1

Jerzy Farys

Ksiga historii Ziemi Turawskiejcz pierwsza: dzieje gminy

Opole 2013

2

WydawcaUrzd Gminy Turawa

Korekta: Andrzej Byra Zdjcia: Emil Czyrnia, Artur Gallus, Jerzy Farys, ukasz Grzesik, Piotr Sladek

ISBN 978-83-936597-0-8

skad, druk i oprawaZakad Poligraficzny Sindrukul. Obrocw Stalingradu 66, 45-565 Opole tel.: 77 442 09 69, biuro@sindruk.pl

3

Od autora Wdrwki szlakami historii s moj wielk pasj szczeglnie chtnie ledz dawniej-

sze i najnowsze dzieje regionu, w ktrym mieszkam od urodzenia: piknej i penej historycz-nych tajemnic Ziemi Turawskiej. Ksika, ktr askawy Czytelnik wzi do rki, jest zapisem moich historycznych wdrwek ladami miejsc i osb zwizanych z Ziemi Turawsk. Nie ukrywam, e byy to wdrwki trudne, czsto przypominajce przedzieranie si przez nie-przyjazny czowiekowi teren, jednak na kadym kroku swojej drogi badacza napotykaem wspaniaych i kompetentnych przewodnikw, ktrzy nie tylko pomagali mi przebrn ma-nowce, lecz take zachcali do wytrwaoci. Im wanie chciabym w tym miejscu podzikowa.

Pragn podzikowa wszystkim, ktrzy mieli dla mnie czas i pomagali mi w odkrywaniu historii Gminy Turawa. Osb, ktre mi przekazay cenne informacje byo wiele. Dotarem do wielu osb, z wszystkich jedenastu wsi, wchodzcych w skad naszej Gminy. Chciabym podzikowa: z Bierdzan Teresie Wojtczyk, ktra przekazaa mi wiele cennych informacji o wsi, Ricie Gabry za wszelk pomoc; z Kaduba Turawskiego Piotrowi Sladkowi za prze-kazanie wielu zdj i ciekawych wiadomoci; z Kotorza Maego Annie Dugosz, ktra przez wiele godzin opowiadaa o Wgrach i obu Kotorzach, oraz Marii Sochor; z Kotorza Wielkie-go Zygfrydowi Mazurowi za wszelk pomoc; z Ligoty Turawskiej Ry Sta i Antoninie Farys; z Osowca Lidii Buchcie za przekazanie mi wielu informacji dotyczcych ycia przed-wojennego Osowca, i Arturowi Gallusowi, ktry dostarczy mi cennych wiadomoci dotycz-cych szczeglnie kapliczek i historii mniejszoci niemieckiej; z Rzdowa Stefanowi Blosz-czykowi za jego bezinteresown pomoc w zbieraniu materiau do publikacji, Joachimowi Ebi-schowi za opowieci i ciekawe zdjcia, Piotrowi Ebischowi za informacje dotyczce budowy rzdowskiej wityni; z Turawy Alfredowi Kupce za odpowiedzi na wszystkie moje pytania i wtpliwoci; z Wgier Anastazji Swientek za wielogodzinne wspomnienia; z Zakrzowa Tu-rawskiego Pawowi Michalczykowi za wiele cennych informacji, i Henrykowi Morawcowi; z Zawady Jolancie Wacawek za przekazanie ogromnej wiedzy dotyczcej Zawady i Jerzemu Krokowi za udostpnienie materiaw dotyczcych budowy kocioa w Zawadzie, Piotrowi Wajsowi za udostpnienie pracy o parafii osowiecko-wgierskiej. Dzikuj dyrektorom szk za udostpnienie mi kronik szkolnych. Pragn podzikowa rwnie proboszczom: ks. Ge-rardowi Wilkowi z Bierdzan za pomoc i cenne informacje, ks. Rajmundowi Kale z Kotorza Wielkiego, ktry mia dla mnie zawsze czas, zaufa mi i udostpni cenne materiay dotyczce kotorskiej parafii, Ks. Sawomirowi Pawiskiemu z Ligoty Turawskiej za mobilizacj do pracy, ks. Franciszowi Lerchowi z Wgier za pomoc i udostpnienie materiaw. Szczeglne sowa wdzicznoci przekazuj: S. Anicie Hoffman z Domu Zakonnego w Lenicy, S. Marii Taurinie Annie Baron z domu prowincjalnego w Odrzychowicach Kodzkich i S. M. Beacie Teresie Stellmach z domu generalnego w Trzebnicy za ich trud woony w wyszukiwaniu powoa za-konnych z terenu Gminy Turawa. Dzikuj zarzdom zespow sportowym za pomoc w opraco-waniu historii druyn sportowych Gminy Turawa. Dzikuj za wkad w opracowanie historii LZS-w: Tomaszowi Niemcowi, Jarosawowi Sokolskiemu, Bernardowi Klimasowi, Arturowi Dugoszowi, Danielowi Niemczykowi, Joachimowi Klotce. Dzikuj wszystkim zarzdom OSP za udostpnienie mi materiau dotyczcego poszczeglnych jednostek straackich.

4

Badania historyczne s same w sobie pasjonujce, jednak moliwo ich opublikowania dostarcza szczeglnej satysfakcji a zawdziczam j zaangaowaniu pracownikw Urzdu Gminy w Turawie. Pan wjt Waldemar Kampa yczliwie odnis si do pomysu opracowania monografii Gminy, nada bieg sprawie, uruchomi dziaania szeregu osb i instytucji, ktrych wynikiem bya atrakcyjna forma niniejszej ksiki.

Niniejsza publikacja nie ukazaaby si w takiej formie, gdyby nie pomoc dwch osb.Artur Kupka, byy mieszkaniec Kotorza Maego, obecnie mieszkajcy w Niemczech, cay

swj wolny czas, cznie z urlopami, powica na tumaczenie tekstw niemieckich, ktre byy czsto pisane rcznie, a na dodatek gotykiem. Bardzo wspiera mnie w pracach nad two-rzeniem tej publikacji i udziela wielu cennych wskazwek. Drug osob by Andrzej Byra, ktry podj si trudu korekty i redakcji. Bardzo dzikuj im za czas powicony bezintere-sownej pracy nad t publikacj.

Nie wahaem si umieci w niniejszej pracy tekstw innych autorw: moich uczniw, przyjaci i znajomych. S to treci, ktre imponuj wysok wartoci poznawcz, wieoci spojrzenia i autentycznoci. Zadbaem o umieszczenie nazwisk autorw pod wykorzystany-mi tekstami, a t drog wszystkim dzikuj. rdem wielu informacji zamieszczonych w tej ksice s relacje osb wiadkw historii najnowszej. Moich rozmwcw ujem w przypi-sach, ktre niech bd wyrazem mojej wdzicznoci dla yczliwych informatorw.

Poszczeglne rozdziay ksiki zostay pomylane jako odrbne caoci, aby Czytelnicy zainteresowani okrelonym problemem znaleli w jednym miejscu jego moliwie pene om-wienie. Osoby, ktre zechc przeczyta ca prac, prosz o wyrozumiao dla powtrze nieuchronnych w takiej koncepcji kompozycyjnej. By moe znajd si mionicy historii najnowszej, ktrzy odczuj niedosyt spowodowany pominiciem pewnych w miar wieych faktw jest to dziaanie zamierzone: historia nie zdya pewnych zjawisk oceni i skomen-towa, a ja nie czuj si do tego upowaniony.

Podczas prac nad niniejsz ksik dotarem do ciekawych, a trudno dostpnych rde, ktre skrztnie ujem w bibliografii. Mam nadziej, e autorzy kolejnych opracowa dotycz-cych historii Ziemi Turawskiej doceni warto moich poszukiwa i zechc skorzysta z prze-tartych przeze mnie szlakw.

Oddajc do rk Czytelnikw Ksig historii Ziemi Turawskiej, ywi nadziej, e sprowo-kuje ona Odbiorcw do refleksji nad histori nauczycielk ycia i zachci do uwaniejszego spojrzenia na miejsca, ktre dotychczas mijalimy obojtnie.

Moim marzeniem jest, aby w cigu nastpnych lat powstay nowe, rzetelne monografie wszystkich jedenastu wsi Gminy Turawa, a ich autorzy dotarli do nowych, jeszcze ciekaw-szych rde. Mam nadziej, e publikacja ta zmobilizuje zapalecw do odkrywania kolej-nych tajemnic historii naszych miejscowoci.

Wiem, e znajd si osoby nie ujte w tej publikacji, a s wielkimi dziaaczami Gminy Turawa przepraszam je. Niestety, nie dotarem do wszystkich mieszkacw naszej spoecz-noci, gdy byo to niemoliwe, i by moe pominem wielu wspaniaych rozmwcw.

Jerzy Farys

5

Sowo wstpneHistoria pojcie to wydaje si nam odlege, nieco abstrakcyjne, kojarzymy je

z muzealnymi eksponatami czy wybitnymi postaciami, ktre znamy z pomnikw lub pamitamy z czasw szkolnych. Trudno nam uwierzy, e nie tylko na kadym kroku ocieramy si o histori, ale bierzemy udzia w jej tworzeniu, stajemy si jej czci. Ksika, ktr Czytelnik bierze do rki, uwiadamia nam, e na co dzie uczestniczy-my w

przygodzie z histori,

a nasze miejsca i przeycia nie s bynajmniej banalne. Oto pierwsze dokumenty zwizane z tworzeniem wsi gminy Turawa i organizacj struktur a w nich nazwiska. Czy tak do koca obce? Dlaczego nazwisko pierwszego sotysa czy zasuonego budowniczego drewnianego kocioa jest tak podobne do tego, ktrym ja si podpisuj? Moe to by mj pra pra? Oto zwyky kamie, przydrona kapliczka czy stare drzewo a jakich ciekawych wydarze byy wiadkiem lub s pamitk. Oto pusty plac w rodku wsi moe warto si zastanowi, co tu byo w dawniejszych czasach?

O wielu wydarzeniach czytamy w literaturze wysokiej choby o kryzysie lat 20. XX w. pisze wielki Amerykanin Francis Scott Fitzgerald czy bliszy naszym realiom niemieckojzyczny piewca Mazur Ernst Wiechert. Ale ten sam kryzys, ktry bolenie dotkn take lzakw, znajdziemy w niniejszej pracy. W Ksidze historii Ziemi Turawskiej mamy informacj o zarazie racic i pyskw byda o tym samym pisze jeden z najwybitniejszych czeskich pisarzy Karel apek w powieci Hordubal. Trudno zliczy literackie obrazy wydarze wojennych, dotyczce rwnie miejscowoci gminy Turawa, albowiem

jestemy czci Europy i wiata

i dotyczy nas wszystko, co si na naszym wiecie dzieje. Niepolednim walorem niniejszego opracowania s fotografie. Dua ilo staran-

nie dobranych, poddanych selekcji i segregacji obrazw pozwala Czytelnikowi poczu atmosfer tamtych lat, starsze osoby z pewnoci ogarnie nostalgia i tu nasuwa si kolejne spostrzeenie: oto w naszych domowych zbiorach, albumach czy kartonach wypenionych gromadzonymi przez lata wspomnieniami, znajduj si podobne, a cza-sem wrcz te same zdjcia. I to kolejny dowd, e Ksiga historii Ziemi Turawskiej, przegld archiww, zbiorw prywatnych i zakamarkw pamici, jest nie tylko dla nas, ale take o nas. Warto do niej podej z tym przewiadczeniem.

Andrzej Byra

6

7

1. ycie i zajcia mieszkacw obecnej Gminy TurawaDawno temu

O najstarszych dziejach lska milcz najstarsze rda. Nawet etymologia nazwy lsk (aciska Silesia, niemiecka Schlesien, czeska Slezsko) pozostaje dyskusyjna. Sporu tego nie s w stanie rozstrzygn uczeni polscy i niemieccy. Ci ostatni s zdania, e nazwa wywodzi si od Silingw, plemienia germaskiego spokrewnionego z Wandalami. Plemi Silingw osiedlio si w ok. 100 r. p.n.e. i mieszkao do ok. 400 r. n.e. w okolicach Gry witej Anny i gry ly. Najprawdopodobniej nazwa aciska Silesia wywodzi si od nazwy plemienia Silingw. Polscy za naukowcy s zdania, e nazwa lsk wywodzi si od nazwy rzeki lub gry ly. Gra l-a bya przez wieki orodkiem pogaskiego kultu religijnego mieszkacw lska. By moe etymologii dzisiejszej nazwy lsk naley szuka od prasowiaskiego sowa slga, lga wilgo, miejsce podmoke, mga, lub nazwy sowiaskiego bstwa lg. Ostatnio wrd uczo-nych pojawi si domys, e sam wyraz la wywodzi si od sowa, ktre oznaczao Soce w jzyku dawnych Celtw.

lady pobytu czowieka na ziemiach dzisiejszego lska sigaj okoo 250 000 lat p.n.e, z okresu paleolitu starszej epoki kamiennej, za najstarsze lady pobytu czowieka w rejonie Gry w. Anny pochodz sprzed 70 000 lat. Ludzie ci yli w ma ych grupach, znali obrbk krzemienia, potrafili roznieca i podtrzymywa ogie. Wspczesny homo sapiens przyby na lsk najprawdopodobniej okoo 35000 lat temu, w czasie drugiego glacjau zlodowa-cenia. Mylistwo stanowio wtedy gwne zajcie ludnoci, dlatego te archeologowie odnaj-

duj liczne narzdzia i bro wy konan z kamienia. Po ostatnim lodowcu 12 000 lat temu klimat ustabilizowa si i by podobny do dzisiejsze-go. W VI tysicleciu p.n.e. na teren lska przez Bram Morawsk i Kotlin Kodzk przybya grupa ludnoci na-leca do krgu kultury ce-ramiki wstgowej. Jej nazwa pochodzi od kulistej formy wykonywania naczy glinia-nych zdobionych ornamen-tem. Nastpna grupa lud-noci przybya na lsk ok. 4500 lat p.n.e. i zaliczamy j Mapa Gminy Turawa (grafik wykona Jerzy Farys)

