioty z kilku branż (np.
rolnictwo, rolnictwo ekologiczne; przemysł spożywczy; handel; produkty
regionalne; turystyka; zakwaterowanie, gastronomia; doradztwo, konsulting).
Stanowi to czynnik, który uzasadnia zainteresowanie władz regionalnych
wspieraniem inicjatyw klastrowych oraz ułatwia formułowanie polityki rozwoju
klastrów w województwie opolskim. Obecnie kluczowego znaczenia nabiera
uruchomienie konkretnych działań wspierających rozwój klastrów, w odpowiedzi
na potrzeby (z uwzględnieniem specyfiki i stadium rozwojowego). Jako branże,
w których najbardziej prawdopodobne jest powstanie i przetrwanie klastrów,
eksperci wskazali: rolnictwo (w tym ekologiczne), przemysł spożywczy, przemysł
chemiczny, branżę drzewną, wytwarzanie energii (w tym ze źródeł odnawialnych)
oraz turystykę, zakwaterowanie i gastronomię.
7. Klastry powstają i rozwijają się (lub nie) w wyniku działań konkretnych ludzi
i organizacji. Szereg czynników wpływa na ich powodzenie (lub niepowodzenie)
wspomagając, bądź ograniczając ich rozwój. Brak realnego wsparcia może
prowadzić do niepowodzenia przedsięwzięcia, jak to miało miejsce w przypadku
klastra rzemieślniczego238
. Jednakże, biorąc pod uwagę wielowymiarowość
procesów wpływających na rozwój inicjatyw klastrowych/klastrów, w świetle
wyników badania delfickiego, podjęto próbę określenia perspektyw rozwoju
wybranych inicjatyw klastrowych/klastrów na Opolszczyźnie, w perspektywie do
2025 r. (por. tabela 1).
Tabela 1
Ocena perspektyw rozwoju inicjatyw klastrowych/klastrów w województwie,
opolskim w perspektywie do 2025 r. (z – złe, db – dobre, bdb – bardzo dobre).
Wyszczególnienie 2015 r. 2020 r. 2025 r.
Wielobranżowy Klaster Rzemieślniczy
– „Opolski E-Rzemieślnik”
- - -
Inicjatywa klastrowa branży drzewnej bdb bdb db
238
„Z perspektywy czasu oceniając obiektywnie proces powstawania i rozwoju Wielobranżowego Klastra
Rzemieślniczego należy stwierdzić, że jest to klasyczny przykład inicjatywy projektowej posadowionej
w ramach czasowych i finansowych ograniczonych okresem realizacji oraz budżetem związanego z nią projektu.
Mimo podjętych po zakończeniu projektu „Opolski E-Rzemieślnik” prób utrzymania inicjatywy „przy życiu”
i nadaniu jej nowego, bardziej „ubranżowionego”, charakteru przedsięwzięcie to nie powiodło się. Jednakże
część zaangażowanych w ponadbranżową inicjatyw klastrową firm przystąpiła do Śląskiego Klastra Drzewnego
(...)”. Por. E. Karaś, Badanie stanu wiedzy na temat klastrów i inicjatyw klastrowych. Desk research, (w:)
Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim, red. W. Duczmal, W. Potwora, Wyższa Szkoła
Zarządzania i Administracji w Opolu, Opole 2010, s. 40, http://klastry.wszia.opole.pl/Klastry_E_Karas.pdf
249
– Śląski Klaster Drzewny
Inicjatywa klastrowa w obszarze turystyki
– „Kraina Mlekiem i M iodem Płynąca” bdb bdb db
Inicjatywa klastrowa w obszarze przemysłu chemicznego
– „Innowacyjna Chemia” bdb bdb db
Inicjatywa klastrowa w obszarze energii odnawialnych
– „Ekoenergia Opolszczyzny” bdb bdb db
Opolski Klaster Przetwórstwa Spożywczego
„Zielona Dolina” db bdb bdb
Inicjatywa klastrowa w obszarze budownictwa
energooszczędnego – Klaster „Termomax”
db db db
Opolski Klaster Informatyczny – OPIN FO db db db
Klaster podmiotów z branży szkoleniowej i doradczej
– „Konsorcjum Człowiek”
db db db
Opolski Klaster Medyczny db db db
Klaster rekreacyjno-ruchowy db z z
8. Liczne przykłady pokazują podobny przebieg inicjatyw klastrowych: szybkie
podpisanie porozumienia, kilka spotkań i stagnacja spowodowana brakiem
możliwości sfinansowania aktywności. Stąd też kluczowego znaczenia nabiera
szybkie uruchamianie działań wspierających, choćby w ograniczonej skali,
jednak z zaznaczeniem planowanych, dalszych działań. Według ekspertów
głównymi źródłami finansowania klastrów w województwie opolskim będą
w latach 2015-2025 środki własne oraz środki z funduszy europejskich (łącznie
ponad 60%). Eksperci przewidują, że udział środków z funduszy europejskich
w latach 2015-2025 zmniejszy się zdecydowanie (spadek z 40% w 2015 r. do 15%
w 2025 r.) na korzyść środków własnych (wzrost z 23% w 2015 r. do 41% w 2025
r.). Udział środków lokalnych i centralnych, w opinii Ekspertów utrzyma się
w latach 2015-2025 na podobnym poziomie (i stanowić będzie łącznie około 35%).
9. Analizując odpowiedzi ekspertów pod kątem uzyskanego konsensusu można
stwierdzić, że w kluczowych aspektach uzyskali oni dużą zgodność, która
mierzona była miernikiem Cns (za satysfakcjonujący poziom zgodności uznano
wartości Cns≥0,75). Pomiędzy przeprowadzonymi dwoma rundami badań
zgodność ekspertów w zakresie wszystkich analizowanych pytań wzrosła średnio
o 0,2. Można jednoznacznie stwierdzić, że na podstawie wartości Cns,
wyznaczonych na podstawie odpowiedzi ekspertów, województwo opolskie
dysponuje dobrymi warunkami gospodarczymi, które sprzyjają powstawaniu i
rozwojowi inicjatyw klastrowych. Wydaje się pewnym, w opinii ekspertów, że dla
województwa opolskiego istnieje więcej czynników sprzyjających niż
ograniczających rozwój klastrów. Spośród wszystkich branż, w jakich mogłyby
powstać klastry eksperci zgodnie uznali, że duże szanse na powstanie i
250
przetrwanie mają przedsiębiorstwa działające w ramach klastrów: spożywczego,
rolnictwa ekologicznego oraz chemicznego.
Nie podejmujemy próby sformułowania ogólnych wniosków i rekomendacji płynących z
całości badań realizowanych w ramach projektu. Każdy niemal raport posiada unikalne i
oryginalne wartości aplikacyjne. Przyjęta przez nas koncepcja prezentacji głównych konkluzji
i tak w odniesieniu do kilku opracowań nieco ograniczyła ich walory poznawcze. Studiując
poszczególne tomy pojawia się oczywiście owa specyficzna wartość dodana badań
naukowych. Zaliczyć do niej można:
uporządkowanie literatury przedmiotu i kompleksowy dyskurs terminologiczny –
wato byłoby przygotować specjalne opracowanie, które miałoby charakter
leksykonu na temat terminologii związanej z klastrami;
interesująca, nie tylko dla naukowców, byłaby próba opracowania bibliografii
wykorzystanej w projekcie – autorzy korzystali z tzw. najnowszej (światowej)
literatury przedmiotu;
niewątpliwym walorem całego projektu jest bogactwo wykorzystanych metod
badawczych – co warte podkreślenia, każda wykorzystana metoda jest
szczegółowo opisana;
naszym zdaniem badania należałoby powtarzać w cyklach kilkuletnich, dzięki
temu można byłoby uchwycić pewne trendy rozwojowe lub degresywne;
251
Joanna Żurawska
Opolskie Centrum Badań Regionalnych przy Wyższej Szkole Zarządzania i
Administracji w Opolu
Projekt „Klastry – badania warunków funkcjonowania i możliwości rozwoju w
województwie opolskim”. Rezultaty i osiągnięcia.
Przestrzenna koncentracja przedsiębiorstw połączonych ze sobą siatką rozmaitych
zależności, więzi kooperacyjnych i konkurencyjnych, skupionych wokół uniwersytetów i
współdziałających z nimi oraz innymi instytucjami, w tym z władzami różnych szczebli ma
wiele określeń. Coraz powszechniejsze staje się obecnie określanie tego zjawiska nazwami
„klaster” i „klastering”. Klastry – ujmując rzecz najogólniej – to porozumienia
przedsiębiorców, ośrodków naukowych i badawczych oraz innych instytucji, np. o
charakterze wspomagającym, działających z reguły w powiązanych ze sobą sektorach, które
współpracują gospodarczo, dzielą się wiedzą, technologią, umiejętnościami i infrastrukturą.
