1 Nasjonalt institutt for ernærings- og sjømatforskning

Adresse: Postboks 2029 Nordnes, 5817 Bergen, Norway

Telefon: +47 55 90 51 00 Faks: +47 55 90 52 99

KVIKKSØLVINNHALD I FISK OG SJØMAT VED SØKKT UBÅT (U864) VEST AV FEDJE - NYE ANALYSAR 2007 - SAMANLIKNING MED DATA FRÅ PERIODEN 2004 TIL 2006

Amund Måge, Lina Vågenes, Sylvia Frantzen og Kåre Julshamn, NIFES, Dag Furevik, Havforskingsinstituttet

17. desember, 2007

2

Samandrag

Den torpederte tyske ubåten U864 ligg på ca. 150 meters djup 3 kilometer vest av Fedje. Den

vart søkkt i 1945 og kan ha hatt ei last på 60-70 tonn kvikksølv (Hg) då den vart torpedert.

Dette er eit stort kvanta av kvikksølv og det er viktig at dette ikkje vert spreidd til miljøet slik

at det kan koma til å verta teke opp i sjømat. Derfor er det sett i gang overvaking av eventuell

spreiing og opptak i sjømat.

På oppdrag frå Kystdirektoratet vart det i januar 2004 gjort ei innsamling av aktuelle

fiskeartar, torsk, sei, lange, uer og krabbe for kvikksølvanalyse. Dette har blitt følgt opp av ei

ny undersøking årleg i 2005, 2006 og no i 2007, som er det som vert rapportert her. Vi har

etter første prøvetaking teke ut sei og teke inn brosme i programmet.

I 2006 vart programmet utvida med at det for brosme og krabbe vart samla inn materiale ved

ubåtvraket, men også i to avstandar frå vraket langs hovudstraumretning mot nord. Dette var

for eventuelt å få fram ein gradient i avstand frå ubåten. I 2007 har vi auka avstanden til desse

to ekstra stasjonane slik at dei er fiska frå 2 og 4 sjømil nord for vraket.

Ei samla vurdering av resultata så langt viser at det for fleire artar, spesielt torsk og uer er

noko overkonsentrasjon av Hg i høve til det vi vurderer som normalverdiar. I høve til

grenseverdiar for kvikksølv i fisk og sjømat er det likevel få overkonsentrasjonar og i 2006

var dei få som vart observert like over grenseverdien på 0,5 mg/kg frisk vekt.

Det er ingen påfallande endring i høve til resultata funne i 2005 når det gjeld kvikksølv i fisk

og krabbe fanga ved vraket. Det er ein aukande trend for høgare kvikksølvinnhald i torsk, men

her har vi lite data sidan det er vanskeleg å få nok torsk på staden der vraket ligg.

Vi ser vidare at det er liten skilnad i kvikksølvkonsentrasjonen i fisk fanga på vraket og ut til

dei stasjonane valt i større avstand frå vraket.

Dei observerte overkonsentrasjonane for nokon av artane og fare for raske endringar i

spreiingsbiletet, gjer at vidare oppfølging i form av overvaking og vurdering av eventuelle

tiltak, er påkravd.

3

Innleiing

Den tyske ubåten U864 vart senka av engelskmennene i krigen sitt avsluttande år i februar

1945. Vraket vart oppdaga av Forsvaret i 2003 og er lokalisert på ca. 150 meters djup om lag

3 km vest av Fedje. Nøyaktig posisjon til ubåtvraket er N6046,20 – E0437,25. Ubåten vart

brukt til transportoppdrag og var ved senkinga på veg til Japan, med ei last med ulikt

krigsutstyr inklusive 60-70 tonn metallisk kvikksølv.

På oppdrag frå Kystdirektoratet undersøkte NIVA for første gong sediment ved ubåtvraket

U864 i desember 2003 og fann svært høge konsentrasjonar av kvikksølv (Hg) i tre av

sedimentprøvane tett ved ubåtvraket. Kvikksølvet i sedimenta stammar truleg frå lasta til

ubåten og at noko av kvikksølvet, som var fylt på mindre jernflasker, har vorte spreidd ved

torpederinga. Kystdirektoratet, som har det administrative ansvaret for eventuell forureining

frå vraket av ubåten, bestemte i etterkant av funnet at det skulle utførast ei undersøking av

kvikksølvinnhaldet i fisk og krabbe frå nærområdet ved ubåten. For å kunna vurdere risiko for

spreiing til sjømat har det vorte fiska og analysert fisk (bl.a. brosme, torsk, lange, sei og uer)

og krabbe årleg frå år 2004.

Både i 2005, 2006 og 2007 har det vore mykje fokus på kva som skulle skje med ubåtvraket

slik at den satsinga Kystdirektoratet har gjort på overvaking har vore i tråd med behova for

kunnskap. I 2005 vart det bl.a. arrangert eit seminar på Fedje med ubåten som tema i regi av

Naturvernforbundet, og eit Brennpunkt-program på NRK hadde same tema. Etter at regjeringa

gjekk inn for tildekking av ubåten hausten 2006 vart det halde ei høyring i Stortinget som

resulterte i at ein skal gjere vidare utgreiingar av kva endeleg løysing ein skal velje for å sikre

vraket. Det generelle kravet om at all sjømat skal vera trygg, har gjeve behov for oppdaterte

data på innhald av Hg i marine artar fanga i nærområdet til vraket av den søkkte ubåten ved

Fedje.