8

do kultury ceramiki wstgowej rytej, ze wzgldu na sposb, w jaki ozdabiano naczynia gli-niane. Bya to w peni neolityczna kultura na lsku, nastpnie przemieszczaa si w kierunku pnocnym wzdu Wisy. Uprawia rol i hodowa bydo zaczto na lsku w neolicie modszej epoce kamiennej okoo 4000 lat p.n.e. W latach 37001900 p.n.e. lsk by pod wpywem kul-tury pucha rw lejkowatych. Nazwa ta wywodzi si od charakterystycznego ksztatu naczy glinianych. Mieszkacy lska zajmowali si wtedy gwnie hodowl, owiectwem i rybo-wstwem, ale take uprawiali zboe, znali rado i zaprzgali do niego bydo. Te nowe zajcia gospodarcze nie wypary jeszcze mylistwa. Osiedlano si gwnie na terenach nadajcych si pod upraw. Na Opolszczynie byy to oczywicie yzne tereny okolic Gubczyc. Due zmiany na lsku nastpiy w epoce brzu w latach 1800700 p.n.e. Zaczto wtedy wytwarza narzdzia i bro z brzu, ktry wypar kamie, trudny w obrbce. Na lsku nie odkryto wtedy miedzi potrzebnej do wytapiania brzu, dlatego te sprowadzano j z poudniowej Eu-ropy. Okoo 1300 r. p.n.e. pojawia si na lsku kultura uycka. Jej pocztek i rozwj przypada na koniec epoki brzu, za rozkwit na pocztek epoki elaza. Charakterystyczne dla kultury uyckiej byy wyroby z brzu, gwnie ozdoby, takie jak szpile, bransolety i rnego rodzaju wisiorki. Mieszkacy prowadzili ju wtedy cakowicie osiady tryb ycia. Hodowano gwnie bydo rogate, owce, winie i rzadko konie. Na terenie lska odkryto z tego okresu piece do wytopu elaza. Podnis si wtedy poziom tkactwa i garncarstwa. Wzrosa rwnie wymiana handlowa wyrobw rzemielniczych z s siadami, a szczeglnie z Czechami. Na przeomie VI i V w. p.n.e. Scytowie konni wojownicy irascy wdarli si na lsk. Najprawdopodob-niej ich najazdy przyczyniy si do upadku kultury uyckiej.

W czasach prehistorycznych lsk znalaz si w obrbie ekspansji celtyckiej. Za kolebk przyszych Celtw uwaa si region w poudniowych Niemczech. Celtowie osignli wysoki, jak na tamte czasy, poziom rozwoju. Plemiona te opanoway techno logi pozyskiwania elaza z rud bagiennych. Udoskonalili umiejtno wytwarzania i obrbki elaza, co przyczynio si do ich sukcesw militarnych. Wojownicy celtyccy byli uzbrojeni w elazne miecze, za ich rolnicy wprowadzili gbok ork za pomoc elaznych rade, dziki czemu zbierali wicej ziarna. Udoskonalili technik mielenia, stosujc nowoczeniejsze arna. Narzdzia kowalskie wprowadzone przez Celtw s uywane w niezmienionej formie do dnia dzisiejszego. Od Grekw przejli koo garn carskie, dziki odpowiednim domieszkom dodawanym do gliny otrzymywali trwalsze naczynia. Bili rwnie monety ze zota i brzu. Celtowie, podobnie jak wszystkie wczesne kultury, praktykowali obrzdek ciaopalny. Zmarych wyposaano w dary.

Celtowie wywarli ogromny wpyw na ycie plemion germaskich yjcych na lsku. Szczeglnie widoczny by ich wpyw na kultur przeworsk, ktra w okresie przedrzymskim, w II wieku p.n.e., rozwina si na lsku. Wytwarzano wtedy bardzo duo przedmiotw elaznych. Wpywy celtyckie na kultur przeworsk spowodoway rwnie wiele ulepsze agrotechnicznych: ziemi orano za pomoc rade z elaznymi radlicami i krojami, pola prze-orywano na krzy, zboa cinano elaznymi sierpami i pkosami. Mieszkacy prowadzili cakowicie osiady tryb ycia, mieszkano w niewielkich pziemiankach. Kultur przeworsk mona czy z cel tyckimi Lugiami lub germaskimi Wandalami. Najprawdopodobniej w 100 r. p.n.e. Dolny lsk zamieszkiwao germaskie plemi Silingw. Naukowcy nie s zgodni, czy Silingowie byli odamem Wandalw, czy te samodzielnym, ale spokrewnionym

9

z nimi plemieniem. Na Dolnym lsku przebywali a do wdrwki ludw w V wieku. W noc sylwestrow 406 r. n.e. wikszo Silingw przekroczya skuty lodem Ren i zaatakowaa cesar-stwo rzymskie. Stao si tak, gdy w 375 r. n.e. na podbj Europy ruszyli Hunowie, ktrzy sy-nli z okruciestwa. Za sawa Hunw dotara rwnie na lsk, wic w obawie o wasne ycie wikszo mieszkacw popiesznie opucia go i wyruszya na podbj Rzymu. Hunowie, gdy dotarli na lsk, oszczdzili go jednak. Mieszkacy, ktrzy pozostali na lsku, zasymilowali si pniej ze Sowianami. Na lsku kultura przeworska upada, gdy pozostao bardzo mao mieszkacw. Cz z nich, ktra pozostaa w swych siedzibach, znaa dawne celtyckie czy germaskie nazwy geograficzne rzek i gr na lsku i przekazaa je Sowianom. W 512 r. przez opustoszae ziemie przetoczyy si plemiona germaskich Herulw. W porwnaniu z innymi ludami germaskimi posiadali oni bardziej prymitywn kultur. Wpywy kultury rzymskiej na lsku osaby, w konsekwencji czego kultura materialna ulega znacznemu regresowi.

Obszar dzisiejszej Opolszczyzny odgrywa wan rol w staroytnoci, gwnie ze wzgl-du na swoje pooenie i dziki specyficznym warunkom naturalnym, dlatego te zaliczany jest do rejonw, gdzie rozgryway si istotne procesy genetyczne kultury przeworskiej. Najwiksze skupienie ludnoci na lsku Opolskim byo w okolicy Opola, za w samym Opolu funkcjo-nowa prny orodek wadzy i centrum gospo darcze. Rwnie na obszarze nadmaopanew-skim byo due skupienie ludnoci. Do minowaa gwnie uprawa ogrodowa, obejmujca pola usytuowane w bezporednim ssiedztwie osad. Obszary nadodrzaskie i nadmaopanewskie s dobrze zbadane. W okresie wpyww rzymskich (IV w. n.e.), w epoce elaza w okolicach Maej Panwi znajdowa si rejon osadniczy zwizany z przebiegiem szlaku bursztynowego. Dlatego te w okolicy Turawy znaleziono liczne monety rzymskie z tego okresu. Szczeglnie intensywny by rozwj osad-nictwa nadmaopanewskie-go w okresie pnorzym-skim do wczesnego rednio-wiecza.

Udokumentowane jest osadnictwo na terenie na-szej Gminy Turawa w okre-sie trwania kultury przewor-skiej u schyku I stulecia na-szej ery. Z tego okresu pocho-dzi osada odkryta w Turawie w okresie midzywojennym. Osada ta bya niewielka, obej mowaa powierzchni zaledwie 0,5 ha. Znajdowao si w niej kilkanacie gospodarstw rozoonych rwnomiernie w ukadzie zblionym do ulicwki. Domy byy niewielkie, wzniesione na planie prostokta, najczciej o wymiarach 3 x 5 m. Znajdowa si w tej osadzie duy obiekt o wymiarach 9 x 15 m, trjnawowy, halowy z paleniskami. Najprawdopodobniej suy jako dom zebra miejscowej

Mapa Klaudiusza Ptolemeusza, ok. 150 r. n.e.

10

starszyzny1. Na terenie osady w Turawie znaleziono uamki naczy, ozdoby ze szka i brzu. Natra-fiono na kilkanacie ciarkw, ktre byy czci warsztatu tkackiego. Ceramika bya ju wy-konywana na kole garncarskim, naczynia miay grube ciany, silne zgrubienia i rozszerzenia nasady.

O yciu mieszkacw w osadzie Turawa moemy powiedzie wiele. Uzyskiwali do due plony, dziki zastosowaniu doskonalszych narzdzi. Drewniane rada zo stay okute w elazne koje i racice. Stosowali dwupolwk z nawoeniem gleby. Bardzo starannie dbano o ziemi, ktr nawoono intensywnie. Uprawiali pszenic, yto, jczmie, proso. Hodowla zwierzt zajmowaa bardzo wane miejsce w poywieniu mieszkacw osady w Turawie, ilo posia-danego byda bya w tamtych czasach oznak bogactwa. Dla jego ochrony budowano specjal-ne grody obronne. Najlicz niej hodowano krowy, konie, winie, kozy, wszystkie te zwierzta byy mniejsze od dzisiejszych. Odwiecznym przyjacielem czowieka jest pies te w osadzie turawskiej przypominay obecnego wilczura niemieckiego. Oprcz wyej wymienionych zwie rzt ludno hodowaa due iloci drobiu. Dlatego te mylistwo zostao zepchnite na dalszy plan, najprawdopodobniej tylko dla skr i futer. Wrd odkrytych resztek kostnych ryb w osadzie Turawa rozpoznano szcztki szczupaka, karpia, lina, suma, ososia, jesiotra, okonia, ogromne bogactwo ryb. Mieszkacy Turawy dobrze znali technik kamieniarsk, szczeglnie stosowan przy wyrobie aren do mielenia zboa. arna wykonywano gwnie z granitowych gazw narzutowych2.

U schyku VI w. n.e. przybyli na lsk Sowianie Zachodni. Resztki Silingw zostay przez nich ujarzmione, a pniej zasymilowane. Najstarszy znany ustrj panujcy wrd Sowian to demokracja wojenna. Ludno ta zajmowaa si gwnie hodowl byda i upraw ziemi. Mieszkali w niewielkich ziemiankach, ktre byy rozmieszczone w jednym lub w kilku rz-dach wzdu rzek. Osiedla zakadali wycz nie w miejscach wczeniej niezasiedlonych. Kultu-ra materialna wczesnych Sowian bya uboga w wyroby metalowe. Sowianie tworzyli wspl-not opart na zwizkach krwi, kilka spokrewnionych rodzin tworzyo rd. Grupa rodzin z danego terytorium tworzya ma spoeczno zwan opolem. Ziemi uprawiano przez kil-ka lat, a po jej wyjaowieniu przenoszono siedzib o kilka lub kilkanacie kilometrw. Na no-wym miejscu wypalano las i uyniano popioem ugory. Bardzo jest dziwne, e na pocztku redniowiecza wszystkie osignicia techniczne staroytnoci poszy w kompletne zapomnie-nie. Sowianie nie przejli rozwinitej kultury swoich poprzednikw. Nie da si racjonalnie wytumaczy zmiany trybu ycia z osiadego na niemal pko czowniczy. Nastpi cakowity zastj kultury, np. rezygnacja z uycia koa garncarskiego czy zdobienia ceramiki. Miejsce ce-ramiki toczonej zajy rcznie lepione, liche naczynia, wypalane na odkrytych paleniskach, proste ornamenty pojawiy si dopiero w VII wieku. Metalowe ele menty i ozdoby strojw znikny zupenie. elazo uywane byo jedynie do wyrobu noy, a miejsce rada zajmowaa socha zaostrzony konar drze wa bez jakiegokolwiek okucia.

Okoo 845 r. powsta dokument znany jako Geograf Bawarski3, ktry wymienia plemio-na yjce na poudnie od Duczykw, a take ilo grodw nalecych do tych plemion. Na 1

L. Szafran-Szadkowska, Zanim powstao Opole, Opole, 1987, s. 17.

2 Tame, s.17.3 Opis grodw i ziem z pnocnej strony Dunaju spisany okoo 845 roku w Ratyzbonie dla Ludwika Niemca.

11

lsku s to nastpujce plemiona z grodami: na rodkowym to Sleenzanie lanie 15 gro dw, na wschodnim Opoloni Opolanie 20, na poudniowym Golensizi Goszyca-nie 5, na pnocno-zachodnim Dedosize Dziadoszanie. Sto lat pniej wymienieni s jeszcze Bobrzanie Poborane i Trzebowianie Trebovane. Dobrze mona okreli szcze-glnie terytorium Opolan dziki prze biegom przesiek. Naj-prawdopodobniej miejscem kultu Sowian bya Gra witej Anny. Bardzo wczenie na Morawach powstao sowiaskie Pastwo Wielkomo rawskie, potne i due pod wzgldem terytorialnym. Zaoycielem tego pastwa by Mojmir I. Na lsku krzyoway si wtedy liczne drogi handlowe. Dlatego wraz z kupcami docieray tu te pierwsze informacje o chrze-cijastwie. Dat 863 r. przy bycie Konstantego (Cyry-la) i Metodego do Pastwa Wielkomorawskiego moemy uwaa za pocztek chrystianizacji lska. Jak dowiadujemy si z ywota w. Metodego, Wielkomorawianie na podbi-tych przez siebie ziemiach krzewili chrzecijastwo. Std mo-

emy przypuszcza, e na lsk chrzecijastwo dotaro o wiele wczeniej ni na inne ziemie polskie. Najwikszy rozkwit Pastwo Wielkomorawskie przeywao za czasw witopeka I, w latach 871894, wtedy w jego skad, poza Morawami, wchodziy tereny lska.

