koloniËn van koloniën van weldadigheid weldadigheid

KOLONIËN VANWELDADIGHEID

Verborgengeschiedenis

Wandelen langs Unesco Werelderfgoed

ZATERDAG 18 SEPTEMER 2021

NDC MEDIAGROEP ZATERDAG 18 SEPTEMBER 2021 3

koloniën van weldadigheid

COLOFON

Samenstelling en eindredactie

Gerda Douma, Annique Oosting,

Roel Snijder (chef), Theo Zandstra

Vormgeving Simon Winter

Telefoon redactie 0592-329521

E-mail [email protected]

Foto’s cover en pag. 3 Marcel Jurian de Jong

INHOUD

4 Statig Frederiksoord en Wilhelminaoord

8 Op tijdreis door Veenhuizen

12 Koloniekid Suus neemt kinderen bij de hand 15 Waar is Wortel?

In 1818 startte het baanbrekende experi-

ment van de binnenlandse landbouwkolo-

niën om de enorme armoede te bestrijden

in het toenmalige Verenigd Koninkrijk der

Nederlanden. Zeven koloniën (Veenhuizen,

Frederiksoord, Wilhelminaoord, Willemsoord,

Ommerschans, Wortel en Merksplas) werden

gesticht op desolate heide- en veengebieden in

het noorden van Nederland en de Kempen in

Vlaanderen.

Duizenden arme gezinnen, wezen en zwervers

kregen werk en onderdak in een speciaal daar-

voor gecreëerde landbouwkolonie met voor die

tijd bijzondere voorzieningen zoals onderwijs

en ziekenzorg. In deze strak geordende omge-

ving werden ze geacht om met noeste arbeid

hun leven op de rails te krijgen en weer zelfred-

zame burgers te worden.

Het ontworpen landschap was een instrument

voor sociale verandering. De Koloniën van

Weldadigheid waren het eerste voorbeeld van

een binnenlandse landbouwkolonie met een

sociaal doel en kregen veel internationale na-

volging.

Het bijzondere verhaal over sociaal onderne-

merschap en het ontworpen landschap dat

eruit voortkwam, leidden onlangs tot de Unes-

co Werelderfgoedstatus (voor Veenhuizen,

Frederiksoord, Wilhelminaoord en Wortel).

Benieuwd wat er nu te ervaren is van deze

verborgen geschiedenis? Stap dan de 19de

eeuw binnen in één van de bezoekerscentra

van de Koloniën van Weldadigheid en ontdek of

je zelf misschien wel afstamt van een kolonist.

Kom te weten hoe de landlopers, wezen en

gezinnen in barre armoede in de landbouwkolo-

niën een nieuw bestaan probeerden op te bou-

wen.

Laat al fietsend of wandelend het ritmische

landschap op je inwerken dat duizenden arme

mensen met eigen handen creëerden.

Of combineer je trip met een bezoek aan een

van de omringende natuurgebieden die ook

tonen hoe het landschap eruitzag vóór de Kolo-

niën van Weldadigheid werden aangelegd.

Blijf overnachten in een van de authentieke

monumenten, proef onbekende smaken bij een

van de lokale ambachtelijke ondernemers en

kom te weten hoe het sociale experiment van

200 jaar geleden ook vandaag de dag nog

inspiratie biedt aan de ondernemers van nu.

In deze bijlage helpen we u vast op weg.

Zie ook: www.kolonienvanweldadigheid.eu.

Van baanbrekendexperiment naarbijzonder verhaal

4 NDC MEDIAGROEP ZATERDAG 18 SEPTEMBER 2021


STATIG FREDERIKSOORDEN WILHELMINAOORD

Het Postkantoor, LogementFrederiksoord, Huis Wester-beek, de Mandenmakerij enRustoord l en Rustoord ll.Tijdens de Monumentenroute

kom je ogen te kort. De wandelroute van 11kilometer voert langs de geschiedenis vande eerste en tweede Kolonie van Weldadig-heid. Langs statige herenhuizen, fraai vorm-gegeven werkgebouwen en natuurlijk langsde kolonistenwoningen. Geen wonder datFrederiksoord en Wilhelminaoord dezezomer op de Unesco Werelderfgoedlijst zijngezet.

We starten de wandeling bij het jongemuseum De Proefkolonie aan de Majoorvan Swietenlaan in Frederiksoord. Maarniet voordat we een kop koffie met gebakhebben genomen in het restaurant van DeProefkolonie. Zie hier, gelijk is de band metstrafkolonie Veenhuizen zichtbaar, ookonderdeel van de Koloniën van Weldadig-heid. Achter de bar staan kisten Maallustopgesteld, het bier dat ze in Veenhuizenbrouwen. En de koffie is, net als die bijMaallust, van TikTak uit Groningen. Tochmaar even aan de gastdame vragen. ,,Wedoen de inkoop samen.”