Målet for overvakinga av fisk og sjømat rundt u-båtvraket vest av Fedje er både å kunne gje

råd om sjømattryggleik til dei som fiskar i dette området og å kunna spore endringar i

tryggleiksbiletet i høve til sjømat, med fokus på kvikksølv.

På bakgrunn av dette er det på oppdrag for Kystdirektoratet og med innspel frå Mattilsynet

teke nye prøvar i 2007 av fisk og krabbe for å studera utviklinga av kvikksølv i sjømat frå

området nær ubåten. Prøveinnsamling har som tidlegare år gått i regi av

Havforskingsinstituttet, mens analyse og rapportering vert utført av NIFES.

4

Prøveinnsamling 2007

Det vart også i 2007 gjort avtale med Helge Torsvik som er eigar av Selfa-sjarken Vikingfjord

(H-19-A) på 35 ft. Han driv kystfiske i Nord-Hordaland og er såleis lokalkjent i området.

Det vart i år valt å kun fiska i ein tidsperiode, i juni 2007. Dette ut frå erfaring frå 2005 og

2006 i at ein får lite andre artar på hausten som då vart prøvd. Fiskinga i juni vart utført med

både teiner og handsnøre.

Figur 1 og figur 2 viser kart over prøvetakingslokalitetane. Figur 1 viser tidlegare

prøvetaking, mens figur 2 viser årets lokalitetar. Det som var nytt i 2007 i høve til 2006 var at

det avstanden frå vraket til dei to supplerande stasjonane vart auka frå 1 og 2 sjømil til 2 og 4

sjømil. Område 0 vart definert som området nær ubåten. Område 2 var om lag 2 nautiske mil

nord for ubåten og område 4 var om lag 4 nautiske mil nord for ubåten.

Ubåten kunne lett lokaliserast med ekkolodd, og reiskap vart sett så nært som mulig og frå

fleire retningar. I eit arbeidsnotat som omtalar fiskerimessige tilhøve ved Fedje vert det

oppgjeve at straumen i området ved ubåten stort sett går i nordleg retning. Variasjonar i

straumretning og straumfart gjorde det utfordrande å få reiskap ned akkurat der ein ønska det.

Det vart også i år relativt raskt fiska 25 individ av brosme og taskekrabbe med teiner på alle

tre stasjonar/område. Det var lagt mindre energi ned i få tak i dei andre artane og det vart i år

fanga noko mindre lange enn tidlegare. Uer (Sebastes spp.) vart ikkje fiska i 2007. I 2006

måtte det brukast handsnøre for å få nokre få individ, og vi har ikkje funne det verdt innsatsen

å halde fram med denne arten. I og med at vi no også over tid har opparbeida eit sterkt

datagrunnlag for brosme som viktigaste art i denne overvakinga vil vi truleg ikkje leggja stor

innsats i å fylgja opp uer.

5

Figur 1. Figuren viser fisket ved stasjonane 0 og 1 i 2006 samt tidlegare fiske i 2005 og 2004. Stasjon 2 er utanfor kartet mot nord.

6

Tidlegare prøveinnsamlingar

Desse er beskrivne i rapportane frå 2005 og 2006 (Måge m. fl., 2005 & Måge m. fl., 2006).

Men nokon opplysningar som kan vera relevante for diskusjonen vert tekne med her. Det

gjeld dette med at tidspunktet på året for prøvetakinga i 2004 var i januar, unnateke ei ekstra

prøvetaking retta mot kommersielt krabbefiske utført på 30 m djupn ved Sandholmen ca. 2

nautiske mil nordaust for ubåtvraket, som vart gjort i perioden 8. – 12. mars 2004 (ikkje i

kart).

Prøvetaking i 2005 vart utført i oktober/november også gjort av Helge Torsvik med sin Selfa-

sjark Vikingfjord (H-19-A). Fisket gjekk då føre seg i perioden frå 15.10 til 06.11 med totalt

10 fiskedøgn. Det vart då, som i 2004, berre fiska med vraket som utgangspunkt. Fiskestadene

frå 2004 og 2005 er teikna inn på kart på figur 1.

Figur 2. Kart over området ved søkkt ubåt og fisket på dei tre stasjonane i 2007. Raude linjer representerer område 0, tynne og tjukke svarte linjer henhaldsvis område 2 og 4.

