§§¹¹ii cc­¬­¬ngng MuMuççii

MuMuççii ssèètt rÐtrÐt

BBéé mm««nn SSèètt rÐtrÐt -- KÝKÝ sinhsinh trtrïïngng -- CC««nn trtrïïngng

TSTS NguyÔnNguyÔn NgNgääcc SanSan

Môc tiªu bµi häcMôc tiªu bµi häc

1. N¾m ®­îc ®Æc ®iÓm sinh häc, vai trßy häc vµ biÖn ph¸p phßng chèngc¸c loµi muçi.

2. N¾m ®­îc ®Æc ®iÓm sinh häc, vai trßy häc vµ biÖn ph¸p phßng chèngmuçi sèt rÐt.

§§¹¹ii cc­¬­¬ngng MuMuççii

Muçi thuéc líp c«n trïng, bé 2 c¸nh, r©udµi, chØ cã muçi c¸i hót m¸u, muçi ®ùc hótnhùa c©y.

Muçi ph©n bè ë kh¾p mäi n¬i, mäi vïngkhÝ hËu.

Muçi thuéc nhãm biÕn th¸i hoµn toµn.

Ph©n biÖt muçi ®ùc, muçi c¸i dùa vµo r©u,r©u muçi ®ùc rËm, r©u muçi c¸i th­a.

§¹i c­¬ng muçi§¹i c­¬ng muçi

Hä muçi Culicidae chia lµm 3 hä phô:

Hä phô Anophelinae cã chi Anopheles.

Hä phô Culicinae cã nhiÒu chi: Aedes,

Culex, Mansonia, Armigeres, Ficalbia,

Culiseta...

Hä phô Toxorhynchitinae cã khoang 66

loµi.

Ph©n lo¹i muçiPh©n lo¹i muçi

4 chi muçi cã vai trß y häc:

Anopheles : TG cã 380 loµi, VN cã 59

loµi.

Aedes : TG cã 950 loµi, VN cã 40 loµi.

Culex : TG cã 550 loµi.

Mansonia : cã 25 loµi.

Ph©n lo¹i muçiPh©n lo¹i muçi

Anopheles minimus (P.falciparum ).

Anopheles dirus (P.falciparum ).

Anopheles subpictus (P.vivax ) .

Anopheles sundaicus (P.vivax +P.falciparum ).

Anopheles barbumbrosus (W.bancrofti )./

Anopheles letifer (W.bancrofti ).

Muçi anopheles lµ vector chÝnhMuçi anopheles lµ vector chÝnh

Aedes aegypti (SD/SXHD).

Aedes albopictus

(SD/SXHD).

Muçi aedes lµ vector chÝnhMuçi aedes lµ vector chÝnh

Culex quinquefasiatus (W.bancrofti ).

Culex tritaeniorhynchus (viªm n · o B NhËt

Ban).

Culex bitaeniorhynchus (viªm n· o B NhËt

Ban).

Culex vishnui (viªm n· o B NhËt Ban +

W.bancrofti ).

Muçi culex lµ vector chÝnhMuçi culex lµ vector chÝnh

Mansonia crassipes (Brugia malayi ).

Mansonia annulifera (Brugia malayi ).

Mansonia uniformis (Brugia malayi )

Mansonia indiana (Brugia malayi ).

Muçi mansonia lµ vector chÝnhMuçi mansonia lµ vector chÝnh

• Vßng ®êi cña muçi ph¸t triÓn qua 4 giai®o¹n: trøng - Êu trïng (bä gËy) - thanhtrïng (quang) - tr­ëng thµnh.

• Ba giai ®o¹n ®Çu sèng d­íi n­íc, giai ®o¹nmuçi tr­ëng thµnh sèng tù do ë m«i tr­êng,chóng chØ hót m¸u ng­êi khi ®ãi.

1. §Æc ®iÓm sinh häc1. §Æc ®iÓm sinh häc

• Giai ®o¹n sèng d­íi n­íc: muçi ®Î trøngd­íi n­íc, ë n¬i ®Êt Èm hoÆc n¬i cã l¸ c©ymôc n¸t nh­ng muèn ph¸t triÓn thi trøngr¬i xuèng n­íc míi në thµnh bä gËy.

• Sau khi në, bä gËy kh«ng ph¸t triÓn liªntôc, mµ phai qua bèn giai ®o¹n (tuæi) kh¸c

nhau.