GELE BORDJES

Met de rug naar het museum staat de Mo-numentenroute met gele bordjes aan gege-ven. We moeten linksaf, over het voetpadlangs de Majoor van Swietenlaan. Directvallen we met de neus in de boter. Daarstaat het eerste kolonistenhuisje, waargeneraal Johannes van den Bosch in 1818zijn Maatschappij voor Weldadigheid begonom armen uit de steden, vooral uit Amster-dam, een beter bestaan te bieden. Met eenboerderijtje, een schuurtje voor het varken,een moestuin en 3 hectare grond.

Kijk nou, bij het koloniehuisje staat eenoude boer in blauwe overall te kijken in zijnmoestuin of de stokboontjes als klaar zijn.Net zoals Johannes van den Bosch het be-doeld had, zo vanuit de tuin op tafel.Er waren 430 van deze kolonistenwoningenin Frederiksoord en Wilhelminaoord. Er zijnnog vijftig uit die tijd over. De afgelopenjaren zijn ruim vijftig nieuwe gebouwd, dezogeheten koloniewoningen van de toe-komst. Op plekken waar de oude verdwe-nen koloniehuisjes stonden, wil de Maat-schappij van Weldadigheid in totaal zestignieuwe neerzetten. En misschien nog welmeer, want ze gaan als warme broodjesover de toonbank.

De Van Swietenlaan is het hart van kolo-niedorp Frederiksoord. We lopen langs deportierswoning en het fraaie postkantoor in1901 gebouwd door Cornelis Peters uitGroningen, de rijksbouwmeester voor hetNoorden. Hij bouwde in dezelfde stijl ookde postkantoren in Assen, Groningen enLeeuwarden. Postkantorengotiek, zeg eensdat het niet mooi is.

Een klein eindje verderop vergaderde deleiding van de kolonie, in het witte Loge-ment Frederiksoord. Het is nog steeds eenhotel. Daar tegenover de voormalige Tuin-bouwschool, gesticht door Majoor VanSwieten, en bekend om zijn 7 hectare grote

Monumenten, monumenten, monumenten. Frederiksoord enbuurdorp Wilhelminaoord zijn ermee bezaaid, als eerste entweede Kolonie van Weldadigheid. Ze liggen in of aan de randvan groene landgoederen.TEKST WILLEM DEKKER

Logement Frederiksoord, hier vergaderde de leiding van de kolonie. De beukenlaan op landgoed Westerbeeks

Varkensschuur met moestuin.

Het postkantoor, in 1901 gebouwd door Cornelis Peters uit Groningen

Kolonistenwoning. Oranjelaan in Wilhelminaoord.


tuin. Na de bakkerij waar vier generatiesSpikman tot 1999 brood bakten voor hetdorp bakten, slaan we een fraaie onverhar-de beukenlaan in, het landgoed Wester-beeksloot op.

HUIS WESTERBEEK

Een zijpaadje brengt ons bij Huis Wester-beek, een pareltje van een landhuis, ver-scholen tussen de bomen. Hier heeft Johan-nes van den Bosch nog gewoond en nogsteeds is het de hoofdzetel van de Maat-schappij van Weldadigheid.

Het bos leidt ons naar de weilanden enwe zien tussen Frederiksoord en Wilhelmi-naoord kolonistenwoningen keurig gerang-schikt langs vier rechte bomenlanen even-wijdig aan elkaar staan. Sommige hebbennog steeds een moestuin, de boerenkool ende prei doen het goed. Op 3 hectare grotekolonieakker zaaiden de paupers onderleiding van de Maatschappij aanvankelijkvooral boekweit. Dat wilde op voedselarmegrond groeien en het oude gewas wordttegenwoordig opnieuw verbouwd naast dekoloniehuisjes.

Veeteelt was er niet, want koeien warente duur. Maar vanwege vruchtwisseling opde akker werden later ook rogge, aardappe-len, have en gerst verbouwd. Daarvoor wasmest nodig. De Maatschappij liet ‘huisvuil’uit Amsterdam komen: uit de beerputtenvan de stad. Schepen uit het Noorden ver-voerden turf naar de hoofdstad en namenstront mee terug. Via de Westerbeekslootvoeren de strontschepen naar de kolonieak-kers, waar de poep met de hand over hetland werd gestrooid.