7

Analysar

Prøvane vart levert isa til NIFES for opparbeiding på laboratoriet. Kvar fisk og krabbe vart

målt og veid, og det vart tekne filetprøver av kvar fisk og prøver av klør og brunmat

(krabbesmør) av kvar krabbe. I 2007 vart det i tillegg tekne prøvar av lever og gjeller av kvar

fisk. Kvar prøve vart homogenisert og analysert for kvikksølv med ICP-MS. Før

sluttbestemmingane av kvikksølv vart utført vart prøvene dekomponert med syre i

mikrobølgeovn slik at kvikksølvet låg føre som jonar i løysning. Kvikksølvbestemminga med

ICP-MS er ein akkreditert metode ved NIFES. Det er berre målt for totalkvikksølv i desse

undersøkingane ut frå at det er det som er grunnlag for grenseverdier for matvarer.

Erfaringsmessig er nesten alt kvikksølv i fiskefillet metylkvikksølv.

Ei hovudfagsoppgåve ved UiB viste auka kvikksølvnivå i gjeller til torsk som hadde gått i

tank med sediment frå ubåten sitt nærområde (Tingstad, 2007). Vi ville teste dette i

feltforhold og det vart i 2007 difor i tillegg til fillet teke ut prøvar både av både gjeller og

lever. Data for Hg i gjeller og lever frå brosme er presentert i rapporten.

Fordi konsentrasjonen av framandstoffer ofte varierer med størrelse/alder, og fordi

vektsamansetninga kan være ulik frå år til år og mellom lokalitetane, blei Hg-

konsentrasjonane vektnormalisert for samanlikning mellom år og mellom ulike avstandar frå

vraket. For å vektnormalisere blei Hg-konsentrasjonane i fillet/lever/klokjøt/krabbesmør

dividert med vekta til fisken/krabben. Resultata vist i tabellane er Hg-konsentrasjonane utan

vektnormalisering, medan figurane visar dei vektnormaliserte konsentrasjonane.

8

Resultat og diskusjon

Analyseresultata frå årets undersøkingar (2007) er samla i tabell 1 og 2, mens resultata frå

tidlegare undersøkingar er gitt i tabell 3 (2006), tabell 4 (2005) og tabell 5 (2004) for

samanlikning. Resultata frå 2004-2006 er diskutert i dei tidlegare rapportane (Måge m. fl.,

2006 & Måge m. fl., 2005). Desse rapportane er å finne på www.kystverket.no.

Sjømattryggleik vert vurdert ut frå dei etablerte øvre grenseverdiane for fisk og krabbe.

Grenseverdien for kvikksølv er på 0,5 mg/kg våtvekt for dei fleste fiske- og skaldyrartar. Det

er likevel ein del artar, spesielt store predatoriske fisk, som har fått ei høgare grense på 1,0 mg

Hg/ kg våtvekt, men det gjeld ingen av fiskeartane som er analysert her. Krabbe har ei

grenseverdi på 0,5 mg/kg våtvekt i både klokjøt og krabbesmør. Grensene er absolutte i høve

til omsetjing av fisk, mens det kan i høve til fritidsfiske ofte vert kosthaldsråd for å råda

publikum.

Resultata frå dei tidlegare undersøkingane er oppgjevne for å kunne gje eit større bilete av

situasjonen og eventuelt indikera noko om utvikling i tid, men som diskutert i tidlegare

rapportar er det mange faktorer som påverkar konsentrasjonen av framandstoff i sjømaten og

som gjer at ein må vera varsame med direkte samanlikningar. Dette gjeld blant anna

årstidsvariasjonar, fiskens/krabbens storleik, alder og kondisjon/fylningsgrad, vandring av fisk

ut og inn av området samt gjennomsnittleg nærleik til ubåtvraket. Dette er faktorar ein ikkje

har full kontroll over.

Brosme (Brosme brosme) har sidan starten på prøvetakinga i 2004 vore den fisken som ein får

mest av når ein fiskar ved vraket. Ut frå dette vart denne arten alt i 2005 inkludert i staden for

sei som er ein meir pelagisk og mindre stasjonær fisk.

Det vart i 2007 fiska og analysert fulle seriar (25 stykk) av brosmer ved vraket og henhaldsvis

2 og 4 sjømil frå vraket. Brosmene var relativt små, gjennomsnittleg ca. 1 kg, og hadde

gjennomsnittleg Hg-konsentrasjon i filet på 0,16 mg/kg våtvekt (Tabell 1). Det var ingen av

brosmene ved vraket som hadde kvikksølvkonsentrasjonar over EU sin grenseverdi på 0,5

mg/kg våtvekt.

Det var noko høgare gjennomsnittleg Hg-konsentrasjon i brosmefilet frå dei to stasjonane

lenger vekk frå vraket enn ved vraket (Tabell 1; Figur 3). 2 og 4 sjømil frå vraket var

gjennomsnittleg Hg-konsentrasjon henhaldsvis 0,23 mg/kg våtvekt og 0,25 mg/kg. På grunn

9

av stor individuell variasjon var det inga signifikant endring i Hg-konsentrasjon med aukande

avstand frå vraket, og den aukande trenden skuldast truleg faktorar som vi ikkje har kontroll

over. I 2006 vart det ikke funne nokon forskjell i Hg-konsentrasjonen mellom brosmer tatt

ved vraket og 1 og 2 sjømil frå vraket. Hg-konsentrasjonen i brosmelever fulgte samme

trenden som filet med hensyn til avstand frå vraket (Figur 3).

