1

Trashëgimia jonë kulturore

10Libër mësuesi

(Për kurikulën bërthamë të gjimnazit)

2

3

Përmbajtja

Kreu I. Trashëgimia natyrore dhe kulturore 13

1.2 Parqet dhe monumentet natyrore shqiptare

13Kreu II. Trashëgimia kulturore materiale 16

2. 3. Qytetet muze në shqipëri 182. 6. Veprat më të njohura të artit shqiptar 20

Kreu III. Trashëgimia kulturore shpirtërore 24

3.7 Iso-polifonia popullore 243.8 Muzika popullore homofonike 263.9 Llojet e vallëzimit popullor shqiptar 324. 5. Lista e monumenteve natyrore në Shqipëri 36

Kreu IV. Trashëgimia kulturore dhe mjedisi 36

6. 1. Konventa ndërkombëtare për trashëgiminë Botërore 38

Kreu VI. Legjislacioni për Trashëgiminë natyrore dhe kulturore 38

4

5

Plan

i mës

imor

Tras

hëgi

mia

jonë

kul

turo

re 1

0 (L

ëndë

Bër

tham

ë pë

r gjim

nazi

n)

2 x

36 =

72

orë

Tem

a m

ësim

ore

– 48

orë

Pr

ojek

te –

4 x

6 =

24

orë

Nr.

Kreu

N

r. or

ëve

Obj

ektiv

at

Tem

at e

mës

imit

Mje

tet b

urim

ore

1I. Tr

ashë

gim

ia

naty

rore

dhe

ku

lturo

re

5 or

ë gj

ithse

j

1 N

ë pë

rfun

dim

të m

ësim

it nx

ënës

it d

o të

jeni

të a

ftë:

- të

përc

akto

jnë

kupti

min

dhe

për

bërë

sit e

tras

hëgi

misë

nat

yror

e dh

e ku

lturo

re;

- ta

shpj

egoj

në tr

ashë

gim

inë

naty

rore

dhe

kul

turo

re si

tras

hëgi

mi p

a ku

fi;- t

ë an

alizo

jnë

lidhj

et m

idis

tras

hëgi

misë

nat

yror

e, k

ultu

rore

dhe

turiz

mit.

1.1

Kupti

mi i

tr

ashë

gim

isë

naty

rore

dhe

ku

lturo

re

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

21

- të

pë

rcak

tojn

ë rë

ndës

inë

dhe

mën

yrat

e

ruaj

tjes

së

parq

eve

dhe

mon

umen

teve

të n

atyr

ës;

- të

treg

ojnë

se ç

’ësh

të n

jë p

ark

dhe

një

mon

umen

t kul

turo

r;- t

ë re

nditi

n di

sa n

ga p

arqe

t nat

yror

e dh

e m

onum

ente

t më

të rë

ndës

ishm

e në

Shq

ipër

i.

1.2

Parq

et d

he

mon

umen

tet

naty

rore

shqi

ptar

e

Teks

ti ba

zë, f

oto

të p

arqe

ve d

he

mon

umen

teve

nat

yror

e sh

qipt

are,

info

rmac

ione

sh

tesë

lidh

ur m

e te

mën

.

31

- të

përk

ufizo

jnë

term

in tr

ashë

gim

i kul

turo

re;

- të

rend

itin

dhe

përs

hkru

ajnë

vle

rat m

ater

iale

të tr

ashë

gim

isë k

ultu

rore

; - t

ë pë

rcak

tojn

ë vl

erat

jom

ater

iale

të tr

ashë

gim

isë k

ultu

rore

.

1.3

Përb

ërës

it e

tras

hëgi

misë

ku

lturo

re

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

41

- të

tre

gojn

ë st

rate

gjitë

dhe

ins

trum

ente

t e

përd

orur

a pë

r m

broj

tjen

e tr

ashë

gim

isë n

atyr

ore;

-

të

shpj

egoj

në m

asat

që

ndër

mer

ren

për

të n

dalu

ar s

hkat

ërrim

in e

di

vers

itetit

bio

logj

ik d

he n

atyr

or n

ë ve

nd.

1.4

Tras

hëgi

mia

na

tyro

re d

he zh

villi

mi

shoq

ëror

shqi

ptar

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

51

- të

treg

ojnë

ç’v

end

zë tr

ashë

gim

ia n

atyr

ore

dhe

ajo

kultu

rore

shq

ipta

re n

ë at

ë ev

ropi

ane;

- t

ë pë

rcak

tojn

ë pa

surin

ë na

tyro

re d

he k

ultu

rore

shqi

ptar

e;- t

ë an

alizo

jnë

vler

at e

saj.

1.5

Vend

i i

tras

hëgi

misë

na

tyro

re d

he

kultu

rore

shqi

ptar

e në

atë

evr

opia

ne

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën, h

artë

të

evr

opës

.

6

6II.

Tr

ashë

gim

ia

kultu

rore

m

ater

iale

25 te

ma

mës

imor

e

6 or

ë Pr

ojek

t

1- t

ë pë

rcak

tojn

ë ob

jekt

et q

ë hy

jnë

në tr

ashë

gim

inë

kultu

rore

të p

alua

jtshm

e;

- të

ren

ditin

dhe

për

shkr

uajn

ë ob

jekt

et q

ë pë

rfsh

ihen

në

tras

hëgi

min

ë ku

lturo

re të

luaj

tshm

e;

- të

grup

ojnë

lloj

et e

mon

umen

teve

të k

ultu

rës s

ipas

vle

rave

të ty

re.

2.1

Përm

bajtj

a dh

e ku

ptim

i i tr

ashë

-gi

misë

kul

turo

re

mat

eria

le

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

71

- të

për

cakt

ojnë

se

ç’qua

jmë

mon

umen

te k

ultu

rore

dh

e vl

erat

që

ato

mba

rtin;

- t

ë re

nditi

n dh

e pë

rshk

ruaj

në k

riter

et e

për

zgje

dhje

s së

mon

umen

teve

të

kultu

rës;

- t

ë tr

egoj

në o

bjek

tet q

ë ja

në p

ërfs

hirë

në

listë

n e

Mon

umen

teve

të K

ultu

rës

në v

endi

n to

në d

he n

ë li

stën

e T

rash

ëgim

isë B

otër

ore.

2.2

Mon

umen

tet

kultu

rore

dhe

vle

rat

e ty

re

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

81

- të

përk

ufizo

jnë

se ç

’ësh

të q

yteti

muz

e;

- të

treg

ojnë

se c

ilat j

anë

qyte

tet m

uze

në S

hqip

ëri;

- të

përs

hkru

ajnë

kar

akte

ristik

at e

tyre

.

2.3

Qyt

etet

muz

e në

Sh

qipë

ri Te

ksti

bazë

, fot

o ng

a qy

tete

t muz

e,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

91

- të

përk

ufizo

jnë

se ç

’janë

par

qet k

ombë

tare

ark

eolo

gjik

e;

- të

rend

itin

parq

et a

rkeo

logj

ike

në S

hqip

ëri;

- të

përs

hkru

ajnë

kar

akte

ristik

at e

tyre

.

2.4

Parq

et k

ombë

tare

ar

keol

ogjik

e Te

ksti

bazë

, fot

o ng

a pa

rqet

kom

bëta

re

arke

olog

jike

info

rma-

cione

shte

së lid

hur m

e te

mën

.

101

- të

treg

ojnë

mon

umen

tet s

hqip

tare

të k

ultit

dhe

nda

rjen

e ty

re;

- të

përs

hkru

ajnë

rret

hana

t hist

orik

e në

të c

ilën

ato

u nd

ërtu

an si

dhe

ka

rakt

eristi

kat k

ryes

ore

të ty

re;

- të

anal

izojn

ë vl

erat

që

ato

mba

rtin.

2.5

Mon

umen

tet

shqi

ptar

e të

kul

tit

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

111

- të

rend

itin

vepr

at m

ë të

njo

hura

të a

rtit s

hqip

tar;

- të

përs

hkru

ajnë

kar

akte

ristik

at e

tyre

dhe

ele

men

tet

që i

bëjn

ë të

veç

anta

; - t

ë an

alizo

jnë

njër

ën p

rej t

yre.

2.6

Vepr

at m

ë të

nj

ohur

a të

arti

t sh

qipt

ar

Teks

ti ba

zë, f

oto

të

vepr

ave

m ë

të n

johu

ra

të a

rtit s

hqip

tar,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

121

- të

treg

ojnë

se

ç’ësh

të k

arta

shq

ipta

re e

rest

aurim

it të

mon

umen

teve

dhe

ci

li ës

htë

obje

kti i

saj;

- të

shpj

egoj

në ro

lin e

saj n

ë ru

ajtje

n e

mon

umen

teve

; - t

ë an

alizo

jnë

anët

poz

itive

dhe

neg

ative

të re

stau

rimit.

2.7

Kart

a sh

qipt

are

e re

stau

rimit

të

mon

umen

teve

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

7

131

- të

përc

akto

jnë

stat

usin

e v

epra

ve të

arti

t; - t

ë sh

pjeg

ojnë

seci

lën

prej

tyre

; - t

ë sje

llin

shem

buj.

2.8

Stat

usi i

vep

rave

të

arti

t Te

ksti

bazë

, in

form

acio

ne sh

tesë

lid

hur m

e te

mën

.

141

- të

pë

rshk

ruaj

në

obje

ktet

et

nogr

afike

si

tras

hëgi

mi

e lu

ajts

hme

e tr

ashë

gim

isë k

ultu

rore

; - t

ë da

llojn

ë la

rmin

ë e

obje

ktev

e et

nogr

afike

në

pik

asje

n e

lloje

ve, t

ë ve

çoriv

e hi

stor

ike

dhe

të p

ërbë

rjes;

- t

ë in

terp

reto

jnë

vler

at e

obj

ekte

ve e

tnog

rafik

e në

kua

drin

e tr

ashë

gim

isë

kultu

rore

.

2.9

Etno

grafi

a sh

qipt

are

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

151

- të

përs

hkru

ajnë

kos

tum

et p

opul

lore

si o

bjek

te e

tnog

rafik

e të

tras

hëgi

misë

ku

lturo

re;

- të

dallo

jnë

tipol

ogjit

ë kr

yeso

re të

kos

tum

eve

qyte

tare

shqi

ptar

e;

- të

shpj

egoj

në v

lera

t e k

ostu

mev

e po

pullo

re q

ytet

are;

- t

ë vë

zhgo

jnë

më

nga

afër

një

nga

kos

tum

et p

opul

lore

të q

yteti

t/fs

hatit

apo

zo

nës k

u je

ton.

2.10

Ves

hjet

po

pullo

re sh

qipt

are

Teks

ti ba

zë, f

oto

të

vesh

jeve

pop

ullo

re,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

161

- të

përk

ufizo

jnë

term

in b

anes

a tr

adic

iona

le;

- të

përc

akto

jnë

lloje

t e n

drys

hme

të b

anes

ave

në S

hqip

ëri;

- të

përs

hkru

ajnë

ban

esat

kar

akte

ristik

e të

qyt

etit/

fsha

tit a

po k

rahi

nës s

uaj.

2.11

Ban

esat

tr

adic

iona

le

Teks

ti ba

zë, f

oto

të

bane

save

trad

icio

nale

, in

form

acio

ne sh

tesë

lid

hur m

e te

mën

.

171

- të

iden

tifiko

jnë

rrën

jët e

arti

t të

foto

grafi

së n

ë ve

ndin

tonë

; - t

ë v

lerë

sojn

ë fo

togr

afinë

si m

jet p

ër e

vide

ntim

in e

hist

orisë

dhe

kul

turë

s;

- të

përs

hkru

ajnë

din

astin

ë e

foto

graf

ëve

Mar

ubi d

he fo

tote

kën

“Mar

ubi”

në

Shko

dër.

2.12

Fot

ogra

fia

ndër

shqi

ptar

e Te

ksti

bazë

, in

form

acio

ne sh

tesë

lid

hur m

e te

mën

.

181

- të

treg

ojnë

se ç

’ësh

të m

uzeo

logj

ia;

- të

përs

hkru

ajnë

shke

ncën

e m

uzeo

logj

isë si

shke

ncën

që

para

qet z

hvill

imin

hi

stor

ik d

he k

ultu

ror t

ë nj

eriu

t; - t

ë kl

asifi

kojn

ë m

uzet

ë sip

as m

ënyr

ës së

org

anizi

mit

në: k

ombë

tarë

, ve

ndor

ë, ti

polo

gjik

ë dh

e në

muz

e pr

ivat

ë.

2.13

Zhv

illim

i i s

hken

cës

muz

eolo

gjik

e

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

191

- të

treg

ojnë

se c

ilët j

anë

muz

etë

më

të rë

ndës

ishëm

në

Shq

ipër

i; - t

ë an

alizo

jnë

vler

at e

muz

eve

shqi

ptar

ë;

- të

për

shkr

uajn

ë se

cilin

pre

j tyr

e, d

uke

nxje

rrë

në p

ah t

ë ve

çant

at d

he t

ë pë

rbas

hkët

at.

2.14

Muz

etë

e Sh

qipë

risë

Teks

ti ba

zë, f

oto

të m

uzev

e m

ë të

rë

ndës

ishëm

në

Sh

qipë

ri, in

form

acio

ne

shte

së li

dhur

me

tem

ën.

8

201

- të

përs

hkru

ajnë

pro

cesin

e k

atag

olig

imit

të tr

ashë

gim

isë k

ultu

rore

; - t

ë sh

pjeg

ojnë

trafi

kim

in e

tras

hëgi

misë

kul

turo

re;

- të

iden

tifiko

jnë

dhe

të d

allo

jnë

mek

anizm

at n

dërk

ombë

tarë

të lu

ftës k

undë

r tr

afiki

mit

të tr

ashë

gim

isë k

ultu

rore

.

2.15

Kat

alog

imi

i tra

shëg

imisë

ku

lturo

re sh

qipt

are

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

266

Proj

ekt:

Ndë

rtes

at

popu

llore

27III

. Tr

ashë

gim

ia

kultu

rore

sh

pirt

ëror

e 13

tem

a m

ësim

ore

6 or

ë pr

ojek

t

1- t

ë id

entifi

kojn

ë pë

rmba

jtjen

dhe

stru

ktur

ën e

tras

hëgi

misë

shpi

rtër

ore;

- të

vler

ësoj

në tr

ashë

gim

inë

shpi

rtër

ore

të v

endi

t ton

ë;

- të

për

cakt

ojnë

disa

nga

det

yrat

kon

kret

e pë

r ru

ajtje

n e

tras

hëgi

misë

sh

pirt

ëror

e.

3.1

Përm

bajtj

a dh

e st

rukt

ura

e tr

ashë

gim

isë

shpi

rtër

ore

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

281

- të

klas

ifiko

jnë

tipol

ogjit

ë kr

yeso

re të

tras

hëgi

misë

shpi

rtër

ore;

- të

përs

hkru

ajnë

pro

zën

popu

llore

, si d

he d

oket

e za

kone

t ndë

r shq

ipta

rë;

- të

anal

izojn

ë nj

ërin

pre

j tipo

logj

ive

të tr

ashë

gim

isë sh

pirt

ëror

e, d

uke

dhën

ë m

endi

min

tuaj

.

3.2

Tipo

logj

itë

krye

sore

të

tras

hëgi

misë

sh

pirt

ëror

e

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

291

- të

tre

gojn

ë nd

ërva

rësin

ë nd

ërm

jet

tras

hëgi

misë

mat

eria

le d

he a

saj

jo

mat

eria

le;

- të

përs

hkru

ajnë

lidh

jen

mes

ritit

, kën

gës d

he v

alle

s pop

ullo

re;

- të

përc

akto

jnë

lidhj

en m

es k

ultu

rës s

hpirt

ëror

e dh

e as

aj m

ater

iale

.