SAMENKOMEN

We naderen Wilhelminaoord, de tweedekolonie van Weldadigheid, gesticht in 1820.Het herbergt tal van gebouwen waar depaupers samenkwamen. Hun kinderen

gingen vanaf hun zesde naar school, ‘sochtends de jongens tot 13 jaar, ‘s middagsde oudere meisjes en ‘s avonds de ouderejongens. Naast de school staat de statigemandenmakerij annex weverij. In het drieverdiepingen hoge gebouw, met eigensmederij, werkten kolonisten die niet instaat waren zwaar landarbeid te verrichten.Nu is het een woonvoorziening voor men-sen met autisme.

De grote Hoeve Prinses Marianne lijkteen dissonant tussen de kleine kolonis-tenwoningen. Hier werden de kleine ka-vels van de kolonisten samengevoegd toteen grote landbouwkavel van 50 hectare,waardoor grootschaliger landbouw moge-lijk werd. De Maatschappij van Weldadig-heid kende zes van deze grote boerderijenmet aan beide kanten twee hooischuren.Alleen bij Hoeve Prinses Marianne is nog

één schuur overgebleven. Tijd voor eenbroodje en kop thee op het bankje bij deschuur.

Het feest begint als we de teruglopennaar de kern van Wilhelminaoord. Rust-oord II en Rustoord I, de bejaardenhuizenvan de kolonisten. Rustoord II was be-stemd voor 25 alleenstaande, bejaardekolonisten, Rustoord I voor acht senioren-echtparen. Dan volgt het witte kolonie-kerkje, waar de bewoners verplicht naartoe moesten om ze enige zeden bij tebrengen. De wijkmeester controleerde opzondagmorgen bij de ingang of ze welnaar de kerk gingen. Zo niet dan riskeer-den ze een boete van 2 stuivers.Vandaag is er een trouwerij in het kerkje.Het bruidspaar betreedt net de ingang. Dewandelroute loopt langs het godshuis ende kerktuin is met fraaie tentdoeken aan-gekleed voor de bruiloft. Achter de kerk iseen bos dat uitkomt bij Dierenbegraaf-plaats Larixhof aan de Hooiweg. HondMax ligt er begraven, maar wie zijn kat,konijn, fret of slang een mooie laatsterustplaats gunt kan er ook terecht.

BOSCHOORD

We naderen Frederiksoord weer. We pas-seren een koloniewoning van de toekomstin aanbouw. De nieuwe bewoners vertel-len dat hun huis gasloos is en niet op hetriool en de waterleiding is aangesloten. Zehebben een eigen waterzuivering, water-voorraad en warmteopslag. Kortom: hele-maal zelfvoorzienend.

Van de kleine koloniewoning eindigt dewandeling bij de grote Boschbouwschool,waar paupers werden opgeleid tot bosbou-wer. Behalve het bos van de landgoederenin Frederiksoord legden ze ook veel bosaan op de slechte grond ten noorden vande kolonie. Die streek kreeg de naamBoschoord.

sloot.

De hooischuur van Hoeve Prinses Marianne. Mandenmakerij Wilhelminaoord.

De bosbouwschool. Huis Westerbeek, de hoofdzetel van de Maatschappij van Weldadigheid.

Wilhelminaoord

Frederiksoord

Nijensleek

N855

N855

© DvhN/LC 180921 | Bron: Maps4News

Route en looprichting

vhN/LCC

Vledd

erwegKon. Wilhelminalaan

Maj.va

n Swieten

laan

Start



Veenhuizen is de zesde en laatste kolonie die in Nederland werdgesticht. Het was een onvrije kolonie, waar onder anderen wees-kinderen, landlopers en bedelaars uit heel Nederland bivakkeer-den. De historie komt tot leven tijdens een speciale luistertocht,gemaakt door schrijfster Suzanna Jansen.

TEKST MARIEKE KWAK

Of we er een lunch bij willen? Dewebsite van het Gevangenis-museum, waarop we de audio-tour moeten reserveren, wil hetweten. Het gevoel van armoede

is ver te zoeken als we – welja, lekker, toch?– een lunch to go bestellen. Het zal er vastgoed ingaan tijdens de luistertocht, die 16kilometer lang is. Een audiotour waarbij wijop zestien luisterpunten het verhaal bele-ven van Veenhuizen, opgericht in 1823. Envan de voorouders van auteur SuzannaJansen, die hier verbleven.

Jansen schreef er de bestseller Het pau-perparadijs over. We durven het haast niette bekennen, maar haar boek ligt nog altijdop de ‘nog te lezen-stapel’ in onze boeken-kast. We hopen maar dat dit geen belemme-ring is voor het volgen van de luistertocht.Na wat gedoe met de reservering, die opspookachtige wijze telkens wordt geannu-leerd door het computersysteem, gaan weop pad. Voorzien van een luisterapparaatjewaar de fragmenten op staan, een informa-tieboekje, een routekaart en een koptele-foontje gaan we op pad.