Når vi samanliknar Hg-konsentrasjonen i brosmefilet i 2007 med tidlegare år, ser vi at i 2005

og 2006 var gjennomsnittleg Hg-konsentrasjon i filet henhaldsvis 0,20 og 0,22 mg/kg våtvekt

(Tabell 3, 4), altså noko høgare enn i 2007 (0,16 mg/kg våtvekt). Når vi vektnormaliserte

resultata fann vi at det var signifikant lågare Hg-konsentrasjon i brosmefilet i 2007 enn i 2005

Tabell 1. Gjennomsnittlig kvikksølvinnhald (mg/kg våt vekt) og minimum og maksimumsverdiar for kvikksølv i torsk, lange, brosme, uer og krabbe fanget utanfor Fedje i Nordhordland i juni 2007. Talkode etter artsnamn betyr; 0: ved vraket, 2: 2 sjømil nord for vraket og 4: 4 sjømil nord for vraket. Normalverdiar er henta frå NIFES sin Miljødatabase der analyser er gjort på fisk frå ope hav og krabbe frå reint vatn. Fisken i Miljødatabasen er fanga i Barentshavet, Norskehavet og Nordsjøen. EU sin øvre grenseverdi (Kommisjonsregulativ EC 2001/446) er også gitt i tabellen.

Art Tal Prø- var (N)

Vekt Snitt (kg)

Vekt Min.- Maks (kg) 1)

Kvikksølv Snitt±SD (mg/kg v.v.)

Kvikksølv Min.- maks. (mg/kg v.v.)

Normalverdier Min. - maks (mg/kg v.v.)

EUs øvre grenseverdi (mg/kg v.v.)

Torsk-0 3 2,62 0,48-3,8 0,07 ± 0,02 0,06-0,09 0,01-0,08 0,50 Torsk-2 1 3,76 3,76 0,12 0,12 0,01-0,08 0,50 Torsk-4 2 5,18 3,12-7,24 0,34 ± 0,35 0,10-0,59 0,01-0,08 0,50 Brosme-0 25 0,90 0,54-2,84 0,16 ± 0,05 0,09-0,26 0,05-0,17 0,50 Brosme-2 23 0,78 0,32-2,16 0,23 ± 0,08 0,1-0,39 0,05-0,17 0,50 Brosme-4 25 1,15 0,48-2,44 0,25 ± 0,10 0,14-0,64 0,05-0,17 0,50 Lange-0 7 4,81 2,5-8,54 0,24 ± 0,17 0,11-0,50 0,03-0,15 0,50 Lange -2 1 1,44 1,44 0,10 0,10 0,03-0,15 0,50 Krabbe-klokjøtt-0

25 326* 168-485 0,14±0,06 0,03-0,27 0,50

Krabbe-klokjøtt-2

25 377* 162-610 0,14±0,07 0,07-0,31 0,50

Krabbe-klokjøtt-4

25 333* 137-558 0,14±0,06 0,06-0,27 0,50

Krabbe-smør-0

25 326* 168-485 0,29±0,24 0,11-0,57 0,06-0,15 0,50

Krabbe-smør-2

25 377* 162-610 0,24±0,33 0,09-1,68 0,06-0,15 0,50

Krabbe-smør-4

25 333* 137-558 0,16±0,06 0,06-0,29 0,06-0,15 0,50

* For krabbe er vekta i gram (etter koking)

10

Tabell 2. Gjennomsnittleg kvikksølvinnhald (mg/kg våtvekt) i lever og gjeller i brosme fanga ved ubåtvraket ved Fedje (0) og 2 og 4 sjømil frå vraket i juni 2007.

Art Tal Prø- var (N)

Vekt Snitt (kg)

Vekt Min.- Maks (kg) 1)

Kvikksølv i lever Snitt±SD (mg/kg v.v.)

Kvikksølv i gjeller Snitt±SD (mg/kg v.v.)

Brosme-0 25 0,90 0,54-2,84 0,18 ± 0,09 0,087 ± 0,027

Brosme-2 23 0,78 0,32-2,16 0,27 ± 0,13 0,096 ± 0,034

Brosme-4 25 1,15 0,48-2,44 0,34 ± 0,28 0,092 ± 0,038

Tabell 3. Gjennomsnittlig kvikksølvinnhald (mg/kg våt vekt) og minimum og maksimumsverdiar for kvikksølv i torsk, lange, brosme, uer og krabbe fanget utanfor Fedje i Nordhordland i juni-oktober 2006. Talkode etter artsnamn betyr; 0: ved vraket, 1: 1 sjømil nord for vraket og 2: 2 sjømil nord for vraket. Normalverdiar er henta frå NIFES sin Miljødatabase der analyser er gjort på fisk frå ope hav og krabbe frå reint vatn. Fisken i Miljødatabasen er fanga i Barentshavet, Norskehavet og Nordsjøen. EU sin øvre grenseverdi (Kommisjonsregulativ EC 2001/446) er også gitt i tabellen.