Powiązania podmiotów mogą przyjmować różne formy, np. „[…] pionowych sieci
spotykanych w sprzedaży, poziomych wykorzystujących podobne technologie czy sieci
społecznych” 239
. Każdy klaster jest w praktyce inny, chociaż wszystkie posiadają pewne
wspólne cechy, decydujące o ich rozwoju, jak: partnerstwo w sieci, innowacyjne technologie,
kapitał ludzki, infrastruktura, obecność firm wiodących czy dostęp do źródeł finansowania.
Biorąc pod uwagę definicję klastra jako powiązanych firm i instytucji, co przyczynia się do
wartości dodanej, bardziej niż suma pojedynczych przedsiębiorstw, można wskazać na
następujące zalety dające możliwość większej efektywności działania, jak: geograficzna
bliskość dostawców i odbiorców, oszczędności w transporcie, przepływ siły roboczej oraz
większa presja na innowacyjność firm w wyniku współpracy ze sferą B+R, szybszego
przepływu wiedzy i informacji, udogodnień w zakresie możliwości uzyskania dofinansowania
działalności ze środków publicznych240
.
Podmioty tworzące klaster poprzez współpracę i kooperację mają też większą szansę
zaistnienia na rynku ze swoimi produktami lub usługami, podnosząc konkurencyjność nie
tylko własną, ale także obszarów, na terenie których prowadzą swoją działalność. Stąd
239
R. Ż u b e r, Zarządzanie rozwojem przedsiębiorstwa. Teoria i praktyka, Difin, Warszawa 2008, s. 97. 240
B. M i k o ł a j c z y k, A. K u r c z e w s k a, Rola klastrów w podnoszeniu konkurencyjności i
innowacyjności przedsiębiorstw. Przykład klastrów japońskich [w:] Innowacyjność w Polsce w ujęciu
regionalnym: nowe teorie, rola funduszy unijnych i klastrów, red. S. Pangsy-Kania, K. Piech, Instytut Wiedzy i
Innowacji, Warszawa 2008, s. 286.
252
realizacja polityki promującej i implementującej ideę klastrów stała się istotnym elementem
rozwoju tak w wymiarze lokalnym i regionalnym, jak i europejskim oraz światowym.
Nieprzypadkowo zatem głównym celem projektu „Klastry – badania warunków
funkcjonowania i możliwości rozwoju w województwie opolskim”, który zrealizowało
Opolskie Centrum Badań Regionalnych przy Wyższej Szkole Zarządzania i Administracji w
Opolu z dofinansowaniem Unii Europejskiej, było, zgodnie z założeniami Poddziałania 8.1.2
w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki 2007–2013, wsparcie procesów adaptacyjnych i
modernizacyjnych w regionie241
.
Projekt był przedsięwzięciem badawczym. Celem badań było poznanie i ocena
warunków do rozwoju klastrów i inicjatyw klastrowych poprzez: inwentaryzację substancji
przemysłowej i zaplecza usług w Opolskie; analizę sytuacji w obu sektorach wraz z
mapowaniem (tj.: zilustrowaniem koncentracji działalności gospodarczej w przestrzeni);
zebranie opinii najważniejszych podmiotów, istotnych z punktu widzenia tworzenia klastrów i
inicjatyw klastrowych, rekrutujących się z sektora otoczenia biznesu, przedsiębiorstw, sfery
B+R, a także instytucji publicznych na temat warunków i możliwości powstawania klastrów
przegląd uwarunkowań rozwojowych w postaci case study trzech klastrów; funkcjonujących
w województwie, tj. drzewnego, chemicznego i odnawialnych źródeł energii. Wypełniając te
rozległe i głębokie założenia konkretnymi badaniami i opracowanymi wnioskami, uzyskano
praktyczne wskazówki i rekomendacje do wykorzystania, by kolejne tego typu inicjatywy
mogły powstać. Dodatkowo wykonano prognozę rozwoju klastrów i inicjatyw klastrowych w
województwie opolskim z wykorzystaniem metody delfickiej i nowoczesnego narzędzia w
postaci CAWI.
Każdy proces badawczy, choć zależy to od rodzaju i specyfiki badania, składa się z
następujących po sobie etapów, do których należą m.in.: sformułowanie problemu (wybór
tematu badania, weryfikacja istniejącego stanu wiedzy oraz konceptualizacja); eksplikacja
problematyki badawczej (określenie przedmiotu badania, postawienie pytań szczegółowych
oraz określenie celu i zakresu wniosków); operacjonalizacja pojęć i dobór wskaźników, w
ramach której wybiera się także badaną zbiorowość oraz metody badawczej i techniki, bazę
źródłową oraz sposób analizy wyników; ponadto: budowa narzędzi badawczych, dobór
próby, realizacja badań pilotażowych, jeśli są potrzebne, a następnie badań właściwych (np. w
terenie), weryfikacja zebranego materiału i grupowanie danych, analiza materiału
empirycznego, testowanie hipotez i uogólnianie wyników badań, w końcu sporządzenie
241
Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007–2013. Narodowa Strategia
Spójności, Warszawa 2007.
253
raportu i popularyzacja wyników badań. W zależności od problematyki badania, zastosowanej
metody i technik, a także doboru próby niektóre czynności wśród wymienionych etapów nie
zawsze są wykonywane, np. zwiad badawczy czy badania pilotażowe242
.
Prawie nigdy nie stosuje się jednej metody, lecz w jednym badaniu stosuje się ich
kilka. Dane pochodzą zazwyczaj z wielu źródeł i wzajemnie się uzupełniają. Zabieg ten
nazywa się triangulacją i stosowany jest w celu zapewnienia rzetelności uzyskanych danych,
zebrania jak najpełniejszego materiału badawczego oraz formułowania poprawnych
wniosków. Triangulacja może być rozumiana jako zwielokrotnienie:
– metod i technik badawczych;
– źródeł informacji;
– typów danych;
– technik analitycznych;
– teorii wyjaśniających;
– liczby osób realizujących badania243
.
Metodą nazywamy podstawowe sposoby myślenia czy rozumowania, sposoby
stawiania problemów w poszczególnych dyscyplinach naukowych, sposoby gromadzenia czy
sporządzania materiału naukowego, sposoby jego analizy i drogi interpretacji otrzymanych
wyników244
. Technika badawcza to szczegółowy sposób wykonywania danego rodzaju zadań
badawczych, to sposób gromadzenia materiałów. Narzędzia są ściśle związane ze sposobem
zbierania informacji i danych, na podstawie tych których weryfikuje się hipotezy robocze i
operacyjne oraz problem badawczy245
. Przedmiotem badania są cechy. Różnica między
cechami ilościowymi i jakościowymi w badaniach jest umowna i nieostra. W pierwszym
przypadku miarą cechy są: wielkość, stopień, ilość; w drugim: sposób, typ, rodzaj. Cechy
jakościowe można także wyrazić liczbowo246
. Określenia „ilość” i „jakość” w ostatecznym
rozrachunku sugerują zasadność absolutnie rozumianego, dychotomicznego podziału cech na
mierzalne i niemierzalne”247
. Różnica między badaniami wykorzystującymi metody ilościowe
a badaniami realizowanymi metodami jakościowymi dotyczy różnych obszarów badania,
242
Opracowano na podstawie: S. N o w a k, Metodologia badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2007; J. S z t u m s k i, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 2005. 243
M. J a s i ń s k i, M. K o w a l s k i, Fałszywa sprzeczność: metodologia jakościowa czy ilościowa? [w:]
Ewaluacja ex-post. Teoria i praktyka badawcza. Red. A. Haber, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,
Warszawa 2007, s. 101. 244
R.A. o d g ó r e c k i, Metodologia badań socjologicznych. Kompendium wiedzy socjologicznej dla studentów,
Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–Olsztyn 2007, s. 63. 245
Ibidem., s. 190. 246
R. M a y n t z, K. H o l m, P. H u b n e r, Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985, s. 16–17. 247
J. S z t u m s k i, Wstęp do metod i technik..., op.cit., s. 231–232.
254
poczynając od wykorzystywanych narzędzi badawczych, a kończąc na sposobie interpretacji i
wyciągania wniosków na podstawie wyników. U podstaw badań jakościowych leży
odpowiedź na pytania: „jak? ” i „dlaczego?”, a badań ilościowych – „ile?”. Badania
jakościowe wiążą się z intersubiektywnym podejściem do procesu badawczego i stawiają
przed badaczami problemy w szerszym kontekście, tj. dotarcia do istoty, do uzyskania
bezpośredniego doświadczenia tego, co dane; ilościowe zaś są obiektywne i do ich realizacji
wykorzystuje się wystandaryzowane narzędzia poddawane weryfikacji statystycznej248
. W
badaniach w projekcie zastosowano oba podejścia do analizy badanych zjawisk, tj. podejście
ilościowe i jakościowe.