NIEUWE THUIS

Het is even zoeken naar de luisterpuntendie met een rondje op de grond wordenaangegeven en naar de exacte route. Op dekaart staan geen straatnamen en af en toenemen we een verkeerde afslag. Het eerstestuk voert langs de Kolonievaart, die ruimtwee eeuwen geleden werd gegraven omhet nieuwe oord bereikbaar te maken. Wedoorkruisen een deel van het bos erachteren keren terug naar de ‘Veenhuizen-kant’van het kanaal.

Daar lijken we op een onbeduidend stuk-je straat te staan. Helemaal mis! Dit is deweg waar de paupers in het begin van de19de eeuw na hun lange reis per trekschuit,onder meer over de Zuiderzee, aan landkwamen. Hier zagen ze voor het eerst hunnieuwe thuis. Recht voor zich, het eerstegesticht in aanbouw. Gelegen in een grotewoestenij; heel wat anders dan de stedenwaar zij vandaan kwamen.

We hebben het over begin 19de eeuw.Ook Cato Braxhoofden uit Den Haag, debetovergrootmoeder van Suzanna Jansen,liep hier. Ze zette er voet aan wal als 13-jarig

meisje en zou hier kinderen krijgen, enverliezen. Je ziet haar bijna voor je als hetwordt verteld, geholpen door geluidseffec-ten zoals klotsend water.

Dat allereerste gesticht is er niet meer,zoals bijna alles uit de tijd van de Maat-schappij van Weldadigheid is verdwenen.De huizen met hun typische leuzen – Werken bid, Leering door voorbeeld, Arbeid iszegen – stammen uit de tijd daarna, toenhier geen arme gezinnen meer kwamenmaar er landlopers en bedelaars werdenopgesloten. Rijkswerkinrichtingen heettende gestichten vanaf toen.

Het enige gebouw dat nog uit de tijd vande oprichting stamt, is het gebouw waarinnu het Gevangenismuseum zit. Dit was hettweede gesticht.

CONTRAST

Terwijl de toeristen om ons heen wandelen,vertelt het luisterapparaatje ons wat voorschrijnende toestanden zich op deze plekafspeelden. Gezinnen werden uit elkaargerukt. De mannen werden gescheiden vande vrouwen en hun kinderen moesten naaraan aparte kinderzaal en soms zelfs naareen ander gesticht. Suzanna Jansen leestvoor wat gewezen kolonist T.L. Hoff eroverheeft opgeschreven. Met de hartverscheu-rende taferelen die hij aan het papier toe-vertrouwde, hoopte hij anderen op tijd tekunnen alarmeren. Zorg dat je hier wegblijft!

Wat een contrast met nu, bedenken we,terwijl de tocht verder gaat. Soms moetenwe terug over dezelfde weg als de heenweg.We komen langs gevangenissen die nogsteeds dienst doen, langs gerestaureerdepanden en gebouwen die nog een opknap-beurt kunnen gebruiken. We grinniken alswe langs een rijtjeshuis komen met op degevel het opschrift ‘Vrije vogels’. Zo is hetmaar net.

Cato en haar familie belandden in hetderde gesticht, aan de buitenkant, waarfatsoenlijke armen en bewakers een kolo-niewoning kregen toegewezen. Ze haddenhet wat dat betreft beter dan de arme sloe-bers die op de grote slaapzalen terechtkwamen. Voor de rest was het derde ge-sticht een kindergesticht. Achter de achter-muur van het woninkje van de Braxhoof-

OP TIJDREIS DOORVEENHUIZEN

Borden op de binnenplaats van het

Gevangenismuseum, met portretten

van voormalige bewoners.

De markering van een luisterpunt,

de pijl wijst de kijkrichting aan.


Blankenbos

Kolonievaart

Hoofdweg

Norg

erw

eg

Veenhuizen



N/LCDvhN

Start

2

ososos

3

4

5

6

7

8

9

11

VVVV12

1311131

14

den leefden duizend weeskinderen. Allemaalnaar Drenthe getransporteerd nadat deoverheid had besloten dat alle wezen uit hetland land naar Veenhuizen moesten. Vaakmidden in de nacht werden ze afgevoerd.

De plek is nu een prachtig grasveld, om-zoomd door bloemstroken die aangevenwaar de muren van dit gesticht hebbengestaan. Door onze koptelefoon schallenkinderstemmetjes. We zijn er even stil van.

DATABASE

Dat Suzanna Jansen erover kan schrijven envertellen, kwam niet als vanzelf. Binnenhaar familie werd erover gezwegen, maar zijging op onderzoek uit. Jansen bevindt zichin een gezelschap van naar schatting eenmiljoen Nederlanders, die allemaal afstam-men van paupers. In een speciale databaseop internet (allekolonisten.nl) kun je jeeigen naam opzoeken.