Art Tal Prø- var (N)

Vekt Snitt (kg)

Vekt Min.- Maks (kg) 1)

Kvikksølv Snitt±SD (mg/kg v.v.)

Kvikksølv Min.- maks. (mg/kg v.v.)

Normalverdier Min. - maks (mg/kg v.v.)

EUs øvre grenseverdi (mg/kg v.v.)

Torsk-0 5 5,1 1,5-6,4 0,21±0,14 0,07-0,44 0,01-0,08 0,50 Brosme-0 25 1,0 0,34-2,1 0,22±0,07 0,13-0,49 0,05-0,17 0,50 Brosme-1 25 1,2 0,36-3,5 0,28±0,08 0,19-0,53 0,05-0,17 0,50 Brosme-2 25 1,1 0,28-3,0 0,28±0,09 0,16-0,53 0,05-0,17 0,50 Lange – 0 27 3,9 0,86-7,9 0,26±0,13 0,11-0,55 0,03-0,15 0,50 Lange – 1 4 3,2 1,2-5,9 0,19±0,07 0,08-0,27 0,03-0,15 0,50 Uer – 0 4 1,4 1,2-1,5 0,22±0,13 0,08-0,34 0,01-0,02 1,0 Krabbe-klokjøtt-0

25 443 1) 247-758 1) 0,15±0,11 0,04-0,60 0,50

Krabbe-klokjøtt-1

25 429 210-677 0,15±0,09 0,05-0,45 0,50

Krabbe-klokjøtt-2

25 346 191-497 0,12±0,05 0,05-0,21 0,50

Krabbe-smør-0

25 443 247-758 0,20±0,07 0,06-0,34 0,06-0,15 0,50

Krabbe-smør-1

25 429 210-677 0,22±0,08 0.04-0,41 0,06-0,15 0,50

Krabbe-smør-2

25 346 191-497 0,18±0,06 0,08-0,33 0,06-0,15 0,50

1) For krabbe er vekta i gram (etter koking)

11

Tabell 4. Gjennomsnittlig kvikksølvinnhald (mg/kg v. v.) og minimum og maksimumsverdiar for kvikksølv i torsk, lange, brosme, uer og krabbe fanget utanfor Fedje i Nordhordland i oktober 2005. Normalverdiar er henta frå NIFES sin Miljødatabase der analyser er gjort på fisk frå ope hav og krabbe frå reint vatn. Fisken i Miljødatabasen er fanga i Barentshavet, Norskehavet og Nordsjøen. EU sin øvre grenseverdi (Kommisjonsregulativ EC 2001/446) er også gitt i tabellen. Art Tal

Prø- var (N)

Vekt Snitt (kg)

Vekt Min.- Maks (kg) 1)

Kvikksølv Snitt (mg/kg v.v.)

Kvikksølv Min.- maks. (mg/kg v.v.)

Normalverdiar Min. - maks (mg/kg v.v.)

EUs øvre grenseverdi (mg/kg v.v.)

Torsk 5 2,1 1,0 – 3,4 0,15 0,09-0,22 0,01-0,08 0,50

Brosme 25 1,0 0,54-2,2 0,20 0,08 – 0,35 0,05-0,17 0,50

Lange 25 4,7 1,3 – 13,3 0,27 0,11 – 0,77 0,03-0,15 0,50

Uer 2 1,1 1,0 – 1,1 0,24 0,23 – 0,25 0,01-0,02 1,0

Krabbe-klokjøtt

25 3501) 199-4861) 0,18 0,08 – 0.37 0,10-0,14 0,50

Krabbe-smør

25 3501) 199–4861) 0,26 0,09-0,56 0,06-0,15 0,50

1) Vekt i gram. Tabell 5. Gjennomsnittlig kvikksølvinnhald (mg/kg v. v.) samt konsentrasjonsområde i torsk, sei, lange, uer og krabbesmør fanget ved søkkt ubåt utanfor Fedje i Nordhordland i januar 2004 og krabbe fanga frå kommersiell fangstad 3 km frå ubåtvraket i mars 2004. Normalverdiar er henta frå NIFES sin Miljødatabase der analyser er gjort på fisk frå ope hav og krabbe frå reint vatn. Fisken i Miljødatabasen er fanga i Barentshavet, Norskehavet og Nordsjøen. EU sin øvre grenseverdi (Kommisjonsregulativ EC 2001/446) er også gitt i tabellen. Art Tal

Prø-var (N)

Vekt Snitt (kg)

Vekt Min.- Maks. (kg)

Kvikksølv Snitt (mg/kg v.v.)

Kvikksølv Min.- maks. (mg/kg v.v.)

Normalverdiar Min. - maks (mg/kg v.v.)

EUs øvre grenseverdi (mg/kg v.v.)