Giai ®o¹n tr­íc tr­ëng thµnhGiai ®o¹n tr­íc tr­ëng thµnh

• Bä gËy an tÊt ca c¸c chÊt huu c¬ vµ c¸c visinh vËt trong n­íc.

• Bä gËy thë oxy cña kh«ng khÝ qua èng thëhoÆc lç thë n»m ë ®èt cuèi bông.

• Bä gËy th­êng tËp trung ë trªn mÆt n­íc(bä gËy Aedes, Culex, Anopheles) hoÆc c¾mèng thë vµo rÔ c©y thñy sinh ®Ó lÊy oxy(Mansonia).

Giai ®o¹n tr­íc tr­ëng thµnhGiai ®o¹n tr­íc tr­ëng thµnh

• Bä gËy ph¸t triÓn thµnh quang cã hinh dÊuphÈy. Quang kh«ng an, cã søc chÞu ®ùng caovíi m«i tr­êng, ho¸ chÊt vµ hÇu nh­ chØ ë trªnmÆt n­íc.

• Toµn bé thêi gian tõ trøng ®Õn muçi tr­ëngthµnh, ë ®iÒu kiÖn tèt nhÊt lµ khoang 7 - 13ngµy.

• Thêi gian hoµn thµnh vßng ®êi cña muçi phôthuéc vµo nhiÖt ®é vµ thøc an cña m«i tr­êng.

Giai ®o¹n tr­íc tr­ëng thµnhGiai ®o¹n tr­íc tr­ëng thµnh

• Sau khi në 24 giê muçi tr­ëng thµnh baythµnh tõng ®µn, giao phèi trong kh«ng gian(th­êng vµo c¸c buæi chiÒu tèi) ca ®êi muçichØ giao phèi mét lÇn.

• Sau ®ã muçi bay ®i tim måi hót m¸u. MuçibÞ thu hót bëi mïi, CO2 vµ nhiÖt toa ra tõ c¬thÓ ng­êi hay ®éng vËt.

Giai ®o¹n tr­ëng thµnhGiai ®o¹n tr­ëng thµnh

• Mçi loµi cã vËt chñ thÝch hîp.

• Cã loµi muçi chØ thÝch hót m¸u trong nhµ(endophile), nh­ng cã loµi muçi chØ hót m¸ungoµi nhµ (exsophile).

• Cã loµi chØ hót m¸u vµo ban ngµy, cã loµi chØhót m¸u ban ®ªm, thêi gian cßn l¹i chóng ®ËunghØ.

• Muçi hót m¸u khoang vµi phót míi no.

Giai ®o¹n tr­ëng thµnhGiai ®o¹n tr­ëng thµnh

• Khi ®· tim ®­îc måi chóng theo måi rÊt daiphai an ®ñ no míi bay ®i n¬i kh¸c.

• Muçi no, tim n¬i tró Èn ®Ó tiªu m¸u, ®ã lµn¬i kÝn giã, Êm, Èm vµ tèi. Mçi loµi muçi cãn¬i tró Èn kh¸c nhau.

• Trong thêi gian tiªu m¸u, ®ång thêi trøngcòng ph¸t triÓn, m¸u tiªu ®Õn ®©u, trøngchÝn ®Õn ®ã.

Giai ®o¹n tr­ëng thµnhGiai ®o¹n tr­ëng thµnh

• Khi muçi hoµn thµnh giai ®o¹n tiªu m¸u thitrøng ®· chÝn, muçi tim n¬i ®Î trøng.

• Tïy theo loµi, muçi c¸i cã thÓ ®Î tõ 30 ®Õn300 trøng mçi lÇn.

• NhiÒu loµi ®Î trøng rêi tõng chiÕc mét(Anopheles), hoÆc dÝnh thµnh bÌ (Culex) trªnmÆt n­íc.

Giai ®o¹n tr­ëng thµnhGiai ®o¹n tr­ëng thµnh

• Mçi loµi muçi cÇn cã nhung æ n­íc thÝchhîp: n­íc suèi, ao hå, chum, v¹i, vòng n­ícnhá sau c¬n m­a...

• Sau khi ®Î, muçi l¹i bay ®i tim måi hótm¸u.

• Thêi gian: an - tiªu m¸u, chÝn trøng - ®i ®Î- tim måi hót m¸u, gäi lµ chu ki sinh thùc.