Zullen wij dan ook maar even? Vooruit. Enja hoor: de naam Kwak geeft 36 hits; 36Kwakken die in een kolonie zaten ... Bestkans op verwantschap; zo vaak komt denaam niet voor. Maar goed, dat vergt meeruitzoekwerk.

Onze tijdreis eindigt na enkele uren op debegraafplaats, waar niet Cato, maar wel eendeel van haar familie ligt. Pijnlijk duidelijkwordt wat voor wrede geschiedenis zich hierheeft afgespeeld. Hoe er in Veenhuizen mettwee maten werd gemeten. Grafzerken voorhet personeel; massagraven voor de anonie-me rest.

Een verpletterend einde van een indruk-wekkend verhaal. En dat is toch wel waar hetbij deze tocht om draait: het verhaal. Wantde route op zich is best lang en grote delenoverlappen elkaar ook nog eens. Maar wat erwordt verteld, op de plek waar het zich heeftafgespeeld, voert je verder.

Aan het eind van de weg stond het eerste gesticht van de Maatschappij van

Weldadigheid, nu gevangenis Norgerhaven. Links opgeknapte woningen, rechts

verpauperde.

Leering door voorbeeld.

Arbeid is zegen.

Werk en Bid.

De Kolonievaart in Veenhuizen. FOTO MARCEL JURIAN DE JONG

De luistertour in en rond Veenhuizen

speelt zich af in drie tijdlagen: dat van

de Maatschappij van Weldadigheid,

de Rijkswerkinrichtingen daarna en

het nu. Reserveren kan via de website

van het Gevangenismuseum voor de

introductieprijs van 7,50 euro. Het

museum vraagt 25 euro borg. Je kunt

zelf oortjes meenemen, of oortjes dan

wel een koptelefoon kopen bij het

museum. De lunch to go kost 9,50

euro. Tijdens de ruim 16 kilometer

lange route zijn er zestien luisterpun-

ten, waar schrijfster Suzanna Jansen

en acteur Paul R. Kooij iets vertellen.

Regisseur van de audiotour is Inge

Wannet. De luistertocht is wandelend,

per fiets of in de auto te doen. Ga je

met de auto, dan moet je die op som-

mige plekken wel even verlaten en te

voet verder gaan om een luisterpunt te

bereiken.

Info

Werken is leven.



KOLONIEKID SUUS

NEEMT KINDEREN

BIJ DE HAND

Voor de niet meer zo piepjongeverslaggever, die speciaal voordit kinderfeest is opgetrommeld,is het allemaal niet zo vanzelf-sprekend. De speciaal voor kin-

deren van pakweg 6 tot 10 jaar (en hunouders uiteraard) bedachte wandeling meteen lengte van 2,5 kilometer langs 18 loca-ties is alleen met een smartphone te doen.Aha.

Eerst dus even de app Spacetime Layersdownloaden en dan de juiste wandelingzien te vinden. Koloniekids heet de route.Moet je even Frederiksoord intikken, luidthet advies. Wat ook de revue passeert, geenkinderwandeling. Pas als Ko-lo-nie-kidsvolledig is uitgeschreven, begrijpt de app deintenties. Let’s go!

EERSTE VRAAG VERGETEN

De parkeerplaats af, rechtsaf het voetpadlangs de Vledderweg op en de app, Suusdus, wijst de weg. Kind kan de was doen. Ofniet dan? Ik stap stevig door, maar dat kanniet van de app worden gezegd. Ook niet nahet nodige getik (lees: aanmoedigingen) ophet schermpje. Eigen schuld, in mijn en-thousiasme de eerste vraag vergeten. En diegaat over de gereedschappen in de hal vanMuseum De Koloniehof. Teruglopen? Nee.Gokje. Fout. Maar ik kan wel door.

Ook de tweede opdracht loop ik bijnaongemerkt voorbij. De app en ik zijn noggeen vrienden. Toch maar even kijken hoehet zit. Ik ben een blauw bolletje dat op hetkaartje de route naar het volgende vraagte-ken volgt. Zodra ik, het blauwe bolletjesdus, de iets grotere blauwe cirkel rond hetvraagteken binnenwandel, kan een vensterworden geopend. Daarin staat de volgendevraag of opdracht. Pas nadat het antwoordis gegeven én verstuurd, kan het vizierworden gericht op het volgende punt.