3.3

Lidh

jet k

ultu

rë

mat

eria

le –

kul

turë

sh

pirt

ëror

e

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

301

- të

treg

ojnë

kup

timin

e m

onum

ente

ve të

tras

hëgi

misë

shpi

rtër

ore;

-

të l

istoj

në m

onum

ente

t e

tras

hëgi

misë

shp

irtër

ore

në R

epub

likën

e

Shqi

përis

ë;

- të

përs

hkru

ajnë

vle

rat e

tyre

dhe

mes

azhe

t që

ato

përc

jelli

n.

3.4

Mon

umen

tet

e tr

ashë

gim

isë

shpi

rtër

ore

në

Repu

blik

ën e

Sh

qipë

risë

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

311

- të

iden

tifiko

jnë

ndër

varë

sinë

mid

is tr

ashë

gim

isë k

ultu

rore

jom

ater

iale

dhe

gj

uhës

; -

të t

rego

jnë

lidhj

en e

ndë

rsje

llë m

idis

trad

itave

pop

ullo

re d

he s

hpre

hjev

e go

jore

;- t

ë kl

asifi

kojn

ë llo

jet e

shpr

ehje

ve g

ojor

e si

dhe

të li

ston

i disa

pre

j tyr

e.

3.5

Lidh

ja e

tr

ashë

gim

isë

kultu

rore

jom

ater

iale

m

e gj

uhën

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

321

- të

klas

ifiko

jnë

lloje

t e fo

lklo

rit m

uzik

or, s

i ele

men

t për

bërë

s të

tras

hëgi

misë

sh

pirt

ëror

e;

- të

për

shkr

uajn

ë fo

lklo

rin v

okal

, fo

lklo

rin v

okal

ins

trum

enta

l dh

e ve

glat

m

uzik

ore

popu

llore

; - t

ë ilu

stro

jnë

njoh

jen

e fo

lklo

rit m

e fy

ellin

dhe

me

lahu

tën.

3.6

Lloj

et e

folk

lorit

m

uzik

or

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

9

331

- të

klas

ifiko

jnë

lloje

t e is

o-po

lifon

isë;

- të

përs

hkru

ajnë

vle

rat e

iso-

polif

onisë

pop

ullo

re sh

qipt

are

si du

kuri

unik

ale

e sh

umëz

ëshi

t pop

ullo

r tra

dici

onal

bot

ëror

; - t

ë vl

erës

ojnë

ven

din

e kë

saj k

ryev

epre

në

tras

hëgi

min

ë bo

tëro

re.

3.7

Iso-

polif

onia

po

pullo

re

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

341

- të

përs

hkru

ajnë

kar

akte

ristik

at e

muz

ikës

pop

ullo

re h

omof

onik

e;

- të

treg

ojnë

dhe

për

shkr

uajn

ë ve

ndin

që

ka k

jo ll

oj m

uzik

e në

tra

shëg

imin

ë ko

mbë

tare

; - t

ë pë

rcak

tojn

ë vl

erat

që

ka E

posi

Legj

enda

r i K

resh

nikë

ve, d

uke

ripro

dhua

r pj

esë

të ti

j.

3.8

Muz

ika

popu

llore

ho

mof

onik

e Te

ksti

bazë

, in

form

acio

ne sh

tesë

lid

hur m

e te

mën

.

351

- të

krah

asoj

në d

ëshm

itë a

rkeo

logj

ike

dhe

hist

orik

e të

folk

lorit

kor

eogr

afik;

- t

ë kl

asifi

kojn

ë llo

jet e

val

lëzim

it po

pullo

r; - t

ë tr

egoj

në k

arak

teris

tikat

e v

allë

zimit

popu

llor.

3.9

Lloj

et e

val

lëzim

it po

pullo

r shq

ipta

r Te

ksti

bazë

, in

form

acio

ne sh

tesë

lid

hur m

e te

mën

.

361

- të

përk

ufizo

ni se

ç’ë

shtë

folk

lori

dram

atik;

- t

ë kl

asifi

koni

lloj

et e

folk

lorit

dra

mati

k;

- të

përs

hkru

ani d

isa n

ga d

ram

at d

he sp

ekta

klet

pop

ullo

re.

3.10

Fol

klor

i dra

mati

k nd

ër sh

qipt

arë

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

371

- të

emër

tojn

ë za

kone

t tra

dici

onal

e;

- të

përs

hkru

ajnë

ngj

arje

festi

ve d

he ri

tual

e të

ndr

yshm

e;- t

ë tr

egoj

në o

rigjin

ën e

tyre

dhe

të d

iskut

oni p

ër to

.

3.11

Zak

onet

tr

adic

iona

le

shqi

ptar

e

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

381

- të

përs

hkru

ajnë

rolin

dhe

funk

sione

t kry

esor

e të

insti

tuci

onev

e që

mer

ren

me

tras

hëgi

min

ë ku

lturo

re;

- të

pë

rshk

ruaj

në

dom

ethë

nien

dh

e rë

ndës

inë

e 29

sh

tato

rit,

Ditë

s N

dërk

ombë

tare

të T

rash

ëgim

isë K

ultu

rore

”. -

të h

arto

jnë

një

proj

ekt

për

të n

dërg

jegj

ësua

r të

rin

jtë p

ër m

broj

tjen

e tr

ashë

gim

isë k

ultu

rore

.

3.12

Insti

tuci

onet

që

mer

ren

me

kultu

rën

shpi

rtër

ore

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

391

- të

tre

gojn

ë vl

erat

dhe

rën

dësin

ë e

Festi

valit

Fol

klor

ik K

ombë

tar

të

Gjiro

kast

rës;

- t

ë pë

rshk

ruaj

në fe

stiva

le të

tjer

a m

e vl

era

kom

bëta

re;

- të

disk

utoj

në p

ër r

ëndë

sinë

e kë

tyre

fes

tival

eve

në r

uajtj

en e

vle

rave

të

tras

hëgi

misë

kul

turo

re sh

pirt

ëror

e.

3.13

Fes

tival

i Fo

lklo

rik K

ombë

tar i

Gj

iroka

strë

s

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

10

456

Proj

ekt:

Vallë

zimi

popu

llor

46IV

. Tr

ashë

gim

ia

kultu

rore

dh

e m

jedi

si

5 or

ë te

ma

mës

imor

e

6 or

ë pr

ojek

t

1- t

ë tr

egoj

në s

e ci

li ës

htë

qëlli

mi i

Kon

vent

ës p

ër M

broj

tjen

e Tr

ashë

gim

isë

Botë

rore

Kul

turo

re e

Nat

yror

e;

- të

përc

akto

jnë

krite

ret e

për

cakti

mit

të tr

ashë

gim

isë së

veç

antë

nat

yror

e;

- të

shpj

egoj

në se

ç’ja

në si

tet n

atyr

ore.

4.1

Krite

ret e

pë

rcak

timit

të

tras

hëgi

misë

së

veça

ntë

naty

rore

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

471

- të

tre

gojn

ë kr

itere

t e

evid

entim

it të

obj

ekte

ve n

atyr

ore

si tr

ashë

gim

i e

veça

ntë

naty

rore

;- t

ë da

llojn

ë tr

ashë

gim

inë

naty

rore

kom

bëta

re n

ga a

jo b

otër

ore.

4.2

Tras

hëgi

mia

na

tyro

re b

otër

ore

dhe

kom

bëta

re

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

481

- të

përc

akto

jnë

obje

ktin

e IU

CN-s

ë;

- të

kom

ento

jnë

parim

et th

emel

ore

të IU

CN-s

ë;

- të

treg

ojnë

dhe

për

shkr

uajn

ë kr

itere

t e k

lasifi

kim

it të

zona

ve të

mbr

ojtu

ra

sipas

IUCN

-së.

4.3

UN

ESCO

dhe

IU

CN p

ër p

ërca

ktim

in

e vl

erav

e ku

lturo

re

dhe

naty

rore

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

49 502

- të

për

kufiz

ojnë

term

in “

zona

të m

broj

tura

nat

yror

e”;

- të

treg

ojnë

në

sa k

ateg

ori n

dahe

n zo

nat e

mbr

ojtu

ra n

ë Sh

qipë

ri;

- të

sjelli

n sh

embu

j për

sec

ilën

kate

gori

dhe

të b

ëni p

ërsh

krim

in e

vle

rave

të

tyre

.

4.4

-4.5

Zon

at e

m

broj

tura

nat

yror

e në

Shq

ipër

i

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

566

Proj

ekt:

Mon

umen

tet

naty

rore

të zo

nës

suaj

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

57V.

Tr

ashë

gim

ia

dhe

turiz

mi

kultu

ror

6 te

ma

mës

imor

e

6 or

ë pr

ojek

t

1- t

ë pë

rkufi

zojn

ë se

ç’ë

shtë

turiz

mi k

ultu

ror;

- të

treg

ojnë

dhe

për

shkr

uajn

ë lin

djen

dhe

zhvi

llim

in e

turiz

mit

kultu

ror;

- të

iden

tifiko

jnë

prob

lem

atika

t në

zhvi

llim

in e

këtij

lloj

turiz

mi d

he n

ë ru

ajtje

n e

mar

rëdh

ënie

ve m

es tr

ashë

gim

isë d

he tu

rizm

it ku

lturo

r.

5.1

Kupti

mi i

turiz

mit

kultu

ror

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

581

- të

përs

hkru

ajnë

veç

oritë

e tu

rizm

it ku

lturo

r në

vend

in to

në;

- të

vler

ësoj

në rë

ndës

inë

e tij

dhe

mon

umen

tet;

- të

përc

akto

jnë

dhe

anal

izojn

ë sit

et m

ë të

vizi

tuar

a.

5.2

Turiz

mi k

ultu

ror

në S

hqip

ëri

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

11

591

- të

përk

ufizo

jnë

se ç

’ësh

të tr

ashë

gim

ia k

ultu

rore

trad

icio

nale

; -

të t

rego

jnë

si nd

ikon

tur

izmi

kultu

ror

në r

uajtj

en e

vle

rave

kul

turo

re

trad

icio

nale

; - t

ë pë

rshk

ruaj

në se

si tu

rizm

i kul

turo

r kon

trib

uon

në p

ërm

irësim

in e

imaz

hit

të n

jë v

endi

.

5.3

Turiz

mi k

ultu

ror

– ru

ajtë

s i v

lera

ve

kultu

rore

trad

icio

nale

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

601

- të

listo

jnë

disa

lloj

e pu

nim

esh

artiz

anal

e;

- të

përs

hkru

ajnë

disa

pre

j arti

zana

teve

të u

shtr

uara

në

vend

in to

në;

- të

anal

izojn

ë vl

erat

e ty

re si

pje

së e

turiz

mit

kultu

ror k

ombë

tar.

5.4

Trad

ita a

rtiza

nale

dh

e tu

rizm

i Te

ksti

bazë

, in

form

acio

ne sh

tesë

lid

hur m

e te

mën

.

611

- të

për

shkr

uajn

ë po

tenc

iale

t e S

hqip

ërisë

për

zhvi

llim

in e

turiz

mit;

- t

ë re

nditi

n llo

jet e

turiz

mit

në v

endi

n to

në;

- të

anal

izojn

ë se

si n

diko

n zh

villi

mi i

turiz

mit

në e

kono

min

ë lo

kale

.

5.5

Eksp

lorim

i i

Shqi

përis

ë tu

ristik

e Te

ksti

bazë

, in

form

acio

ne sh

tesë

lid

hur m

e te

mën

.

621

- të

listo

jnë

disa

lloj

e ga

times

h dh

e pi

jesh

me

trad

itë sh

qipt

are;

- t

ë di

skut

ojnë

për

trad

itën

e ga

timit

shqi

ptar

; - t

ë pë

rshk

ruaj

në v

eçor

itë g

astr

onom

ike

të v

endi

t ton

ë.

5.6

Veço

ritë

gast

rono

mik

e në

ve

ndin

tonë

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

686

Proj

ekt:

Trad

itat e

ga

timit

69VI

. Le

gjisl

acio

ni

për

tras

hëgi

min

ë na

tyro

re d

he

kultu

rore

1- t

ë pë

rcak

tojn

ë se

ç’ës

htë

Konv

enta

Ndë

rkom

bëta

re e

Tras

hëgi

misë

Bot

ëror

e;

- të

ren

ditin

të

drej

tat

dhe

dety

rat

që r

rjedh

in n

ga t

ë qe

nit

anët

ar i

kësa

j ko

nven

te;

- të

shpj

egoj

në p

ërm

bajtj

en, s

truk

turë

n dh

e in

stitu

cion

et e

saj.

6.1

Konv

enta

N

dërk

ombë

tare

pë

r tra

shëg

imin

ë Bo

tëro

re

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

704

orë

gjith

sej

1- t

ë pë

rshk

ruaj

në o

rgan

izim

in e

UN

ESCO

S’

- të

treg

ojnë

rol

in e

insti

tuci

onit

të U

NES

CO-s

, si i

nstit

ucio

ni n

dërk

ombë

tar

përg

jegj

ës p

ër p

rom

ovim

in e

kultu

rës,

tras

hëgi

misë

kultu

rore

dhe

të e

duki

mit

në g

jithë

bot

ën;

- të

rend

itin

OJQ

-të zy

rtar

e të

UN

ESCO

-s;

6.2

Org

anizi

mi d

he

roli

i UN

ESCO

-s

për p

rom

ovim

in e

ku

lturë

s

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

714

tem

a m

ësim

ore

1- t

ë pë

rshk

ruaj

në L

egjis

laci

onin

shqi

ptar

lidh

ur m

e tr

ashë

gim

inë

kultu

rore

; - t

ë re

nditi

n in

stitu

cion

et e

spec

ializ

uara

që

mer

ren

me

mbr

ojtje

n, in

vent

ariz-

imin

dhe

kat

alog

imin

e tr

ashë

gim

isë k

ultu

rore

shqi

ptar

e.

6.3

Legj

islac

ioni

sh

qipt

ar p

ër

tras

hëgi

min

ë ku

lturo

re

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

12

721

- të

iden

tifiko

jnë

mas

at e

ndë

rmar

ra n

ga S

hqip

ëria

për

rua

jtjen

, mbr

ojtje

n dh

e po

pulla

riteti

n e

vler

ave

të tr

ashë

gim

isë k

ultu

rore

; - t

ë re

nditi

n Ko

nven

tat n

dërk

ombë

tare

për

mbr

ojtje

n e

tras

hëgi

misë

kultu

rore

që

ka

nëns

hkru

ar e

ratifi

kuar

Shq

ipër

ia;

- të

anal

izojn

ë ro

lin e

tyre

në

mbr

ojtje

n e

tras

hëgi

misë

sonë

kom

bëta

re.

6.4

Shqi

përia

–

zbat

uese

e

konv

enta

ve

ndër

kom

bëta

re

për m

broj

tjen

e tr

ashë

gim

isë

naty

rore

dhe

ku

lturo

re

Teks

ti ba

zë,

info

rmac

ione

shte

së

lidhu

r me

tem

ën.

13

- të përcaktoni rëndësinë dhe mënyrat e ruajtjes së parqeve dhe monumenteve të natyrës;

- të tregoni se ç’është një park dhe një monument kulturor;- të renditni disa nga parqet natyrore dhe monumentet më të rëndësishme në

Shqipëri.

1.2 Parqet dhe monumentet natyrore shqiptare

Hyrje

Libri që mbani në dorë i vjen në ndihmë të gjithë mësuesve që japin lëndën e “Trashëgimisë kulturore”. Në të do të gjeni mësime model, të cilat mësuesi/mësuesja duhet t’i ketë parasysh, por kjo nuk do të thotë që ne ia imponojmë atyre që të përdorin këtë apo atë metodë. Zgjedhja e metodës që do të përdoret duhet të jetë në përshtatje me nivelin e nxënësve, përvojën edhe aftësinë e mësuesve, të mjeteve didaktike e kushteve të tjera që ndihmojnë në realizimin e një ore mësimore.