Giai ®o¹n tr­ëng thµnhGiai ®o¹n tr­ëng thµnh

• Mçi lÇn muçi ®Î ®Ó l¹i mét sÑo trªn d©ytrøng, sÑo nµy ®­îc gäi lµ Polovodova.

• Sè sÑo trªn d©y trøng cho biÕt sè lÇn muçi ®·®Î, dùa vµo ®ã biÕt ®­îc sè ngµy muçi ®· sèng.

• Mçi sÑo ®­îc tÝnh lµ mét tuæi sinh lÝ cñamuçi.

Giai ®o¹n tr­ëng thµnhGiai ®o¹n tr­ëng thµnh

• Muçi c¸i sèng khoang 2 th¸ng vµ ®Î trungbinh 6 - 8 lÇn, sau mçi lÇn ®i ®Î muçi chÕt50%.

• Trong phßng thÝ nghiÖm muçi sèng l©uh¬n cã thÓ tíi 3 th¸ng.

• Muçi ®ùc an nhùa c©y, sau khi giao phèisèng ®­îc mét thêi gian khoang 10 - 15ngµy.

Giai ®o¹n tr­ëng thµnhGiai ®o¹n tr­ëng thµnh

H×nh thÓ muçi Anopheles.

• Muçi truyÒn bÖnh theo ph­¬ng thøc

®Æc hiÖu, truyÒn ®­îc c¸c mÇm bÖnh lµ

virut vµ KST cho ng­êi vµ ®éng vËt.

• C¸c mÇm bÖnh th­êng gÆp do muçi

truyÒn ë ViÖt Nam lµ: SD/SXHD, viªm

n·o B NhËt Ban, KSTSR, giun chØ...

2. Vai trß y häc2. Vai trß y häc

• Dùa vµo ®Æc ®iÓm sinh lÝ, sinh th¸i cña tõng lo¹i ®Ó®Ò ra biÖn ph¸p phßng chèng thÝch hîp.

• KÕt hîp c¸c biÖn ph¸p: c¬ - lÝ - ho¸ - sinh häc nh»mt¹o ra hiÖu qua cao nhÊt ®Ó diÖt muçi.

• Dïng ho¸ chÊt phai c©n nh¾c kÜ, chó ý kha nangkh¸ng ho¸ chÊt vµ « nhiÔm m«i tr­êng.

• Muçi thÝch hót m¸u sóc vËt, dïng hµng rµo gia sóc.

3. Phßng chèng3. Phßng chèng

MuMuççii ssèètt rÐtrÐt

§¹i c­¬ng muçi sèt rÐt

Cã 380 loµi. Trong ®ã cã kho¶ng 60 loµi cãthÓ cã vai trß truyÒn bÖnh sèt rÐt vµ mét sè loµicã thÓ truyÒn giun chØ, virut cho ng­êi. ViÖt Nam cã 59 loµi. Cã 10 loµi lµ vectorchÝnh truyÒn bÖnh sèt rÐt. Vai trß truyÒn bÖnh vµ ph©n bè c¸c loµi muçisèt rÐt kh¸c nhau theo thêi gian vµ mçi vïngsinh c¶nh.

ViÖt Nam cã kho¶ng 10 lo¹i Anopheleslµ vector chÝnh truyÒn bÖnh sèt rÐt.Trong ®ã cã 4 loµi quan träng nhÊt:

• An.minimus.

• An.dirus.

• An.subpictus.

• An.sundaicus.

§¹i c­¬ng muçi sèt rÐt

Anopheles minimus

1. §Æc ®iÓm sinh häc

• Muçi Anopheles minimus ho¹t ®éng hót

m¸u: vÒ ®ªm, cao ®iÓm tõ 20 giê ®Õn 2 giê,

vÒ mïa ®«ng cã thÓ sím h¬n.

• VÞ trÝ tró Èn tiªu m¸u: muçi th­êng ®Ëu

trong nhµ, gÇm gi­êng, gãc tñ, n¬i treo v¾t

quÇn ¸o, muçi ®Ëu cao kh«ng qu¸ 2 m so víi

sµn nhµ.

1. §Æc ®iÓm sinh häc

• N¬i ®Î cña Anopheles minimus: th­êng ë suèin­íc trong chay chËm, cã cá, ¸nh s¸ng n¾nghoÆc ë c¸c ruéng bËc thang.

• Mïa ph¸t triÓn cña An.minimus phô thuéc vµokhÝ hËu tõng khu vùc .