De vragen en opdrachten onderweg zijnzo samengesteld dat alle kinderen kunnenmeedoen. Ook als je nog niet of nog niet zogoed kunt lezen en schrijven. Het gaat ook

Suus heet ze. Dochter van een pauper inFrederiksoord. Zij neemt haar heden-daagse leeftijdsgenootjes mee en laataan hen het dorp zien. Aan de hand vaneen app. En kinderen steken ook nog ietsop van Suus.TEKST JON VAN SCHILT

om het zoeken naar verschillen tussenvroeger en nu. Goed opletten dus. Dat deedondergetekende niet en liep de vrijboerhoe-ve pardoes voorbij. Toch maar even terug,want om de route te kunnen lopen, móétop alle punten een antwoord worden gege-ven. Een rebus. Makkie! Zeker als je al watouder bent.

MET SUUS MEE NAAR HUIS

Het was al aangekondigd door de mensenvan het museum: in het begin van de routeneemt Suus je mee naar huis en mag je hethuisje aan de zandweg, waar ze met haarfamilie woont, van binnen bekijken. Om devoordeur te openen, moet je een code in-toetsen en die is voor 2,50 euro te koop (enlater ook te gebruiken bij het kolonie-schooltje).

Bij Suus thuis hebben ze het niet breed,maar waarschijnlijk is het altijd beter dan inde armoedige omstandigheden in de stad,waar het gezin vandaan komt. In het piep-kleine voorhuis, dat uit één ruimte bestaat,gebeurt bijna alles: wonen, koken, eten enslapen. Er zijn twee bedsteden. Groot ge-noeg voor Suus, nog wel, maar haar oudersmoeten er zeker met opgetrokken benenslapen.

In het iets ruimere achterhuis, de deel,wordt wat vee gehouden. Met een beetjefantasie zie je de levende voorraadkast voorje: een zeug met biggen voor vlees en speken misschien een koe of geit voor een dage-lijkse portie melk. En waar gaat al dat lek-kers uiteindelijk heen? Los van het huisjestaat een ander huisje, ’t huusie. Met in dedeur het hartje. Het oogt nu schoon en fris,maar dat zal met een groot gezin ook wel-eens anders zijn geweest. De vraag die in deapp over dit onderkomen wordt gesteld,behoeft nog enige aandacht of wordt ge-woon niet begrepen.

ZES GENERATIES VOORFAMILIE

Het zijn deze (school)dag vooral mensenvan middelbare leeftijd en hoger die op de

De bedstee waarin volwassenen met opgetrokken benen moesten slapen.


route zijn te vinden. Veel mensen schrij-ven iets in het gastenboek in het huisjevan Suus. ‘Bijzonder dat dit bewaard isgebleven’. ‘Een apart verhaal, maar wel hetbegin van onze sociale staat’. En: ‘Zes gene-raties lang woonde mij voorfamilie hier’.

En door! De hardwerkende dieren, waar-over de app rept, laten zich niet zien. Diezijn waarschijnlijk aan het werk. Maar meteen goede gok kom je een heel eind, zoblijkt. Ook de voorloper van het zieken-fonds passeert de revue. Wie een paar centper maand betaalt kan een beroep doen opde dokter indien nodig. Ondanks datwoont de geneesheer in een knap optrekje,ook naar hedendaagse maatstaven.

Aan de andere kant van de Vledderweg,de drukke weg die twee keer moet wordenovergestoken, staan de ambtenarenhuizen.Iets groter en ruimer dan de koloniehuis-jes. Verschil moet er kennelijk zijn. DeGraaf van Limburg Stirumlaan is een plaat-je, een door eeuwenoude beuken gevorm-de tunnel.

OVER EN UIT

Die mooie laan eindigt bij het kook- enspinhuis, de gaarkeuken van de vroegerekolonie. En daar is het ineens over en uitmet de ontluikende vriendschap met deapp. Hoezeer ik ook probeer in de blauwecirkel met het vraagteken te geraken, hetlukt niet. Ik probeer het vanuit alle wind-richtingen, maar de vraag over het kook-huis kan niet worden geopend. Is het deapp of hapert de belegen van bedrijfswegeverstrekte iPhone?

En dan ineens, ik sta op de plek waar ikal tien keer heb gestaan, kan dan toch devraag worden aangeklikt. Toch niet, wantpats boem, de app houdt het voor gezien.Opnieuw opstarten en in sneltreinvaartdoor de wandeling scrollen. Bij de voorma-lige gaarkeuken aangekomen, is het weerzoeken naar de juiste plek. Deze keer ietsverderop. En weer floept de app eruit. Ennog een keer. Wellicht speelt ook mee datde bodem van de batterij in zicht komt enakelig rood kleurt. Ik houd het beantwoor-den van vragen voor gezien.