Një vend të veçantë në këtë libër zënë edhe materialet shtesë, që i vijnë në ndihmë të mësuesit për të realizuar një orë mësimore sa më të frytshme në aspektin didaktik.

Kreu I. Trashëgimia natyrore dhe kulturore Trashëgimia kulturore përfshin ndërtesat dhe vendet historike, monumentet, amforat etj. Këtu hyjnë objektet më domethënëse të arkeologjisë, arkitekturës, shkencës ose teknologjisë së kulturave të veçanta. Por edhe trashëgimia natyrore është gjithashtu pjesë e rëndësishme e kulturës, ku përshihen flora dhe fauna, të njohura shkencërisht si biodiversitet. Këto lloj trashëgimish shpesh shërbejnë si një komponent i rëndësishëm në industrinë e turizmit të një vendi, mjaft tërheqës për shumë vizitorë të jashtëm sa edhe për ata vendas. Në vitin 2008 janë shënuar nga UNESCO 878 site të trashëgimisë botërore: 678 kulturore, 174 natyrore dhe 26 mikse, në 145 vende. Secili prej këtyre është konsideruar i rëndësishëm për komunitetin ndërkombëtar.

Në përfundim të mësimit do të jeni të aftë:

14

Fazat e

Strukturës

Strategjitë mësimore

Metodat

Veprimtaritë

e nxënësve

Organizimi

i nxënësveParashikimi,

Përgatitja për të nxënë

Bashkëbisedim Diskutimi i ideve Punë në grupe

Ndërtimi i njohurive, përpunimi i përmbajtjes

Lexim i orientuar i tekstit dhe përpunim informacioni

Ndërtimi i shprehive studimore

Punë në grupe

Përforcimi, konsolidimi

i të nxënit

Veprimtari praktike Skicimi i një fletëpalosjeje

Punë në grupe

Parashikimi – Bashkëbisedim

Në qendër të këtij bashkëbisedimi janë dy konceptet themelore të trashëgimisë natyrore: parqet natyrore dhe monumentet e natyrës

Mësuesja shkruan në dërrasën zezë shpjegimin e tyre. Nxënësit japin mendime rreth tyre dhe rolit që ato kanë në kuadrin e trashëgimisë

Parqet natyrore janë hapësira relativisht të gjera, të cilat ruhen dhe administrohen për të mbrojtur ekosistemet e tyre nga çdo lloj dëmtuesi. Ato nuk janë zona të mbyllura, përkundrazi, shërbejnë për vizita çlodhjesh dhe argëtimesh.

Me termin monument natyror kuptohet një zonë më e ngushtë, me përmasa më të kufizuara, në të cilën ka vlera natyrore, arkeologjike, kulturore, historike. Edhe kjo hapësirë ruhet dhe mirëmbahet nga organizma të caktuara.

natyrore kombëtare.

Ndërtimi i kuptimit – Lexim i orientuar i tekstit dhe përpunimi i informacionit Nxënësit të ndarë në grupe gjejnë informacione për parqet natyrore dhe monumentet natyrore të vendit tonë. Përfaqësuesi i secilit grup lexon materialet e gjetura, duke i ilustruar edhe me pamjet përkatëse dhe duke i treguar në hartën e Shqipërisë.

15

Të dhëna shtesë mbi monumentet e natyrës

Parku Kombëtar i Dajtit (Tiranë) (10612 ha) shtrihet mbi rrugën automobilistike Tiranë-Linzë-Bizë, nga gryka e Tërkuzës në veri, deri te gryka e Skoranës në jug. Në këtë park ruhet e padëmtuar bota e gjallë, që mund të shërbejë si material bazë gjenetik për rigjenerimin e zonave të dëmtuara të vendit.

Rëndësi të veçantë kanë bimët e rralla deri endemike, si: Ramonda serbica, e përqendruar mbi lartësinë 1500-1600 m në lindje të Dajtit. Mjaft e pasur dhe interesante është fauna e Parkut, që përbëhet nga tetë lloje gjitarësh: ariu, ujku, lepuri, iriqi, lundërza, disa lloje lakuriqësh nate, ketri etj., nga 11 lloje shpendësh: tre lloje shqiponjash: petriti, huta, katër lloje qukapikësh: thëllëza e maleve etj.; nga shtatë lloje zvarranikësh: zhapiku, shigjeta, nepërka, breshka etj., nga katër lloje amfibësh: bretkosa, tritoni etj.

Gjetjet e vendbanimeve të hershme në rrethinat e parkut dhe të kalasë së vjetër në tarracën detare të Dajtit, e bëjnë akoma më interesante. Këtu kalonin rrugë që lidhnin pjesën perëndimore të vendit me brendësinë e tij, njëkohësisht ajo vendoste lidhjen me kalanë e Krujës dhe të Petrelës.

Bokërrimat e Mnerit (Tiranë) ndodhen në afërsi të fshatit me të njëjtin emër, në lartësinë 400m mbi nivelin e detit. Ato përfaqësojnë një peizazh të degraduar, në të cilin mungon tërësisht mbulesa bimore. Kjo gjendje është rezultat i erozionit intensiv në shpatet me përbërje fushore. Pyllëzimi me pyje në disa shpate, kohë më parë, kufizuan zgjerimin e erozionit. Bokërrimat e mjerit kanë vlera të veçanta edukuese ambientaliste.

Uji i Ftohtë (Vlorë) – Burimet karstike bregdetare dhe nëndetare, në bregdetin lindor të gjirit të Vlorës, 4-5 km në jug të qytetit, shpërthejnë në zonën uji i Ftohtë – Jonufër. Këto burime të tipit karbonatik furnizojnë qytetin me ujë të pijshëm. Zona rreth burimeve është një nga pikat turistike më të bukura.

Rrapi i Leskovikut (Gjendet pranë qendrës së bashkisë së Leskovikut, 900m mbi nivelin e detit. Përfaqëson një dru të veçantë rrapi me kurorë në trajtën e një kupole, lartësi 18m, diametër të trungut 140 cm, perimetër 440m, me moshë 300 vjeçare. Ka vlera shkencore, estetike e turistike.

Përforcimi – Veprimtari praktikeKjo pjesë e mësimit ka si qëllim që të nxisë kreativitetin te nxënësit dhe dashurinë për vendlindjen. Ata do të përgatisin një fletëpalosje për një nga monumentet e natyrës që kanë parë në zonën e tyre. Në të do të pasqyrojnë vendndodhjen, sipërfaqen, madhësinë, vlerat natyrore, si dhe fotografitë përkatëse. Më pas, punën e tyre nxënësit duhet ta hedhin në faqen elektronike të shkollës.

Vlerësimi i nxënësve: Vlerësimi i nxënësve duhet të jetë sa më objektiv, në përputhje me kontributin e nxënësve në punën në grup, por edhe të njohurive dhe punës së tij individuale.

16

Kreu II. Trashëgimia kulturore materiale Objektet janë të rëndësishme për studimin e historisë sepse ato japin një bazë konkrete për idetë dhe mund t’i bëjnë të vlefshme ato. Në këtë linjë nxënësit kuptojnë domosdoshmërinë e njohjes së të kaluarës nëpërmjet vendeve historike, mjediseve gjeografike, kalave, monumenteve, amforave etj. Njohja me veprat e artit dhe monumentet e natyrës është një pjesë e rëndësishme që brezat i përcjellin njeri tjetrit si pasuri e pakufi dhe me vlera të mëdha identiteti njerëzor kombëtar dhe ndërkombëtar. Trashëgimia materiale është më e lehtë për t’u ruajtur dhe për t’u promovuar se sa trashëgimia shpirtërore pasi qendrat historike dhe muzetë, veprat historike dhe artistike janë të mirë përcaktuara fizikisht dhe të mbrojtura me ligje dhe rregulla të veçanta.

2. 3. Qytetet muze në Shqipëri

Në përfundim të mësimit nxënësit do të jeni të aftë:

Struktura e mësimit

Fazat eStrukturës

Strategjitë mësimoreMetodat

Veprimtaritëe nxënësve

Organizimii nxënësve

Parashikimi,Përgatitja për të nxënë

Imagjinatë eDrejtuar

Të lexuarit ndërveprues \Diskutimi i ideve

Punë në grupe

Ndërtimi i njohurive, përpunimi i përmbajtjes

Lexim i orientuar i tekstit dhe përpunim i informacionit shtesë

Ndërtimi i shprehive studimore

Punë në grupe

Përforcimi, konsolidimii të nxënit

Ese Paraqitja me shkrim e informacionit

Punë në grupe

- të përkufizojnë se ç’është qyteti muze; - të tregojnë se cilat janë qytetet muze në Shqipëri; - të përshkruajnë karakteristikat e tyre.

Parashikimi: Imagjinatë e drejtuar

Mësuesi/ja u sugjeron nxënësve që të bëjnë një udhëtim imagjinar drejt qytetit muze të Beratit dhe Gjirokastrës: “Nga do të kaloni për të shkuar në njërin prej këtyre qyteteve? Përshkruani në hartë itinerarin që do të ndiqni nga vendbanimi juaj drejt qytetit muze të Beratit apo Gjirokastrës. Përcaktoni vendin e parë që do të vizitoni kur të mbërrini atje”.

17

Nxënësit lihen disa minuta të imagjinojnë të ndihmuar edhe nga harta e më pas shkëmbejnë mendime me njëri-tjetrin sipas grupeve të punës (4-5 veta). Më pas flasin përfaqësuesit e grupeve:

Grupi i parë: Njëri prej përfaqësuesve të grupit tregon se për të shkuar në Berat i duhet të kalojë në Tiranë – Durrës – Kavajë – Rrogozhinë – Berat. Një ndalesë mjaft interesante ishte edhe ajo në qytetin e Durrësit, pikërisht në kryeqendrën e mbretërisë së Arbërisë (e shpallur si e tillë më 21 shkurt 1272 nga Karli I Anzhu). Kur mbërritëm në Berat, gjëja e parë që na ra në sy ishin shtëpitë karakteristike.

Grupi i dytë: Njëri prej përfaqësuesve të këtij grupi tregon se një vit më parë kishte shkuar në Gjirokastër dhe kishte ndjekur këtë itinerar: Tiranë – Durrës – Kavajë – Lushnjë – Rrogozhinë - Fier – Vlorë – Qafë e Llogarasë – Bregdeti shqiptar – Sarandë – Gjirokastër.

Gjatë kësaj rruge ai ndaloi në qytetin e Fierit (Sipas studiueses së njohur angleze Edith Durham, e cila vizitoi vendin tonë në vitin 1903, Fieri ishte një fshat i vogël, pronë e një beu, me shumë iniciativë, i cili kishte ndërmend ta kthente në një qendër tregtare. Ai kishte ngritur pazarin, godinat solide prej guri, me një arkitekturë çuditërisht moderne); të Vlorës (Aulon, sipas studiuesve, rrënojat e një fortese me mure guri të latuar me gjatësi 40m, lartësi 75 m dhe trashësi 2 m, të gjetura ndër vite, dëshmojnë për një qytet antik) etj. Ajo që më mbeti në mendje që në hapat e parë në këtë qytet ishte kalldrëmi i rrugëve që na ndiqte në çdo hap. Në një moment m’u duk sikur isha personazh i librit “Kronikë në gur” të Ismail Kadaresë.

Nxënësit jo vetëm që përmendën itinerarin që ndoqën, por edhe disa nga vlerat e qyteteve nëpër të cilat kaluan për të shkuar në destinacionin e paracaktuar.

Përgjigjet e dhëna nga nxënësit demonstrohen në hartë.

Ndërtim i njohurive – lexim i orientuar i tekstit dhe përpunim i informacionit shtesë

Në këtë fazë të mësimit, mësuesja u kujton se qytet muze muze quhet një qendër urbane, e cila për vlerat e saj të rëndësishme historike, urbanistike e arkitekturore, jo vetëm që vihet në mbrojtje të shtetit, por edhe mirëmbahet e restaurohet prej institucioneve përkatëse të tij.

Mësuesja u kërkon nxënësve që të lexojnë materialin që ndodhet në tekst, por edhe informacionet që kanë grumbulluar nga burime të ndryshme dhe me anë të saj të ndërtojnë pasaportën e secilit qytet.

18

Përforcimi – Ese Bëni një ese me temë: “Qytet muze, një pasuri me vlera të pazëvendësueshme”.

Vlerësimi i nxënësve: Nxënësit vlerësohen në bazë të përgatitjes së tyre, aftësisë për të punuar në grup, kontributit që japin, kreativitetit të tyre dhe përdorimit të një gjuhe të pasur me terma të përshtatshëm.

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

2. 6. Veprat më të njohura të artit shqiptar

- të renditni veprat më të njohura të artit shqiptar; - të përshkruani karakteristikat e tyre dhe elementet që i bëjnë të veçanta; - të analizoni njërën prej tyre.

Berati Gjirokastra

Në përfundim të mësimit do të jeni të aftë:

19

Struktura e mësimit

Ndërtimi i njohurive – Kllaster Nxënësit, nëpërmjet leximit të drejtuar, lexojnë materialin e tekstit, por edhe

materiale të gjetura nga vetë ata dhe plotësojnë kllasterin e mëposhtëm me veprat më të njohura të artit shqiptar:

Fazat e

Strukturës

Strategjitë mësimore

Metodat

Veprimtaritë

e nxënësve

Organizimi

i nxënësveParashikimi,

Përgatitja për të nxënë

Bashkëbisedim Diskutimi i ideve Punë në grupe

Ndërtimi i njohurive, përpunimi i përmbajtjes

Lexim i orientuar i tekstit dhe përpunim i informacionit

Ndërtimi i shprehive studimore

Punë në grupe

Përforcimi, konsolidimii të nxënit

Veprimtari praktike Analizë e veprës “Motra Tone” e Kolë Idromeno

Punë në grupe

Parashikimi – Bashkëbisedim Mësuesja sqaron se ç’kuptojmë me artArt quhet paraqitja apo shprehja, në përputhje me kriteret estetike, e diçkaje të bukur,

tërheqëse apo që përshkohet prej një domethënieje që i kapërcen kufijtë e së zakonshmes.Më pas nxënësit bashkëbisedojnë në grupe të vogla dhe më pas të gjithë bashkë

se ç’vlera kanë veprat artistike në trashëgiminë kulturore.

Veprat më të njohura të artit shqiptar

Epitafi i Glavenicës (1373)Vepër e shquar e artit të zbatuar shqiptar. Qëndisje me fije mëndafshi, ari e argjendi në një pëlhurë liri me përmasa 250 x 117 cm, të përforcuar me astar. U porosit nga vëllezërit Balshaj dhe u qëndis nga Gjergj Arianiti. Paraqet Krishtin të vdekur, shën Mërinë, si dhe Gjonin, ungjillorë, profetë e engjëj. Me ar e argjend është qëndisur një mbishkrim në gjuhën greke. Sot epitafi ruhet në Muzeun Historik Kombëtar.

Onufri «Pagëzimi i Krishtit» (shek. XVI)Skenë në kishën e Shëna Premtes në Valësh të Shpatit (Elbasan). E tërë skena është ndërtuar mbi kundërtitë e dy logjikave mitologjike dhe figura e Krishtit mishëron triumfin e Krishterimit mbi botën pagane.