W ramach projektu „Klastry – badania warunków funkcjonowania i możliwości
rozwoju w województwie opolskim” przeprowadzono następujące badania:
1. Inwentaryzacja dotychczasowego stanu wiedzy na temat klastrów i inicjatyw klastrowych
w województwie opolskim wraz z komentarzem i oceną. Desk research.
2. Analiza statystyczna substancji przemysłowej i zaplecza usług w województwie opolskim
wraz z mapowaniem.
3. Uwarunkowania i możliwości rozwoju klastrów w województwie opolskim. Ocena
ekspercka.
4. Bilans strategiczny regionu w zakresie warunków i możliwości rozwoju klastrów. SWOT.
5. Badania sondażowe w sektorze przedsiębiorstw na temat warunków i możliwości rozwoju
klastrów w województwie opolskim.
6. Sektor instytucji publicznych a rozwój klastrów w województwie opolskim. Badania IDI.
7. Sektor B+R i otoczenia biznesu, a rozwój klastrów województwie opolskim. Badania FGI.
8. Case study. Klaster drzewny. Klaster energii odnawialnych. Klaster chemiczny w
województwie opolskim. Możliwości funkcjonowania i rozwoju klastra rekreacyjno-
ruchowego w województwie opolskim.
9. Projekcja rozwoju inicjatyw klastrowych w województwie opolskim. Badania CAWI.
10. Klastry – badania warunków funkcjonowania i możliwości rozwoju w województwie
opolskim. Benchmarking i podsumowanie. Raport końcowy.
Realizacja badań umożliwiła kompleksową eksplorację warunków i możliwości
rozwoju klastrów i inicjatyw klastrowych w Opolskiem. Przeprowadzono 11 niezależnych
badań, których efektem jest publikacja obejmująca dziesięć tomów, w tym osiem wydanych
pod wspólną redakcją naukową Wojciecha Duczmala i Witolda Potwory, jeden pod redakcją
248
A.M. N i k o d e m s k a - W o ł o w i k, Jakościowe badania marketingowe, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 1999, s. 28–30.
255
naukową Tadeusza Pokusy oraz jeden pod wspólną redakcją naukową Tadeusza Pokusy i
Joanny Żurawskiej. Recenzentami poszczególnych tomów byli: prof. dr hab. Marian
Duczmal, dr Zenona M. Nowak, dr Jadwiga Ratajczak i dr Marek Janicki z Wyższej Szkoły
Zarządzania i Administracji w Opolu, prof. dr hab. Zbigniew Mikołajewicz, prof. dr hab.
Viktor Vlasenko, dr hab. Robert Geisler, dr Elżbieta Nieroba i dr Borys Cymbrowski z
Uniwersytetu Opolskiego, dr hab. Wiesław Drobek z PIN – Instytutu Śląskiego w Opolu, dr
hab. Barbara Kaszowska z Politechniki Opolskiej, dr inż. Jakub Rybnik z Uniwersytetu
Ekonomicznego w Katowicach oraz dr Zbigniew Przygrodzki z Uniwersytetu Łódzkiego.
Inwentaryzacja przeprowadzona w 1. badaniu to nic innego jak przegląd stanu wiedzy
i ustaleń badawczych, jakie dotychczas poczyniono na temat klastrów i inicjatyw klastrowych
w województwie opolskim. Wiadomo, że co najmniej kilka instytucji, w tym m.in. Polska
Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości249
, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową w
Gdańsku250
, czy Politechnika Opolska251
dokonano w regionie eksploracji w omawianym
obszarze. Badanie wykonano z wykorzystaniem Desk Research (analizy danych zastanych),
co polegało na wykorzystaniu danych już istniejących, dostępnych w dokumentach,
sprawozdaniach, literaturze, archiwach, które mogą być w razie potrzeby poszerzone o dane
wtórne. Inwentaryzacji dokonywały dwa niezależne zespoły badawcze, z uwzględnieniem
piśmiennictwa krajowego i międzynarodowego. Efektem jest publikacja pt. Klastry i
inicjatywy klastrowe w województwie opolskim, tom 1, którego autorką pierwszej części jest
Elżbieta Karaś z Politechniki Opolskiej, a drugiej zespół pod kierownictwem Marii Buckiej
(Justyna Socińska z Uniwersytetu Opolskiego i Józef Kaczmarek z Wyższej Szkoły
Zarządzania i Administracji w Opolu).
Przedmiotem 2. było przygotowanie analiz statystycznych. W analizie statystycznej
odnotowywane są zasoby i strumienie zjawisk. Określenie „zasób” odnosi się do danych
rejestrowanych/badanych według stanu na wybrany czas. W ten sposób rejestrowane są np.
rozmiary zbiorowości pracującej, zatrudnionych, bezrobotnych i biernych zawodowo.
Określenie „strumieo” odnosi się do zbiorowości, której wielkośd w okresie sprawozdawczym
(miesiącu, kwartale, roku) tworzą sumy obserwacji z poszczególnych dni. Charakter
strumienia ma na przykład liczba osób przyjętych do pracy w ciągu roku i liczba osób
249
Benchmarking klastrów w Polsce – 2010. Raport z badania, Państwowa Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa 2010. 250
Np. S. S z u l t k a, Klastry – innowacyjne wyzwanie dla Polski, IBnGR, Gdańsk 2004. 251
Perspektywy rozwoju klastrów na Opolszczyźnie, Politechnika Opolska, Akademicki Inkubator
Przedsiębiorczości , Opole 2007.
256
zwolnionych252. Analiza danych statystycznych możliwa jest na wielu poziomach.
Wykorzystuje się je do przygotowania krótkich, syntetycznych opracowao wzbogaconych
ilustracjami graficznymi. Mają one charakter prostych informacji, opracowao sygnalnych i
publikowane są najczęściej w postaci komunikatów czy bilansów. Analiza pozwala
zastosowad dłuższe ciągi danych i pokazad zależności pomiędzy zmiennymi. Jest ona
zasadniczym etapem badania statystycznego. Przy pomocy odpowiednich charakterystyk
liczbowych, zwanych parametrami, opisuje się w sposób precyzyjny właściwości badanej
zbiorowości rozpatrywanej z punktu widzenia badanych cech zmiennych. Analiza struktury
bada prawidłowości charakteryzujące budowę wewnętrzną; analiza współzależności ocenia
związki miedzy zjawiskami i cechami; analiza zmian w czasie charakteryzuje prawidłowości w
rozwoju badanych zjawisk253. Natomiast diagnoza jest próbą pokazania i zanalizowania
łaocuchów przyczynowo-skutkowych zachodzących zdarzeo. Ze wszystkich poziomów
analizy ta ostatnia w sposób najbardziej pełny opisuje i wykorzystuje różnego typu dane.
Analiza statystyczna, jaką przygotowano w 2. badaniu, umożliwiła identyfikację, na
podstawie bazy REGON, firm prowadzących działalność na terenie województwa opolskiego
w dwóch sektorach gospodarki, tj. w przemyśle i usługach, oraz obejmowała kompleksową
charakterystykę tej działalności z uwzględnieniem takich cech, jak: liczba podmiotów, w tym
MŚP, liczba zatrudnionych, wielkość produkcji, wysokość wynagrodzeń, wyniki finansowe i
poziom inwestycji w roku 2010. Dokonano analizy działalności w sektorach w dwóch
wariantach jej zastosowania, tj. analizy struktury oraz zmian w czasie (lata 2000–2010,
2000=100%), a także efektywności (WDB), w przekroju województw oraz na tle średniej
krajowej i innych sektorów w regionie. Dodatkowym elementem i niekwestionowanym
walorem badania jest prezentacja koncentracji działalności gospodarczej w przestrzeni
regionu na poziomie miejscowości według sekcji/działów PKD w postaci map. Badania
zrealizował jeden zespół badawczy pod kierownictwem Kazimierza Szczygielskiego z
Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji w Opolu (Olaf Gwiżdż z PIN – Instytutu
Śląskiego w Opolu i Grzegorz Sikora). Efektem pracy zespołu jest raport opublikowany w 2
tomie pt. Analiza przestrzenna struktury gospodarki w wojewodowie opolskim. Tendencje
zmian oraz liczba i rozmieszczenie podmiotów sektora przemysłu i usług jako pole obserwacji
procesu powstawania klastrów.
252
W. M a k a ć, Statystyczne metody analizy bezrobocia, Krajowy Urząd Pracy, Warszawa 1996. 253
Ibidem, s. 20.