BULT ZAND

De huidige bewoonster van de vroegeregaarkeuken wil best vertellen hoe ik, viahet terrein van de voormalige tuinbouw-school, bij het kolonieschooltje kom. Maarze vraagt wel een kleine wederdienst: ,,Totvoor kort kon je vanaf de M.E. van de Meu-lenweg zo naar het terrein van het muse-um lopen. Op een gegeven moment is dieingang tijdelijk afgesloten met een bultzand. Wanneer gaan ze die nu eindelijkeens weghalen, want dit is heel onhandig.Moeten we helemaal omlopen.’’ Bij deze.

In het schooltje, het is overigens eenreplica, is het best donker. En ik kan mevoorstellen dat het er in de zomer warm isen koud in de winter. Houten schoolbank-jes, aap-noot-mies en de tafel van de mees-ter op een kleine verhoging. Maar vansterallures kun je Jan Hessels van Woldabepaald niet betichten. Hij was onderwijzerin het naburige Vledder. Omdat de kolo-niekinderen daar niet welkom waren, gafhij hen in z’n vrije tijd les. Het was de gene-raal Johannes van den Bosch zelf die zagwat de onderwijzer voor de kinderen bete-kende en nam hem in dienst.

En zo loop ik, in gedachten nog steedsmet Suus, weer richting het museum. Eenbeetje mijmerend over het leven in devroegere kolonie. En ik kom tot de slotsomdat kinderen, hoe jong ook, gelukkig eenstuk handiger met apps en smartphoneszijn.

De woonkamer van Suus.

De deel, het iets ruimere achterhuis. Hier werd onder andere de was gedaan, naast het vee.

Houten schoolbankjes, aap-noot-mies en de tafel van de meester op een kleine verhoging in de kolonieschool.


N124

Start

N12N12N1244

Start

Wortel



vhN/LCDvhN/

Torendreef

Molendreef

Boulevard

Kolonie

B E LG I Ë

Waar is die kolonie Wortel?Geen duidelijk bordje tezien en geen vlag van We-relderfgoed die wappert.Zijn we blind dan? We

rijden toch op de Kolonieweg? Na een twee-de keer verkeerd rijden vragen we een me-vrouw die bij een kruispunt langs de wegstaat. ,,U bent er al. Daar, 100 meter verder-op, is de parkeerplaats.”

Nou, dat valt tegen. Na Frederiksoord,Wilhelminaoord en Merksplas bezoeken wede vijfde Kolonie van Weldadigheid. Deenige in België die het stempel Werelderf-goed mag dragen. Je vraagt je in eerste in-stantie af: waarom? Want de even verderopgelegen kolonie Merkplas heeft fraai opge-knapte koloniegebouwen, een mooie kerk,een gloednieuw bezoekerscentrum en oudeboerenstallen die worden hersteld.

In Wortel is geen kerk te bekennen, hetbezoekerscentrum De Klapekster doet bijeen eerste blik een beetje sjofel aan. Depicknicktafels staan eenzaam op het beton-nen terras, een groot doek met de dranken-prijslijst hangt aan de muur, Ministerie vanJustitie Rijkslandbouwbedrijf staat in roesti-ge ijzeren letters op de buitenwand. Dit wasvroeger de grote Landlopershoeve met koei-en, varkens- en paardenstallen, schuren, eensteenbakkerij en herstelbedrijven als eensmederij, kleermakerij, weverij en meubel-makerij.

Vandaag is er geen kip te zien. Het ismaandag, De Klapekster is gesloten. Eendeur is half open, binnen brandt licht en deuitbaatster komt op het ‘hallo’ af. Ze is aan

het schoonmaken. We krijgen voor een euroeen folder van de Koloniewandeling mee.

Ze geeft ook antwoord op de vraag waar-om Merksplas niet tot Werelderfgoed isuitverkoren. ,,Daar hebben ze de structuurvan vroeger veranderd. Bij de gevangenisvan Merksplas is een nieuwe portierslogevan beton gebouwd. Midden in de zichtlijn.Die is nu doorbroken. Joohhh ... ze zijn drukaan het restaureren, maar ze denken dat zehet Erfgoedlabel wel kunnen vergeten.”

In Wortel zijn de zichtlijnen dan wel nietverdwenen, maar de 129 kolonistenwonin-gen wel, lezen we in de folder. Heel jammer,dan hadden we een vergelijking kunnenmaken met de landloperskolonie in Frede-riksoord en Wilhelminaoord, waar nog vijftigoude kolonistenwoningen bewaard zijngebleven.

LE QUATRE BATIMENTS

De wandelschoenen zitten aan de voeten, wehebben 5,5 kilometer te gaan. De kruisingwaar we net de weg vroegen, blijkt het mid-delpunt van de kolonie te zijn: Les QuatreBatiments, de vier gebouwen. Drie staan ernog. De landlopershoeve, de school waarinnu café Den Bayerd in zit en de directeurswo-ning. De spinnerij en het magazijn, die in ééngebouw zaten, zijn verdwenen.