W trakcie budowy Jezio-ra Turaw skiego w 1934 r. te-ren ten zosta zbada ny przez archeologw. Odkryto osad redniowieczn z okresu od VIIXII wieku n.e. Natra-fiono na lady omiu budyn-kw, ktrych siedem byo kon strukcji supowej, i na pozostaoci pa lenisk, zie-mianki i trzech jam odpado-wych. Zachoway si liczne przedmioty elazne i okucia brzowe. Wydobyto spod ziemi okoo 400 uamkw na czy z gliny z domieszk mineraln o barwie szarej i szarobrunatnej ze lada-mi dotaczania. Na terenie Gminy Turawa znajduj si jeszcze inne lady rednio-

Geograf Bawarski

Cyryl i Metody

12

wiecznych osad. Jeszcze w okresie midzywojennym, w 1929 r., na terenie Kotorza Ma-ego odkryto lady wczesnoredniowiecznej osady z VIIX wieku n.e. i nieco pniejszej osady z przeomu XII i XIII wieku n.e. Znaleziono w Kotorzu Maym liczne uamki ceramiki barwy szarej, zdobionej obkowaniem, pasami linii falistych, spieczony uel. W latach 1935, 1956, 1962, 1968 przebadano teren w okolicach Zawady. Odkryto tam lady redniowiecz-nego grodziska obronnego datowanego na okres VII do XV wieku. lady tego grodziska s dobrze widoczne z lotu ptaka. Grodzisko to jest nizinne o rednicy okoo 60 m i powierzchni 2800 m. W czasie prac wykopaliskowych odsonito frag ment cigu palisady obrzuconego glin. Odkryto liczne lady ceramiki, zdobionej pionowymi obkami, pasami linii falistych. W jamach odkryto koci zwierzt, przedmioty elazne. Wikszo odkrytych tam przedmio-tw bya zwglona, co moe wiadczy o poarze4.

Pocztki pastwowoci Pastwo Wielkomorawskie upado okoo 907 r. Zaistnia sytuacj natychmiast wykorzy-

stao monowadztwo czeskie, tworzc swoje wasne pastwo. Pastwo czeskie byo wtedy pod wzgldem politycznym zalene od Niemiec. Czesi, bdc spadkobiercami Wielkich Mo-raw, signli take po lsk. Ten czeski okres rzdw nad lskiem nie by czasem spokoju i budowania, a raczej walki o wadz na tronie czeskim. W tym okresie nastpia te druga misja chrystianizacyjna lska, bo wczeniej bya to misja w. Metodego w obrzdku sowia-skim. W roku 965 ksi Polan Mieszko I zawar zwizek maeski z ksiniczk czesk Do-braw. Dlatego te w czasie trwania tego maestwa lsk nie zmieni przynalenoci pa-stwowej. Od 973 r. rozpocza si przynaleno Kocioa lskiego do biskup stwa praskiego. W tym samym okresie w Opolu, Wrocawiu i Gogowie zbudowano grody piastowskie.

Dopiero po mieci Dobrawy ok. 985990 r. lsk wszed we wadanie Miesz ka I, ktry wykorzysta spr czesko-niemiecki i odbi lsk od Czechw. W latach dwudziestych XI w. wybucho w Polsce antychrzecijaskie powstanie. Nieliczni kapani, ktrzy nie zginli z rki buntownikw, chcc ratowa swoje ycie, uciekli z kraju. Wtedy to mieszkacy Polski po-wrcili do pradawnych pogaskich wierze. Okres zamieszania w Polsce wykorzysta czeski ksi Brzetysaw i w 1039 r. naje cha i zupi Wielkopolsk. W drodze powrotnej przyczy do pastwa czeskiego lsk, ktry na jedenacie lat przeszed pod panowanie czeskie. W 1041 r. cesarz niemiecki Henryk II uzna wczenie lska do Czech. Jednak par lat pniej, w 1050 r., ksi Kazimierz Odnowiciel odebra Czechom lsk. Jednak Czesi nie pogodzili si z jego utrat. W 1054 r. zwanione strony z inicjatywy cesarza niemieckiego Henryka III podpisay ukad w Kwedlinburgu. Na mocy tego po rozumienia lsk pozosta przy Polsce, lecz jako lenno wadcy Czech. Przez na stpne lata wielokrotnie trway wojny polsko-czeskie o t zie-mi. W 1138 r. zmar Bolesaw Krzywousty. W myl jego testamentu lsk odziedziczy jego najstarszy syn Wadysaw II, zwany pniej Wygnacem. W wyniku bratobjczych wojen zosta wyrzucony ze lska. Jednak w 1163 r. lsk zosta zwrcony jego synom, ksitom: Bolesawowi I Wysokiemu, Mieszkowi Pltonogiemu i Konradowi. Ksita ci powrcili na lsk wraz z niemieckimi onami. Od tej pory Piastowie lscy utrzymywali ywe kontak-ty z Rzesz. 4 L. Szafran-Szadkowska, dz, cyt., s. 1235.

13

Od najdawniejszych czasw lsk otoczony by niemale ze wszystkich stron naturalnym pasem lenym. Puszcze graniczne byy prawie bezludne, z wyjtkiem mieszkacw grodw straniczych. Tereny Dolnego lska od Grnego przez dugie wieki oddzielaa Przesieka l-ska, czyli dugi pas puszczy trudny do przebycia spltany gszcz leny. Ksistwo Opolskie pooone po drugiej stronie Przesieki lskiej, zaczto nazywa dla odrnienia Grnym lskiem. Resztki Przesieki lskiej zachoway si w m.in. w Borach Niemodliskich i Sto-brawskich5.

Przemiany w yciu spoeczno-gospodarczym na lsku zaczy nastpowa w kocu XII w. i na pocztku wieku XIII. Zaczto bra pod upraw dotychczasowe nieuytki, a take dokonywa trzebiey lasw i rozszerza pola uprane. Chopi mogli uprawia wicej ziemi, gdy upowszechniy si nowe narzdzia rolnicze, ktre z kolei umoliwiy szybsz i skutecz-niejsz upraw roli. Byy to pugi z odkadnic, brony, kosy ktre zastpiy sierpy. Uycie tych nowych narzdzi spowodowao wiksz wydajno produkcji. Zaczto uywa koni do zaj typowo gospodarczych. Rozwinito hodowl zwierzt domowych, dziki czemu mona byo nawozi gleb, co polepszyo urodzajno pl. Uzyskiwano wiksze plony dziki zasto-sowaniu trjpolwki. By to system uprawy ziemi opierajcy si na jej podziale na trzy rwne czci: pierwsz obsiewano zboem jarym, drug ozimym, a trzecia leaa odogiem, speniaa funkcj pastwiska. Przeznaczenie pl zmieniano co roku. Po trzech latach cay cykl si zamy-ka kade pole przeszo przez trzy fazy uprawy. W rzeczywistoci uprawiano co roku 2/3 zie-mi. Po roku nastpowaa zmiana uytkowania pl: na ugorze siano zboe ozime, na ozimym jare, a pole, na ktrym roso zboe jare, leao ugorem. System ten rozwin si z dwupolwki i rozpowszechni w Europie rodkowej w XXIII w.

Zmiany zaszy take w tkactwie zaczto stosowa koowrotek, dotychczas gwnym na-rzdziem w tego typu dziaalnoci gospodarczej byo wrzeciono. Ju w XIII w. energia wodna suya do poruszania kamieni myskich. Przeprowadzane na do du skal zabiegi trze-bienia lasw i eksploatacji puszcz miay daleko idce konsekwencje dla ycia handlowego. Drewno stao si jednym z pierwszych materiaw eksportowych.

Rozwj nowych metod uprawy i ulepszenie narzdzi doprowadziy do powstawania nad-wyek produkcyjnych, ktre chop mg sprzeda. Towar jego trafia przede wszystkim do miejskich orodkw, specjalizujcych si w produkcji rzemielniczej6.

Lokalizacja na prawie polskim i niemieckimPrzez wiele wiekw lsk by sabo zaludniony, eby zmieni t sytuacj, ksita rozpo-

czli na szerok skal kolonizacj. Lokacja na prawie polskim organizowana bya na zasadzie zbioru miejscowych ustnych

praw i zasad. Nie posiadaa wsplnych cech, nie przewidywaa te rozbudowanych instytucji dla osady. Lokacje na prawie polskim nie przewidyway instytucji sotysa, ktry byby przed-stawicielem wadcy. Pan feudalny musia samodzielnie egzekwowa ustanowione przez niego prawo. Nadawa prawo do osadzenia i ustala naleny czynsz. Samodzielnie odpowiada take 5 C. Lachur, Opolszczyzna znana i nieznana. Obrazki krajoznawczo-historyczne, Kpa 2006.6 http://www.bryk.pl/teksty/liceum/historia/%C5%9Bredniowiecze/3691lokacje_miast_i_wsi_na_prawie_niemieckim_i_polskim.

html (22.08.2012).

14

za sprawy sdownictwa i sprawiedliwoci. Chopom nadawano prawo dziedzicznego upra-wiania ziemi na wyznaczonej dziace. Lokacja okrelaa tez prawo wychodu, czyli warunkw opuszczenia osady i zerwania wizi z panem feudalnym.

Istotn wad prawa polskiego bya przewaga czynszu paconego w towarach i pra-cy, a nie, jak w prawie niemieckim, w pienidzu. Z czasem prace zamieniano na czynsz pieniny. Oprcz podlegoci wacicielowi chopi musieli suy ksiciu i paci z oka-zji rnych zdarze zwizanych z ksiciem (lub, wykup z niewoli itp.). Ponadto chop zo-bowizany by do pracy na rzecz ogu wsi. Miejscowoci lokowane na prawie polskim nie posiaday cile narzuconej struktury, skupione byy jednak wok placu targowego. Wsie te byy rozproszone, chop posiada jedn, du dziak, co sprawiao, e zabudowania nie byy zwarte. Lokacja na prawie polskim sprzyjaa bardziej prymitywnym formom upraw. Po popularyzacji prawa niemieckiego praktycznie zaprzestano lokacji na prawie polskim, wiele utworzonych ju osad przeszo na prawo niemieckie. Ostatnie lokacje na prawie pol-skim miay miejsce w XIV wieku7.

Zapotrzebowania na osadnikw, ktrych mona by osadzi na nieuprawianych dotd ziemiach, nie pokrywaa kolonizacja wewntrzna, dlatego zaczto ciga osadnikw, gwnie z Niemiec, aby szybciej zagospodarowa majtki i osign wysze dochody. Chopi niemieccy szukali lepszych moliwoci bytowania ni te, ktre mieli w krajach ojczystych, wic waciciele dbr osadzajcy ich na swoich ziemiach musieli stworzy im dobre warunki. Wizao si to z wprowadzeniem na ziemie polskie systemu prawa i modelu wsi opartych na niemieckim wzorze ustrojowym byo to tzw. prawo niemieckie. Na lsku wsie zakadano na prawie magdeburskim. By to kodeks prawa saskiego zwany Zwierciadem Saskim, opraco-wany w pierwszych latach XIII wieku. Zwierciado Saskie gromadzio og ustaw cesarskich, prawo kanoniczne, ustrojowe, sprawy sdowe i wymiaru sprawiedliwoci, a take zwyczajowe prawo relacji pomidzy suwerenem a jego wasalem.

W XIII w. nastpi rozwj osadnictwa miejskiego, czyli lokacja miast, ktrych powstao wtedy bardzo duo na lsku. Niemieccy osadnicy zakadali miasta na prawie magdeburskim. Posiaday one form szachownicy, na rodku miasta by duy plac targowy. Wraz z powstawa-niem miast postpy czynia kolonizacja wiej ska. Nastpio gwatowne zagospodarowywanie pustek. Nowi osadnicy stosowali trjpolwk. Ich gospodarka bya wyej rozwinita ni pry-mitywna dwupolwka, stosowana wtedy na lsku. Dlatego te na caym lsku upowszech-ni si w rol nictwie system trjpolwki i uywanie ugoru jako pastwiska. Zaczto uywa nowoczeniejszych narzdzi. Kolonizacji towarzyszyy przemiany etniczne. Na przeomie XII i XIII w. na teren lska przybyo, jak twierdz historycy niemieccy, okoo 200 tys. osad-nikw niemieckich, dlatego te wiele sw niemieckich weszo w skad jzyka rodzimego na lsku. Jednak lsk wchon nowych przybyszy z zagranicy i doszo do asymilacji dwch narodw. Nie dochodzio na lsku do konfliktw midzy przybyszami z zagranicy a rodzi-mymi lzakami. Na Dol nym lsku Sowianie stali si mniejszoci. Nawet na Grnym l-sku jzykiem urzdowym, obok aciny, sta si jzyk niemiecki. Sowianie lscy dobrowolnie przejmowali stojc wyej kultur zachodni.

7 http://www.historiapolski.eu/viewtopic.php?f=30&t=2015 (22.08.2012).

15

Rok 1202 to czas samodzielnej pastwowoci lska, zapocztkowa rwnie okres ma-sowego napywu ludnoci z Europy Zachodniej. Mieszko Pltonogi i Henryk Brodaty zaczli sprowadza osadnikw z krajw Cesarstwa Niemieckiego. Poza lu dami germaskimi przy-bywali stamtd rwnie ydzi. Oprcz zwykych osadnikw przybywao na lsk niemieckie rycerstwo i duchowiestwo, jako wity maonek tutejszych wadcw. Kolejna fala osadnikw dotara na lsk po najedzie tatar skim, gdy ziemie te byy mocno wyludnione. Na lsku, obok lskiego narzecza sowiaskiego, zacz funkcjonowa rwnie niemiecki dialekt lski. Obydwie grupy etniczne: Sowianie i Niemcy, ulegay z wolna wymieszaniu. Dominowa za-cz jednak jzyk niemiecki, jako nonik kultury zachodu. Niemcy i ydzi, ktrzy zamieszkali na lsku, ulegli asymilacji.

Przebieg kolonizacyjny niemal wszdzie wyglda tak samo. Najpierw naleao uzyska zezwolenie lokacyjne monarchy, ktre miao form przywileju. Zwykle byo ono zwizane z wczeniejszym nadaniem immunitetu dla waciciela dbr. Na podstawie zezwolenia lo-kacyjnego feuda zawiera umow z organizatorem wsi tzw. zasadc. W umowie tej pan okrela podstawy organizacji wsi oraz okrela uprawnienia i obowizki zasadcy oraz osad-nikw. Zasadca zawiera z kolei odpowiednie umowy z kolonistami mieszkacami przy-szej wsi. Kady z tych kolonistw otrzymywa taki sam kawaek ziemi. Caa wioska musiaa by wic najpierw dokadnie wymierzona, tak aby mc wyznaczy gospodarstwa o tej samej powierzchni i o podobnej jakoci gruntu. Nie mogo by tak, e jeden chop otrzymywa zie-mi bardzo yzn i urodzajn, a drugi ziemi mao urodzajn i nie nadajc si do penego gospodarowania i eksploatacji. Jedna dziaka chopska wynosia 1an, tj. okoo 1625 ha. Sam akt lokacyjny okrela take, z jakiego lasu i z jakich wd znajdujcych si na terenie wsi mogli korzysta chopi8.