Torsk 20 4,1 2,3 - 10,7 0,047 0,013-0,087 0,01-0,08 0,50

Sei 25 3,1 2,0 – 5,0 0,043 0,011-0,094 0,02-0,12 0,50

Lange 20 6,5 3,4 – 13,5 0,13 0,032-0,35 0,03-0,15 0,50

Uer 25 1,3 1,0 – 1,6 0,22 0,10-0,38 0,01-0,02 1,0

Krabbe-smør

24 14,4 1) 11 – 17 1) 0,20 0,08-0,50 0,06-0,15 0,50

Prøvar 3 km frå vraket, mars 2004.

Krabbe-klokjøt

20 i.r. i.r. 0,05 0,02-0,13 0,10-0,14 0,50

Krabbe-smør

25 i.r. i.r. 0,05 0,02-0,10 0,06-0,15 0,50

1) Skallengde i cm.

12

brosmefilet krabbe-innmat krabbe-klo brosmelever

0 2 4

lokalitet

-0,2

0,0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

1,2hg

/vek

t

Figur 3. Samanheng mellom fangstavstand frå u-båtvraket og kvikksølvkonsentrasjonen i brosme og krabbe. I krabbe er både krabbesmør (krabbeinnmat) og klokjøt analysert. Konsentrasjonane i figuren er vektnormalisert.

og 2006 (Figur 4). I brosmelever fann vi også ein signifikant endring mellom 2006 og 2007,

men i motsetnad til i fillet, der konsentrasjonen minka, auka den i lever (Figur 5). Årsaka til

dette veit ein ikkje, men distribusjonen av kvikksølvet i dei ulike organa i forhold til tidspunkt

for kontaminering kan vere ein forklaring. Vidare analysar vil kunne seie meir om det er ein

samanheng mellom konsentrasjonsendring i fillet og lever. For lange og torsk ser ein at

endringa i konsentrasjonane i fillet og lever ser ut til å fylgje kvarandre meir (Figur 4 og 5).

Lange (Molva molva) har vorte fiska ved alle fire prøvetakingar ved vraket, i varierande

mengder (Tabell 1, 3, 4, 5). Vi fekk relativt store langer nær ubåtvraket. Dei to første åra var

største lange rundt 13,5 kg, mens største fisk var 7,0 kg i 2006 og 8,5 kg i 2007. Snittvekta i

2007 var 4,8 kilo mot 4,7 i 2005 og 3,9 i 2006.

I 2007 vart det berre tatt 7 langer, og av desse var det ein med Hg-konsentrasjon på 0,5 mg/kg

våtvekt, som er EU sin grenseverdi for kvikksølv i fiskefilet (Tabell 1). Resten var under

grenseverdien, og gjennomsnittleg Hg-konsentrasjon i lange ved vraket var 0,24 mg/kg

våtvekt. Kun ei lita lange blei fanga 2 sjømil frå vraket, med noko lågare

kvikksølvkonsentrasjon, på 0,10 mg/kg våtvekt. I 2006 vart det fanga fire langer på stasjonen

13

1 sjømil nord for vraket. Gjennomsnittleg kvikksølvkonsentrasjon var også her noko lågare

enn ved vraket (Tabell 3), men heller ikkje her var det nokon signifikant skilnad.

Både i 2005 og 2006 hadde 3 av 25 respektive 27 langer fanga ved vraket ein Hg-

konsentrasjon over grenseverdien på 0,5 mg/kg våtvekt (Tabell 3, 4). Langene fanga i 2004,

2005, 2006 og 2007 hadde gjennomsnittleg Hg-innhald i filet på henhaldsvis 0,13, 0,27, 0,26

og 0,24 mg Hg/kg våtvekt (Tabell 1, 3, 4, 5). 2004 er problematisk å inkludere i

samanlikninga fordi det var vanskelig å få fiska nær nok vraket dette året. Det var ingen

skilnad mellom dei tre øvrige åra, og for lange var trenden den same for lever som for filet

(Figur 5).

Jamnt over var Hg-konsentrasjonane i lange ved vraket i øvre sjikt av eller høgare enn

”normalverdiane” frå sjømatdata (http://www.nifes.no/sjømatdata). Det vi har sett og fått ny

kunnskap om spesielt dei to siste åra er at Hg-innhaldet i same art kan variere ganske mykje

også i område som er presumptivt lite forureina. Det hadde difor vore ønskjeleg å fått

analysert eit større utvalg av langer i noko avstand frå vraket, blant anna også fordi

”normalverdiane” vi samanliknar med er basert på kun få prøvetakingar til Sjømatdata.