Het eerste dat opvalt in Wortel zijn dewitgeschilderde huizen met rode daken,allemaal in de dezelfde stijl gebouwd. Devoormalige woningen van koloniepersoneelkregen na 1950 hun witte kleur. Waarom?Daar komen we niet achter. Ze zijn niet alle-maal opgeknapt. Zoals de dichtgespijkerde

aalmoezenierswoning. Die staat te koopvoor 98.000 euro, waarbij de grond inerfpacht wordt gegeven voor 82 jaar.

De huizen zijn gebouwd langs symmetri-sche aangelegde eikenlanen. De wegen zijnkaarsrecht en staan haaks op elkaar. Dezezogeheten drevenstructuur is kenmerkendvoor alle vrije koloniën, zoals ook Frede-riksoord, Wilhelminaoord en Willemsoord.Langs dit raster werden ook de kolonie-boerderijtjes opgetrokken. We moeten ze ermaar bij bedenken, met de voorbeelden inDrenthe voor ogen.

De boerderijen waren 14 meter lang, 7,5meter breed en hadden 3 slaapkamers, eenkamer met haard en een ingebouwde stalen schuur. De inhoud van de mestput ach-ter de stal werd over het land gestrooid. Deboeren kregen een koe, een varken, gereed-

schap, werkkleding en zaaigoed. De kostennoteerde de Maatschappij voor Weldadig-heid als schuld, die de landlopers kondenaflossen door te werken op de gemeen-schappelijke grote hoeve en op het landrondom.

BELGISCHE TAK FAILLIET

Een groot probleem was dat de arme land-lopers kwamen uit steden als Antwerpen engeen verstand van landbouw hadden. Bo-vendien bleek de ontgonnen heidegrond tearm en was er te weinig mest voor handen.Daarbij hangt de schuld velen als een mo-lensteen om de nek.

Wanneer de Zuidelijke Nederlanden zichin 1830 als België afscheiden van Nederlandbelandt de Maatschappij in het slop. Zeleidt fors verlies en de nieuwe overheid wilniet langer bijspringen. In 1842 gaat deMaatschappij voor Weldadigheid in Belgiëfailliet.

Wortel en ook Merksplas raken in verval.In Wortel worden de meeste huisjes ge-sloopt, het materiaal gaat naar elders voorhergebruik. In 1870 koopt de Belgische staatde kolonieterreinen op, omdat er ruimte-nood is voor de opvang van bedelaars. Denu nog bestaande gebouwen werden toennieuw opgetrokken. Wortel wordt eenonvrije kolonie waar landlopers verplichtnaartoe moeten om landbouwarbeid teverrichten. Net als in Merksplas.

PESTHUIS VLAK BIJ BEGRAAFPLAATS

De wandeling gaat langs akkers met hoogmaïs en aardappelen. We slaan rechtsaf enlopen door het bos. Hier stond het pesthuis,waar kolonisten met een besmettelijkeziekte in quarantaine moesten. Het is geentoeval dat de begraafplaats een paar hon-derd meter verderop ligt.

De dodenakker doet denken aan hetkerkhof van Merksplas. De betonnen krui-zen zijn hetzelfde, maar hier staan namenop het kruis en niet alleen nummers zoalsin Merksplas. Het is de enige tastbare herin-nering aan de landlopers die hier tot hundood verbleven.

We lopen lange tijd rechtuit, langs hetbootjesven waar Wortelaren in de winterschaatsten en in de zomer zwommen. Zegaven hun waardevolle spullen af aan delandloper van dienst en kregen die na hetzwemmen keurig terug.

De gevangenis van Wortel is het laatsteoude pand dat we passeren. Hier overnacht-ten de bedelaars in de onvrije kolonie dieoverdag aan het werk waren op het land ofin de werkhuizen. Na de afschaffing van dewet op de landloperij werd het in 1993 een‘gewone’ gevangenis. De oude koloniege-bouwen staan er nog, alleen is er nu rond-om een 6 meter hoog hek opgetrokken. Erverblijven zo’n driehonderd gedetineerden.

Een beeld van een landloper bij de oudehoofdingang herinnert aan de tijd van dekolonie. Zelfs deze betonnen vagebond zitachter de hoge hekken.

De eerste Kolonie van Weldadigheid in België is Wortel. In1822 komen de eerste arme gezinnen naar de vrije kolonie inde Zuidelijke Nederlanden. Het is de vijfde kolonie die Johan-nes van den Bosch sticht.

De oude ingang van de onvrije kolonie in Wortel.

WAAR IS WORTEL?

De voormalige aalmoezenierswoning.

TEKST WILLEM DEKKER

koloniËn van koloniën van weldadigheid weldadigheid

Documents