• ViÖt Nam An.minimus cßn nh¹y víi DDT,nh­ng ë vïng phun DDT nhiÒu nam liÒn, muçithay ®æi sinh th¸i, hót m¸u trong nhµ nh­ngra tró Èn ngoµi nhµ.

2. Vai trß y häc

• Muçi An.minimus ®· ®­îc x¸c ®Þnh cã vai trß

truyÒn bÖnh sèt rÐt ë nhiÒu vïng trong n­íc

(chñ yÕu ë vïng miÒn nói, cao nguyªn).

• TØ lÖ muçi nhiÔm KSTSR tù nhiªn: 1,4% - 4%,

trong c¸c vô dÞch sèt rÐt mæ muçi ®Òu thÊy cã

KSTSR.

3. Phßng chèng

• Tïy tõng vïng mµ ®Ò ra c¸c biÖn ph¸pphßng chèng cô thÓ.

• Cã thÓ sö dông c¸ hoÆc vi khuÈn Bacillus®Ó diÖt bä gËy muçi An.minimus ë vïng venbiÓn gÇn nói.

• Vïng rõng nói dïng c¸c ho¸ chÊt ®Ó diÖtmuçi.

3. Phßng chèng

• C¸c biÖn ph¸p cai t¹o m«i tr­êng, bao vÖ c¸nh©n: nhµ ë tho¸ng m¸t, buæi tèi mÆc quÇn ¸odµi…

• Dïng ho¸ chÊt xua, diÖt muçi, ngñ trong mµn,dïng mµn tÈm ho¸ chÊt (permethrin...)

• Th­êng xuyªn dän vÖ sinh, ph¸t quang bôirËm, kh¬i th«ng dßng chay c¸c vòng n­íc®äng.

Anopheles dirus

1. §Æc ®iÓm sinh häc

• An.dirus thÝch hót m¸u ng­êi, nh­ng cã thÓhót ca m¸u ®éng vËt.

• Muçi ho¹t ®éng hót m¸u vµo ban ®ªm, cao®iÓm tõ nöa ®ªm vÒ s¸ng, th­êng hót m¸ungoµi nhµ, hoÆc nÕu vµo nhµ hót m¸u thi khino còng bay ra ngoµi tró Èn vµ tiªu m¸u.

• Cã tËp tÝnh rinh måi tr­íc khi hót m¸u vµ nothi nghØ mét thêi gian ng¾n råi bay ®i tim n¬itró Èn ë m¸i tranh hoÆc mÆt ngoµi t­êng nhµ.

1. §Æc ®iÓm sinh häc

• Muçi ph¸t triÓn vµo mïa m­a, ®Ønh caovµo th¸ng m­a nhiÒu.

• Muçi ®Î trøng vµo c¸c vòng n­íc ®äng,trong rõng, c¸c hèc c©y, bÑ l¸ cã n­íc, vá®å hép... ®Æc biÖt ë æ n­íc n¬i cã bãng c©yche phñ.

• An.dirus sèng hoang d¹i trong c¸c rõng giµb»ng ph¼ng cã nhiÒu bãng r©m. Ph©n bè tõB¸ Th­íc (TH) ®Õn cuèi d·y Tr­êng S¬n.

2. Vai trß y häc

• An.dirus lµ loµi muçi truyÒn BSR chñ yÕu ëvïng rõng nói ®«ng Nam ¸ vµ VN.

• TØ lÖ nhiÔm KSTSR tõ 1 - 36,4%.

• C¸c muçi thuéc nhãm An.leucosphyrus cßntruyÒn KSTSR cho khØ, truyÒn giun chØ cho

ng­êi.

3. Phßng chèng

• An.dirus ë ViÖt Nam cßn nh¹y cam víi

DDT vµ nhiÒu thuèc diÖt muçi kh¸c.

• Song rÊt khã diÖt vi muçi sèng ngoµi

nhµ.

• C¸c biÖn ph¸p diÖt muçi tr­ëng thµnh

gÆp nhiÒu khã khan.

3. Phßng chèng

• ®Ó phßng chèng muçi, th­êng kÕt hîp víi biÖn

ph¸p diÖt bä gËy víi vÖ sinh cai t¹o m«i tr­êng,

triÖt ph¸ n¬i sinh ®Î, n¬i tró Èn cña muçi.