Na czele wsi na prawie niemieckim sta sotys zostawa nim zwykle zasadca. Soectwo byo dziedziczne i mogo podlega zbyciu. Sotys otrzymywa pod upraw kilka anw wol-nych od czynszw na rzecz pana, mia prawo zakadania staww, owienia ryb i polowania. Przysugiwao mu prawo do 1/6 czci czynszw ciganych na rzecz feudaa oraz do 1/3 cz-ci kar sdowych, czasem take prawo do zaoenia i prowadzenia karczmy i myna. Sotys przewodniczy awie sdowej, ktra bya pierwsz instancj we wsi, zbiera czynsze dla pana, by te zobowizany do suby wojskowej. Nowi osadnicy korzystali ze zwolnienia z czynszw na rzecz pana przez lata potrzebne do zagospodarowania si. Byy to tzw. lata wolnizny, kt-rych liczba zaleaa od tego, czy lokowano wie na ziemiach uprawnych, czy na surowym korzeniu terenach wymagajcych karczowania. Wolnizna moga wynosi od 2 do nawet 24 lat9.

Najwiksze nasilenie lokacji na prawie niemieckim na lsku wystpio w poowie XIV w. Lokacja ta bya bardzo korzystna dla chopa, gdy mg sposobnie zaplanowa swoje go-spodarstwo.

Pierwsze wsie na terenie obecnej Gminy TurawaNajprawdopodobniej pierwsz wsi na terenie obecnej Gminy Turawa zaoon na pra-

wie polskim by Kotrz May. Okoliczne wsie: Kotrz Wielki, Wgry, Bierdzany i Kadub 8 http://www.bryk.pl/teksty/liceum/historia/redniowiecze/4200-kolonizacja_ziem_polskich_prawo_polskie_i_prawo_

niemieckie.html (22.08.2012).9 http://www.bryk.pl/teksty/liceum/historia/redniowiecze/4200-kolonizacja_ziem_polskich_prawo_polskie_i_prawo_

niemieckie.html (22.08.2012).

16

Turawski, byy zaoone na prawie niemieckim przed 1295 r. By moe mieszkacy Kotorza Maego byli niezadowoleni, gdy mieli mniejsze prawa ni ich ssiedzi, i nastpia zmiana lokacji z polskiej na niemieck.

W takim przypadku waciciel wsi zleca znacznemu mieszkacowi przeprowadzenie lokacji na prawie niemieckim. Najczciej zlecano osobie posiadajcej podstawow wiedz prawn i umiejcej czyta i pisa, wykonywanie pomiarw geodezyjnych. Czsto by to przy-bysz z Niemiec lub z innej wioski wczeniej lokowanej. Nieraz bya nawet konieczna likwida-cja istniejcej zabudowy wsi. Reforma gruntowa polegaa na zaplanowaniu miejscowoci w postaci ulicwki wymierzeniu i podzieleniu terenw przylegajcej do ulicy na dziaki, na ktrej miano wybudowa domostwo wraz z rnymi budynkami gospodarczymi. Do tego wymierzano niewielki ogrd oraz dziak o powierzchni 1 anu. Ponadto wydzielano ziemi pod wsplne pastwisko i las. Dla potrzeb miejscowej parafii wydzielano 24 any. Przy wsi istnia take majtek waciciela wsi, ktry pniej przyj nazw folwarku10.

Prawo niemieckie byo korzystne dla osadnikw, gdy po opaceniu podatku sami mo-gli dysponowa nadwyk. Chopi byli ludmi wolnymi, gdy po uregulowaniu wszystkich wiadcze i odpracowaniu lat wolnizny mogli opuci wie. Mogli take dziedziczy ziemi i j sprzedawa. Po lokalizacji niemieckiej wczeniej wiadczona danina snopowa w zbou odgrywaa mniejsz rol. Jednake istniaa paszczyzna na rzecz waciciela wsi, ktrej wy-miar pocztkowo nie by zbyt duy. Chopi uprawiali ziemi wasnymi rodkami, narzdziami i przy uyciu wasnych zwierzt. Wprowadzono pienin lub zboow dziesicin. W re-dniowieczu miar dziesiciny pobieranej z jednego anu uprawnej roli by madrat. Wielko takiej daniny wynosia 12 korcy zboa po 4 korce pszenicy, yta i owsa. Na lsku madrat rwna si 660 litrom, czyli okoo 530 kilogramom zboa. Do wiadczenia podstawowego na rzecz pana wsi nalea take czynsz w postaci pieninej. Jego wysoko bya wyraona w ma-sie srebrnych monet obiegowych. Jednostk tej masy bya grzywna ok. 200 g. Jedna grzywna dzielia si na 4 wiardunki ok. 49 g, za kady wiardunek dzieli si na 6 skojcw (ok. 8 gramw). W okresie pniejszym w zobowizaniach podatkowych stosowano te mniejsze jednostki monetarne, np. szelgi, fenigi lub grosze11.

Nadwyki w rolnictwie, pacenie czynszu w pienidzu i poszukiwanie narzdzi produko-wanych przez rzemielnikw w miastach spowodoway powstanie handlu lokalnego w posta-ci targw. Najblisze targi dla mieszkacw obecnej Gminy Turawa byy w Olenie i w Opolu.

Udokumentowane zapisy na temat wsi tworzcych Gmin Turaw po chodz z nastpuj-cych lat: Bierdzany 1279 r., Kadub Turawski, Kotrz May, Kotrz Wielki, Wgry 1295 r., Ligota Turawska 1462 r., Zakrzw Turawski 1499 r., Turawa 1562 r., Zawada 1616 r., Rzdw 1773 r., Osowiec 1789 r.

W redniowieczu Odra bya wanym szlakiem handlowym i komunikacyjnym. wiad-cz o tym licznie rozsiane komory ca wodnego. Jednak dla naszych parafii ogromne zna-czenie miaa rzeka Brynica Bryniczanka majca rdo w Kadubie. Ju w 1333 r. klasztor czarnowski ustanowi w Brynicy na tej rzece komor ca wodnego. Za kad tratw spawio-nego t rzek drewna pacono 1/4 skojca (sko jec 2 grosze). Jeszcze w XIX w. waciciele 10 http://www.olesnica.org/lokacja%20wsi.htm (22.08.2012).11 http://pl.wikipedia.org/wiki/Ma%C5%82drat (11.09.2012).

17

majtku w Turawie spawiali drewno Bryniczank i Ma Panwi12. Oznacza to, e leniwe obecnie rzeczki w dawnych wiekach byy bardziej zasobne w wod. Rwnie wane byy drogi prowadzce przez obecn parafi Ligota Turawska. Przez teren Kaduba i powstaego pniej Zakrzowa prowadzi ju w redniowieczu trakt handlowy czcy Olesno z Opolem13. Trakt ten prowadzi dalej w kierunku Kujaw i wybrzea Batyku. O towarach przewoonych tym traktem moemy dowiedzie si z taryfy celnej dla Olesna z 1226 r. Wspomina ona o soli przywoonej z kopal alpejskich, ledziach z Batyku i niewolnikach obojga pci14. Najprawdo-podobniej pozostaoci po tym trakcie handlowym bya istniejca jeszcze w XVIII w. wioska

Solarnia, znajdujca si obok Biestrzynnika. Jej nazwa wiadczy o zwizkach z han-dlem sol15.

Rozbity po najedzie ta-tarskim lsk, zarzdzany dotd przez dwie gwne li-nie ksice wywodzc si od Bolesawa I Wysokiego i od jego brata Mieszka Pl-tonogiego podlega dalszym podziaom. W 1241 r., po mierci Henryka II Pobo-nego w bitwie pod Legni-c, rzdy w pastwie objli jego maoletni synowie. Na pocztku XIV w. na lsku

istniao ju kilkanacie ksistw. W tym czasie Czechy przeyway czasy swojej najwikszej potgi. Dwr czeski wciga stopniowo w sw orbit zalenoci kolejnych ksit lskich jednych poprzez wspaniaoci czeskiej kultury, innych za narzdziami politycznymi i wojen-nymi. Stopniowo cay lsk zosta podporzdkowany Czechom. Gdy zostao utworzone Kr-lestwo Polskie za czasw krla Wadysawa okietka i Kazimierza Wielkiego, lsk nie mg by do niego wczony, poniewa ksita lscy zwizani byli hodem lennym z Czechami. Kazimierz Wielki, szukajc u Czechw poparcia politycznego dla swego sabego jeszcze krle-stwa, w 1335 r. w Traktacie Trenczyskim zrzek si pretensji terytorial nych wobec lska Po Wsze Czasy, co potwierdzi jeszcze dwukrotnie: w 1339 r. i w Namysowie w 1348 r. Stalimy si po raz kolejny mieszkacami Czech. Ze zniemczonego pastwa czeskiego napyna wtedy na lsk druga fala Niem cw, ktrzy zajmowali najwysze stanowiska kocielne i pastwowe.

Najprawdopodobniej dochodzio do konfliktw pomidzy kolonistami a miejscow lud-noci, jednake przybysze zostali szybko zasymilowani i przejli jzyk lski.12 W dokumencie spisanym w Opolu 5.02.1309 r., a opublikowanym w Urkunden des Kloster Czar nowanz W. Wattenbacha,

Bryniczanka nazywana jest Breniczam, za Maapanew Malpudwa. 13 J. Nowakowa, Rozmieszczenie komr celnych i przebieg drg handlowych na lsku do koca XIV wieku, Wrocaw, 1951, s. 10.14 F. Hawranek, Wypisy do dziejw Opolszczyzny, Katowice, 1967, s. 30.15 Mapa Principatus Silesiae Oppoliensis 1736, prawdopodobnie przez Solarni prowadzi rwnie trakt handlowy czcy

Opole, Kotrz Wielki, Solarni, Dobrodzie, Lubliniec w kierunku Krakowa.

Fragment mapy Principatus Silesiae Oppoliensis 1736

18

W redniowieczu kady czowiek mia swojego pana. Chopi stanowili najniszy szcze-bel drabiny feudalnej. W wikszoci ziemia naleaa do pana i on ustala form i wysoko opat16.

W miar rozwoju wsi przybywali do nich nowi osadnicy. Mogli liczy na mniejszy kawa-ek ziemi, gdy grunty orne byy ju podzielone. Dostawali teren pod zagrod z maym ogro-dem. Dlatego zwano ich zagrodnikami lub ogrodnikami. Oczywicie pacili mniejszy czynsz ni gospodarstwa kmiecie. Jeszcze biedniejszych przybyszy, ktrych byo sta tylko na wybu-dowanie domu bez posiadania ogrodu zwano chaupnikami. Posiadali wycznie chaup. Istniaa jeszcze grupa osb, ktra nie posiadaa domu, zwana bya komornikami mieszkali w domu kmiecia i dla niego pracowali. Z czasem do wsi przybywali rzemielnicy, budowali swoje warsztaty i sprzedawali mieszkacom swoje wyroby.

Sytuacja kmieci w XV w. bya pomylna. Uiszczali panu feudalnemu stay i niezbyt wysoki czynsz. Gospodarstwa paskie nie odgryway jeszcze powanej roli, ale wielkoci i zdolno-ci produkcyjn przewyszay gospodarstwa sotysie, a siy roboczej folwarkom dostarczali gwnie zagrodnicy, chaupnicy i komornicy.

Od poowy XV w. pozycja szlachty wci rosa, kosztem chopw, ktrzy tracili swobod osobist. Przez cay pniejszy okres waciciele majtkw dyli do zwikszenia obcie kmieci, rugowania ich z ziemi i jej wykupywania. Sotysostwo take mona byo wykupi, co robili czsto waciciele wsi.

Pierwsze wojny religijneW Czechach Jan Hus wystpi przeciwko Kocioowi. W swo-

ich kazaniach da sekularyzacji dbr kocielnych, ulenia doli biedoty i obrony interesw narodowych, by przeciwni-kiem sprzeday odpustw. Za wystpienia przeciwko Kocio-owi zosta spalony na stosie w czasie soboru w Konstancji w 1415 r. mier Jana Husa przypieszya w niebywaym tem-pie rozwj ruchu husyckiego w Czechach i doprowadzia w 1419 r. do wybuchu wojny domowej. Husyci walczyli w obro-nie pogldw goszonych przez Jana Husa, jak rwnie prze-ciwko panujcej dynastii luksemburskiej. Walki objy swym zasigiem take lsk, ktry wtedy szczeglnie ucierpia, gdy by niestety terenem walk religijnych. Husyci spalili liczne miasta, szczeglnie niszczyli kocioy. Wojna z nimi trwaa do 1434 r., kiedy zostali pokonani pod Lipanami.

Po mierci krla Czech Jana z Podbradu, w latach 14741490 lsk sta si krtko pro-wincj wgiersk pod wodz Macieja Korwina. Nowy krl czeski Wadysaw Jagielloczyk chcia odzyska lsk. Zaatakowa go od strony Czstochowy, nastpnie koo Krapkowic prze-kroczy Odr i dotar do Opola. Wszystkie wsie w obrbie 6 mil (mila tysic podwjnych krokw) spali i ograbi. By moe ulegy zniszczeniu rw nie wsie tworzce dzi parafi Ligo-16 R. Skowski, Koniec redniowiecza i ksztatowanie si podstaw ustrojowych ksistw opolskiego i raciborskiego (Szkice i wypisy

rdowe), [w:] Studia i teksty rdowe z dziejw ksistwa opolskiego i raciborskiego nr 1, Opole, 2011, s. 62.