20

Kolë Idromeno «Motra Tone» (1883)Portreti i parë psikologjik dhe një nga kryeveprat e artit shqiptar. U realizua në vitin 1883. Piktura paraqet motrën e Idromenos, Tonen, të veshur me kostum popullor shkodran. Vende-vende është punuar me teknikën e velaturës, me shtresa të shumta. Vlera të veçanta paraqet trajtimi plastik i duarve, i qafës dhe i draperisë. Ruhet në Galerinë Kombëtare të Arteve në Tiranë.Abdurrahim Buza “Vallja shqiptare” (1971)

Tabloja “Vallja shqiptare” u krijua në vitin 1971. Ajo dallohet për intonacionet kromatike, vizatimin e figurave në mënyrë gati primitive, si dhe për dekorativitetin e saj. Ruhet në galerinë “Buza”, në Tiranë.

1. Përshkrimi i subjektit a) fillon me autorin, titullin, vendndodhjen e veprës, datën e krijimit, përmasat,

teknikat dhe nga e ka marrë frymëzimit për krijimin e saj.b) zbuloni funksionin e veprës, nga është porositur, ku duhet të ishte vendosur,

përse momentalisht ndodhet në një mjedis tjetër nga ai që duhet të ishte dhe nëse është restauruar ndonjëherë apo jo.

c) Saktësoni nëse është një vepër religjioze, festive, mitologjike, historike, nëse është një peizazh, një natyrë e vdekur, një tentativë, në të gjitha format abstrakte.

d) Nëse vepra është abstrakte atëherë kaloni në kodet pamore (forma, linja, ngjyra etj.).

e) Njihni artistin dhe veprat e tij, momentin historik dhe kulturor kur ai ka jetuar, rrymat që ka bashkuar.

2. Analiza e kodeve pamore – analizoni kodet që njihni dhe që përbëjnë veprën. a) Pika – Pikat çfarë përmasash kanë? Janë të kombinuara me njëra-tjetrën apo të

izoluara? Çfarë efektesh krijojnë?b) Linja – Cilat janë prirjet lineare më të dukshme? Linja përcakton format, volumin,

lëviz lirshëm apo krijon elemente dekorative? c) Cilat janë karakteristikat e saj më të dukshme (drejtimi, prirja, trashësia dhe

marrëdhëniet harmonike me linjat e tjera)? d) Çfarë efektesh prodhon (palëvizshmëri, lëvizshmëri, ritëm etj.)?

Përforcimi – Analizë e një vepre

Në fund të këtij mësimi, nxënësi ka për detyrë të analizojë një prej veprave më të njohura shqiptare “Motra Tone” të Kol Idromenos. Më poshtë po japim hapat që duhet të ndjekin nxënësit për të nxjerrë në pah mesazhet dhe vlerat që përcjell kjo vepër.

Për të shqyrtuar një pikturë së pari analizojmë subjektin dhe kodet vizuale të përdorura, vijojmë me pas me gjetjen e mesazhit që përcjell kjo vepër dhe në fund përpiqemi të japim një koment individual.

21

e) Sipërfaqja – Cilat janë karakteristikat pamore e të prekshme të teknikës së përdorur (i qetë, i rregullt, e ndritshme, kompakte etj.).

f) Ngjyra – Vepra është njëngjyrëshe apo shumëngjyrëshe? g) Çfarë ngjyrash mund të identifikojë (primare, sekondare, terciare, plotësuese)? h) Mbizotërojnë tonet e nxehta apo të ftohta, të dobëta apo të forta?i) A ka një ngjyrë që mbizotëron? Nëse po varet nga intensiteti i saj, apo nga

gjerësia e sipërfaqes së saj? j) Si janë ngjyrat (të qarta, të ndritshme, të buta, të kundërta, të errëta, në harmoni)?k) Subjekti është i errët në një sfond të lehtë apo e anasjella? l) A krijon ngjyra një efekt të thellë?

3. Identifikimi i mesazhit Pas kësaj analize të thellë, do të arrini të gjeni mesazhin. a) Cila ka qenë ajo gjë që të ka tërhequr më shumë vëmendjen te vepra? b) Cilat aspekte të përmbajtjes apo të formës të tregojnë origjinalitetin dhe

ndjeshmërinë e artistit (subjekti, ngjyra, kompozicioni...)?c) Çfarë problemesh, idealesh e shpresash të kohës së tij dëshmon autori në këtë

vepër? d) Piktori cilës rryme i përket?

- natyralist (e shfaqin realitetin ashtu siç ne e shohim); - ekspresionist (shprehin ndjenja dhe situata shprehëse) ;- simbolik (përdorin figura dhe ngjyra për të treguar vlera, ndjenja etj.). - abstrakte (përdorin kodet pamore pa përfaqësuar realitetin).

4. Vlerat kulturore - Pse kjo vepër është një nga kryeveprat e artit shqiptar? - Çfarë përfaqëson ajo? - Ç’vend zë ajo në trashëgiminë tonë kombëtare?

5. Komente personale a) Çfarë emocionesh, ndjenjash ju ngjall kjo vepër? b) Me çfarë mjetesh është pasuruar këndvështrimi juaj rreth një vepre arti? c) Mesazhi i kësaj vepre a të sjell ndërmend ngjarje personale apo shoqërore të

rëndësishme për jetën tuaj?

Duke u nisur nga mesazhi që paraqet vepra, hidhini mendimet tuaj në fletore në trajtën e një eseje ose të një poezie.

22

Në këtë linjë nxënësit kuptojnë elementet e identitetit human, kombëtar dhe ndërkombëtar që lidhen me zhvillimin shoqëror të vendeve të ndryshme. Trashëgimia shpirtërore konsiston në aftësitë tradicionale, besimet, traditat, muzika, këngët, val-lëzimi, drama etj. Të gjitha këto nuk mund të qëndrojnë në muzeum, por interpre-tohen dhe përcillen nga një brez në tjetrin dhe nga një rajon në tjetrin. Karakteristi-kat e vlerave historike, artistike dhe shkencore të kësaj trashëgimie trupëzohen në monumentet dhe kryeveprat e realizuara nga popujt dhe personalitetet e shquara të trashëgimisë kulturore në fushat e gjuhësisë, folklorit, artit pamor dhe muzikor, lojërave dhe valleve, ritualeve dhe festave, etj. Linja u ofron nxënësve njohje dhe af-tësim praktik me listën e shpallur të monumenteve shpirtërore vendore dhe botërore ku përfshihet edhe isopolifonia shqiptare, si dhe me ditët kombëtare dhe ndërkom-bëtare të trashëgimisë shpirtërore. Veprimtaritë praktike si vizitat, organizim pa-nairesh dhe ekspozitash, projektet zënë vend të rëndësishëm në edukimin e të rinjve me trashëgiminë kulturore shpirtërore.

Kreu III. Trashëgimia kulturore shpirtërore

3.7 Iso-polifonia popullore

Në përfundim të mësimit do të jeni të aftë:

- të klasifikoni llojet e iso-polifonisë; - të përshkruani vlerat e iso-polifonisë popullore shqiptare si dukuri

unikale e shumëzëshit popullor tradicional botëror; - të vlerësoni vendin e kësaj kryevepre në trashëgiminë botërore.

Struktura e mësimit

E Brainstormig 5 min R Lexim i drejtuar/ kllaster 25 min R Bashkëbisedim 15 min

Evokim – Brainstorming Mësuesja shkruan në dërrasë fjalën “iso-polifoni” dhe nxënësit shprehin

mendimin e tyre të shkujdesur, pa u përpjekur të riprodhojnë tekstin, por të thonë atë që ata dinë, pa u vënë në siklet nëse ajo që thonë është ose jo e saktë shkencërisht.

Realizimi i kuptimit: Lexim i drejtuar / klaster Nxënësit e ndarë në grupe lexojnë tekstin sipas paragrafëve dhe nxjerrin përfun-

dime. Ata bëjnë pyetje për ato që nuk kuptojnë dhe së bashku me mësuesin/es u japin zgjidhje.

23

Ndërtojnë kllasterin me llojet e iso-polifonisë dhe shpjegojnë ndërtimin e shumëzërishit në Toskëri dhe Labëri.

Iso-polifonia shqiptare është një ndër kryeveprat e folklorit muzikor shqiptar, por dhe të traditës botërore folklorike në përgjithësi. Struktura e ndërtimit të shumëzërëshit polifonik, lab apo tosk, është shprehje e drejtpërdrejtë e unitetit gjenetik të llojit. Në Toskëri shumëzërëshin e gjejmë me këtë organizim strukturor:

Zëri I -“ia hedh”-hedhësi ose marrësi Zëri II -“ia pret”-pritësi Zëri III-“mbajnë zënë” -iso

Në Labëri: (tre zërëshi)

Zëri I-“ia merr”-marrësi Zëri II-“ia kthen”-kthyesi Zëri III-“ia mbush”-mbushësat-iso

(katër zërëshi) Zëri I-“ia merr”-marrësi Zëri II-“ia kthen”-kthyesi Zëri III-“ia hedh”-hedhësi Zëri IV-“ia mbush”-mbushësat-iso

Prej praktikës qindra shekullore janë ndërtuar formulat e mësipërme të cilat shprehin në thelb strukturën e iso-polifonisë popullore, ajo e cila ngërthen në një të vetëm tiparet e veçanta të zërave të tjerë, përbërës të shumëzërëshit.

Reflektimi: Bashkëbisedim Nxënësit diskutojnë në lidhje me vendin që zë iso-polifonia në trashëgiminë

botërore. Shkëmbejnë mendimet me njëri-tjetrin dhe arrijnë në një përfundim të për-bashkët. Nxënësit tregojnë gjithashtu edhe të mirat që vijnë si rezultat i përfshirjes së iso-polifonisë në UNESCO. A është një mbështetje për grupet që e praktikojnë këtë lloj kënge? A përfaqëson ajo një kryevepër të nivelit botëror? Për këto dhe të tjera elemente të kësaj pasurie ndërkombëtare nxënësit diskutojnë me njëri-tjetrin dhe shprehin mendimet e tyre, duke u nisur edhe nga literatura që ata kanë lexuar.

Veprimtari praktike Dëgjoni në CD një këngë polifonike. Ushtrohuni për ta kënduar atë.

Iso-polifoni

24

3.8 Muzika popullore homofonike

Struktura e mësimit Nr. Veprimtaritë Metodat Koha1 Hyrje 5 min 2 Veprimtari e drejtuar Punë me grupe 10 min 3 Informacion i ri Kllaster 15 min 4 Veprimtari praktike Recitim 10 min 5 Vlerësimi 5 min

Hyrje

Mësuesja prezanton temën e mësimit. Dukë thënë se muzika popullore homofonike, e njohur edhe me emrin muzikë popullore monodike, është pjesë përbërëse e këngëtimit te shqiptarët. Me apo pa shoqërim instrumental, ajo luhet me një instrument apo më shumë, por që kanë një unifikim të melodive, kur prodhohet vetëm një zë. Kjo lloj muzike gjendet e praktikuar ngado ndër shqiptarë, por përhapjen më të gjerë e ka në krahinat që shtrihen mbi lumin Shkumbin.

Në përfundim të mësimit nxënësit do të jeni të aftë:

- të përshkruajnë karakteristikat e muzikës popullore homofonike; - të tregojnë dhe përshkruajnë vendin që ka kjo lloj muzike në trashëgiminë

kombëtare; - të përcaktojnë vlerat që ka Eposi Legjendar i Kreshnikëve, duke riprodhuar

pjesë të tij.

Veprimtari e drejtuar – Punë me grupeMësuesja e ndan klasën në grupe dhe nxënësit tregojnë se cilat këngë këndohen

me muzikë homofonike. Grupi i parë – tregon se cilat janë këngët epike; Grupi i dytë – tregon se cilat janë këngët lirike.

Epike Lirike Këngë legjendare dhe historike këngë djepi, dasme, vaje, këngë

dashurie, pune, mërgimi, rituale

Kur bëhet kjo ndarje mirë është që nxënësit të sjellin edhe shembuj për secilën gjini. Nga ana tjetër, ata shpjegojnë edhe lidhjen midis muzikës dhe instrumenteve që përdoreshin.

25

Nxënësit tregojnë se ç’vend zë kjo muzikë në trashëgiminë tonë kulturore dhe përshkruajnë karakteristikat e saj me vlerë unike.

Informacion i ri – Kllaster Mësuesi e ndan klasën në grupe dyshe dhe u shpjegon të lexojnë tekstin, duke

vendosur shenjat në tabelën e mëposhtme:

(kontrollo) + (plus) - (minus) ? (pikëpyetje)

Nxënësit do të plotësojnë ndarjen e parë të tabelës me njohuritë që kanë për Këngët e Kreshnikëve, tiparet dhe të veçantat e tij; në ndarjen e dytë do të vendosin informacionin e ri që mësuan nga teksti; në ndarjen e tretë do të vendosin shënimet për ato gjëra që dalin ndryshe në tekst nga ato që dinin; në ndarjen e fundit do të shkruajnë pyetje ose kërkesa për sqarim të mëtejshëm. Puna e kryer në grup: konsultohet me grupin, më pas dalin me një përfaqësues që lexon punën e bërë. Këtu futet edhe mësuesi, i cili mund të japë informacionin e ri ose të sqarojë konceptet e paqarta. Kjo teknikë shmang monotoninë dhe pasivitetin e orës së mësimit.

Veprimtari praktike – recitim Nxënësit më të mirë të klasës recitojnë në klasë pjesë nga “Këngët e Kreshnikëve”. Më poshtë po japim dy nga pjesët më të bukura të “Këngëve të Kreshnikëve”:

“Vajtimi i Ajkunës” dhe “Fuqia e Mujit”.

Vajtimi i Ajkunës

atëherë nana hanën ka mallkue:- T’u shkimtë (shoftë) drita ty, o mori hanë,që s’ma çove atë natë nji fjalë,n’Lugje t’Verdha, shpejt me dalëbashkë me hy n’nji varr me djalë!Kur ka shkue te varri i djalit,ka pa ahin treqind vjeç,ahi ishte rrema-rrema,nji ma t’bukrin mbi varr po e shtinMire po pshtetet për degë t’ahitpikon loti mbi varr të djalit

Drita a dalë e dritë s’po ban,ka le dielli e nuk po nxeh:ça ka ba Gjeto Basho Muji;Djalin n’dhe Muji e ka shti...A dredhe Muji e në shpi ka shkue,nana e djalit po e pyet;- Mujo, djalin ç’ma ka gjetë?N’Lugjet t’Verdha, a thue ka mbetë?Qyqe vetëm rrugën paska marrë,kanë zanë vend yjt’ vajin me e ndie!Kur ka dalë ndër Lugjet t’Verdha,

26

Kanë lanë kangën zogjtë e malit,kanë lanë kangën me vështrue!- Po a s’e din se kush ka ardhë,që nuk çohesh për m’u falë,more i miri i nanes-o ?Amanet, o more bir,dil nji here ksi burgut t’erret, fol me nanen që t’ka rrite

s’m’kë lanë kurrë kaq shumë me pritë!More Omer i nanës-o;A thue gjokun me ta prue?Dil nji herë për me lodruebjer ndër gurra me u freskuekërko majat bashkë me zanase ty varrin ta ruen nana,mori i miri i nanës-o !