257
W 3. badaniu przeprowadzono pięć niezależnych ekspertyz. Ocenie eksperckiej
poddano uwarunkowania i możliwości powstawania klastrów i inicjatyw klastrowych w
aspektach: prawno-instytucjonalnym, finansowym, zasobów ludzkich, technologicznym
(innowacje) oraz przestrzennym. W zespole eksperckim znaleźli się: prof. dr hab. Krystian
Heffner, dr Brygida Klemens, dr Marzena Szewczuk-Stępień, mgr Piotr Bębenek i mgr
Urszula Romaniuk z Politechniki Opolskiej oraz prof. dr hab. Janusz Słodczyk, dr Edyta
Szafranek i dr Przemysław Malinowski z Uniwersytetu Opolskiego. Efektem pracy zespołu
jest 3. tom z serii „Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim” zatytułowany
Uwarunkowania i możliwości rozwoju klastrów i inicjatyw klastrowych w województwie
opolskim. Ocena ekspercka.
Bilans strategiczny regionu w aspekcie rozwoju klastrów przeprowadzony z
wykorzystaniem analizy SWOT był przedmiotem 4. badania.
Metody planowania strategicznego można podzielić na cztery główne grupy: metody
analizy makrootoczenia (np. PEST, metody scenariuszowe), metody analizy otoczenia
konkurencyjnego (np. metoda pięciu sił M.E. Portera), metody potencjału strategicznego
organizacji (np. analiza kluczowych czynników sukcesu) i metody zintegrowane, do których
zalicza się m.in. metoda SWOT, określana także analizą254
. Analiza SWOT pozwala na
ocenę mocnych i słabych stron w relacji do szans i zagrożeń występujących w otoczeniu
zewnętrznym. Oznacza w praktyce rozpoznanie następujących czynników:
1. Strengths – silne strony.
2. Weaknesses – słabe strony.
3. Opportunities – szanse istniejące w otoczeniu.
4. Threats – zagrożenia znajdujące się w otoczeniu255
.
Silne strony stanowią pozytywne zjawiska o charakterze wewnętrznym. Obejmują one
m.in. takie, czynniki jak wysoka jakość kadry, znajomość lokalnych uwarunkowań, wiedza i
doświadczenie techniczne. Słabe strony to cechy, które ograniczają możliwości rozwoju,
również o wewnętrznym charakterze. Szanse stanowią zjawiska stwarzające możliwości
rozwoju oparte na czynnikach zewnętrznych. Zagrożenia zaś mogą oznaczać niekorzystne
warunki występujące w otoczeniu zewnętrznym, na które nie ma się wpływu.
W ramach badania powołano panel ekspertów – czyli zaangażowano niezależne
osoby, specjalizujące się w dziedzinie będącej przedmiot badania, które na podstawie
przedłożonych dokumentów, narzędzi i różnego typu informacji oceniają dane zjawisko i jego
254 M. L i s i ń s k i, Metody planowania strategicznego, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004. 255
K. O b ł ó j, Strategia sukcesu firmy, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000, s. 160–168.
258
efekty w kontekście określonych kryteriów256
. Do uczestnictwa w trzech panelach
zaproszono 18 specjalistów, w tym m.in. koordynatorów i przedstawicieli działających w
Polsce i regionie klastrów i inicjatyw klastrowych, np. Klastrta IT e-południe z siedzibą w
Bytomiu, Polish Wood Cluster z siedzibą w Żorach, Dolnośląskiego Klastra Energii
Odnawialnej w siedzibą w Świdnicy, Klastra eGmina Infrastruktura, Energetyka sp. z o.o. z
siedzibą w Gliwicach, Opolskiego Klastra Informatycznego OPINFO z siedzibą w Opolu,
inicjatywy klastrowej w obszarze energii odnawialnych „Ekoenergia Opolszczyzny” również
z Opola, inicjatywy klastrowej w obszarze turystyki „Kraina Mlekiem i Miodem Płynąca” z
siedzibą w Kluczborku, Klastra „Innowacyjna Chemia z siedzibą w Kędzierzynie-Koźlu,
reprezentantów nauki i sfery B+R, w tym Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach,
Wyższej Szkoły Ekonomiczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej, Politechniki Opolskiej,
Opolskiego Parku Naukowo-Technologicznego Sp. z.o.o,, przedstawicieli firm, w tym
ARTIM sp. z o.o., PPHU „ASA” w Opolu, Bussiness Acceleration Center Sp. z o.o,
Connectionpoint Sp. z o.o. oraz pracowników instytucji publicznych, jak Polska Agencja
Rozwoju Przedsiębiorczości z Warszawy, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego i
Opolskie Centrum Rozwoju Gospodarki. Paneliści spotykali się trzykrotnie – w grudniu 2010
r., w styczniu i lutym 2011 r. w siedzibie Opolskiego Centrum Badań Regionalnych w Opolu,
które – będąc koordynatorem projektu – organizowało spotkania. Badania zrealizował jeden
zespół badawczy pod kierownictwem Sławomira Olko z Politechniki Śląskiej (Liliana
Hawrysz i dr Kornelia Polek-Duraj z Politechniki Opolskiej). Efektem pracy zespołu jest
raport, opublikowany w 4. tomie pt. Analiza możliwości rozwoju klastrów w województwie
opolskim. Wyniki badań panelowych wśród ekspertów.
W 5. badaniu wykonano sondaż ankietowy. Skonstruowano narzędzie w postaci
kwestionariusza ankiety. Kwestionariusz to dokument pisany, „przekładający” koncepcję
badawczą na pytania szczegółowe; kwestionariusz to zespół celowych i zorganizowanych
działań podejmowanych przez badacza, zmierzających do uzyskania określonych informacji,
w których formalnie zestandaryzowane pisemne przekazy badacza przekazywane są
respondentowi za pośrednictwem ankietera i w analogiczny sposób): przekazy respondenta –
badaczowi. Istotną różnicą pomiędzy kwestionariuszem wywiadu a niektórymi rodzajami
ankiety jest forma przekazu i kontaktu z respondentem. W przypadku wywiadu proces
komunikowania się z badanym jest ustny i zarówno badany, jak i ankieter (reprezentujący
256
T. K a c z o r, Modele ekonomiczne w ewaluacji, czyli o czym jej odbiorca wiedzieć powinien, [w:].
Środowisko i warsztat ewaluacji. Red. A. Haber, M. Szałaj, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,
Warszawa , s. 147.
259
badacza) posługują się językiem mówionym, podczas gdy w niektórych typach ankiet, np.
pocztowej, komunikowanie odbywa się wyłącznie za pośrednictwem pisma. W wywiadzie
zapisu wypowiedzi respondenta, stanowiących materiał pierwotny, dokonuje ankieter, w
ankiecie natomiast materiał ten jest przygotowywany przez samego odpowiadającego, który
jest twórcą wypowiedzi (fakt ten ma ogromne znaczenie w przebiegu procesu badawczego
oraz wartości zebranych informacji)257
. Kwestionariusz narzędzia zwykle składa się z trzech
zasadniczych części: tytułu i tzw. apelu, gdzie mieszczą się informacje wstępne dla
respondenta (przedstawienie się badacza – kto? co robi?, przedstawienie tematyki badawczej
– dziedzina, o którą pytamy, zrozumiała dla respondenta, przedstawienie celu realizacji badań
– po co? do jakich celów służy badanie?, przedstawienie propozycji wykorzystania wyników
– co dalej z tym materiałem?, zapewnienie anonimowości, podziękowanie za włączenie się do
współpracy), części zasadniczej, tj. pytań mających dostarczyć odpowiedzi w dziedzinach,
bezpośrednio dotyczących problematyki badawczej, oraz metryczki, zawierającej
podstawowe informacje o respondencie, która zwykle zamyka kwestionariusz. W analogiczny
sposób skonstruowano kwestionariusz do badań w projekcie. Obejmował on m.in. takie
zagadnienia, jak: ogólna ocena funkcjonowania firmy, w tym skuteczność w zakresie
pozyskiwania funduszy z UE i kondycja finansowa oraz kwestia zarządzania strategicznego
(posiadanie strategii rozwoju); relacje z kooperantami; stosunek do klastrów i inicjatyw
klastrowych, w tym kwestia działania w klastrach bądź inicjatywach klastrowych; jakość
współpracy, w tym z jednostkami sfery B+R. Sondaż zrealizowany na bazie tego narzędzia
zapewnił możliwości poznania opinii przedstawicieli firm przemysłowych i usługowych na
temat warunków działalności i perspektyw rozwojowych, w tym możliwości i potrzeb
kooperacji i współpracy w ramach klastrów i inicjatyw klastrowych. Zrealizowano go metodą
ilościową na próbach: 100 firm przemysłowych i 300 usługowych, dobranych w sposób
losowy, systematyczny, tj. z listy.
Dobór próby to procedura określająca, jak wybrać część populacji w taki sposób, aby
próba dobrze reprezentowała tę populację ze względu na interesujące nas cechy. „Badana
próba może być dobrana losowo lub nielosowo. O doborze losowym mówi się wtedy, gdy
dobór nie uprzywilejowuje obiektów, gdy prawdopodobieństwo znalezienia się obiektu w
próbie jest dla każdego obiektu jednakowe”258
. Istnieje kilka podstawowych
probabilistycznych sposobów doboru próby, z których najczęściej stosowane to: losowy,
257
F. S z t a b i ń s k i, Ankieta pocztowa i wywiad kwestionariuszowy, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i
Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1997, s. 9. 258
J. K a r p i ń s k i, Wprowadzenie do metodologii nauk społecznych, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2006, s. 179.