Som dei tidlegare åra, bortsett frå 2004, hadde vi i 2007 problem med å få tak i torsk (Gadus

morhua) ved vraket vest av Fedje. Det vart fanga kun tre torsk ved vraket og ein og to hhv. 2

og 4 sjømil frå vraket. I 2005 og 2006 vart det teke 5 torsk ved vraket, mens vi i 2004 fekk 20

individ. Vi var noko uroa over ein stigande trend i kvikksølvkonsentrasjonen i det vesle

materialet vi har fått tak i, i og med at gjennomsnittleg Hg-konsentrasjon steig frå 2004 til

2005 og vidare til 2006. I 2007 vart denne trenden broten, med eit snitt på berre 0,07 mg/kg

våtvekt, sjølv om det sjølvsagt ikkje kan trekkjast nokon konklusjonar ut frå det låge talet på

fisk. Når konsentrasjonane var vektnormaliserte var det heller ingen skilnader mellom dei tre

åra 2005, 2006 og 2007 (Figur 4), noko som tyder på at dei registrerte skilnadene i Hg-

konsentrasjon kan skuldast størrelse. Hg-konsentrasjonane i torsk frå området ved ubåtvraket

er høgt i forhold til normalverdiane sjølv om ingen var over grenseverdien på 0,5 mg/kg

våtvekt (tabell 3 og 4). I 2007 hadde ein av dei to torskane som vart fanga 4 sjømil frå vraket

0,57 mg Hg/kg våtvekt, det vil seie Hg-konsentrasjon over grenseverdien på 0,5 mg/kg

våtvekt.

14

Brosme Torsk Lange

2005 2006 2007

år

-0,1

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4H

g i f

illet

/vek

t

Figur 4. Utvikling av gjennomsnittleg Hg-konsentrasjon i fiskefillet frå 2005 til 2007 i artane brosme, torsk og lange ved lokaliteten rett ved ubåt-vraket. Konsentrasjonane er vektnormalisert. Sjå tabellane for å finna kva tal fisk kvart punkt representerer.

Brosme Lange Torsk

2005 2006 2007

År

-0,2

-0,1

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

Hg

i lev

er/v

ekt

Figur 5. Utvikling av gjennomsnittlig Hg-konsentrasjon i lever frå 2005 til 2007 i artane brosme, lange og torsk ved lokaliteten rett over ubåt-vraket. Konsentrasjonane er vektnormalisert. Sjå tabellane for å finna kva tal fisk kvart punkt representerer.

15

Taskekrabbe (Cancer pagurus) fekk vi som i tidlegare år samla inn i fulle seriar på 25 individ

ved alle tre stasjonane, og har dermed styrka bakgrunnsmaterialet ytterlegare.

Krabbeklokjøtt inneheldt like mykje kvikksølv, gjennomsnittleg 0,14 mg/kg våtvekt, ved

vraket og 2 og 4 sjømil frå vraket (Tabell 1). I krabbesmør var Hg-konsentrasjonane ved

vraket frå 0,11 til 0,57 mg/kg våtvekt, som er i øvre sjikt av eller over det som kan seiast å

være normalverdiar for kvikksølv i krabbesmør (0,06 – 0,15 mg/kg våt vekt). For krabbesmør

var trenden også høgare gjennomsnittleg Hg-konsentrasjon ved vraket og 2 sjømil unna enn 4

sjømil unna, med henhaldsvis 0,29, 0,24 og 0,16 mg/kg våtvekt (Tabell 1). Når

konsentrasjonane var vektnormalisert var det ein klar nedadgåande trend frå vraket til 2 sjømil

unna (Figur 3), utan at skilnaden var signifikant. På kvar av lokalitetane ved vraket og 2

sjømil frå vraket var det eitt enkeltindivid med konsentrasjonar over grenseverdien, som

truleg trakk opp gjennomsnittet.

Dersom vi ser på historisk utvikling ved vraket ser vi at Hg-konsentrasjonen i brunmat var

0,20 mg/kg våtvekt i 2004 (tabell 5), 0,26 mg/kg våtvekt i 2005 (tabell 4), 0,20 mg/kg våtvekt

i 2006 (tabell 3) og 0,29 mg/kg våtvekt i 2007 (tabell 1). Gjennomsnittskonsentrasjonane i

Organ Innmat Organ Klo

2005 2006 2007

år

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1,0

1,1

1,2

Hg/

vekt

Figur 6. Utvikling av gjennomsnittlig Hg-konsentrasjon frå 2005 til 2007 i krabbe- innmat(krabbesmør) og klo. Sjå tabellane for å finna kva tal kvart punkt representerer. Konsentrasjonane er vektnormalisert.

16

både klokjøt og krabbesmør var noko lågare i 2006 enn i både 2005 og 2007. Skilnaden var

ikkje signifikant i klokjøt, men var signifikant i krabbesmør når Hg-konsentrasjonane var

vektnormalisert (Figur 6). Dette kan skuldast at det i 2006 vart fanga relativt store krabbar

(gjennomsnittleg 443 g), utan at dette førte til høgare konsentrasjon av Hg.

På grunnare vatn 3 km nordaust for vraket ved Fedje i 2004 var gjennomsnittleg Hg-

konsentrasjon både i klomat og krabbesmør til samanlikning berre 0,05 mg/kg våtvekt.