“ Fuqia e Mujit”

Lum e lum për t’lumin Zot,Nu’jem kanë e Zoti na ka dhanë !Kurr ish’kanë Muja djalë i ri,M’a kish çue baba n’rrogë tu njizotni; Çoban lopesh zotnija e ka ba,Për gjith ditë bjeshkët Muja tu’i kërkue;Për gjith ditë nder gurra t’u u freskue,Për gjith ditë nder mriza tuj pushueRrugë as shtek pa njoftë nuk ka lanëM’i çon lopët gjithherë ku s’i’n kanëI natë lopët çobanit i paskan hupëE tu shpija nu’ka mujtë me dredhëBuzë nji shkambit m’u ndalë asht ngushtueAsht ule djali aty për me fjetëPaj dy djepa aty ki’n qillue;E kan marrë brimën e tuj kjajtëM’asht avitë Muja me i shikjuePo i pajton tuj i pëkundeE t’dy djepat ika vun në gjumëBardhë si drita dy Zana atëherë kanë ardhë- Ty, qysh të thonë – Mujon e kan pyete-Zo’ ! ç’të ka pru n’ket vend e shka t’ka tretë!-Muja atëherë shka u ka thanëRrogtar lopesh un kam qilluePër gjith ditë kto bjeshkë i kam kërkueMue rreziku sot ka ardhë me më ndeshëM’kan hupë lopët, e askund s’kam mujtë më i gjetëKtu m’xu nata e u ngja për me fjetë,

S’mylla sy prej vajit, qi kam ndieIshin kanë tuj kajtë këta dy fmiKurrkund çarje fmia nu’m’kan lanëM’u kan dhimte e jam hudhe me i pajtueI pajtova e sa grima n’gjume i kam vduePo Zo’! shka jeni me gjithë ket drite?-- Zana jemi, Mujo, tuj shetite,- Tuj u sjelle na njërzvet me u ndihmue,Ti çfarë ndere, Mujo, po na lypë?Qi dy djepat na ike vu në gjumë?A don forcë, Mujo, me qindrue?A don luftë, Mujo, me luftue?A don gja, Mujo, a don mall?A don, dije, Mujo a don gjuhë?Lyp shka të duesh Mujos te i kan thanëKqyr Muji atëherë ç’ka qitë e ka thanë:- Shpesh po m’ngucin çobanijaShum inat çobajt si me kanëPaj me forcë me ja u kalue un dueNjana shoqes Zanat atëherë i kan thanë:- Tamel gjiut Mujit për me i dhanëTamel gjiut i kan dhanë me piMe tri pika djalin m’a kan ngriE ika falë Zoti kaq fuqiSa me e luejte shkambin ma t’madhin- Kape gurin! - Zanat i kan thanëNjimi okesh e ma guri ish’kanëE ka kap gurin njimi okeshBadihava peshue me duer e ka;Der n’nye t’kamës veç e n’mujt ma

27

Njana shoqes Zanat atëherë i kanë thanë:- Edhe do tamel Mujos me i a dhanëE ka marrë tamlin Muji e e ka piE ka kapë gurin me e peshueDeri në gju ai gurin e ka çueE ka ugje prap n’tokë e ka pushueKqyrë Zana sa mirë ka thanë:- Edhe pak gji Mujo me i a dhanëI ka dhanë prap gji për me piSa don Zoti t’i ka dhanë fuqiE e ka marrë gurin me e peshueDeri në shogë (brez) gurin e ka çueE kan pa Zanat e kan kqyrëNjana tjetrës prap te i kan thanë:- Opet (përsëri) Mujit gji lypet me i dhanëE ka marrë Muji gji me piO! se ç’po i ep edhe Zoti fuqiKenka ba si me kanë drangueKa marre gurin me e peshueN’cep të krahit Muji e ka vdueNjimi okesh gurit i ka qindrueNjëna shoqes Zana ç’ka i ka thanë:- Tjetër gji Mujit mos me i dhanë:Pse tjetër gji Mujit për me i dhanëE batis dyrnjan ana-m’ane,Atëherë Zanat Mujin po e zhgjertojnëSe sa t’vogël qi po flasin: Përmbi krye hana tuj i shikjue

Përmbas shkambit hija tu’u zgjatueSa miqsisht me të kan kuvendueKqyrë Zanat, Mujit, shka i kan thanë:- Probatin na, Mujo, duem me të xanë:Fol ti, Mujo tash qysh po thue?-- Tu t’jem ngu sht, Zanat, me m’ndihmue!-E ka falë Zoti sabahinFërk e fërk Muji kanka çueI ka gjet lopët e në shpi ka shkueN’fushë t’Jutbines Muji kur a ra Bytym shoket e mbledhun i ka paSe me Mujin aty i’n kenë msueMe i a mujtë Mujit tuj ladrueKqyrë seri Muji shka ka ba:I a ka nisë me çobaj me ladrueSend ma t’fortin me dorë e ka kapëPesë konope përpjetë i ka dhanëAs kurrkush me folë nuk po fletSe me thue kur po i bjenDekun n’tokë gjinden po i qetëPrej zotnis – tha – Mujit asht larguePrej zotnis – burri kur asht daKa dredhë n’shpi - tha – nanën për me e pa *Tha – I a ka nisë Muji tuj punue*Tha – I a ka nisë Muji tuj luftue!E n’sa lufta Muji si po bjen Ai gjith herë me nderë si po del.

Fort po shndrit njaj diell e pak po nxeh!Ç’po e merr fryma rrapin e Jutbinës!Borë e madhe paska ra:Randojnë ahet për me u thyeKanë çetinat vetëm kreshtatUshtojnë lugjet prej orteqeshPrej orteqesh kah po bijnë ndër gropaKanë ra vashat me gja në lumKanë gjetë lumin ngri akullKanë nisë vashat me lypë krojetKanë gjetë krojet tanë ngri hej!

Ka dalë Muji me kreshnikeA thue ndeshet me ndoj gja malitSa shpejt diellin ma zu reja!Shpejt ma endi njëi pelhurë t’gjanë e t’gjatëE ia ka veshun majat rreth e rrotullQë kur janë kap trimat-o te lumiKaq përzi i ka fryma e plajm e reAskurrnji shoshojnë trimat s’po e njohinNgrinë trimat, u sharruenPor n’breg t’lumit – kulla e Mujit

Martesa e Halilit

28

T’tanë për darkë Muji i ka ndalëKqyr çka bani Gjeto Basho MujiE ka vu një barrë dru t’vogël në zjarrTreqind vetë priherë m’u nxeh…Sa shpejt fryma burrave u ka ardhëSa shpejt gjaku trimave po u nxehet!Kanë marrë llafin e po llafitenKanë marrë gazin e po gazmojnëKanë nisë trimat Mujin, po pyesin- N’vatër tande, Muje, kemi qëlluemos na ki randë për nji fjalë…Qysh Halilin s’e martove?…Janë martue krejt mosha e tij…Djemt’e tyne n’lojë të tanë kanë dalëA t’u dhimbsen paret për me i dhanë?A t’u dhimben dasmat për me i ba?Tutna djalin dikush po na e rreShpesh e shpesh po bie n’Kotorre t’RejaRob të gjallë djalin po e zanë Le konakun, Muje, po ta fikinMa zi fisin, Muje, po na koritin…- Faqebardhë, more shokë, ju qofshiSe mirë hallin po ma ditki, burra!…Ju t’pavllazen shokë s’keni qëllueKujt po i dhembë dasmat për vlla t’vet?Ky edhe s’asht or burra cub flligshishMirë e njihni se asht daji trimnish-Atëherë djali ka nisë me folë- Kah kam vlla e kah kam motërvdeksha para n’u martofshase gjithë gratë e Krahinës ku janëse gjithë vashat e Jutbinës ku janë bash si motra që po m’dukendheu m’ka mblue e fat s’i qita veditpo s’e mora Tanushën e kralitE unë Tanushën vetë e kam paGja ma t’mirë s’sheh njëri nën këtë diellVetulla e saj e drejtë si fiskajaShtegu i ballit si shtegu i malitKur merr hana me prendueSyni i saj si kokrra e qërshisE ka qërpikun si krahu i dallëndyshesFytyra e saj si kuqet molla n’degëHunda e drejt-o si kalemi i Tushës

Goja e vogël si lulja që shpërthenDhambët e bardhë si gurëzit e lumitFill mbas shiut, kur po i shndrit dielliQafa e saj si qafa e pëllumbitShtati i saj porsi shtat çetineMishi i dorës posi rremi i shemshirit (lloj druri)Por n’qafë m’paçi mor Bjeshkët e NaltaKurrrkund nji shteg që nuk më latëPër me dalë deri në Krajli!-Sa mirë nama bjeshkët m’i paska gjue!Sa shpejt deti ka ndigjue! E e ka çue nji frymë të fortëE e ka çue një frymë të nxehtëBijnë orteqet nëpër gropaUshtojnë malet si prej motit!Por tri ditë e ma s’ka zgjatëA shkri bora e ka ra n’lumëPor tri javë e ma s’ka zgjatëÇka e ka ba lumi atë të bardhë?T’bardhët e bjeshkëve krejt e ka mbytë n’detÇ’po këndojnë bilbilat n’mal ç’po lodrojnë fëmija n’fushë- Shpejt më dalë te t’bani (stan në bjeshkë)se ka shpërthye ahi! –Atëherë djali Mujit i ka thënë:- Qetash gjokun, Muje, ti me ma dhanë…Atëherë djali i ka kçye gjokut n’shpinë:- T’mirë u pafshim! – Mujit i ka thanëKa marrë rrugën për kraliDy herë djalin kurkush s’e ka paKalojnë male e kalojnë lugjeKalojnë brështë (pyll me bredha) e kalojnë ashtë (pyll me ahe)Kalojnë ditë e kalojnë net…- Ç’ka ka hana që s’po del?Kan e pyet bilbilat e malitPritni pak more zogjt e malitJu me kndue tjetër punë s’keniHana sonte ka ndodhë zanëKa nji ndorë (në mbrojtje) me përcjellë…-Qatëherë djali sa kish ra n’breg t’lumit

29

Ka lidhë gjokun brenda në nji imshte (ahishte me drurë të rinj)Imshta ishte tanë ahishte Vetë shatorret nëpër muzg të natës po i lypKur ta mbrrite të çadra e kuqe…Ka zane vend përmbas nji lisiRranjët e lisit shpërnda në lumë…Sa urtisht djali që po e msyn (sulmon) Ma ka nxjerrë thikë ma të mprehtënKamba-doras asht avitë…- Po kët fytyrë ku e ka paqë po me gjet me të Halilit?-Ma gjatë djali s’ka durue:- Po je a njëri që ke besë?- Të thafshin krahët more djalë i rise fort thellë që paske hy!…Hajde brenda, kopil (djalë i shkathët); - po i thotëSe ja vdesim të dy përnjiherë Ja të dy kemi shpëtue!-Atëherë djali brenda ka hyE ka marrë vasha për doreShpejt e shpejt te nj’odë i prin…I ka zgjedhë nji palë petka ma të mirat…Krejt si çikë djali po ngjan…N’breg të detit, përmbi shkambDymbëdhjetë katesh kulla e naltëKurrkund shoqen nuk e kishteTreqind hapash kulla e gjanëTë tana ballet guri te lëmueAnash krejt guri te latueLatue shkambi prej mermeri Aty gurrat me flladitëAty kopshti me u mahitë (për të kaluar kohën)Aty velat me valzue (për të lundruar)Me valzue për shpinë të detit…Me Halilin brenda kanë hy…Sa fort shpejt kralica gati asht ba!…Kur ka pa sokol Halilin A dredhë mbrapsht si dridhet gjarpni…Edhe derën e ka shkrepë (ka hapur me forcë)

Fill te krali paska shkue…- Të kanë ardhe cubat e Jutbinëse ty kullat t’i kanë zaptueerzin marrë, çikat çnjërezue! -Krali shpejt qënka shtrenguet’dy prej krahu krajli i ka kapë…n’burgje t’thella Halilin e ka ndryerrugën e madhe Tanushës ia ka dhanëMirë po e ndal Jovani (një mik) e po e pyet:- Ç’asht ky vaj Tanushe lum motra? – i thotë-Se kso britme kurrë nuk kemi ndi!- Rob kanë zanë Halilin e Mujite mue rrugët tata m’i ka dhanëma për t’gjallë te shpia mos me kthye!…Nji fjalë Mujit te dera me ia çueMe i ra mbrapa Halilit sa ma parëNdryshe djali n’tburgje t’u ka kalbë! –E ka gjetë nji njëri të besësMenjiherë Mujit natën ia ka nisunN’nestret nadje djali asht kapë te kullaNji ka nji punët ia kallzon MujitT’madhe burri paska nisë me qeshë:- A t’kam thanë taraku (dëm, mëzat) i Kotorritse Kotorret kanë me ta hangër kryet?…Ka dalë trimi në beden të kullësMe nji kushtrim ka thirrë Jutbinë e Krahinë- S’kam çka u them more aget e miveç me koriti sokol HaliliMe u shtrengue burra si të mundniSe dita e vdekjes ma e veshtirë nuk vjen! –Kanë ba ashtat trimat me ushtueKanë ba lumin trimat mu turbullueKanë ba gjoket trimat me fluturueE t’janë kapë te Kotorret e Reja…Nëpër ranë t’detit Muji i ka shpërnda:- Vër me gojë mos guzojë kush me ba…Se shumë njërëz qenkan mbledhë n’Kotorre!Me kushtrim krali i ka thirrë – Midis logut asht nji djalë i ri

30

Hekrat duersh bugagitë (prangat) kambëshAi asht Halil aga i riMbarë Kotorret me atë po qeshin:- A po e sheh Halil, vdekjen me sy?Kurre ma ngushtë, Halil, a thue ke qën?Kuvend burrash djali paka shtrue…- S’asht ngushtë njëriu deri n’ditë të vdekjes,- Fjalën e mbrame në paç me e folëse ty jeta m’at hu t’u ka sose !…- Pesë dekika (minuta) liri me më dhanë:Tjetër t’mirë në t’parët nuk na kanë lanëKurrnji nesh mos me vdekë në shtratPor me shpatë m’u pre tuj këndue…-Edhe duert mirë ia shpengojnëIa kanë dhanë lahutën në dorëKurrkush djaloshin vesh s’e ka marrëKrejt po e këndon kangën në gjue të parëve, Qaty Muji nëpër fushë ka dalëE e ka ba nji piskamë të madheJanë shembë kullat gjer në themeleU trand deti me hy brendaKanë gjëmue malet si për mot t’lig!Kurrnji trimat nuk po e lanë me ikë

Luftë e rreptë aty që po bahetMe dhambë trimat duen shoshojnë me shkyeMe dhambë gjoket duen shoshojnë me e marrëNotojnë kurmat thellë në detNotojnë trupat nëpër gjakHiç s’po lodhet Gjeto Basho MujeiSa thellë trimi më paska hy!…Muji djalin e ka shpengueA turrë djali si i tërbueGjallë me dorë kralin e ka zanëMe shpin në hu ditët i mbaroiQatëherë burrat kanë rrokë unat (urat e zjarrit)Shpejt qyteti ka marr zjarrKa marrë zjarr krejt në fund e në majëSa fort Muji m’asht tërbue! Aspak dhimbë trimi s’po kaAs për kulla që rrënohenAs për t’vdekun që shkrumbohen!…Tri herë dielli ka prandueTri herë hana ka agueKurrkund zjarri me pushue

3.9 Llojet e vallëzimit popullor shqiptar

Në përfundim të mësimit nxënësit do të jenë të aftë:

- të krahasojnë dëshmitë arkeologjike dhe historike të folklorit koreografik; - të klasifikojnë llojet e vallëzimit popullor; - të tregojnë karakteristikat e vallëzimit popullor.

Struktura e mësimit

Fazat eStrukturës

Strategjitë mësimoreMetodat

Veprimtaritëe nxënësve

Organizimii nxënësve

Parashikimi,Përgatitja për të nxënë

Bashkëbisedim Diskutimi i ideve Punë në grupe

Ndërtimi i njohurive, përpunimi i përmbajtjes

Kllaster Ndërtimi i shprehive studimore

Punë në grupe

Përforcimi, konsolidimii të nxënit

Veprimtari praktike Interpretim i një valleje Punë në grupe

31

Parashikimi Mësuesja së bashku me nxënësit diskutojnë rreth hershmërisë së valleve dhe

dokumentimit të tyre. Si janë ruajtur ato deri në ditët tona dhe cila është rëndësia e tyre, si pjesë e trashëgimisë kulturore shpirtërore.