Jan Hus

19

ta Turawska. lsk jednak odzyska i przyczy do krlestwa czeskiego. Po mierci w 1526 r. Ludwika Jagielloczyka, syna krla Wadysawa, lsk wraz Czechami przypad austriackim Habsburgom. My, lzacy, stalimy si mieszkacami Austrii.

Na lsku mieszkao wtedy wiele grup narodowociowych: lzacy, Czesi, Niemcy i ydzi. Jednak lzacy pokazali po wojnie husyckiej, e wszystkie grupy narodowociowe mog po-kojowo wspistnie, bez wzgldu na religi i jzyk. Bardzo ciekawe informa cje na temat l-ska przekaza Bartel Stein (Stenus) z Brzegu (14771521), ktry w opu blikowanym w 1512 r. dziele Descriptio totius Silesiaeet civitas regiae Vratislaviensis tak napisa: Dwa ludy zamieszkuj lsk, rnice si nie tylko terenem, na ktrym yj, ale take sposobem ycia. Na obszarze wysuni-tym na zachd i poudnie, gdzie s yniejsze ziemie, yj Niemcy; w bardzo zalesionym i mniej zagospodarowa nym terenie na wschd i pnoc yj Polacy. Te dwa ludy s odseparowane przez okrelon granic, a mianowicie rzek Odr w gr od miejsca, gdzie wpada Nysa. Nawet w mia-stach z jednej strony mwi po niemiecku, a z drugiej po polsku17. Za szlachta zawsze staraa si przypodoba panujcym. Kontaktowaa si z dworem, od ktrego przyjmowaa kultur, wic w zalenoci od tego, kto rzdzi, posugiwaa si jzykiem polskim, czeskim lub niemiec-kim. Podobnie byo z religi przejmowaa zawsze religi panujcego. Ludzie tamtej epoki nie znali pojcia przynalenoci narodowej i posugiwanie si jzykiem polskim, niemieckim, czeskim nie miao podtekstu politycznego czy nacjonalistycznego. Kolonici niemieccy, ktrzy przybyli na lsk, bardzo szybko asymilowali si z miejscow ludnoci i przejmowali jej jzyk i kultur. Adam Gdacjusz (16091688) kaznodzieja protestancki z Kluczborka w swo-ich pismach pokaza poczucie odrbnoci lzakw od Polakw. W swoich kazaniach na okrelenie wasnej grupy, po raz pierwszy w literaturze, uy nazwy nadanej lzakom przez Niemcw Wasserpolowie, ktr okrela niemczcych si lzakw. Posugiwa si rwnie okreleniami lacy, lski szlachcic, lska ziemia. Kraj nasz to dla Gdacjusza lsk, a nie Rzeczpospolita Polska. Gdacjusz wyszed z ludu i nie przesta si z nim identyfikowa, wyraa swj dystans wobec panw, pitnujc w swej publicystyce politycznej szlacht lsk za jej niewraliwo na skrajn ndz oraz tragiczne pooenie biedoty nkanej klskami go-du i zarazami po wyniszczajcej wojnie trzydziestoletniej. W jego pismach mona odnale pewne elementy poczucia odrbnoci etnicznej lzakw18.

Zachowa si w opolskim archiwum odpis aktu z 22.09.1612 r. wydanego przez krla cze-skiego Macieja i ksicia Opola, a dotyczcy udzielenia przywileju warzenia i rozprowadzania piwa przez miasto Opole. W dokumencie tym podane jest 45 wsi, ktre naleay dziedzicz-nie do zamku w Opolu lub zostay wczone na podstawie prawa krajowego. Wymienione s rwnie w tym dokumencie wsie, ktre zostay w midzyczasie dziedzicznie sprzedane lub oddane w zastaw. Wsie te miay obowizek zaopatrywa si w piwo warzone w Opolu. W do-kumencie tym wrd wymienionych nazw wsi s Wgry i Zakrzw, by moe jest to obecny Zakrzw Turawski, lecz najprawdopo dobniej Zakrzw obecna dzielnica Opola.

Wojny religijneW 1517 r. Marcin Luter wystpi przeciwko Kocioowi katolickiemu, dajc reform.

Nowe pogldy protestanckie bardzo szybko rozpowszechniy si w Europie. W 1555 r. zosta 17 D. Berliska, Przenikanie si kultur i zwyczajw na lsku opolskim, Olesno, 2002.18 Tame.

20

podpisany pokj w Augsburgu, koczcy wojny religijne w Rzeszy. Przyjto zasad cuius regio, eius religio, w myl ktrej religi obowizujc w pastwie miaa by religia panujcego.

Sto lat po wystpieniu Marcina Lutra, w 1618 r. doszo do wystpie antyhabsburskich w Pradze, gdy rzdzcy w Wiedniu katoliccy Habsburgowie zaczli prowadzi polityk eli-minujc wyznanie protestanckie z ziem im podlegych. Taka polityka dopro wadzia w latach 16181648 do wojny trzydziestoletniej. Stany lskie popary wystpienia czeskie. Sformo-wana armia pod wodz Jana Jerzego Hohenzollerna pomoga Czechom w walce z cesarzem

Ferdynandem. W 1620 r. ksistwo opolsko-raciborskie zostao spustoszone przez polskich lisowczykw w subie Habsburgw. Dwa lata pniej zosta pokonany ostatni punkt oporu protestantw na lsku Kodzko. Jednak w 1626 r. wojska prote stanckie znowu wkroczyy na lsk. Na pomoc im wkroczyy na lsk w 1632 r. armie: szwedzka, branden-burska i saska. Szwedzi w 1642 r. pokonali wojska cesarskie pod Marcinowicami k. widnicy i wkrtce zdobyli Opole. Szturmem protestanci zdobyli rwnie Olesno. Przez na-stpne sze lat lsk dalej by pustoszony. Take wiele miast i wsi wok Opola zostao zupionych. Przez obecn Gmin Turawa prowadzi wwczas jedyny trakt czcy Opole z Ole-

snem, to oznacza, e caa armia pro testancka musiaa tdy przej. Nie wiadomo jednak, jakie straty poniosy wtedy nasze wsie.

Mieszkacy ksistwa opolskiego zaznali spokoju dopiero w 1645 r., gdy ksistwo to zostao oddane w zastaw krlowi polskiemu Wadysawowi IV, z ktrym Szwedzi nie prowadzili

Marcin Luter

Scena z wojny trzydziestoletniej

21

w tym czasie wojny. Pozostaa cz dzisiejszej Opolszczyzny pozostawaa nadal terenem walk midzy wojskami cesarskimi a Szwedami, ktrzy operowali na tym obszarze do koca wojny trzydziestoletniej w 1648 r.

W wyniku wojny trzydziestoletniej liczba mieszkacw Opolszczyzny zmalaa o ponad jedn trzeci. Wojna ta zakoczya si pokojem westfalskim w 1648 r. Habsburgowie zacho-wali wadz nad lskiem.

31.05.1666 r. po spaceniu sum zastawnych Habsburgowie przejli ponownie Opole i ksi-stwo opolsko-raciborskie.

Bardzo interesujcy jest epizod turawski w czasie wojny trzydziestoletniej. Jeden z naj-wikszych lskich bogaczy, baron Andrzej Kochtitzki, pan na Kochcicach koo Lu blica, Koszcinie, Kolu i Turawie, w czasie wojny trzydzie stoletniej stan przeciwko katolickiemu cesarzowi i popar protestantw. Za czyn ten zosta oskarony o zdrad stanu, skazano go na wygnanie i pozbawiono dbr. Jednak Tu rawa, jako wasno jego ony Katarzyny Sedlnitzky von Choltitz, nie zostaa mu odebra na. Dalej walczy po stronie duskiej i szwedzkiej. Wpad w rce wojsk cesarskich, straci wszystko: honor, majtek, on, gdy zmar w wizieniu wie-deskim naznaczony pitnem zdrajcy. Jego ciao zostao sprowadzone do Kola, gdzie rezy-dowaa jego ona, jednak przez dugi czas nie byo pogrzebane, gdy by wczeniej skazany na wygnanie19.

W trosce o swe dochody panowie ograniczali gospodark chopsk. Dotkliwe byy stop-niowo wprowadzane monopole dworskie, nakazujce chopom kupno niektrych towarw we dworze. W 1652 r. wprowadzono na caym lsku osobiste poddastwo chopa i zabra-niano mu opuszczania wsi bez zezwolenia pana. Zbiegostwo byo karane mierci. Chopi na ucisk panw nie pozostali bierni. Odpowiedzi na wzrastajcy ucisk feudalny byo czste zbiegostwo chopw, niedbae wykonywanie paszczyzny20.

Ciekawe zjawisko wystpowao na lsku w 1679 r., wtedy od 3 lipca do 15 sierp nia codziennie byy burze, ale nie byo deszczu. Wiele osb zachorowao wtedy na zaka-n chorob zwan zimnic, inaczej malari, charakteryzujc si napadami gorczki i odwodnieniem. Prawie poowa ludnoci l-ska zmara na t dziwn cho rob21. Kolejny kataklizm by na lsku w 1693 r. panowaa wtedy ogromna susza i dotara szaracza z Wgier.

Po wojnie trzydziestoletniej nastpia na lsku seria masowych procesw kobiet oskaro-nych o czary, a Koci katolicki zacz masowo przejmowa witynie protestanckie i usuwa ze stanowisk duchownych protestanckich. Dopiero ukad w Altranstdt w 1707 r. podpisany przez cesarza Jzefa I przywrci na lsku swobody religijne, zagwarantowane pokojem we-stfalskim. Protestanci odzyskali wwczas 121 wity oraz zgod na budow 6 kolejnych.19 C. Kahl, Das Majorat Turawa, Verlag der action 365, Frankfurt, 1991, s. 3031.20 Wypisy do dziejw gmin opolskich, (red.) Niewiska I., Instytut lski w Opolu, 1977, s. 92.21 O. H. Kaua SVD, o. J. Niesony, Serce Jezusa Mioci pene, Chudoba Nysa, 2000.

Chop w dybach

22

Pod koniec XVI w. przewaga protestantyzmu na lsku bya ogromna. Najwikszy wpyw protestanci mieli w okolicach Wrocawia. Parafie katolickie ocalay na lsku gwnie w ksistwie opolskim. Dopiero po wojnie trzydziestoletniej nastpia na lsku kontrreformacja. Wtedy te arcybiskupstwo wrocawskie zaczo si intere sowa podlegymi jej maymi parafiami. Z tego okresu pochodz pierwsze wizytacje kanoniczne. Na terenie Kotorza, Ligoty Tu-rawskiej i Zakrzowa Turawskiego odbyy si one w 1679 r. i w latach 16871688. Przeprowa-dzi je archidiakon i proboszcz kocioa ko legialnego w. Krzya z Opola Martinus Theophilus Stephetius na polecenie biskupa wrocawskiego (Oba te protokoy omwiem szczegowo w rozdziale dotyczcym powstania kociow). Stosunki midzy miejscowymi katolikami i protestantami ukaday si raczej dobrze, bo adne konflikty nie zostay przedstawione w wyej wymienionych protokoach. Zainteresowanie maymi parafiami przynioso pozy-tywne konsekwencje: po stu latach niepewnoci religijnej, na lsku znowu nasta porzdek religijny. Nastpi wtedy zdecydowany odwrt protestantyzmu.

Wydaje mi si, e w odlegych czasach mowa lska musiaa by bardzo podobna do jzy-ka czeskiego i morawskiego, gdy jak odnotowa wizytator w 1687 r., w Jeowej proboszczem by Morawianin Thomas Kubicza i wygasza kazania po morawsku. Oznacza to, e musia by zrozumiany przez mieszkacw Jeowej.

Wykaz miar i monet wystpujcych w XVI i XVII w na lsku: Miary zboowe1 scheffel (korzec) = 4 viertel (wiertnie) = 16 metze (miar) = 64 mssel (miarek).Miary wagi 1 steyn (kamie) = 24 pfundt libra (funty). 1 funt = 24 loth (uty).Miary iloci1 schock (kopa) = 4 mandel (mendle) = 60 sztuk.Miary adunku1 fuder (fuder) = adunek jednego wozu.Miary powierzchni 1 hube (an) = 4 viertel (wiarci) = 12 rutten (prtw) = 30 morgw.Monety1 floren ungrisch gold gulden (floren wgierski) = 54 grosze.1 floren = 36 groszy.1 taller (1 talar) = 36 groszy lub 34 grosze.1 schwere mark (grzywna) = 4 vierdung (wiardunki) = 48 groszy.1 schwere schock (kopa) = 60 groszy.1 groschen (grosz) = 2 kreuzer (krajcary) = 12 heller (halerzy)22.

Kruchy okres stabilizacji Najwaniejsz grup spoeczn na wsi byli kmiecie (Bauer). Posiadali od kilku mrg na-

wet do ponad 4 anw, czyli kilkuset mrg areau, a do jego obrobienia trzymali jeden lub 22 J. Leszczyski, R. Heck, Urbarze dbr zamkowych ksistwa opolsko-raciborskiego z lat 1566-1567, Wrocaw, 1956.

23

wicej zaprzgw konnych lub woowych, ktrymi te wiadczyli posug w dworze. Licz-ba owych zaprzgw oraz wielko posiadanego areau ziemi decydowaa, czy by to tzw. Vollbauer peny kmie (40 mrg), Dreiviertelbauer trzyczwarte kmie, Halbbauer p kmie (2240 mrg), Viertelbauer wier kmie posiada zwykle tylko jeden zaprzg wo-w. Na wacicieli gospodarstw do dwch anw mwiono gburzy. Kmiecie zobowizani byli do odrabiania paszczyzny sprzajnej zaprzgowej, uprawiali ziemi waciciela wasnymi rodkami, narzdziami i przy uyciu wasnych zwierzt.

Paszczyzna bya wykonywana od wschodu do zachodu soca czyli kilkanacie godzin, z 12 godzinn przerw na posiek. Wedug wylicze A. Wyczaskiego dla lat 15601570 ze swojego gospodarstwa wielkoci 1 ana kmie mg osign okoo 6600 kg zboa, z tego 3300 mg sprzeda, tyle pozostawao po oddaniu wszelkiego typu zobowiza, przygotowa-niu zboa na siew, spoyciu w gospodarstwie domowym23.