I ei masteroppgave frå UiB (Tingstad, 2007) vart det påvist høge Hg-konsentrasjonar i

gjellevev hos ung torsk eksponert for sediment frå havbunnen rundt ubåtvraket. Som følgje av

dette vart overvåkningsprogrammet for sjømat ved ubåtvraket i 2007 utvida til å omfatte

analyse av kvikksølv i gjeller. Analysane av gjellevev frå brosme, lange og torsk fanga ved

vraket i 2007 viste imidlertid låge Hg-konsentrasjonar, mellom 0,03 og 0,42 mg Hg/kg. Det

finns ikkje Hg-konsentrasjonar i gjeller i Sjømatdata, slik at det er vanskeleg å seie noko om

verdiane funne ved vraket i høve til normalverdiar. Det at konsentrasjonane var lågare enn dei

som vart funne i masteroppgåva kan forklarast med at forsøka i masteroppgava vart utført ved

å la fisken gå over sedimenta i ein tank, noko som truleg gjorde fisken mykje meir eksponert

for dei forureina sedimenta enn den ville ha blitt i naturen der den kan vandre fritt. Dei

resultata vi fann tyder ikkje på akkumulering av Hg i gjellene i fisk frå området rundt vraket.

Generelt såg det ut til å ha vore ein stigande trend i kvikksølvinnhaldet i sjømat ved

ubåtvraket frå år 2004 til år 2005. Problemet med den samanlikninga var at det særleg i 2004

var vanskeleg å fiska nær nok vraket. Prøvetakinga i 2004 skjedde litt aust og sør for vraket,

mens seinare prøvetakingar skjedde ved vraket og nord for vraket. Straumretninga er i

hovudsak frå sør til nord, og dersom kvikksølvet (i sediment) har spreidd seg med straumen

kan det forklare at det er vanskelig å finne nokon trend med aukande avstand frå vraket

nordover, mens området fangsta i 2004 kan vere upåverka.

Som beskrive i tidlegare rapportar, er det hos fisk som er utsett for jamn miljøpåverknad også

ein jamn auke i Hg-konsentrasjon med storleik, som oftast skuldast alder. I 2006 såg vi ikkje

ein slik samanheng for brosme og lange ved vraket. I 2007 derimot, fann vi ein slik

korrelasjon for brosme både ved lokalitet 0 og 4, men ikkje ved lokalitet 2. For lange og torsk

fann vi berre korrelasjon mellom vekt og Hg i fillet når vi samla alle prøvene frå alle

lokalitetane og alle åra (2005-2007). For torsk kan dette forklarast med at talet på prøver er

lavt, men talet på brosme og lange var relativt høgt kvart år (ikkje lange 2007), slik at det kan

17

vere andre grunner til at vi ikkje fann ein slik samanheng her, for eksempel vandring mellom

ulike lokalitetar eller ulike etevaner.

Oppsummering

Ut frå vurderingar i høve til grenseverdiar er det framleis trygt å ete brosme, torsk og krabbe

frå området der ubåten U864 ligg, sjølv om mange av Hg-konsentrasjonane ligg i øvre skikt

av såkalla ”normale” verdier basert på resultater fra Sjømatdata (www.nifes.no). Det var svært

få enkeltfisk og -krabbar med konsentrasjonar over grenseverdiane i 2007: 1 torsk, 1 lange og

2 brosmer (ei med konsentrasjon over grenseverdi i både filet og lever, henhaldsvis 0,64 mg

Hg/kg og 1,37 mg Hg/kg, og ei med konsentrasjon på 0,59 mg Hg/kg i lever). I krabbe vart

det også funne to konsentrasjonar over grenseverdien, begge i krabbesmør på henhaldsvis

1,68 mg Hg/kg og 0,57 mg Hg/kg. I klokjøtt var høgaste målte verdi 0,31mg Hg/kg, altså godt

under grenseverdien.

Årets fangst gav som i 2006 også eit høve til å studera og vurdera korleis

kvikksølvkonsentrasjonen i sjømat endrar seg med avstand frå vraket og dei forureina

sedimenta der. Resultata tyder på at det har liten effekt å flytte seg 2 og 4 sjømil nordover frå

vraket til dei to nære fangstområda vi har brukt. Dog var det ein trend for krabbeinnmat. Vi

veit også lite om situasjonen sør for vraket, der sedimentet kan vere mindre påverka på grunn

av straumretninga.

Det har vore liten endring i kvikksølvkonsentrasjonane frå 2006 til 2007 i artar der vi kan

samanlikne data. Unnataket er brosme, der det var ein signifikant nedgang i Hg-

konsentrasjonen i filet frå 2006 til 2007, mens det var ei signifikant auke i lever. Trenden for

torsk er vanskeleg å seie noko sikkert om, då talet på torsk har vore lavt dei tre siste åra.

Det er framleis restriksjonar på fiske og ferdsel i området ved ubåten. Ut frå våre tidlegare

vurderingar er dette hensiktsmessig i og med at ein av mange grunnar ikkje ynskjer

ukontrollert aktivitet der.

NIFES er for øvrig nøgde med at det vart gjort ei oppfylgjande undersøking i 2007.

Utslippssituasjonen kan endrast raskt, særleg under ein tiltaksfase der ein enten prøver å heve

eller flytte ubåten eller å tildekke den, og dette fordrar vidare overvaking.