260
systematyczny, warstwowy i grupowy 259
oraz wiele rodzajów prób badawczych powstałych
w wyniku tego doboru, jak również wiele metod doboru nielosowego, jak : kwotowy,
jednostek typowych, celowy, sędziów kompetentnych itd.260
.
Badania przeprowadzono za pośrednictwem pięciu organizacji przedsiębiorców i izb
gospodarczych, także wśród ich członków, co znacznie zwiększyło realizację próby.
Podstawą sporządzenia operatu do badań były listy członków sporządzone przez organizacje.
Badania przeprowadzono wśród członków Opolskiej Izby Gospodarczej, Izby Gospodarczej
„Śląsk”, Kongregacji Przemysłowo-Handlowej z siedzibą w Kędzierzynie-Koźlu, Cechu
Rzemiosł Różnych w Oleśnie oraz Krapkowickiego Stowarzyszenia Rozwoju Gospodarczego
i Promocji. Na zlecenie Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji w Opolu sondaż
wykonała firma EBR. Eksperci – Badania i Rozwój z Opola. Efektem pracy jest raport
autorstwa dr Adrianny Paroń i dr. Adama Ustrzyckiego pt. Badania sondażowe w sektorze
przedsiębiorstw na temat warunków i możliwości rozwoju klastrów w województwie
opolskim” opublikowany w 5. tomie serii wydawniczej „Klastry i inicjatywy klastrowe w
województwie opolskim”.
Badania uwarunkowań i możliwości tkwiących w sektorze instytucji sektora publicznego,
z wykorzystaniem techniki IDI (ang. In-depth Interview), tj. pogłębionych wywiadów
indywidualnych, na próbie sześciu jednostek, przeprowadzono w 4. badaniu. „Rola czynnika
publicznego w kreowaniu i stymulowaniu klastra może być znacząca. Według Portera (2001)
w każdym z czterech obszarów tzw. rombu przewagi konkurencyjnej możliwe jest, a nawet
zalecane działanie czynnika publicznego”261
. Gospodarczo uzasadnione jest tworzenie
klastrów typu buttom-up, czyli oddolnie. Jednak coraz popularniejsze staje się inspirowanie
odgórnych top-down – inicjatyw klastrowych, których pomysłodawcami są np. władze
regionalne przedsięwzięcia – przykładowo w regionalnych strategiach innowacji i skupionych
wokół nich podmiotach262
. Dlatego wskazane było zbadanie uwarunkowań i możliwości
rozwoju klastrów w Opolskiem z punktu widzenia różnego typu instytucji publicznych, które
mogą być inicjatorami klastrów. Badaniami objęto m.in. przedstawicieli administracji
rządowej i samorządowej, w tym Opolskie Centrum Rozwoju Gospodarki. W niniejszym
badaniu przewidziano wykorzystanie metody jakościowej. Badania jakościowe opierają się na
założeniu, że do eksploracji niektórych problemów lepiej nadają się pogłębione analizy
259
H.M. B l a l o c k, Statystyka dla socjologów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975, s. 440. 260
S. M y n a r s k i, Praktyczne metody analizy danych rynkowych i marketingowych, Zakamycze 2000, s. 23. 261
T. B r o d z i c k i, S. S z u l t k a, Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw, „Organizacja i
kierowanie” 2002, nr 4. 262
J. H o ł u b - I w a n, M. M a ł a c h o w s k a, Rozwój klastrów w Polsce. Raport z badań, Szczecińska
Fundacja Talent–Pormocja–Postęp, Szczecin 2008.
261
mniejszej liczby przypadków, niż powierzchowne dużej. Prowadzone są za pomocą technik
bezpośredniego oddziaływania na badanego, takich jak: indywidualne wywiady swobodne i
pogłębione (IDI) właśnie, zogniskowane wywiady grupowe (FGI) i dyskusje grupowe, a także
obserwacja uczestnicząca, testy projekcyjne oraz analiza danych wtórnych263
. Wyniki badań
są zawężone do badanej grupy, nie można ich uogólniać na całą populację.
„Wyniki badań jakościowych nie przesądzają o opiniach szerzej pojętych zbiorowości. Nie
można ich przenosić na podstawy ogółu istniejących lub potencjalnych klientów. Wyniki
badań jakościowych są najprzydatniejsze wówczas, gdy chce się jasno określić cele działania,
uzyskać tło informacyjne, zainicjować pomysł, sformułować hipotezy [...]”264
.
Badania zrealizował dwuosobowy zespół badawczy, tj. Alicja Lisowska z Uniwersytetu
Wrocławskiego i Szymon Rubisz z Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji w Opolu.
Efektem pracy zespołu jest raport, opublikowany w 6. tomie pt. Sektor instytucji publicznych
a rozwój klastrów w województwie opolskim.
Technika FGI (ang. Focus Group Interview), tj. zogniskowanych wywiadów grupowych
wykorzystana została do realizacji 7. badania. Uczestnikami czterech wywiadów grupowych
byli przedstawiciele sektora B+R i otoczenia biznesu, po sześć osób w każdej grupie.
Zogniskowany wywiad grupowy jest techniką stosowaną w badaniach jakościowych, za
pośrednictwem którego można uzyskać pogłębioną wiedzę o danym zjawisku społecznym, na
podstawie opinii niewielu osób. Zauważono, że w momencie gdy ludzie znajdują się w
grupie, zaczynają się pojawiać u nich reakcje i emocje inne, niż gdyby każda z osób była
osobno. To tzw. dynamika grupy niemożliwa do osiągnięcia w przypadku eksploracji
indywidualnej. Zalety badań fokusowych to: zbieranie danych z realnego życia w
środowisku społecznym, elastyczność, wysoka trafność fasadowa, szybko uzyskiwane
wyniki265
. Przeprowadzenie zogniskowanych wywiadów grupowych wymaga specjalistycznej
wiedzy i doświadczenia. Biorą w nim udział uczestnicy dyskusji, moderator i osoby
pomocnicze, tzw. asystenci moderatora. Grupy są najczęściej homogeniczne, tj. dyskutanci
spełniają pewne szczególne cechy rekrutacji. Moderator jako osoba kierująca przebiegiem
wywiadu, kontrolująca jego przebieg, odpowiedzialny jest za tworzenie dobrej atmosfery,
263
Badania marketingowe. Podstawowe metody i obszary zastosowań. Red. K. Mazurek-Łopacińska,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2002, s. 96. 264
R.J. K a d e n, Badania marketingowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008, s. 40. 265
E. B a b b i e, Podstawy badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 346.
262
stymulowanie i kierunkowanie dyskusji. Tradycyjny wywiad grupowy trwa najczęściej od 90
do 120 minut266
.
Do realizacji badań fokusowych w projekcie zaproszeni zostali przedstawiciele sfery
B+R m.in. z: Instytutu Ciężkiej Syntezy Organicznej „Blachownia” z Kędzierzyna-Koźla,
Opolskiego Parku Naukowo-Technologicznego Sp z o.o., ICIMB Oddziału Inżynierii
Materiałowej, Procesowej i Środowiska w Opolu, Naczelnej Organizacji Technicznej w
Opolu, Politechniki Opolskiej, Uniwersytetu Opolskiego, Wyższej Szkoły Zarządzania i
Administracji, a także sektora otoczenia biznesu, m.in. Opolskiej Kongregacji Przemysłowo-
Handlowej, Fundacji Promocji Innowacji Gospodarczych, Opolskiego Centrum Transferu
Innowacji, Opolskiego Centrum Rozwoju Gospodarki, Opolskiej Regionalnej Organizacji
Turystycznej, Kluczborsko-Oleskiej Lokalnej Organizacji Turystycznej, Opolskiego Centrum
Rekreacji „ Szara Willa” oraz firm SBA Euro Opole i ATMOTERM Opole. Badania zlecono
PIN – Instytutowi Śląskiem w Opolu oraz firmie OPENFIELD z Opola. Efektem jest
publikacja pt. Sfera B+R i otoczenia biznesu a rozwój klastrów w województwie opolskim, w
której autorem pierwszej części jest dr Terasa Sołdra-Gwiżdż i Anna Bereś, a drugiej dr
Łukasz Mach i Maciej Maj. Publikacja składa się na 7. tom serii wydawniczej „Klastry i
inicjatywy klastrowe w województwie opolskim”.