Ndërtimi i njohuriveNxënësit lexojnë materialin dhe plotësojnë llojet e vallëzimit popullor, duke u

nisur në bazë të kritereve të ndryshme. Pasi kanë bërë ndarjet e mëposhtme, ata përcakojnë se në cilat kategori

përfshihen vallet që ai njeh.

Mbi bazën e numrit të hapave motivet koreografike emërtohen

Motiv dyhapësh Trehapësh Katërhapësh

Llojet e vallëzimit popullor

Formacion koreografik

Valle masive Kërcime sofistike

Në dy vija përballë

njëra-tjetrës

Valle në rreth të mbyllur

Në gjysmërreth

32

Sipas përmbajtjes ideoemocionale

Valle të gjinisë epike Valle të gjinisë lirike

Valle epike luftarake

Kërcimi i fortë, i gjallë, dinamik e

impulsiv

Valle epike trimërishte

Kërcimi i shtruar, i butë, me finesë dhe

elegancë

Valle lirike të punës

Valle lirike rituale

Valle lirike të dasmës

Valle erotike, humoristike

Valle lirike pantomimë

Sipas krahinave etnokoreografike

Vallet e Dibrës

Vallet e Myzeqesë

Vallet e Librazhdit

Vallet e Kukësit Vallet Labe

Vallet e Dropullit Vallet suljote

Vallet e Tropojës

33

Mbi bazën e shoqërimit muzikor

Valle të heshtura (pa shoqërim muzikor)

Me shoqërim instrumental

Me shoqërim me këngë

me shoqërim me këngë dhe me instrumente

Në bazë të gjinisë

Valle të përziera Valle grash Valle burrash

Përforcimi – Interpretim i një valleje Në këtë fazë nxënësit interpretojnë vallen që kanë më përzemër, ose vallen

karakteristike të qytetit/fshatit apo të krahihnës së tyre. Më poshtë po japim edhe një valle karakteristike të rrethit të Kucovës, e cila ka

brenda humorin, për të përcjellë tragjedinë e njeriut të varfër.

Vallja e Temes (Kuçovë)Në këtë linjë nxënësit kuptojnë vlerën e biodiversitetit (florës dhe faunës) dhe të

monumenteve të natyrës të vendit dhe të botës. Ata njohin elementet që rrezikojnë vlerat e trashëgimisë natyrore dhe ndërgjegjësohen për t’i mbrojtur monumentet e natyrës nga zhdukja dhe dëmtimi. Ndërmarrja e veprimeve konkrete, aksioneve dhe projekteve të ndryshme i aftëson ata për të kapërcyer problemet e ndryshme që paraqet zhvillimi in-dustrial dhe i formon me konceptin e zhvillimit të qëndrueshëm. Njohja me institucionet dhe OJF që mbrojnë monumentet e natyrës është një tjetër drejtim i rëndësishëm që do të zhvillojë tek ata aftësitë e të konceptuarit të projekteve dhe zbatimit të tyre.

I ziu Teme, murgu Teme, Pasuri nuk kishKish një gomar pa bishtPa bisht e pa litarPa litar e pa samarKasolles i vinte vërdallë.

Refreni I ziu Teme, murgu Teme, qyqi Teme!

Epo Temja kish kasolle me kashtë,Shiu që binte brenda, binte edhe jashtë.

Refreni .... Epo Temja kish çibukun prej thane, Një kuti duhan brenda banteTemja s’kish bukë të hante.

34

4. 5. Lista e monumenteve natyrore në Shqipëri

Në përfundim të mësimit nxënësit do të jeni të aftë:

Struktura e mësimit

Fazat eStrukturës

Strategjitë mësimoreMetodat

Veprimtaritëe nxënësve

Organizimii nxënësve

Parashikimi,Përgatitja për të nxënë

Dora e fshehtë Gjetja e gjëegjëzës nëpërmjet bashkimit të të dhënave

Punë në grupe

Ndërtimi i njohurive, përpunimi i përmbajtjes

Bashkëbisedim Vlerësimi i monumenteve natyrore

Punë në grupe

Përforcimi, konsolidimii të nxënit

Tryezë e rrumbullakët

Ndërtimi i një platforme për mbrojtjen e monumenteve natyrore

Punë në grupe

Kreu IV. Trashëgimia kulturore dhe mjedisi

- të listojnë dhe përshkruajnë monumentet kryesore natyrore në vendin tonë;

- të analizojnë vendin që ato zënë në trashëgiminë natyrore kombëtare.

Parashikimi – Dora e fshehtë Mësuesja pret katrorët e anës së majtë dhe ato të anës së djathtë. Më pas i përzien

në mënyrë të tillë që të mos ketë asnjë përqasje midis figurës me emrin të vendosur poshtë saj dhe me informacionin e dhënë për të.

Nxënësit duhet të gjejnë informacionin që i përgjigjet figurës përkatëse. Në këtë mënyrë ata jo vetëm do të vënë në punë kujtesën, aftësinë e tyre për të

bërë lidhjen e imazhit me emrin, por edhe do të sjellin ndër mend informacionin që kanë mësuar për të.

Kanionet e Osumit

Fillojnë nga fshati Meçan e, me disa ndërprerje, arrijnë deri në qytetin e Çorovodës; kanë një gjatësi prej rreth 12 km dhe gjerësi 9-10 m dhe 15-30 m, me mure thuajse vertikale dhe thellësi 68-80 m. Kanë vlera të mëdha shkencore, didaktike, sportive e turistike.

35

Sofra e Skënderbeut (1876 m)

Shkëmb në trajtën e një pllake të madhe e të rrumbullakët, që gjendet në juglindje të Librazhdit dhe në veri të Përrenjasit, në rrëzë të malit të Skurës. Sipas gojëdhënave, në këtë «sofër» të stërmadhe ka drekuar Skënderbeu pas njërës prej betejave të tij. Njihet edhe si Guri i Pishkashit, sipas emrit të fshatit që ndodhet aty pranë.

Syri i kaltër

Burimi më i madh karstik i Shqipërisë, që del rrëzë shpatit perëndimor të malit të Gjerë, afër fshatit Muzinë, 160 m mbi nivelin e detit. Ka prurje të qëndrueshme me luhatje të vogla stinore e vjetore. Për vlerat e mëdha natyrore është shpallur monument natyre, me status të veçantë mbrojtjeje.

Shpella e Haxhi Alisë

Shpellë karstike detare në skajin veri-perëndimor të Karaburunit, përballë Sazanit, me një gjatësi prej 100 m e gjerësi deri në 40 m. Lartësia e tavanit nga niveli i detit është 60 m. Në tavanin e sallës së shpellës gjendet një oxhak, që ngjitet drejt sipërfaqes së tokës, por që nuk del asgjëkund. Shpella ka rëndësi historike, sepse ka qenë strehë piratësh që në kohët antike. Emrin e ka marrë nga Haxhi Alia, një nga detarët dhe piratët më të famshëm ulqinakë të shekullit XVIII.

Ujëvara e Sotirës

Ndodhet në verilindje të Tomorit, në rrethin e Gramshit, 700 m mbi nivelin e detit. Përreth saj rriten gështenja të egra dhe drurë të tjerë. Përveç bukurisë së rrallë, ka dhe vlera të konsiderueshme shkencore e turistike.

Viroi (mëma e ujit) i Gjirokastrës

Del në rrëzën veri-perëndimore të Malit të Gjerë, nëpërmjet një guve në formë hinke, 196 m mbi nivelin e detit. Prurjet e tij ndryshojnë gjatë vitit, në varësi të reshjeve. Përreth tij janë ngritur disa objekte turistike.

Në këtë kre nxënësit do të kuptojnë se ruajtja e vlerave natyrore dhe kulturore bëhet nëpërmjet një legjislacioni të fuqishëm për zbatimin e të cilit është përfshirë dhe vendi ynë. Marrëveshjet dhe protokollet ndërkombëtare, ligjet e vendit dhe rregullat lokale janë pjesë e linjës së legjislacionit, ku një vend të rëndësishëm zë edhe njohja me organizatën botërore për edukimin, kulturën dhe shkencën UNESCO.

36

6. 1. Konventa Ndërkombëtare për Trashëgiminë Botërore

Kreu VI. Legjislacioni për Trashëgiminë natyrore dhe kulturore

Në përfundim të mësimit do të jeni të aftë:

- të përcaktoni se ç’është Konventa Ndërkombëtare e Trashëgimisë Botërore; - të renditni të drejtat dhe detyrat që rrjedhin nga të qenit anëtar i kësaj

konvente; - të shpjegoni përmbajtjen, strukturën dhe institucionet e saj.

Më poshtë po japim disa nga Konventat Ndërkombëtare për Trashëgiminë Botërore.

a) Konventa Evropiane e Kulturës, Paris 1954

Konventa e Parisit përbëhet nga 11-të nene. Në nenin e parë thuhet se çdo palë kontraktuese do të marrë masa të rëndësishme për mbrojtjen, inkurajimin dhe zhvillimin e pasurisë kulturore të përbashkët evropiane. Në nenin e dytë flitet për inkurajimin nga ana e çdo shteti për mësimin e gjuhëve të huaja. Ndërsa në nenin 3 dhe 4 flitet për organizimin e veprimtarive të përbashkëta, si dhe për qarkullimin dhe shkëmbimin e njerëzve dhe objekteve me vlerë kulturore.

Në nenin 5 dhe 6 flitet për një pikë të rëndësishme që ka të bëjë me atë se, çdo vend që zotëron një element të rëndësishëm të trashëgimisë kulturore të përbashkët, do të marrë masa të nevojshme për t’i mbrojtur ato. Të gjitha propozimet nga vendet e ndryshme do t’i kalojnë një komisioni ekspertësh në fushën e kulturës i caktuar nga Këshilli i Evropës.

Në nenin 9 të Konventës thuhet se ajo është e hapur për firmë ndaj anëtarëve të Këshillit të Evropës. Duhet të ratifikohet, dhe instrumentet e ratifikimit do të depozitohen pranë sekretarit gjeneral të Këshillit të Evropës, i cili do të notifikojë instrumentet e ratifikimit dhe aderimin e gjithë anëtarëve të Këshillit dhe shteteve pjesëmarrëse.

Në nenin 10 thuhet se çdo shtet duhet të specifikojë territoret ku do të aplikohen këto ligje dhe do t’i nisin sekretarit të përgjithshëm të Këshillit të Evropës një deklaratë që ai ua dërgon të gjithë palëve Kontraktuese.

b- Konventa Evropiane për Mbrojtjen e Trashëgimisë Arkeologjike Valleta, Spanjë, 1992

Konventa për mbrojtjen e trashëgimisë arkeologjike, e zhvilluar në Valeta, përbëhet nga 18 nene. Në nenin e parë jepet përkufizimi i trashëgimisë arkeologjike

37

si burim i memories kolektive evropiane dhe instrument studimi historiko-shkencor. Trashëgimi arkeologjike quhen të gjitha objektet, të mirat dhe të gjitha gjurmët e ekzistencës së njeriut në të kaluarën, ruajtja dhe studimi i të cilave na lejon të përshkruajmë evoluimin e historisë së njeriut dhe lidhjen e tij me natyrën.

Në nenin e dytë flitet për identifikimin e trashëgimisë dhe masat mbrojtëse. Në nenin në vijim flitet për garancinë shkencore në çastin e kërkimit shkencor. Në nenin 4 flitet për mbrojtjen fizike të siteve arkeologjike. Ndërsa në nenin 5 bëhet fjalë për konservimin e integruar të trashëgimisë kulturore. Në nenin 6 flitet për financimin e kërkimit shkencor dhe konservimit arkeologjik. Ky nen është tepër i rëndësishëm për kërkimin shkencor, pasi pa mbështetjen financiare shtetërore dhe të pushtetit lokal, ky kërkim nuk mund të realizohet. Në këtë nen kërkohet që këto organizma shtetërore të planifikojnë një fond të caktuar për kërkimin shkencor dhe mbrojtjen e trashëgimisë arkeologjike. Në nenin 7 bëhet fjalë për mbledhjen dhe përhapjen e informacionit shkencor. Në nenin 8 dhe 9 flitet për ndërgjegjësimin e publikut për vlerën e trashëgimisë arkeologjike. Ndërsa në nenin 10 flitet për parandalimin e qarkullimit të elementeve të trashëgimisë arkeologjike. Në nenin 11 dhe 12 flitet për asistencën teknike dhe shkencore. Neni 13 merret me respektimin e ligjeve të kësaj konvente. Nenet në vazhdim flasin për mënyrën e aplikimit të kësaj konvente dhe për marrëveshjet midis shteteve të ndryshme anëtare.

c- Konventa Europiane e Mjedisit, Firence 2000

Kjo konvetë përbëhet nga katër kapituj me nenet përkatëse. Ne kapitullin e parë neni 1 bëhet përkufizimi i peizazhit që përbën një pjesë të caktuar të territorit, e njohur nga popullsitë, karakteri i së cilës rrjedh nga aksioni i faktorëve natyror ose njerëzor dhe nga marrëdhëniet midis tyre.

Në kapitullin e dytë flitet për masat paraprake në nivel kombëtar për ruajtjen e kësaj trashëgimie.

Në kapitullin e tretë bëhet fjalë për bashkëveprimin midis shteteve anëtare për mbrojtjen e trashëgimisë. Në kapitullin e katërt flitet për klauzolat përfundimtare, firma, ratifikimi dhe hyrja në fuqi.

d- Konventa Evropiane për rëndësinë e vlerave të trashëgimisë kulturore për shoqërinë Faro, Portugali, 2005

Kjo konventë ndahet në pesë pjesë me rreth 23 nene. Në pjesën e parë jepet përkufizimi:

a) trashëgimia kulturore përbën një bashkësi rezervash të trashëguara nga e shkuara që disa persona identifikojnë, pavarësisht se kush është pronari, si refleks dhe shprehje e vlerave të tyre, besimeve, njohurive dhe traditave në evolucion të vazhdueshëm. Ai përfshin të gjitha aspektet e ambientit të derivuara nga bashkëveprimi i njeriut me ambientin;

b) një komunitet trashëgimor është i përbërë nga persona që u japin vlerë disa aspekteve të veçanta të trashëgimisë kulturore, të cilët duan që në kuadër të një veprimi publik, të arrijnë ta ruajnë dhe t’ia transmetojnë brezave të ardhshëm.

38

Në nenin 1 të saj thuhet se të gjithë kanë të drejtë të marrin pjesë në jetën kulturore dhe të njohin përgjegjësitë e tyre individuale dhe kolektive ndaj trashëgimisë kulturore.

Në nenin 3 flitet për Trashëgiminë e përbashkët të Evropës në të cilën bëjnë pjesë: gjithë format e Trashëgimisë Kulturore në Evropë që përbëjnë një burim të përbashkët kujtimesh, kuptimesh dhe identiteti, krijimtari dhe ideale, parime e vlera që vijojnë nga përvoja e mëparshme, qe promovojnë zhvillimin e një shoqërie paqësore dhe të qëndrueshme, e bazuar mbi respektimin e të drejtave të njeriut, mbi demokracinë dhe shtetin e së Drejtës.

Në pjesën e dytë flitet për kontributin e trashëgimisë kulturore në zhvillimin e njeriut dhe shoqërisë. Ndërsa në pjesën e tretë flitet për përgjegjësitë në drejtim të trashëgimisë kulturore dhe pjesëmarrjen e publikut.