Istniaa take grupa wolnych chopw (Freibauer), ktr trudno zakwalifikowa. By to stan poredni midzy chopami a szlacht. Traktowano ich jak najniszy stan szlachecki. W regulacji cesarskiej z 1562 r. nazwano ich swobodnikami lub dworzakami. Posiadali wiksze gospodarstwa od chopskich. Oficjalnie naleeli do warstwy chopskiej i przysugi-wa im tytu chopski robotny (pracowity). Freibauer byli to osadnicy, ktrzy nie uzyskali uznania swoich praw szlacheckich, otrzymali natomiast indywidualne przywileje. W prak-tyce posiadali te same prawa co szlachta. Posiadali nawet poddanych chopw24. Najczciej zobowizani byli do suby wojskowej.

Drug grup pod wzgldem posiadanego majtki byli zagrodnicy (Grtner), wrd kt-rych wyrniano wolnych zagrodnikw (Freigrtner) i chopw paszczynianych (Robot-grtner)25. Zagrodnicy posiadali na lsku do 15 mrg ziemi, zwykle jednak 5 mrg. Rozr-niano podzia zagrodnikw, ze wzgldu na uprawiany area:

- duy (Gross Grtner) 13 morgw- mali (Klein Grtner) ok. 38 mrg.Gdy liczba ludnoci zwikszaa si, a obszar areau by stay, przybywaa liczba zagrodni-

kw. Najczciej pracowali oni w folwarkach. Stopie ich zamonoci nie by wielki i praktycz-nie do trudno na podstawie rde go oceni.

Trzeci grup stanowili chaupnicy (Husler), jak sama nazwa wskazuje, posiadali oni wasny dom, czsto rwnie niewielki ogrdek warzywny oraz troch byda i pola. eby si utrzyma, musieli pracowa u kmieci.

Wycunikami (Auszgler) byli starzy rodzice, ktrzy w zamian za prawo do wiadcze pieninych lub w naturze oraz zamieszkanie zrzekli si swego gospodarstwa na rzecz dzieci, krewnych lub innych.

Dwie ostatnie powysze grupy: chaupnicy i zagrodnicy, obowizane byy do odrabiania paszczyzny pieszej.

23 http://cpx.republika.pl/kategorie.htm (22.08.2012).24 Tame, s. 63.25 Pojcie roboth gospodarz, roboth zagrodnik, roboth chaupnik wystpowao jako nazwa wasna tylko na lsku i oznaczaa

mieszkacw zobowizanych do pracy na rzecz pana. Nazwa roboth wzia si najprawdopodobniej od sowa polskiego robota praca. Pisowni t stosowano w urbarzach w XVI i XVII w.

24

Najbiedniejsz grup mieszkacw stanowili komornicy (Einlieger). Nie posiadali nic, wykonywali wszelkie prace domowe w zamian za poywienie oraz zamieszkanie. Wynajmo-wali nieraz siedziby w domach kmieci, zagrodnikw oraz chaupnikw. Komornicy byli zwol-nieni od opat na rzecz pana, aczkolwiek prawdopodobnie mogli by wykorzystywani do prac w folwarku.

Ponad 90 % ludnoci wiejskiej pod koniec XVI i w XVII w. stanowili chopi poddani szlachcie. Chopw dzielono na posiadajcych wasn ziemi oraz nie posiadajcych ziemi, osiedlonych na ziemi szlachcica.

W dokumentach chopi poddani posiadajcy dziedzicznie ziemi byli zwani wolnymi (Freibauer, Freigrtner). Posiadali wasn ziemi, ktr mogli dysponowa, np. sprzeda, nie pacili adnego czynszu ani innych wiadcze na rzecz waciciela wsi. Chopi wolni podle-gali wadzy ksicia, za poddani (Robotbauer, Robotgrtner) wacicielowi wsi dzierawili ziemi szlacheck26. Chopi paszczyniani byli najczciej komornikami, chaupnikami, rza-dziej zagrodnikami, stanowili waciwie sub folwarczn27.

Od zasady trjpolwki prbowano odchodzi w XVI w. Waciciele folwarkw zaczli li-kwidowa ugory pola, ktre odpoczyway w cyklu trjpolwki. Grunta dzielono na wiksz ilo kawakw i uprawiano wicej rolin. Zyskiwa przez to powikszenie plonw, ale krtko-trwae, poniewa taka gospodarka ziemi powodowaa jej wyjaowienie. Wielko produkcji szybko si zmniejszaa, oczywicie na lepszych glebach wolniej. Czasami starano si na ugo-rowanym polu uprawia konopie i rzep. W XVI w. chopi i szlachta dyli do wykorzystania wszelkich nieuytkw.

Produkcj rolinn XVI w. w folwarku jak i w gospodarstwach chopskich utosamia na-ley przede wszystkim z wytwarzaniem zboa. Uprawiano take roliny jak: kapusta, groch, marchew, cebula, buraki. Zwykle chopi sprzedawali warzywa do pobliskich miast. Zboa byy gwnym produktem wytwarzanym w folwarku i w gospodarstwach chopskich. Przyjmu-je si, e yto zajmowao 3060% uprawianych gruntw, owies 2550%, a pszenica 520%. Zboe w XVI w. osigao wysokie ceny na rynku krajowym, co powodowao bardzo du jego opacalno w produkcji.

Najczciej sianym zboem byo yto ozime, chocia byo take jare. Otrzymywana z yta mka stosowana bya do wypieku chleba. Pszenic siano przede wszystkim jako zboe ozime. Gwnym uprawianym zboem jarym by owies. Suy on gwnie na potrzeby gospodar-stwa. Jczmie wysiewano rwnie jako zboe jare. Wytwarzano z niego gwnie kasze, b-dce wwczas jednym z gwnych skadnikw poywienia. Suy take do produkcji piwa28.

Rodzaj posiadanej przez chopw odziey zwizany by z poziomem ich oglnej zamo-noci. Mona wic przyj, i najlepiej ubrani pod wzgldem jakoci materiau byli kmiecie, a najgorzej ludzie luni i komornicy. Oglnie strj chopski charakteryzowa si oszczdnym zuyciem materiau i prostym krojem. Najczciej stosowanym materiaem byo ptno lub wena. Cz zamonych chopw posiadaa nawet odwitne ubrania, wykonane z zagra-

26 R. Skowski, Koniec redniowiecza i ksztatowanie si podstaw ustrojowych ksistw opolskiego i raciborskiego (Szkice i wypisy rdowe), [w:] Studia i teksty rdowe z dziejw ksistwa opolskiego i raciborskiego nr 1, Opole, 2011, s. 65.

27 Tame, s. 66.28 http://cpx.republika.pl/rosliny.htm (22.08.2012).

25

nicznych tkanin. Spotka si mona z czstym uywaniem obuwia skrzanego. W inwenta-rzach dobytku chopskiego wymienione byy liczne koszule. Chopi nosili obcise spodnie i obuwie wykonane ze skry. Chopki i dzieci latem chodziy boso. Za nakrycie gowy su-yy: filcowy kapelusz lub pleciony somiany, czapki weniane. Ubranie kobiece najczciej wykonane byo z ptna w kolorze biaym: dugie spdnice i obcise koszule. Nakrycie gowy stanowia chusta29.

W po. XVI w. szlachta zacza nakada na chopw coraz wiksze zobowizania, dlatego te dochodzio do buntw. Sytuacja staa si tak powana, e cesarz Ferdynand I Habsburg rozpocz interwencj. Okoo 1560 r. komisarze cesarscy zjechali do ksistwa opolskiego. Doszo do spotkania z przedstawicielami szlachty i chopstwa, ktrzy wsplnie przyjli spra-wozdanie komisji. Cesarz Ferdynand I Habsburg na podstawie tego sprawozdania we wtorek po niedzieli palmowej 24.06.1562 r. wyda zarzdzanie dotyczce obcie ludnoci wiejskiej ksistwa opolskiego30. wiadkiem tego wanego wydarzenia, jako jeden z siedmiu przedsta-wicieli stanu rycerskiego, by szlachcic Johann Kokorz z Kamienia, waciciel Turawy, m Katarzyny z d. Knigsfeld, ktra wyprostowaa bieg rzeki Maej Panwi.

Gwnym przedmiotem napi bya zamiana chopw posiadajcych dziedzicznie wasn ziemi i zwolnionych od wszelkich opat i paszczyzny na rzecz pana na chopw czynszo-wych i paszczynianych. Cesarz w regulacji zabroni takich praktyk31. Najwaniejsze ustale-nia zarzdzenia wydanego przez cesarza Ferdynanda I Habsburga w 1562 r.:

- Panowie nie maj prawa zabrania chopom nieosiedlonym (wolnym) dysponowania swoim majtkiem np. sprzeday. Rwnie jeeli poddany (wolny) sprzeda swj maj-tek panu i bdzie chcia od niego odej, nie wolno panu go zatrzyma i powinien mu wyda dokument odejcia, aby mg odej do innych panw.

- Syn wolnego kmiecia, ktry chce si uczy rzemiosa, musi uici panu opat nie wi-cej ni 1 grzywn.

- Crka, ktra za zgod pana i swoich rodzicw wysza za m za poddanego innego pana, nie moe mie adnych utrudnie.

- Chaupnik bez zgody i wiedzy pana nie moe przenie si do innego pana. Jeeli jed-nak przez rok przepracuje u innego pana, a jego pan dziedziczny si w tym czasie nie upomni, to zostaje u nowego pana.

- Jeeli chaupnik chce kupi grunt lub gospodarstwo, aby poprawi ycie sobie lub swym dzieciom, nie wolno mu zabrania.

Paszczyzna zaprzgowa- Poddany posiadajcy an pola ma obowizek obsia jeden korzec ziarna u pana przed

zim, a drugi wiosn. Jutrzyn, inaczej morg pola zaora od sowa Morgen, po-wierzchnia pola, jak w jeden dzie rolnik by w stanie zaora par wow. Take ob-sia jutrzyn wiosn i jesieni, zebra plon i zawie panu a do stodoy.

- Kmie posiadajcy mniej ni an pola paszczyzna wymierzona proporcjonalnie do wielkoci gospodarstwa.

29 http://cpx.republika.pl/ubranie.htm (22.08.2012).30 R. Skowski, dz. cyt., s. 67.31 Tame, s. 68.

26

- Kady kmie z kadego caego anu roli powinien dwa dni zboe zwozi.- Kady kmie z kadego caego anu roli powinien trzy fury w roku odda do dyspo-

zycji.- Kady kmie z kadego caego anu roli powinien nie wicej ni cztery fury drewna

opaowego przywie z paskiego lasu.- Wozi materia na budow nowego domu pana lub zamku.Paszczyzna piesza- Kady kmie z kadego caego anu roli ma jeden dzie kosi traw, grabi i zwozi

siano do dworu paskiego.- Take z jednego anu p dnia kosi, ale bez grabienia.- Kady kmie z kadego caego anu roli ma jeden dzie stawia lub naprawia poty

u pana. Zobowizani s do tego rwnie chaupnicy i zagrodnicy. - Poddani maj narybek wozi do staww. Pomaga przy owieniu ryb. - Poddani s zobowizani trzyma stra, pilnowa, czy nie zblia si wrg lub wczgi.- Poddani z kadego domu po jednej osobie bra udzia w owach i gonitwach, ale po-

winni by wynagradzani: od wilka 4 grosze, jelenia i dzika 3 grosze, sarny grosz, lisa 12 halerzy, zajca 6 halerzy.

Paszczyzna kobiet- Kada wieniaczka w cigu roku cztery dni pracowa w zagrodach lub w polu pana. - Wieniaczki w razie potrzeby musiay owce my i strzyc, ale wtedy naleao im si

jedzenie i picie.- Kada wieniaczka musiaa swojej pani z paskiego lnu lub konopi uprz jedn sztu-

k ptna. Paszczyzna zagrodnikw i chaupnikw O wielkoci paszczyzny zagrodnikw i chaupnikw decydowa ich pan. Jeeli kto wy-

konywa prace za pienidze, nie mg by zmuszany do pracy paszczynianej. Chopi mieli prawo korzystania z drewna opaowego z lasu i do wypasu byda na kach

paskich. Kmiecie bez zezwolenia pana mogli hodowa do 25 owiec. Ponadto mieszkacy wsi bez zezwolenia pana nie mieli prawa organizowa adnych zebra32.

W latach 17241729 w ramach przygotowa do przeprowadzenia reform w pastwie Habsburgw, zwanych Katastrem Karoliskim, zostaa spisana Wielka Ksiga Praw Ksistw Opolskiego i Raciborskiego. W ksidze napisano, e kobiety nie miay rwnych praw z m-czyznami, gdy uwaano je za sabsze od mczyzn nie tylko fizyczne, ale take psychicznie. Powszechnie twierdzono, e kobiety po lubie wchodz do rodziny ma i nie zapewniaj ci-goci swojego rodu, dzieci nale ju do nowego rodu, a wic crki nie powinny dziedziczy majtkw. Jeeli ju dziedziczyy po rodzicach, to najczciej mniej ni bracia. Kobiety mogy wychodzi za m tylko za zgod rodzicw, sieroty za pozwoleniem krewnych. Jeeli kobieta nie wysza za m, to do koca ycia miaa prawnego opiekuna, kogo z najbliszej rodziny. Kobiety nie miay prawa gosu w sdach czy w urzdach, musiay mie penomocnikw, kt-rych wybieray same, jednak w przypadku matek musia si na nich zgodzi m. Wspl-32 Zarzdzenie cesarza Ferdynanda I z dn. 24.06.1562 r. w sprawie obcie ludnoci wiejskiej w ksistwach opolskim i raci-

borskim, [w]: R. Skowski, dz. cyt., s. 7276.