W 8. badaniu zaplanowano studium indywidualnego przypadku (ang. case study). Jest
to metoda, w której badacz dąży do wszechstronnego opisu przedmiotu badania, np.
zbiorowości lub jednostki, z uwzględnieniem bogatego zestawu zmiennych. Interesują go
zarówno wartości zmiennych, jak i zależności między nimi. Przedmiot badania ma charakter
jednostkowy, a zamiarem przystępującego do badania jest dokładne spenetrowanie problemu
w jego rzeczywistym kontekście. Dane pochodzą z wielu źródeł o różnorodnym charakterze.
Mogą to być np. wypowiedzi z wywiadów indywidualnych, analiza dokumentów, wyniki
obserwacji itd. W projekcie na przykładzie trzech konkretnych klastrów: drzewnego,
odnawialnych źródeł energii i chemicznego zilustrowano możliwości tworzenia kolejnych
klastrów w regionie. Chodziło o prześledzenie ścieżki rozwoju takiego przedsięwzięcia w
celu wypracowania mechanizmów mogących mieć zastosowanie w organizacji podobnych
inicjatyw w regionie. W case study przeprowadzono wywiady swobodne (19 respondentów)
obserwację uczestniczącą oraz analizę danych zastanych.
Dodatkowo w ramach 8. badania przebadano możliwości funkcjonowania i rozwoju
klastra rekreacyjno-ruchowego w województwie opolskim. Wykonano Desk Research,
266
A. K a n i e w s k a - S ę b a, G. L e s z c z y ń s k i, B. P i l a r c z y k, Badania marketingowe na rynku
business-to-business, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2006, s. 198–203.
263
badania jakościowe (IDI i FGI), ilościowe (badania CATI) oraz przeprowadzono SWOT
rozwoju tego klastra w Opolskiem. Ankietę wypełniło 113 przedstawicieli firm z branży
rekreacyjno-ruchowej, zaś w badaniach FGI uczestniczyło siedem osób, a w IDI 12
respondentów. Badanie 8. realizowały dwa niezależne zespoły badawcze. Efektem pracy jest
publikacja Klaster drzewny. Klaster energii odnawialnych. Klaster chemiczny. Możliwości
funkcjonowania i rozwoju klastra rekreacyjno-ruchowego w województwie opolskim.
Pierwszą część opracował zespół pod kierownictwem Iwony Święch-Olender z Opolskiego
Centrum Rozwoju Gospodarki (Aneta Rzepińska i Roland Kulig). Drugą część zlecono
Instytutowi Proresearch z Wrocławia. Zespół autorski tworzą: Bogusława Skulska, Marcin
Haberla, Aleksandra Kuźmińska-Haberla oraz Anna Jankowiak, Artur Kotliński i Janusz
Sawicki. Ósmy tom również opublikowano serii wydawniczej „Klastry i inicjatywy
klastrowe w województwie opolskim”.
Projekcja możliwych trendów rozwojowych klastrów i inicjatyw klastrowych dokonana
została w 9. badaniu z częściowym wykorzystaniem metody heurystycznej (delfickiej).
Metoda ta (ang. Delphic Method), należąca do grupy metod badania i analizy opinii, jest
formą anonimowego eksperckiego oglądu wybranego problemu lub zjawiska, w wyniku
którego powstają scenariusze najbardziej prawdopodobnych przyszłych wydarzeń. Projekcja
tendencji rozwojowych powstała na podstawie o domniemania co do kształtu przyszłości,
wyrażonego dwukrotnie w opiniach 15 ekspertów, dobranych z uwzględnieniem wiedzy i
doświadczenia, z wykorzystaniem anonimowego wywiadu internetowego CAWI (ang.
Computer Aided Web Interview). Odpowiedzi na pytania internetowego formularza udzielali
m.in. przedstawiciele: Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Uniwersytetu
Szczecińskiego, Krajowego Punktu Kontaktowego Programów Badawczych w Łodzi,
Stowarzyszenia Organizacji Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości SOOIPP z siedzibą w
Łodzi, Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Uniwersytetu Opolskiego i Politechniki
Opolskiego, a także Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości z Warszawy, Opolskiego
Centrum Rozwoju Gospodarki, Naczelnej Organizacji Technicznej w Opolu i Opolskiego
Parku Naukowo-Technologicznego Sp. z o.o. Badania zrealizował mieszany zespół
badawczy pod kierownictwem Mirosławy Szewczyk z Politechniki Opolskiej (Agnieszka
Tłuczak z Uniwersytetu Opolskiego i Bogdan Ruszczak z Politechniki Opolskiej). Efektem
pracy zespołu jest raport opublikowany w 9. tomie pt. Projekcja rozwoju inicjatyw
klastrowych w województwie opolskim.
Na ostatnim etapie – 10 tomu – zastosowano benchmarking – metodę polegającą na
ocenie faktycznie osiągniętych efektów poprzez ich porównanie z innymi, uznawanymi za
264
wzorcowe i mogące służyć jako przykład dobrych praktyk. W ramach badania oceniono
dziewięć klastrów i inicjatyw w województwie, m.in. w aspektach: liczby podmiotów w
branży, liczby pracujących, potencjału podmiotów, w tym ludzkiego, perspektyw rozwoju,
prawdopodobieństwa sukcesu. Uzupełnieniem całości realizacji procesu badawczego są
wnioski końcowe i rekomendacje, wszystkich przeprowadzonych w projekcie badań, co ma
walor przede wszystkim praktyczny. Badania prowadziły dwa niezależne zespoły badawcze.
Benchmarking przeprowadził Robert Golej z Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu,
zaś wnioski i rekomendacje przygotowali Wojciech Duczmal i Witold Potwora z Wyższej
Szkoły Zarządzania i Administracji w Oplu. Efektem pracy jest publikacja zatytułowana
Klastry – badania warunków funkcjonowania i możliwości rozwoju w woj. opolskim.
Benchmarking i podsumowanie, składająca się na 10 tom – ostatni w serii „Klastry i
inicjatywy klastrowe w województwie opolskim”
Przedmiotem projektu były więc przede wszystkim badania, ale założono także realizację
innych zadań, mających na celu promocję tak rezultatów badawczych, jak i pozostałych
osiągnięć projektu. Do takich zaliczyć należy także dostarczenie wiedzy na temat klastrów i
inicjatyw klastrowych w województwie opolskim szerszemu gronu odbiorców za
pośrednictwem mediów, strony WWW i publikacji raportów z badań, w nakładzie 200 egz.
każdy.
By popularyzować wyniki badań i cele projektu, zorganizowano forum dyskusyjne: pt.
"Tarasy przedsiębiorczości III. Klastry – kooperacja i współpraca w biznesie", które odbyło
się 8 lipca 2011 r. w Wyższej Szkole Zarządzania i Administracji w Opolu. Forum
zorganizowano pod patronatem Marszałka Województwa Opolskiego i Dyrektora
Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Opolu. W forum klastrowym, moderowanym przez red.
Macieja Nowaka z Radia Opole, w roli prelegentów udział wzięli: prof. dr hab. Marian
Duczmal – rektor WSZiA w Opolu, Jacek Suski – dyrektor WUP w Opolu, prof. dr hab.
Krystian Heffner, dr inż. Elżbieta Karaś, dr inż. Łukasz Mach, dr inż. Marzena Szewczuk-
Stępień i mgr Piotr Bębenek z Politechniki Opolskiej, prof. dr hab. Janusz Słodczyk i dr
Przemysław Malinowski z Uniwersytetu Opolskiego, dr Alicja Lisowska, dr Adrianna Paroń
oraz dr Kazimierz Szczygielski z WSZiA w Opolu, dr Teresa Sołdra-Gwiżdż z PIN Instytutu
Śląskiego w Opolu, dr Iwona Święch-Olender z Opolskiego Centrum Rozwoju Gospodarki,
dr Sławomir Olko z Politechniki Śląskiej, dr Marcin Haberla z Uniwersytetu Ekonomicznego
we Wrocławiu, a także dr Wojciech Duczmal i dr Witold Potwora – prorektorzy WSZiA w
Opolu oraz Joanna Żurawska – dyrektor Opolskiego Centrum Badan Regionalnych przy
WSZIA w Opolu.
265
„Zaletą seminariów i konferencji jest to, że dzięki nim zostaje spełniona podstawowa
cecha komunikowania się – dwukierunkowość. Oznacza to, iż nie tylko umożliwiają one
oddziaływanie na wybrane podmioty poprzez prezentację własnych idei, lecz także poznanie
postaw i opinii tych podmiotów, dzięki bezpośredniemu kontaktowi”267
.