Në pjesën e katërt flitet për kontrollin dhe bashkëpunimin midis shteteve anëtare për ruajtjen e trashëgimisë kulturore nëpërmjet mekanizmit të monitorimit dhe bashkëpunimit në veprimtaritë e kontrollit. Ndërsa në pjesën e pestë janë klauzolat finale që kanë të bëjnë me firmosjen e kësaj konvente nga shtetet anëtare dhe më pas aprovimi në Këshillin e Evropës.

TË DREJTAT DHE DETYRIMET E PALËVE

Neni 5Rregulli i përgjithshëm në lidhje me të drejtat dhe detyrimet

1. Palët, në përputhje me Kartën e Kombeve të Bashkuara, parimet e së drejtës ndërkombëtare dhe instrumente për të drejtat e njeriut të njohura në botë, pohojnë sërish të drejtën e tyre sovrane për të formuluar dhe zbatuar politikat e tyre kulturore dhe për të miratuar masat për të mbrojtur dhe zhvilluar larminë e shprehjeve kulturore, si dhe për të forcuar bashkëpunimin ndërkombëtar për arritjen e qëllimeve të kësaj Konvente.

2. Kur një palë zbaton politika dhe merr masa për të mbrojtur dhe zhvilluar larminë e shprehjeve kulturore brenda territorit të saj, politikat dhe masat e saj do të jenë në përputhje me dispozitat e kësaj Konvente.

Neni 6Të drejtat e palëve në nivel kombëtar

1. Secila Palë, brenda kuadrit të politikave dhe masave të saj kulturore, sikurse përkufizohen në nenin 4.6 dhe duke pasur parasysh rrethanat dhe nevojat e saj të veçanta, mund të miratojë masat që synojnë mbrojtjen dhe zhvillimin e larmisë së shprehjeve kulturore brenda territorit të saj.

2. Këto masa mund të përfshijnë sa më poshtë:a) masat rregullatore që synojnë mbrojtjen dhe zhvillimin e larmisë së shpre-

hjeve kulturore;b) masat që, në mënyrën e duhur, sigurojnë mundësi për veprimtari të mira dhe

39

shërbime kulturore në vend midis të gjitha atyre që janë në dispozicion bren-da territorit kombëtar për krijimin, prodhimin, ndarjen, shpërndarjen dhe gëzimin e këtyre veprimtarive, të mirave dhe shërbimeve kulturore në vend;

c) masat që synojnë të sigurojnë për industritë kulturore të pavarura në vend dhe veprimtaritë në sektorin jo formal të drejtën e përdorimit efektiv të mjeteve të prodhimit, shpërndarjes dhe ndarjes së veprimtarive, të mirave dhe shërbi-meve kulturore;

d) masa që synojnë të sigurojnë ndihmën publike financiare;e) masat që synojnë të inkurajojnë organizatat jo fitimprurëse, si dhe institucio-

net publike dhe private dhe artistët dhe profesionistët e tjerë kulturorë, të zh-villojnë dhe të nxisin shkëmbimin dhe qarkullimin e lirë të ideve, shprehjeve kulturore dhe veprimtarive, të mirave dhe shërbimeve kulturore dhe të nxisin frymën krijuese dhe sipërmarrëse në veprimtaritë e tyre;

f) masat që synojnë të krijojnë dhe përkrahin institucionet publike, në formën e duhur;

g) masat që synojnë të nxisin dhe të përkrahin artistët dhe të tjerë të përfh) shirë në krijimin e shprehjeve kulturore;i) masat që synojnë të rrisin larminë e medias, duke përfshirë transmetimin e

shërbimit publik.

LISTA E MONUMENTEVE TË NATYRËS SË SHQIPËRISËPREFEKTURA E ELBASANIT

Rrethi Elbasan1. Frasheri i Polos Vale2. Pylli aluvial i Shushicës3. Shpella e Letanit4. Hinka e Kosovës (Dumre)5. Mali (Shkëmbi) i Gradishtës6. Shpella e Gracenit7. Liqenet e Seferanit8. Liqeni i Degës (Dumre)9. Burimi i Llixhës së Hibrait10. Dushku i Lleshanit11. Meshtekna e Zavalinës 12. Pisha e Fushë Kuqes Gjinar

13. Dushku i Kishës Gjinar14. Lisat e Pashtreshit 15. Mani i Zi i Joronishtit16. Rrepet e Byshekut17. Robulli i Zeleshnjës18. Rrapi i Bezistanit19. Rrapi i Vojvodës20. Rrapi i Gurrës së Labinotit21. Ulliri i Qejfit22. Rrapi i Llixhës23. Rrapi i Uruçës

Rrethi Gramsh1. Shpella e Kabashit2. Kanioni i Sinecit (Saraselit)3. Shkëmbi (kanioni) i Kopaçit

(Grabovë)

4. Karsti i Tervolit5. Kanioni i Holtës6. Tarraca e Ballores (Qytezës)7. Gurrët e Krushqve në Lisec

40

8. Liqenet e Valamarës9. Liqeni i Dushkut10. Burimet e Kerpicës11. Ujëvara e Satirës12. Arra e Tunjës 13. Robulli i Valamarës14. Dushkaja e Katër Lisave

15. Moçalet e Grabovës 16. Dushku i Bulçarit 17. Ahishtja e Rovjes18. Liqeni i Zi (Lenie) 19. Geshtenja dhe pisha në Teqenë e Skënderbegasit20. Robulli i Grabovës

Rrethi Librazhd1. Mështekna e Qarishtës2. Pylli i Stravajt3. Druri i Bizgës4. Vrima e Dardhës së Ariut5. Vrima e Stërqokave6. Shpella e Hasanit7. Shpella e Shkëmbit të Bletës8. Pusi i Faqes se Madhe9. Shpella e Kosharishtit10. Shpella e Pishkashit11. Shpella e malit të Letmit12. Sofra e Skënderbeut13. Burimi i Studnës14. Gurra e Kosharishtës15. Liqenet e Rajcës16. Liqeni i Floqit17. Liqeni i Shebenikut

18. Liqeni i Varrit të Plakës19. Rrapi i Bërzeshtës 20. Rrepet e Gurakuqit 21. Mani i Çupit22. Rrapi i Hotolishtit 23. Rrapi i Taksimit 24. Rrapi i Gizaveshtit 25. Ahet e Fushe Gurrës 26. 26. Pylli i Barkmadhit Kostenje27. Rrethi Peqin28. Qarri i Karrinës (Drangojve)29. Bokërrima e Garrunjës30. Vidhi i Tabakut 31. Rrapi i Haskos 32. Rrapi i Uruçajt 33. Lisi i Babaliut

PREFEKTURA E FIERIT Rrethi Fier

1. Dunat e Semanit2. Pishat e zeza në bregdetin e

Poros – Kategoria C3. Kurora e lumit të vjetër të

Semanit (Libofshë Adriatik) 4. Rrepet e rrugës, Fier, Vlorë 5. Rrapi i pazarit të Cakranit

(Çaireve)

Rrethi Mallakastër

1. Rrepet e Vurgut të Çorrushit 2. Ujërat termale të Povlës3. Rrapi i Ballshit4. Lisat e Kalenjës (afër uzinës)5. Rrepet e Festës6. Lisi i Lapulecit -Lapulec7. Lisat e Ngrasanit8. Lisi i Vakefit (Çerileres)

9. Lisi i Cfirit - Mallakastër10. Lisat e Lavdanit11. Mospërputhje këndore e Greshicës 12. Shpella e Poçemit (Vrima e

Lakuriqit)13. Rrapi i ujit (Drizar)14. Arra e Hekalit15. Rrepet e Poçemit

41

Rrethi Lushnjë1. Rrapi i Zonjës – Bubullime2. Lisi i Koniatit – Koniat3. Pisha e Egër në oazin e Divjakës4. Dushkajat i Senës5. Godulla e Pishes (Divjake)6. Ishulli i Pelikanit7. Ishulli i Kularit8. Kordoni litoral i lagunes se re te

Divjakes

9. Dunat e Oazit te Divjakes10. Burimi termoninerar i

Karbunares11. Gorica e kodrës në Kryekuq12. Selvite e manastirit Ardenice13. Dushkajat e Manastirit - Lushnje14. Rrepet e Ngurrezes 15. Vidhat Zharnec

PREFEKTURA E VLORËS Rrethi Vlorë

1. Qiparisi i Kambanores së Kishës së Vunoit

2. Lisat e Pilurit3. Rrapi i Kosmarit Kudhës4. Rrapi i Palasës5. Rrapi i Shkollës nr.16. Rrapi i Xhamisë7. Rrapi i Çesmës (Mifol)8. Ilqet i Zarelit me (0,5 ha)9. Rrapi i Kroit të Madh10. Rrapi Laze11. Mbihipja e Çikës12. Mbihipja aktive e Dukatit13. Shkëputje e re aktive e Llogorasë14. Tarraca detare e Kusbabait15. Tarraca detare e ish-shtëpisë së

pushimit të punëtorëve16. Gjiri dhe shpellat e Gramës17. Barriera Koralore e grykës së

Diallit18. Falezat e Sazanit19. Shpella e Shëngjergjit ose e Bletës20. Shpella e Ramicës21. Shpella e Velçës22. Shpellat e Boderit (Smokthine)23. Shpella e Haxhi Alisë (Ilirianë)24. Shpella e shkruar

25. Shpella e Bilbilenjeve26. Shpella e Porto Palermos27. Shpella e Piratëve (Dhërmi)28. Shpella e Odisesë (Surianit)29. Shpella e Duk Gjonit30. Kanioni i Gjipesë31. Bokërrimat e Vunoit32. Rrethi i Plakës (Brataj)33. Ujëvara e Ramicës34. Dunat e Nartës35. Delta e Përroit të Palasës36. Burim i kripur i Bashajt37. Vali i Vranishtit (burim i madh)38. Laguna Limopuo39. Rrepet e Buronjave Kuç40. Pisha Flamur- Llogara 41. Rrapi Mesaplikut42. Karthi i Terbaçit43. Rrapi i Dukatit 44. Rrepet e Izvorit45. Rrapi i Tragjasit të Vjetër 46. Rrapi i Shenvarvarës (Velçe)47. Rrapi i Gurrave Smokthine 48. Rrapi i Madh në Bashaj49. Rrepet e Drashovicës50. Ullinjtë e Trubullit në Karbunare 51. Pylli i Zvërnecit

42

Rrethi Delvinë1. Rrapi i Muzinës2. Rrepet e Rusanit3. Rrepet e Delvinës4. Pylli i Lefkës (Delvine)5. Pylli i Bushecit6. Valanidhet e Dhrovjanit7. Rrapi i Kalasë8. Mëlleza e Rezomës9. Fosilet e Lefterhorit10. Bokërrimat e Muzinës11. Karsti i Delvinës12. Rruga e Gjarpërit13. Karsti i Bashajve14. Kartsi i Gorjanit15. Burimet e Tatzatit16. Shpella e Tatzatit17. Ujëvara e Kardhikaqit18. Burimi karstik i Oknos19. Syri i Kaltër20. Rrethi Sarandë21. Rrapi i Nivicës

22. Rrapi i Shenvasisë23. Rrapi i Dhivrit24. Shkëputje tektonike e llojit shtytje – Borsh25. Falezë e vjetër – Borsh26. Poria (guri i Porisë) Borsh27. Gryka e Bogazit28. Kanoini i Leshnicës29. Gjiri i Kakomesë30. Pllakat e Sarandës31. Shpella e Konispolit32. Shpella e Lukovës33. Kanali i Vivarit34. Liqeni i Rezës35. Burimet e kripura të Mullirit

(Rrezes)36. Burimet karstike të Fterës37. Pylli i Butrintit38. Ishujt e Ksamilit39. Ixuari i Borshit

PREFEKTURA E KORÇËS

Rrethi Korçë

1. Guri i Prerë2. Guri i Capit3. Piramidat e Tokës së Zhombrit4. Bokerimat e Moglicës5. Ishulli i Malligradit6. Vareze fosilesh të kretës së

poshtme (Lavdar)7. Mospërputhje këndore e Polenës

së Vjetër8. Burim uji dhe gazi të djegshme

në thyerjen tektonike të Polenës9. Liqenet e Lenies10. Lisat e Shenthanasit11. Rrobulli i Kuq12. Zgavra e Zaverit (Prespe)13. Dushqet e Manastirit (Djellas

Prespe)

14. Venjat e Dishnices 15. Pisha e Shendellise 16. Rrepet e qytetit (Shenmeria) 17. Shparthi i Osojes-Bakullit18. Pisha e Voskopojë19. Pisha e Makrezes20. Bredhi i burimit të Çardakut

(Gurit i Capit) 21. Ahishtja e Protopapes Opar22. Bliri i Shën Pjetrit (Vithkuq)23. Plepi i Gjyrasit24. Pylli i përzierë i Maliqit25. Ahishtet e Bofnjes26. Venjat e Kallamasit27. Rrobulli i Lënies

43

Rrethi Pogradec1. Burimi i Drilonit2. Guri i Kamjes3. Mullaret e Gurtë – Trebinjë4. Fragment i shkëputjes tektonike

të grabenit të Ohrit (Pogradec)5. Shpella e Memlishtit6. Shpella e Radokalit7. Shpella e Baribardhës8. Shpella e Shën Marenë9. Mani i Shën Marenës

10. Kanioni i Llengës11. Selvite e kishës Pogradec12. Rrepet e Tushemishtit13. Gurët “nusja dhe dhëndëri”

Senisht14. Shpella e Najazmes (Tushemisht)15. Rrapi i Radokalit 16. Rrapi i Selcës së Sipërme 17. Lisi i Leshnicës 18. Liqenet e Lukovës

Rrethi Kolonje1. Banjat e avullit të Postenanit2. Kanioni i Virkës3. Shpella e Podës4. Bokërrimat e Piskalit5. Dritare dhe mbulesa tektonike e

Qinam-Vodicës6. Tisi i Golos (Germenj)7. Ujëvara e Rehovës8. Travertinat (çmersat) e Blushit9. Pusi karstik i Llokafit10. Lisat e Shën Mërisë11. Lisat e Shënkollit (Lengeze)12. Grumbulli i Plepit të Egër

(Varishtë)13. Robujt e Badrës

14. Liqeni akullnajor i Gramozit15. Burimet termale të Vromonerit

(Leskovik)16. Rrapi i Leskovikut 17. Dafina e Cerckës 18. Korrija e Mullirit “Shën Thanasi”

Gostivisht 19. Rrapi i Mbrezhdanit 20. Pishat e Pogonicës (Sotirës

Radanj) 21. Rrepet e Glinës 22. Bredhi i Shtikës 23. Selvite e Radovës 24. Korija e Shënkollit e Vodicës

Rrethi Devoll

1. Shpella e Trenit2. Guret Mumjet e Trenit3. Guri i Ariut (Eçmenik)4. Burimet e Progrit5. Ahishtja e Shenkostandinit

6. Pylli i Shën Thanasit 7. Dushkaja e Dobrogovës8. Ahishtja e Bradvicës9. Bredhi i Vishjes 10. Plepat e Pilurit

PREFEKTURA E GJIROKASTRËS

Rrethi Gjirokastër

1. Viroi (mema e ujit) i Gjirokastrës2. Pylli i Gurte – Nderan 3. Shpella e Vanistres (Skotinia)

4. Kanioni i Piksit5. Tarraca e Nderanit6. Shembja e Zhulatit

44

7. Gurra e Nivanit8. Rrëshqitja e Kllezit9. Rrëshqitja në malin e Karparielit10. Burimi i Libohovës11. Burimi mineral i Glinës12. Burimi i Nepravishtës13. Qafa e Çajupit14. Shkëmbi i Zheit15. Zhveshja e Muzinës16. Dalja e magmatikëve në

gëlqerorët afër Picarit17. Liqeni i Kacojthit18. Venjat e Konckës19. Vithimat e Buretos20. Vrimat e Konckës21. Rrapi i Zhulatit 22. Rrapi i Fushëbardhës23. Rrapi i Mashkullores24. Rrapishte e Mashkullores25. Rrapi i Çerçizit -Gjirokastër26. Rrapi i Libohovës