27

nota w maestwie nie istniaa i maonkowie nie dziedziczyli po sobie. W przypadku braku potomstwa w maestwie, majtek po mu wraca do jego rodziny. Podobnie byo w przy-padku bezpodnej mierci ony. Najczciej matki nie przyjmoway nazwisk mw, tylko dalej nosiy swoje nazwiska rodowe. Jeeli kobiety nie przestrzegay przyjtych zasad, ponosiy kar. Gdy kobieta wysza za m bez zgody rodziny, moga dosta tylko poow nalenego spadku. Jeeli le si prowadzia, np. nie zachowaa dziewictwa do lubu lub ya w zwizku nieformalnym, moga otrzyma tylko jedn dziesit przysugujcego jej spadku. Dziewczta najczciej wychodziy za m po 16 roku ycia. Z chwil zampjcia otrzymyway po-sag i wypraw. Inwentarz ywy i sprzt gospodarczy ona wnosia w majtek ma, za pie-nidze i majtek ziemski pozostaway jej wasnoci. Jednake majtek wnosia tylko wtedy, gdy nie miaa braci, i za zgod krewnych. Pienidze dostaway tylko dziewczta z bogatych domw. Bardzo istotne byo, e wierzyciele ma nie mieli prawa zajmowa majtku ony.

Szlachcianka, ktra wysza za m, a nie otrzymaa posagu finansowego, nie bya w zej sytuacji. Gospodarstwo szlacheckie byo samowystarczalne. Dom budowano bez duych nakadw finansowych z drewna w ramach paszczyzny. W maestwie szlacheckim by podzia zada: m zajmowa si gospodark roln, za ona gospodarstwem domowym. Jeeli w maestwie kobiecie dziaa si krzywda, jej rodzina miaa obowizek interweniowa. Kobieta, ktra za ycia rodzicw bya spacona, czsto wraz z mem kupowaa nowy majtek, jednak wwczas w ksigach rozdzielano majtek: jak cz kupi m, a jak ona. W razie bezdzietnej mierci maestwa majtek wraca z pienidzmi i rzeczami do rodziny zmarej33.

Trudne byo ycie wdowy, jeeli nie posiadaa wasnych funduszy. Gdy miaa dzieci, pozostawaa na asce synw. Bezdzietna wdowa tuaa si po krewnych. Najgorzej miay si wdowy pochodzenia nieszlacheckiego. Czsto zajmoway si ebraniem, co wwczas byo karane wizieniem34.

Chopi na wsi musieli utrzymywa miejscowego kapana, a najwikszym chopskim obcieniem na rzecz Kocioa bya dziesicina. Polegaa na oddawaniu co 10. snopa z pola. Dziesicina bya niekorzystna dla chopa, poniewa zboe musiao pozostawa na polu a do chwili, gdy osoba duchowna lub jej przedstawiciel wskaza, ktre snopki maj zosta dostarczone do jego stodoy. Ta zwoka w zwoeniu zboa czsto moga pocign za sob straty w plonach spowodowane np. warunkami atmosferycznymi, dlatego zaczto zamienia j na dziesicin zryczatowan w pienidzu. Chop zobowizany by jeszcze do skadania wiadcze:

- mesznego daniny dla plebana w wysokoci korca zboa z gospodarstwa chopskiego- koldy maa opata pienina zbierana w okresie witecznym35.- akcydencji dodatkowe wiadczenia, za chrzest dziecka, wywd noworodka, zapowied

przedlubn, wprowadzenie panny modej do kocioa, pogrzeb w zalenoci od klasy.

Protokoy wizytacyjneMieszkacy wsi byli zawsze bardzo wierzcy, nawet gdy zmienia si waciciel majtku

i jego wyznanie, starali si pozosta przy religii katolickiej. W czasie reformacji ulega zmniej-

33 R. Skowski, dz. cyt., s. 101114. 34 Tame, s. 114115.35 http://cpx.republika.pl/rosliny.htm (22.08.2012)

28

szeniu ilo parafii katolickich, szczeglnie na terenach niemieckojzycznych. Na lsku oko-o 1580 r. w rkach protestantw znajdoway si 1222 parafie, za w katolickich zaledwie 150, gwnie w ksistwie nyskim, opolskim i raciborskim. Sytuacja ulega czciowo zmianie po pokoju westfalskim (1648 r.) oraz po zaoeniu seminarium duchownego we Wrocawiu, w ktrym ksztacono przyszych duszpasterzy.

Cennym rdem informacji o kapanach s protokoy wizytacyjne. Konieczno prze-prowadzania wizytacji kanonicznych w diecezjach podkrela Sobr Trydencki (15451563). Miay one przyczyni si do odbudowy Kocioa katolickiego po rozbiciu spowodowanym przez reformacj. Podczas wizytacji zwracano uwag na ksigi znajdujce si w poszczegl-nych parafiach, a wnioski odnotowywano w protokoach.

Na lsku uksztatowa si model kapana humanisty, dla ktrego najwaniejsza bya kul-tura, sztuka, poezja, gromadzenie dzie sztuki, a na drugim miejscu zagadnienia teologiczne i duszpasterstwo.

Bardzo ciekawe uwagi dotyczce ycia ksiy zawarto w protokoach wizytacyjnych. Wy-pisaem te najwaniejsze, dotyczce tylko wiejskich kapanw z okolic Opola, a zawarte w protokoach wizytacyjnych przeprowadzonych z nakazu arcybiskupstwa wrocawskiego z lat 1679, 16871688, 1696, 1728. Kapan jest czowiekiem, ze swoimi sabociami, dlatego wypisaem tych wspaniaych, ale take majcych problemy w yciu doczesnym.

Protok wizytacyjny z 1679 r.Proboszcz w Gorzowie ks. Ignatz Franz Petras, pochodzcy z Olesna, nie dawa dobrego

przykadu parafianom, przyjani si z kobietami, posdzano go o ojcostwo36.W parafii w Dobrodzieniu ks. proboszcz Adamus Franciscus Proksch wykazywa si

skromn wiedz. Nie mia wyksztacenia w teologii moralnej. Mao posiada ksiek, z kt-rych mgby si doksztaca. Nie zna nawet zasad wiary. Prowadzi ycie niewstrzemiliwe, oddawa si pijastwu, mia potomstwo. Utrzymywa u siebie niewiast wbrew woli jej ma37. W Zbowicach ks. Andreas Clava, Opolanin, by kapanem bardzo uczynnym. Studiowa fi-lozofi i teologi w Oomucu, a wicenia otrzyma we Wrocawiu. Nawrci do religii wielu protestantw38. Proboszcza w Szczedrzyku, 52-letniego ks. Lorenza Passoniussa, cechowa styl dobrego czowieka, jednake by bardzo skpy. Wada jzykiem polskim i niemiec-kim39. W Niemodlinie proboszczem by ks. Augustus Mettichius, Pomorzanin ze Stargardu, archiprezbiter opolski. Po wyrzeczeniu si protestantyzmu otrzyma wicenia kapaskie. By czowiekiem wyniosym, ambitnym, gniewnym za najmniejszy przejaw wzgardy. Cieszy si z owocw kocioa, skrztny by w zbieraniu pienidzy, ociay w zapacie wynagrodze-nia wikariusza 40. W Przechodzie 46-letni ks. Paulus Jurovius, ukoczy humaniora nauki humanistyczne zajmujce si czowiekiem i jego dziaaniem, w Oomucu, a tytu magistra filozofii uzyska we Wiedniu, by dobrym polskim kaznodziej.

36 Bp. W. Urban, Z dziejw duszpasterstwa katolickiego w archidiakonacie opolskim i gogowskim w czasach nowoytnych, cz. I, Warszawa, 1975, s. 24.

37 Tame, s. 3138 Tame.39 Tame, s. 32.40 Tame, s. 34.

29

W Fakowicach proboszczem by Andreas Gorzolski z Olesna. Otrzyma parafi w pre-zencie od krla polskiego Jana Kazimierza Wazy. Jako kapan nie dawa dobrego przykadu z powodu upijania si i innych skandalicznych wystpkw. Wizytator napisa, e powinien by pozbawiony beneficjum41. Proboszcz w Jeowej, liczcy 67 lat ks. Georg Rodecius z Opola, by kapanem skromnej nauki, osadzony zosta w parafii przez krla polskiego. Parafianie wydali o nim dobre wiadectwo, zwaszcza o jego skromnoci.

W charakterze proboszcza pracowa w Ostronicy ks. Andreas Lantko pochodzcy ze wsi Wgry. Filozofi i teologi ukoczy we Wrocawiu. By kapanem pilnym i roztropnym w swoich obowizkach42.

Protok wizytacyjny z lat 16871688 52-letni proboszcz z Fakowic ks. Peter Hamerna, lzak, mieszka w jednym domu, zo-

onym z dwch izb, razem ze sub i gospodyni, chocia posiada inny dla suby, ktry wynajmowa obcym ludziom. Budzi przez to podejrzenia i wywoywa skandal. Pdzi piwo i sprzedawa je, twierdzc, e nie moe wyy ze rodkw parafialnych43. W Kotorzu Wielkim proboszcz ks. Blasius Stuchalis nie przestrzega porzdku w kociele. Nawrci na wiar ka-tolick 100 osb. Msze w. rozpoczyna o godz. 9.00, w czasie ktrych wygasza kazanie po polsku. Nauka katechizmu odbywaa si we wszystkie niedziele po poudniu. Wicej jednak modziey przychodzio na nauk katechizmu w zimie, ni w lecie44. W Prdach byo duo protestantw, a mao katolikw, kazanie po polsku goszono po mszy w., za w Tuowicach po niemiecku45.

Protok wizytacyjny z lat 16961697 W Brynicy, chocia wszyscy parafianie byli katolikami, to jednak nie oyli na utrzymanie

proboszcza, ktry sam musia remontowa plebani. Parafianie nie partycypowali w kosztach remontu plebanii. Proboszczem w Jeowej by lzak Kasper Raczek z Opola. Filozofi ukoczy we Wrocawiu, a teologi w Nysie. Kapan ten odprawia naboestwa i msze w. w ubnianach za 12 talarw rocznie bez mesznego i dziesicin. Do kocioa musia si udawa przez lasy, bardzo z drog. W ubnianach nie mia adnego miejsca do zatrzymania si. Nie otrzymywa tam adnego poywienia ani paszy dla konia46.

W Kotorzu Wielkim proboszczem by Joannes Franz Szaffranek. Studia filozoficzne uko-czy w Oomucu z tytuem magistra. Nawrci 10 osb do wiary chrzecijaskiej, oprcz tego w samym Kotorzu 4 innowiercw.

Protok wizytacyjny z 1728 r.W Szczedrzyku wszyscy parafianie byli katolikami47. Proboszcz w Ziemnicach Wielkich

ks. Stanisaw Tentzer musia mieszka w stodole, bo mia zniszczon plebani. W Chrzszczy-cach ks. proboszcz Franciszek Kapelka by majtny, mimo tego ojciec ksidza musia ebra. Wizytator nakaza kapanowi zadba o swego ojca48.41 Tame. s. 35. 42 Tame, s. 75.43 Tame, s. 128.44 Tame, s. 129.45 Tame, s. 123.46 Tame.47 Tame, s. 304.48 Tame.

30

Znowu wojnyW 1727 r. dzierawc dbr krlewskich w Opolu zosta von Blacha, ktry zmusza cho-

pw do ogromnych obcie. Gdy chopi si opierali, sprowadzono wojsko. Pobito na mier 11 chopw i pogrzebano ich w dole w Nowej Wsi Krlewskiej. O akcji wojska dowiedzieli si mieszkacy okolicznych miejscowoci. Niemal we wszystkich wsiach opolskich wybuchy walki. Przez cztery lata wojska cesarskie walczyy z chopami. Pokonano ich przy pomocy bro-ni. Nie zachoway si adne dokumenty, opisujce wyej wymienione wydarzenia na terenie obecnej Gminy Turawa.

Krl pruski Fryderyk II Wielki von Hohenzollern napad w 1740 r. na osabion Au-stri, w ktrej rzdzia cesarzowa Maria Teresa. 15.01.1741 r. do Opola wkroczyy wojska pru-skie. Po pokoju wrocawskim w lipcu 1742 r., koczcym I wojn lsk, miasto znalazo si w granicach Prus. W cigu zaledwie dwch miesicy krlowi udao si zaj cay lsk wraz z Kodzkiem. Maria Teresa zmuszona bya w 1742 r. zawrze pokj we Wrocawiu, ktry przekazywa Prusom niemal cae terytorium lska wraz z Ziemi Kodzk. Jednak cesarzowa nigdy nie pogodzia si ze strat tej bogatej prowincji, co miao doprowadzi do kolejnych wojen. W wyniku dwch nastpnych wojen lskich w latach 17441745 i 17561763 kraina ta pozostaa przy Prusach. Przez nastpne dwiecie lat lsk nalea do Prus, ktre po zjedno-czeniu stay si czci Rzeszy Niemieckiej.

W XVIII w. wadze pruskie dyy do zmiany skadu ludnoci w ramach tzw. frydery-cjaskiej kolonizacji. W wyniku wzmoonych ruchw migracyjnych do 1786 r. przybyo na Grny lsk 62 tys. kolonistw, powstao okoo 240 kolonii49. Na terenie Gminy Turawa powstay wtedy dwie miejscowoci: Knigshuld Osowiec i Friedrichsfelde Rzdw. Kolonistami byli przewanie protestanci, ale zda rzali si te katolicy. Wnosili oni swoje dialekty i dziedzictwo kulturowe z tego regionu Niemiec, z ktrego pochodzili. Najczciej byli to osadnicy z Brandenburgii i Saksonii.

Napoleon Bonaparte wkroczy do Prus ze swymi armiami i po dwch tygodniach, 14.10.1806 r., rozgromi wojska pruskie w dwch bitwach pod Jen i Auerstedt. Nastpnie Francuzi zajli Berlin i prawie cae terytorium Prus. Wszystkie twierdze lskie skapituloway 49 F. Hawranek, dz. cyt., s. 29.

Fragment protokou wizytacyjnego z 1697 r.

31

pod naporem wojsk napoleoskich. Francja zawara z pokonanymi Prusami 9.08.1807 r. traktat pokojowy w Tyly. Prusy rezygnoway w nim z posiadoci w zachodnich Niem-czech, z ktrych utworzono Krlestwo Westfalii i Wolne Miasto Gdask. Francuzi oddali zajte tereny lska z Wrocawiem i twierdzami lskimi, w rce Prus, jednak traktat pozwala na swobodne poruszanie si wojsk napoleoskich po terenie pastwa. Cay potencja Prus zosta przejty przez Francuzw w ramach odszkodowania.