• ®Ó diÖt muçi tr­ëng thµnh cã thÓ sö dông c¸c

ho¸ chÊt thuéc nhãm pyrethroid nh­ phun tån

l­u hoÆc tÈm mµn b»ng permithrin...

Anopheles subpictus

1. §Æc ®iÓm sinh häc

• Muçi An.subpictus lµ muçi truyÒn KSTSR ë

ven biÓn VN. Vïng dÞch tÔ do An.subpictus

truyÒn bÖnh cã tØ lÖ P.vivax cao: 90 - 100%.

• Muçi tró Èn trong nhµ vµ c¸c chuång gia sóc.

Ho¹t ®éng hót m¸u vµo ban ®ªm, thÝch hót

m¸u gia sóc h¬n m¸u ng­êi. Muçi b¾t ë trong

nhµ, tØ lÖ hót m¸u ng­êi thÊp (9,5%) hót m¸u

sóc vËt cao (90,5%).

1. §Æc ®iÓm sinh häc

• N¬i ®Î cña muçi lµ vïng n­íc lî ven biÓn tõ

B¾c vµo Nam, hµm l­îng muèi thÝch hîp 5 -

7g/l.

• Mïa ph¸t triÓn cña muçi tïy thuéc vµo tõng

khu vùc ®Þa lÝ: ë miÒn B¾c cao ®iÓm vµo c¸c

th¸ng 6,7 vµ 9,10, miÒn Nam vµo c¸c th¸ng

®Çu mïa m­a.

2. Vai trß y häc

• An.subpictus lµ muçi truyÒn bÖnh sèt

rÐt ë vïng ven biÓn miÒn B¾c.

• Cïng víi An.sundaicus ë ven biÓn

miÒn Nam, t¹o lªn vïng sèt rÐt l­u

hµnh.

3. Phßng chèng

• An.subpitus ®· kh¸ng víi DDT. Nªn dïng c¸c

ho¸ chÊt kh¸c nh­ actelic hoÆc ICON...

• Muçi An.subpitus thÝch hót m¸u tr©u, bß nªn

lµm hµng rµo gia sóc ®Ó h¹n chÕ muçi hót m¸u

ng­êi.

• Muçi tró Èn trong nhµ, nªn h¹n chÕ n¬i tró

Èn.

Anopheles sundaicus

1. §Æc ®iÓm sinh häc

• Muçi An.sundaicus thÝch hót m¸u ng­êi ë

trong nhµ, ho¹t ®éng hót m¸u suèt ®ªm, ®Ønh

cao vµo khoang 22 giê - 2 giê s¸ng, cã thÓ hót

m¸u ca ban ngµy ë nhµ Èm thÊp, thiÕu ¸nh

s¸ng.

• Muçi tró Èn ë trong nhµ. Muçi ®Î trøng ë ao,

ruéng, kªnh, r¹ch cã nhiÒu rong tao, ®é pH tõ 6

- 8, nång ®é muèi thÝch hîp 7 g/l.

1. §Æc ®iÓm sinh häc

• Mïa ph¸t triÓn cña muçi: quanh nam, cao®iÓm vµo th¸ng ®Çu mïa m­a (th¸ng 5 - 6).

• Vïng ph©n bè cña muçi An.sundaicus th­ênggÆp ca muçi An.subpictus. An.sundaicus ph©nbè tõ ven biÓn Hµm T©n tíi ven biÓnCampuchia.

• ®ång b»ng s«ng Cöu Long muçi ph©n bèréng ë n¬i cã n­íc thñy triÒu lªn, xuèng.

2. Vai trß y häc

• An.sundaicus lµ vect¬ chÝnh truyÒn bÖnh sèt

rÐt ë ven biÓn miÒn Nam ViÖt Nam.

• An.sundaicus cã thÓ truyÒn ca P.falciparum

vµ P.vivax nh­ng ë vïng ph©n bè muçi nµy tØ

lÖ nhiÔm P.falciparum cao h¬n.

3. Phßng chèng

• Muçi An.sundaicus cßn nhËy cam víi

DDT, vµ c¸c ho¸ chÊt diÖt c«n trïng

kh¸c.

• Nh­ng ë mét vµi n¬i ®· cã hiÖn t­îng

An.sundaicus kh¸ng DDT.

BiBiÖÖnn phph¸̧pp phphßßng chng chèèng mung muççi si sèètt

rÐtrÐt

XinXin cc¶¶mm ¬¬n !n !