Poprzez zorganizowane dyskusyjne forum klastrowe postanowiono promować projekt
głównie poprzez popularyzację idei współpracy i kooperacji. Założono, iż rolą forum jest z
jednej strony: prezentacja wyników badań, a z drugiej – okazja do spotkania się
przedstawicieli gospodarki, nauki, instytucji otoczenia biznesu oraz samorządów, czyli
potencjalnych partnerów mogących tworzyć klastry. W toku dyskusji skonstatowano, iż
region ma wiele do nadrobienia, jeśli chodzi o rozwój współpracy sieciowej. Klastry są
elementem nowoczesnej, innowacyjnej gospodarki, dlatego ich tworzenie jest istotne z punktu
widzenia rozwoju regionu. Warto zauważyć, że klastry i inicjatywy klastrowe, jeśli mają
odnieść sukces, muszą być kreowane od dołu, tj. przez podmioty gospodarcze. Jednak
podstawowi inicjatorzy klastrów, tj. przedsiębiorcy, a także instytucje naukowe i
przedstawiciele administracji różnych szczebli muszą chcieć współpracować. Jest kilka
udanych przykładów takiej współpracy w województwie opolskim, jak np. klastry chemiczny,
drzewny, czy odnawialnych źródeł energii, jednak warto pokazywać dobre wzorce, bo może
to przyczynić się do przyspieszenia procesu tworzenia kolejnych inicjatyw tego typu w
regionie. W forum dyskusyjnym uczestniczyło ponaddwukrotnie więcej osób, niż pierwotnie
zaplanowano we wniosku projektowym, tj. prawie 100 uczestników, co świadczy o znacznym
zainteresowaniu problematyką klastrów w Opolskiem. Oprócz organizatorów i prelegentów w
forum uczestniczyła m.in. kadra naukowa z Uniwersytetu Opolskiego, Politechniki Opolskiej,
Wydziału Zamiejscowego Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego, Oddziału Zamiejscowego
w Opolu, PIN – Instytutu Śląskiego w Opolu, Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji w
Opolu oraz liczni przedstawiciele środowiska samorządowego, otoczenia biznesu i
przedsiębiorcy. Dla uczestników forum przygotowano materiały promocyjne, wśród których,
oprócz materiałów piśmienniczych i akcydensów, znalazły się słoiki z miodem, które zdaniem
zespołu zarządzającego projektem najlepiej promują ideę kooperacji i współpracy na wzór
wytwarzających ten specyfik pszczół, a ponadto plastry miodu symbolizujące powiązania
sieciowe, tak istotne w klasteringu.
Efekty badań i same klastry szeroko promowano za pośrednictwem mass mediów przez
cały okres realizacji projektu. Środki masowego przekazu obejmują wiele różnych form, w
267
W. B u d z y ń s k i, Public relations. Zarządzanie reputacją firmy, Podtext, Warszawa 1998, s. 129.
266
tym telewizję, gazety, filmy, czasopisma, radio, reklamę, gry komputerowe i płyty
kompaktowe. Ich kwalifikacja ilościowa jako „masowe”, czyli docierające do niepoliczalnych
odbiorców, wskazuje na ogromny zasięg oddziaływania na bardzo dużą liczbę ludzi. Często
stosuje się też określenie „komunikacja masowa”268
. Środki masowego przekazu mogą
prowadzić kampanie promocyjne, sięgając po kilka technik równocześnie i skupiając się –
także w tym samym czasie – na przedsięwzięciach: długookresowych (np. kampania
społeczna), krótkookresowych (np. konkursy, prowokacje medialne), działaniach cyklicznych
(np. kampanie reklamowe), impulsowych (np. spotkania z gwiazdą)269
. Reklama prasowa jest
najbardziej skuteczna dla czytelników, którzy uważają czytane gazety i czasopisma za
dobrego informatora i doradcę dokonywania zakupów. Reklama radiowa jest szczególnie
korzystna wówczas, gdy rodzaj słuchaczy jest ściśle określony i czas nadawania do nich
właściwie dostosowany. W reklamie telewizyjnej siłę oddziaływania zapewniają ruch i akcja,
sceny i miniopowiadania wywołujące zainteresowanie i budzące emocje. Reklama
telewizyjna występuje w formach programów sponsorowanych, filmów reklamowych i
kupowania czasu nadawania reklamy.270
W projekcie zdecydowano się głównie na reklamę prasowa, bowiem uznano, iż ten rodzaj
przekazu najlepiej nadaje się do popularyzacji wyników badań. Na przełomie maja, czerwca i
lipca 2011 r. w każdy piątek przedstawiane były efekty jednego badania zrealizowanego w
ramach projektu. W sumie opublikowano 12 artykułów sponsorowanych oraz 18 innych
artykułów w bieżących wydaniach w "Nowej Trybunie Opolskiej" oraz "Gazety Wyborczej"
w Opolu. Mając za sobą doświadczenia wynikające z badań pretestowych271
, w wyniku
których skonstatowano, że najbardziej skutecznym kanałem promocyjnym jest obecnie
Internet, postanowiono promować projekt także za pośrednictwem tego kanału komunikacji.
O klastrach, klasteringu i wysiłkach badawczych podejmowanych w ramach projektu, który
realizowała Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu można było przeczytać w
wydaniu internetowym „Nowej Trybuny Opolskiej”, „Gazety Wyborczej” i na portalu Opole
24pl, oprócz tego na stronach www Radia Opole oraz w ogólnopolskim portalu
[www.innowacje.pl].
268
A. G i d d e n s, Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 475. 269
A. J u p o w i c z - G i n a l s k a, Marketing medialny, Difin, Warszawa 2010, s. 194. 270
T. S z t u c k i, Promocja. Reklama. Aktywizacja sprzedaży. Agencja Wydawnicza Plakat, Warszawa 1999, s.
65–68. 271
Badań wykonanych w projekcie, współfinansowanym z POKL 2007–2013 pt. „Strategia skutecznej promocji
przedsiębiorczości akademickiej w woj. opolskim”, których wyniki zaprezentowano w publikacji:
Przedsiębiorczość akademicka- nauka i gospodarki. Red. nauk. M. Duczmal, J. Żurawska, Opole 2010, s. 295–
298.
267
W ramach projektu wyemitowano także relację telewizyjną z forum klastrowego, którą
nadano w „Kurierze Opolskim”, w godzinach wieczornych, w dniu organizacji forum.
Oddział Opolski TVP S.A, podobnie jak Radio Opole i „Gazeta w Opolu”, Oddział „Gazety
Wyborczej” był patronem medialnym forum. W celach promocyjnych stworzono także
stronę internetową projektu[www.klastry.wszia.opole.pl], na której dostępne są wszystkie
raporty z badań oraz informacje o wszystkich ważniejszych wydarzeniach, jakie miały
miejsce w projekcie. Wydano 2000 publikacji projektowych, 300 ulotek, 100 plakatów, 250
zaproszeń oraz przygotowano 80 kompletów promocyjnych dla uczestników forum.
Wykonano ponad 200 zdjęć, by udokumentować spotkania organizowane w ramach badań i
forum.
Wszystkie podejmowane działania promocyjne i upowszechniające skłaniają do
stwierdzenia, iż do rezultatów projektu można niewątpliwie zaliczyć popularyzowanie
informacji na temat klastrów i inicjatyw klastrowych wśród ponadmilionowej społeczności
regionu. Niekwestionowanym efektem projektu jest również wzrost liczby badań i prognoz
dotyczących sytuacji w gospodarce. W wyniku realizacji badań i popularyzacji ich rezultatów
zwiększyła się świadomość w środowisku badawczym i gospodarczym w zakresie potrzeb
bieżącego diagnozowania sytuacji i dokonywania prognoz, jak również motywacja wśród
przedsiębiorców, instytucji publicznych oraz pracowników naukowych do inicjowania
współpracy i kooperacji, mogących być zaczątkiem klastrów. Świadczy o tym m.in.
frekwencja na forum klastrowym i fakt, iż jeszcze w dzień jego organizacji przyjmowano
zgłoszenia uczestnictwa, które, niestety, pozostały bez odpowiedzi z uwagi na ograniczoną
liczbę miejsc. Założenia dla Poddziałania 8.1.2 mówiące o przeprowadzeniu badań i analiz
trendów rozwojowych i prognozowaniu zmian gospodarczych zachodzących w regionie oraz
formułowaniu właściwych mechanizmów zaradczych, upowszechnianie wyników tych badań
i analiz oraz związana z nimi wymiana informacji – zostały osiągnięte.