Kady onierz napoleoski w Opolu otrzymywa codziennie 1,5 funta chleba, 0,5 funta misa, 1 butelk piwa i na 16 onierzy dzbanek wdki50.

Ciekawy zapis zachowa si w kronice prowadzonej przez mynarzy Widerw z miejsco-woci Tuy. Zanotowano dwie wane informacje dotyczce epoki napoleoskiej: Roku pa-skiego 1807 przecigli Franczury do Sloska. Dnia 29 tego Maja. Nastpny zapis jest rwnie interesujcy Roku Panskiego 1813 dnia 18 tego Maja prziciagli Rusi do Tuow51.

Na bardzo ciekaw informacj dotyczc Napoleona Bonapartego natknem si w kronice radawskiej napisanej przez ksidza Pokor, przedstawiam ten tekst w caoci: Z Olesna do Opola przez Radawie przejeda w popiechu sam cesarz Napoleon. W pogoni za uchodzcym cesarzem przemierzay nasz okolic wojska rosyjskie. W czasie przeprawy przez rzek Maa Panew w miejscowoci Turawa grozia cesarzowi zasadzka. Jednak dziki odsieczy przybyej na rozkaz miejscowego magnata cesarz nie wpad do cigajcych go. Wdziczny cesarz pozostawi w poda runku w zamku komplet serwisu kawowego, z ktrego w maym gronie towarzyskim posila si na dalsz drog. Sprawdziem dokadnie biografi Napoleona i niestety ten wielki czowiek nigdy nie by na lsku. Rwnie tej wanej informacji nie przekaza znawca miejscowej historii i przyjaciel rodziny Garnier, ks. Carl Kahl. By moe uratowano w Turawie nie samego Napoleona, lecz jego brata Hieronima, ktry przebywa na lsku. Najprawdopodobniej uratowano jakiego wysokiej rangi oficera napoleoskiego. Wtedy rzeczywicie droga (trakt) z Olesna do Opola prowadzia przez Radawie, Zakrzw Turawski i Kadub Turawski.

Jednak wolno poddaczaKrl Prus Fryderyk Wilhelm III wyda w 1807 r. dekret o zniesieniu poddastwa osobi-

stego wocian. Jednak edykt ten nie uchyla paszczyzny, co stao si przyczyn wystpie chopskich. Fryderyk Wilhelm III przygotowujc si do wojny przeciw Napoleonowi chcia pozyska masy chopskie, dlatego zgodzi si na zniesienie paszczyzny, ktra zostaa zniesio-na na lsku w cigu trzech lat. W 1808 r. przeprowadzono uwaszczenie chopw w dobrach pastwowych, z wykupem wiadcze poddaczych, za w 1811 r. uwaszczenie chopw 50 F. Idzikowski, Opole dzieje miasta, s. 199 .51 Kronika myska rodziny Widera z Tu.

Fragment kroniki mynarzy Widerw

32

w dobrach prywatnych na podstawie dobrowolnych umw lub z urzdu, za odszkodowa-niem dla feudaa w ziemi i spat renty feudalnej, zniesienie serwitutw. Na jego mocy chopi z dbr prywatnych mogli naby ziemi i pozby si paszczyzny. Chop musia jednak za usamodzielnienie si zapaci panu, oddajc mu trzeci cz swojej ziemi, jeeli korzysta z niej dziedzicznie, a nawet poow, gdy takich uprawnie nie posiada. Po wojnach napo-leoskich deklaracja krlewska z 1816 r. zawya zasig regulacji. Ograniczono reformy do gospodarstw sprzajnych posiadajcych konie lub bydo pocigowe, ponadto na lsku do posiadajcych 25 morgw. Ponadto za jedyn form odszkodowania dla ziemian przyjto wypat kapitau. Wyczenia ustawy z 1816 r. rozszerzono w pniejszych latach w drodze lokalnych zarzdze. Reformy uwaszczeniowe w Prusach nie objy znacznej czci ludno-ci wiejskiej, komornicy pozostali dalej ekonomicznie zaleni od dworu. W 1821 r. bya tzw. reluicja, czyli wykup powinnoci chopskich dla ogu gospodarstw. Reforma uwaszczenio-wa bya przeprowadzana etapami, by waciciele ziemscy mogli przystpi do niej w chwili dla siebie dogodnej. Ponadto wprowadzanie reformy w ycie wizao si ze spacaniem przez chopw odszkodowa na rzecz wacicieli, dlatego te jej realizacja trwaa do dugo. Od 1825 r. bya ju przewaga siy najemnej nad paszczyzn. Do 1848 r. z wykupem uporao si ledwie 17% chopw, co byo przyczyn fali zamieszek w latach 18461849 i wydania pod na-ciskiem nowej ustawy. W latach 18481850 doszo do regulacji uwaszczeniowych wszystkich gospodarstw, na podstawie dobrowolnych umw, za odszkodowaniem, zniesienie powinno-ci i uprawnie feudalnych. Za uwaszczeniem nie stao tylko nadanie ziemi na wasno, ale take wielkie obcienie finansowe obowizkowy wykup powinnoci i wiadcze. Od 1858 r. zaczto stosowa powszechne zawieranie umw regulacyjnych. Warto wykupu pa-szczynianego przeliczano na pienidze, od tej sumy odliczano warto wiadcze pana na rzecz chopa, za rnic chop musia spaca ziemi, rent zboow lub gotwk. W latach 18651872 nastpia spata zobowiza chopskich, take dziki pomocy pastwa i instytucji bankowych.

ycie jest najwaniejszeSpis mieszkacw na rok 1819 na podstawie Statistisch = topographische Uebersicht des

Departements der Kniglichen Preussischen Regierung zu Oppeln in Schlesien, Oppeln, 1819

33

Wie

Waciciel dominium

Do kogonaley wie

Parafia

Ilo kociow i szk

Budynki domionium

Gospodarze

Chaupnicy

Zagrodnicy

Suma

Mieszkacw

Odleg. od poczty w milach

Od Opola milach

Uw

agi dotyczce miejscow

oci

BierdzanyM

ajorat von G

arnierD

ominium

Turaw

aBodland Bogacica

27

1329

554

4753

33 folw

arki, jeden we w

si, drugi 1/8 mili w

stron Ligoty Turawskiej, trzeci 1/8

mili w

stron Latzowitz, okrg O

lesno.Kolonia Bierdzany w

stron Kobylna. Leniczwka w

samej w

si. Myn 1/8 m

ili na zachd od w

si.K

adlub und D

ille lub TillaK

adub Tur.

Majorat von G

arnierD

ominium

Turaw

aKotrz W

ielki-

121

817

47316

2,52,5

Krug (dzban) nazywana D

ille lub Tilla. Leniczwka. N

a drodze z Opola do

Kaduba po prawej stronie odlega o 300 krokw

od drogi smolarnia.

Na w

schd od wsi ley Rzencow, skada si z 4 dom

w

Kottors Klein

Kotrz May

Majorat von G

arnierD

ominium

Turaw

aKotrz W

ielki-

-19

1622

57274

1,51,5

Kottors Gross

Kotrz Wielki

Majorat von G

arnierD

ominium

Turaw

aKotrz W

ielki2

-9

2024

55244

1,51,5

Ligota Turaw

skaM

ajorat von G

arnierM

ajorat von G

arnierKotrz W

ielki2

323

1023

59335

33

Kolonia, kilka domw, 1/20 m

ili od Ligoty w stron O

pola. 1 smolarnia, 1 Brt.

mili z Ligoty na Kobylno. Leniczw

ka we w

si.Knigshuld

Osow

iecKorporacja z W

rocawia

FiscusKup

116

--

-16

2031,5

1,5N

a Maej Panw

i rzece fabryka elaza. Odlew

nia.

FriedrichsfeldeRzdw

Majorat

von Garnier

Majorat von G

arnierBodland Bogacica

-1

-20

425

1512

2

Turawa

von Garnier

dominium

Kotrz W

ielki-

17-

823

48357

1,51,5

Ley przy Maej Panw

i. 2 fryszerki, 3 bielarnie, 1 leniczwka, 3 folw

arki, jeden w

e wsi, drugi na pnoc 1/16 m

ili od wsi, z drugiej strony Maej Panw

i w stron

Opola. Trzeci jest w

Koloni Zakrzw Turaw

ski Kolonia Rozsocha 1 Brt. mili

w stron O

sowca.

Wengern

Wgry

fiscusD

om. A

mt.

Oppeln

Kotrz W

ielki-

-16

1139

66297

11

Maa Panew

rzeka.

SackenZakrzw

Tur.M

ajorat von G

arnierM

ajorat von G

arnierZbow

ice1

27

217

37241

33

Sackrau ColonieZakrzw

Kolonia

Majorat von G

arnierM

ajorat von G

arnierZbow

ice-

--

9-

953

33

Leniczwka w

e wsi. Kolonia 1 Brt m

ili stamtd w

stron Olesna, tak sam

o sm

olarnia.

Sowada

Zawada

fiscusD

om. A

mt.

Opelln

Opole

-1

-16

1936

1910,75

0,75

34

W XIX w. mieszkacy lska yli bardzo skromnie, ale czuli si bezpiecznie w cesarstwie niemieckim. Przedstawiam wygld typowego zabudowania gospodarskiego na terenie lska:

Dom wiejski ma zwyczajnie tylko jedn izb mieszkaln. Tu stoi przy drzwiach ceber wielki na wod, bardzo rzadko stgiew. Przy nim szafa (pka) na misy i garnki. Dawniej, pki przechd przez granic wolny by, leao na pce takowej i na podkadce a do trzydziestu garncy zielonych czstochowskich, ktry to magazyn zamonoci i ozdob domu oznacza. Teraz uywaj garncy elaznych. Pod oknami stoi duga awa, przed ni st, a przy nim maa awka. Nad aw za-wieszona jest listwa, za ktr talerze i mae garnuszki ustawione s. Stoki u rzemielnikw tylko bywaj. Szafy na przyodziewek take. W rogu izby stoi szerokie oe, w ktrym gospodarz, ona i mae dzieci le. Dla dzieci wikszych stoi w drugim rogu wyrko (cztery koy zbite i deszkami z barogiem nakryte), dorolejsze osoby pi za piecem lub gdzie si kto porzuci. Na cianie wisi kilka obrazw na szkle malowanych lub innych w ramach i za szko oprawionych. U drzwi przy komorze stoj arna, konwie, skrzynia i lada na sieczki. Oto s cae bogactwa domowe.W komo-rze stoj beczki kapuciane i jakie stare sprzty (burkloty). Na grze jest zboe w solarkach (w beczkach solonych). Zaczynaj mie cienne zegary. Na gr przystawiona jest drabina. Schodw mao gdzie si trafi. Chlew jest zaraz przy sieni, do ktrego z szczapami wchodz. Latarni nigdzie nie masz ani by te chop jak rok dugi wiece nie kupi. Przed oknami jest kilka grzdek, na ktrych chop w wionie kapust i korpiele zasiewa, a to jest caem ogrodnictwem jego. Niektrzy tylko utrzymuj w ogrdkach swoich szawij, lubczyk, piwowa, mit i boe drzewka. O drzewa owocowe niewiele wocianie nasi dbaj, luboby z nich znaczny uytek mie mogli. W stodoach, nie bardzo od budynkw mieszkalnych odlegych, mc wieczorami lub nade dniem przy uczywie. Osobnych piecw piekarnych nie maj, bo prcz wit i wesel mao

Zabudowania z Kaduba Turawskiego (zdjcie udostpni Piotr Sladek)

35

kiedy chleb piek. Niektrzy tylko maj przy kominkach mae piecyki, ktre szabanikami zowi. () Koa z woza, pug i brony znosz na kada noc do sieni. Na kartofle maj doy lub piwniczki, murowane w podwrzach.52

Spis mieszkacw opracowany przez Felixa Triesta, a opublikowany w Topographisches Handbuch von Oberschlesien w 1864 r.

Miejscowo

Liczba mieszkacw

Wyznanie mieszkacw

Ko

cio

w i

szk

Dom

w m

iesz

kaln

ych

Zabu

dow

a

gosp

odar

czyc

h

Budy

nkw

pub

liczn

ych

Zabu

dow

a

prze

mys

ow

ych

1858 1861K

atol

ikw

Ewan

gelik

w

Juda

izm

(

ydzi

)Bierdzany 752 859 844 1 14 2 88 70 1 3

Kadub Turawski 666 702 685 12 5 - 88 47 - -

Kotrz May 533 624 598 14 12 - 92 139 1 1

Kotrz Wielki 338 406 406 - - 2 59 48 2 1

Turawa 702 723 667 53 3 1 75 88 1 6

Ligota Turawska 785 838 820 5 13 2 104 82 1 -

Osowiec 375 372 183 182 7 1 19 39 1 10

Rzdw 279 271 269 2 - 1 38 31 - -

Wgry 567 687 655 27 5 1 37 88 - 1

Zakrzw Turawski 686 715 695 20 - 2 90 123 - 9

Zawada 405 482 453 23 6 1 64 44 1 64

Razem 7946 8540 6275 339 65 13 754 799 8 89

52 J. Lompa, Mieszkania wiejskie na Grnym lsku, Przyjaciel Ludu, nr 24, 1843, [w:] E. Cicho, M. Dedyk, Wielka ksiga ziemi zbowickiej Zbowice, 2010, s. 4142.

36

Dane wedug spisu Gemeindeverzeichnis Schlesien 1895 przeprowadzonego na dzie 1.12.1895 r. (autor opracowania A. Kupka)

Miejscowo

Pow

ierzc

hnia

w h

a

Zam

ieszk

ae b

udyn

ki

mies

zkal

ne

Gos

poda

rstw

a do

mow

e min

. 2 o

soby

Gos

poda

rstw

a do

mow

e 1 o

sobo

we

Ilo mieszkacw:m- mczy