„Klastry – badania warunków funkcjonowania i możliwości rozwoju w województwie
opolskim” to dziewiętnasty projekt pozyskany i zrealizowany przez Opolskie Centrum Badań
Regionalnych przy Wyższej Szkole Zarządzania i Administracji w Opolu w ostatnich trzech
latach, dofinansowany ze środków zewnętrznych i piętnasty dofinansowany z Unii
Europejskiej. Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu jest nowoczesną uczelnią,
łączącą działalność naukowo-dydaktyczną z biznesem, posiadającą doświadczenie w
realizacji badań i analiz. W roku 2008 utworzono Opolskie Centrum Badań Regionalnych,
które zrealizowało lub realizuje jeszcze te dziewiętnaście wspomnianych wcześniej
projektów, w tym projekt „Klastry…”. Mimo iż pomysłodawcą projektu byłą Wyższa Szkołą
268
Zarządzania i Administracji w Opolu, to do jego realizacji zaproszono kadrę naukową z
bardzo wielu uczelni i ośrodków B+R, przedstawicieli organizacji otoczenia biznesu i
samych klastrów, jak również firm, ponadto pracowników wielu instytucji publicznych, w
tym m.in. z: Politechniki Śląskiej i Politechniki Opolskiej, Uniwersytetu Łódzkiego,
Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Uniwersytetu
Szczecińskiego, Uniwersytetu Opolskiego, Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu,
Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach,
PIN – Instytutu Śląskiego w Opolu, Instytutu Ciężkiej Syntezy Organicznej „Blachownia” z
Kędzierzyna-Koźla, ICiMB, Oddziału Inżynierii Materiałowej, Procesowej i Środowiska w
Opolu, Stowarzyszenia Organizacji Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości (SOOIPP) z
siedzibą w Łodzi, Naczelnej Organizacji Technicznej w Opolu, Opolskiego Parku Naukowo-
Technologicznego Sp. z o.o., Opolskiej Kongregacji Przemysłowo-Handlowej, Fundacji
Promocji Innowacji Gospodarczych, Opolskiego Centrum Transferu Innowacji, Opolskiej
Regionalnej Organizacji Turystycznej, Kluczborsko-Oleskiej Lokalnej Organizacji
Turystycznej, Opolskiej Izby Gospodarczej, Izby Gospodarczej „Śląsk”, Kongregacji
Przemysłowo-Handlowej z siedzibą w Kędzierzynie-Koźlu, Cechu Rzemiosł Różnych w
Oleśnie, Krapkowickiego Stowarzyszenia Rozwoju Gospodarczego i Promocji, Klastrta IT e-
południe z siedzibą w Bytomiu, Polish Wood Cluster z siedzibą w Żorach, Dolnośląskiego
Klastra Energii Odnawialnej w siedzibą w Świdnicy, Klastra eGmina Infrastruktura,
Energetyka Sp. z o.o. z siedziba w Gliwicach, Opolskiego Klastra Informatycznego OPINFO
z siedzibą w Opolu, inicjatywy klastrowej w obszarze energii odnawialnych „Ekoenergia
Opolszczyzny”, również z Opola, inicjatywy klastrowej w obszarze turystyki „Kraina
Mlekiem i Miodem Płynąca” z siedzibą w Kluczborku, Klastra „Innowacyjna Chemia z
siedzibą w Kędzierzynie-Koźlu, SBA Euro Opole, ATMOTERM Opole, OPENFIELD z
Opola, EBR Eksperci – Badania i Rozwój z Opola, ARTIM Sp. z o.o., PPHU „ASA” w
Opolu, Bussiness Acceleration Center Sp. z o. o, Connectionpoint Sp. z o.o., Polskiej Agencji
Rozwoju Przedsiębiorczości z Warszawy, Krajowego Punktu Kontaktowego Programów
Badawczych w Łodzi, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Opolskiego i Opolskiego
Centrum Rozwoju Gospodarki. Hołdując ideom kooperacji i współpracy, charakterystycznych
dla klasteringu, badania powierzono interdyscyplinarnym zespołom badawczym, wyłonionym
w wyniku dwukrotnego naboru. Dzięki temu uzyskano liczne i zróżnicowane opracowania,
które mają ułatwić wskazanie, gdzie w województwie tkwi potencjał do tworzenia klastrów i
co w regionie powinno się zmienić, aby łatwiej było tworzyć klastry, oraz jakie są
perspektywy rozwoju porozumień sieciowych w przyszłości.
269
W realizacji promocji uczestniczyło liczne grono dziennikarzy i przedstawicieli firm
reklamowych. O poczęstunki, estetykę i wystrój m.in. podczas organizacji forum dbało
Opolskie Centrum Rekreacji „Szara Willa”. Ogromny wkład w realizację projektu ma zespół
Wydawnictwa Instytut Śląski Sp. z o.o. w Opolu, który podjął się redakcji i publikacji
wszystkich opracowanych w wyniku badań raportów. Realizacja przedsięwzięcia nie byłaby
możliwa bez zaangażowania zespołu tworzącego personel projektu i kadry zarządzającej
Uczelnią, wspierającej personel, jak również zespołów prowadzących i rozliczających projekt
w Instytucji Pośredniczącej. Sukces zawdzięczamy wszystkim tym osobom. Dlatego
każdemu, kto był zaangażowany w realizację projektu w jakiejkolwiek formie – czy to
poprzez badania, recenzje, czy promocję, działalność redakcyjną, finansową, organizacyjną,
czy techniczną – składam serdeczne podziękowania. Zapraszam także do współpracy w
ramach kolejnych projektów realizowanych przez Opolskie Centrum Badań Regionalnych
przy Wyższej Szkole Zarządzania i Administracji w Opolu.
Joanna Żurawska
Dyrektor Centrum
270
Literatura:
B a b b i e E., Podstawy badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Badania marketingowe. Podstawowe metody i obszary zastosowań. Red. K. Mazurek-
Łopacińska, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2002.
Badań wykonanych w projekcie, współfinansowanym z POKL 2007–2013 pt. „Strategia
skutecznej promocji przedsiębiorczości akademickiej w woj. opolskim”, których wyniki
zaprezentowano w publikacji: Przedsiębiorczość akademicka- nauka i gospodarki. Red. nauk.
M. Duczmal, J. Żurawska, Opole 2010.
Benchmarking klastrów w Polsce – 2010. Raport z badania, Państwowa Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa 2010.
B l a l o c k H.H., Statystyka dla socjologów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 19750.
B r o d z i c k i T., S z u l t k a S., Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw,
„Organizacja i kierowanie” 2002, nr 4.
B u d z y ń s k i W., Public relations. Zarządzanie reputacją firmy, Podtext, Warszawa 1998.
G i d d e n s A., Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
H o ł u b - I w a n J., M a ł a c h o w s k a M., Rozwój klastrów w Polsce. Raport z badań,
Szczecińska Fundacja Talent–Pormocja–Postęp, Szczecin 2008.
J a s i ń s k i M., K o w a l s k i M., Fałszywa sprzeczność: metodologia jakościowa czy
ilościowa? [w:] Ewaluacja ex-post. Teoria i praktyka badawcza. Red. Haber A., Polska
Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2007.
J u p o w i c z - G i n a l s k a A., Marketing medialny, Difin, Warszawa 2010.
K a c z o r T., Modele ekonomiczne w ewaluacji, czyli o czym jej odbiorca wiedzieć powinien,
[w:]. Środowisko i warsztat ewaluacji. Red. A. Haber, M. Szałaj, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa.
K a d e n R.J., Badania marketingowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
2008.
K a n i e w s k a - S ę b a A., L e s z c z y ń s k i G., P i l a r c z y k B., Badania
marketingowe na rynku business-to-business, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2006.
271
K a r p i ń s k i J., Wprowadzenie do metodologii nauk społecznych, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2006.
M i k o ł a j c z y k B., K u r c z e w s k a A., Rola klastrów w podnoszeniu
konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw. Przykład klastrów japońskich, [w:]
Innowacyjność w Polsce w ujęciu regionalnym: nowe teorie, rola funduszy unijnych i
klastrów. Red. S. Pangsy-Kania, K. Piech, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2008.
M y n a r s k i S., Praktyczne metody analizy danych rynkowych i marketingowych,
Zakamycze 2000.
N i k o d e m s k a - W o ł o w i k A.M., Jakościowe badania marketingowe, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1999.
L i s i ń s k i M., Metody planowania strategicznego, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2004.
N o w a k S., Metodologia badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2007.
M a y n t z R., H o l m K., H u b n e r P., Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985.
M a k a ć W., Statystyczne metody analizy bezrobocia, Krajowy Urząd Pracy, Warszawa
1996.
P o d g ó r e c k i R. A., Metodologia badań socjologicznych. Kompendium wiedzy
socjologicznej dla studentów, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–Olsztyn 2007.
O b ł ó j K., Strategia sukcesu firmy, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000.
Perspektywy rozwoju klastrów na Opolszczyźnie, Politechnika Opolska, Akademicki
Inkubator Przedsiębiorczości , Opole 2007.
S z t a b i ń s k i F., Ankieta pocztowa i wywiad kwestionariuszowy, Wydawnictwo Instytutu
Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1997.
S z t u c k i T., Promocja. Reklama. Aktywizacja sprzedaży. Agencja Wydawnicza Plakat,
Warszawa 1999.
S z t u m s k i J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 2005.
S z u l t k a S., Klastry – innowacyjne wyzwanie dla Polski, IBnGR, Gdańsk 2004.
Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007–2013.
Narodowa Strategia Spójności, Warszawa 2007.
Ż u b e r R., Zarządzanie rozwojem przedsiębiorstwa. Teoria i praktyka, Difin, Warszawa
2008.