27. Gështenja e Nepravishtës 28. Rrepet e Këllezit29. Rrapi i Dhoksatit 30. Rrapi i Manastirit Stegopul 31. Rrapi i Tranoshishtës 32. Rrepet e Selos 33. Rrepet e Mullirit në Selo34. Perralli i Bodrishtës35. Pishat e Kërres36. Rrepet e Koshovicës37. Selvitë e Kishës Hllomo38. Rrepet e Çatistës39. Lisat e Poliçanit 40. Selvitë e Hllomosë41. Rrapi i Poliçanit42. Rrapi i Nderanit 43. Lisat e Skoresë44. Lisat e Çorrokut – Sheper 45. Rrepet e shkollës - Sheperit46. Lisat e Manastirit – Nivan47. Rrepet e Nivanit

Rrethi Tepelene

1. Shpella Mema e Ujit2. Sterra e Cikës3. Shpella e Leke Petës4. Shpella e Ujit –Dhëmbel5. Vrima e Shkëmbit6. Ujëvara e Progonatit7. Shpella e Kasarit8. Kanionet e Nivices9. Lugjet e Dhëmblanit10. Lisi i Levanit11. Buza e Bredhit - Luzat12. Rrapi i Selam Musait13. Shpella e Mezhgoranit14. Shpella e Leklit15. Burimet e Ujit të Ftohtë

16. Pusi i Shëndëllisë17. Mogillat e Vasjarit18. Tarraca erozive e Bençes19. Shkëmbi i Prere Dukaj20. Triavgat në Gllavë21. Rrepet e Dervenit22. Rrapi i Damës23. Rrapi i Progonatit24. Rrapi i Qesaratit25. Rrepet e Donies -Kalivaç 26. Rrepet e Ujit te Ftohte27. Lisi i Luzatit 28. Rrapi i Hormovës 29. Mrezhda e Zhabokikes

Rrethi Përmet1. Rrapi i Megallares- afër fshatit

Gjinakar2. Pylli i Gerhotit, afër fshatit Zhepe

3. Bredhi i Çarshovës së Vjetër4. Rrapi i Zhepes5. Pylli i Çukës

45

6. Pylli i Ropushës7. Horizonte vithisës dhe olistolitë

– Çarçovë8. Perendi e Borockës (Kanioni,

Guri i Bletës)9. Pusi i Cilikojkave afër fshatit

Çorrogunj10. Pusi i Nemerçkës11. Shpella e Pëllumbave 12. Cirku i Nemërçkës 13. Guri i Qytetit 14. Guri i Atos – afer fshatit Kutal15. Kanioni i Lengarices16. Bokerimat e Dangllise17. Gropa e Kazanit

18. Guri i Petranit19. Kanioni i Kamenikut20. Ujëvara e Sopotit afër fshatit

Sterbec21. Ujërat Termale të Bënjës22. Uji i Zi Këlcyrë23. Rrepet e Grykës së Këlcyrës24. Bredhi i Petranit25. Selvia e Kishës – Leuse 26. Grumbulli pyjor i Polmenit (rap

+arrë) 27. Rrepet e Kuqarit- 28. Bredhi i Kokojkës Frashër29. Arra e Llukanit-Frashër30. Gështenja e Teqesë Frashër

PREFEKTURA E LEZHËSRrethi Lezhë

1. Rrëra e Hedhur2. Rrapi i Grykës3. Rrepet e Kolshit4. Shpella e Hutit5. Shpella e Sukës së Vogël6. Dritarja tektonike e Mirditës7. Rivat e Drinit

8. Keneta e Kashtës9. Rivat e Drinit10. Rrapi i Pirajave (Blinisht) 11. Lisi i Markatomajt12. Pylli (dushk, frasher, shkoze) i

Shënmërisë Kallmet (1 ha)

Rrethi Mirëditë1. Kanioni i Shehut të Keq2. Shpella Kusia e Nue Gjonit3. Rrobulli i Blaçit4. Guri i Gjonit5. Guri i Nusës

6. Kroi i Bardhe7. Mrizi i Shenaprenës 8. Rrapi i Kaçinarit9. Lisat e Shpalit10. Lisat e Marpepes

Rrethi Kurbin

1. Tarraca Detare e Laçit2. Gryka e Shkopetit3. Frashëri - Kurbin4. Lisat e Shënmillit 5. Plepi i Bardhë6. Shpella e Shenavlashit (Shennadoi)

7. Gështenja e Vjetër8. Rrapi i Daulles9. Burimi i Vinjollit10. Ishulli i Cabakut11. Kordoni litoral i Bregut të Ri12. Selvitë e Shënmërisë

46

PREFEKTURA E DIBRËS

Rrethi Dibër

1. Shpella e Gurit të Kuq2. Karsti i Malit të Bardhë3. Burimi dhe shpella e Sopanikës4. Liqenet e Kasnisë5. Pasqyrat e Gramës6. Gropa e Panairit7. Liqeni i Zi (mbi Radomirë)8. Ujëvara e Pocestës (Maqellarë)9. Bjeshka e Zonjave Zimur10. Gryka e Setës (pjesa më e ngushtë

dhe më e thellë)11. Shpella e Rusit (grykë Noke)12. Shpella e Qytezës13. Shpella e akullit – Bulaç14. Burimi i Ujit të Ftohtë Vleshë15. Burimi i Kërçinit16. Kroi i Mbretit – Serakol17. Burimi termomineral i Llixhave të

Peshkopisë18. Liqeni i Luleve (Lurë)19. Liqeni i Zi (Lurë)20. Liqeni i Madh (Lurë)

21. Hartinat e Lurës22. Shllinasi23. Guri i Kërçinit24. Krasta e Pocestit25. Boroviku i Begiunecit26. Burimet e Bellovës27. Gryka e Madhe Lurë28. Rrafshi i Korabit29. Morenat e Fushelurës30. Cirku i Kurorës së Lurës31. Kodra e Parave Bllicë32. Fusha e Pelave - Lurë33. Rrapi i Kërçishtit34. Pisha e Blliçës35. Ahu i Blliçës36. Lisi i Dobit37. Vakufi i Çangës38. Lisi Kabe39. Vakufi i Sinës së Sipërme40. Rrobulli i Lurës41. Rrapi i Çidhnës

Rrethi Bulqizë1. Druri i Male Zeqirit – Zerqan2. Zabeli i Madh Zerqan3. Shpella e urës së qytetit4. Shkëmbi i Qytetit5. Tre çezmat e Zerqanit6. Bregu i Pepesë (qarri i Pepesë)7. Qarri i Muharremit8. Gurra dhe shpella e Zerqanit9. Gurra e Vakefit të Zerqanit10. Liqeni i Zi – Martanesh

11. Ujëvara e Duriçit12. Xixëll Martanesh13. Shpella e Xixëllës Valikardhë14. Qarri i Allushit Valikardhë15. Shpella e Ftohte Gjuras16. Qarri i Kovashicës17. Vakufi Zerqan18. Qarri Gjinovec19. Pisha Zogje20. Qarri Peladhi (Zerqan)

Rrethi Mat 1. Guri i Gjate – Urxuall2. Kepi i Skënderbeut Varosh3. Kanioni i Urakës4. Rrapi i Marqethit5. Lisi i Qershizës

6. Puset e Valzës7. Maja e Boshtrës (Macukull)8. Gurri i Vashës9. Lisi i Tushës, Frankth10. Lisi i Bërshinit

47

11. Kanioni i Filmit12. Kroi i Gjeneralit (Gur i Bardhe)

13. Tisat e Mbasdejës14. Lisat e Lam Porës15. Burimi i Shutresë16. Gështenja e kalit e Gurrit të

Bardhë – Mat17. Lisi Qafë Shënkollit18. Rrapi i pazarit të Klosit19. Qarri i Bardhe në Sheshaj20. Lisi i Fushe Lores në Barbullej21. Lisi i Bershinit – Bershi22. Vidhi i Patllit Suç23. Lisat e Porës – Macukull24. Lisi varreve të Rexhës

(Macukull)–

25. Lisi Macukull (Varrit të Mirë) 26. Lisi i Varrit të Turkut27. Lisat e shkollës në Macukull28. Vidhi i Qafe Shënkollit

(Dukagjin)29. Lisi te varret e Shqypit

(Barbullej)30. Lisi i kodër varreve (Urxuall)31. Lisi te varret e Kurrmetës

(Shqefën)32. Lisi i Bushkashit 33. Lisi i Teqesë së Domit34. Rrapi i Çelës – Patin35. Lisat e Kishës Groshot36. Lisat e Xhamisë Remull 37. Rrapi i Zabelit – Gurrë e Madhe

PREFEKTURA E KUKËSIT

Rrethi Kukës1. Pisha e Gjegjanit2. Gryka e Çajës3. Cirku akullnajor i Zepës4. Kroi i Bardhë5. Kanioni i Bicajt6. Kanioni i Vanave7. Lisat e Kalisit 8. Karsti i Arnit 9. Këneta e Kuksit

10. Kroi i Kuq Gjallicë11. Guri i Mëngjezit Shishtavec 12. Guri i Shqipes (Borje)13. Burimi i Kolosianit14. Dushkajat e Novoseit15. Mështekna e Shishtavecit (liqeni i

Kallabakut)16. Rrobulli i Lakut të Topojanit

Rrethi Has1. Burimi i Krumës2. Burimet e Brudit3. Gurra e Vranishtit4. Gurra e Domajve5. Pisha e Gjinajve6. Shpella e Pëllumbave

7. Shpella me oborr 8. Shpella që tingëllon Mazrek 9. Maja e Qytetezës 10. Ahishtja e Liqenit të Kuq11. Pisha në Gjinaj

Rrethi Tropojë1. Rasa e Pecmarrës2. Shpella e Haxhisë3. Liqenet akullnajore të Doberdolit4. Liqenet akullnajore të Sylbicës5. Shkëmbi i Forcës6. Burimi Karstik i Qirecit

7. Rasa e Currajt8. Depozitimet fluvio-glaciale te

Shoshajt9. Depozitimet fluvio-glaciale te

Shëmtirës10. Bredhishtja e Ragamit

48

11. Shelgu i Rrjetezuar12. Burimi i Qukut të Dunishës13. Burimi i Shoshanit14. Burimet e Valbonës15. Shpella e Haxhisë16. Shpella e Akullit17. Lugina e varur akullnajore e

Kukajt18. Lugina Akullnajore e Motinës19. Kanioni i Shoshanit20. Blijtë në Markaj

21. Dushkajat e Qafë Luzhës22. Liqeni i Ponarëve23. Mështekna e Lugut të Zi24. Ahishtja Gurra e Hasan Gashit

(Mertur) 25. Rrobulli ne liqenin e Ponareve26. Arra e Dragobisë27. Shpella e Dragobisë28. Hormoqi i Valbonës29. Ahishtja e Vranicës

PREFEKTURA E SHKODRËS

Rrethi i Shkodrës1. Burimi i Vrakës2. Olistolitet e Kodrës së Tepesë3. Mbihipja tektonike e Shirokës4. Fragment i Thyerjes tektonike

Shkodër – Pejë (Karmë)5. Blloku Gravitativ e Gurit të Zi6. Ujëvara e Thethit7. Rasa e Palajve8. Guri i Lekës9. Shpella e Gjeçovit10. Portat e Shalës11. Shpella e Thethit12. Shpella e Gajtanit13. Pragu i Kapreit14. Shpella e Jubanit15. Cirku i Gropës së Bukur të

Jezercës16. Burimet e Shtarzës17. Liqeni i Jezercës18. Pisha Flamur e qafës së Pejës19. Ura shkëmbore e Markzagorës20. Burimet e Okolit – Thethit

21. Shpella e Majës së Arapit22. Liqeni i Pejës23. Gështanjat e Mgullit (Pult)24. Bliret në Lesniqe25. Kanioni i urës së Shtrenjtë26. Shpella e Zhylës27. Shpella e Melagjisë28. Shpella e Muriqit29. Kanioni i Grunasit30. Kerleka e Kakisë31. Shpella e Liqethit Cukal32. Burimet e Kirit33. Habitati i Salamandrës Alpine34. Shpella e Kataraktit35. Fusha e Liqethit36. Pylli i ishullit të Franc Jozefit37. Lisat e Minaqit (Domne) 38. Rrepet e Vorrezave të Ramajt 39. Rrapi i Hoxhe Dheut40. Çinari i Tophanës41. Rrapi i Toplanës42. Ahet e Gurrës së Krenave

Rrethi Pukë1. Shpella e Kaurit2. Fosi let e Kçirës3. Peneplena e Gomsiqës4. Guri i Shenjtë5. Gështenjat e Kokdodit

6. Bungat e varrezave në Korthpule7. Qarret e varrezave të Shënkollit në

Kryezi8. Qarri i Xhamisë së Kryeziut9. Ujëvara e Kryeziut

49

10. Mrizi i Ndërlugjeve11. Mani i Zi12. Hurdha e Tisit13. Sofra e Lekës

14. Karsti i Munellës15. Pisha e Dardhës16. Akacjet e Migjenit 17. Pisha e Shejzës

Rrethi Malësia e Madhe

1. Syri i Sheganit2. Fortesa e Kelmendit3. Burimet e Koprishtit4. Syri i Gjonit5. Shpella e Krevenicës6. Morenat e Razmës7. Cirku i Livadhit të Bogës8. Burim i Vuklit9. Blini i Bzhetës10. Vidhat te pusi i Markajve11. Ahu i Gerçës (Mrizi i Gerçës)12. Carraca e Vrithit13. Tarraca e Greçës14. Shpella e Gjolajve15. Kanioni i Bashkimit Vermosh 16. Mrizi (ahu) i Pleshtit (Boge)17. Vulfenia e Shtegut të Dhënve

18. Mullaret e Radit (Rapsh)19. Arra e Madhe20. Foljeta e Lohjes21. Çinari (Foljeta) e Ganjollit22. Shpella e Pucit23. Pusi i Xhek Markut24. Shpella e Njerëzve të Lagur25. Kanioni i Poicës26. Mullarët e Gurtë të Bajzës 27. Pusi i Cilikokajve28. Kalaja e Shtegut të Dhënve29. Lugu akullnajor i Runicës30. Depozitimet fluvio-glaciale të

Bogës31. Lugu akullnajor i Seferçës32. Gështenja e Reçit

PREFEKTURA E DURRËSIT

Rrethi Durrësi

1. Kepi dhe Faleza e Rodonit2. Plazhi i Kallmit3. Çinari i Balliasit4. Plazhi i Shënpjetrit

5. Shkëmbi i Kavajës6. Rrapi i Rubjekës7. Pylli i Kolndrekajve – Ishëm

Rrethi Krujë

1. Sarisalltëku dhe shpella2. Gryka e Vajës3. Gryka e Zezë4. Selvia e Fushëkrujës5. Rrapi i Buranit6. Masivi i pishës së Zezë Qafë Shtamë

7. Kroi i Nënës Mbretëreshë8. Rrapi ose Çinari i Bretit9. Rrapi i Ballabanecit10. Rrapi i Taslloit11. Rrepet e Aramerasit - Fushë

Krujë

50

PREFEKTURA E TIRANËS

Rrethi Tiranë1. Bokërrimat e Mustafa Koçajt2. Shpella e Shutresë3. Shpella e Zezë (Pëllumbasit)4. Shpella e Valit5. Tarraca detare e Dajtit6. Karsti i Malit me Gropa7. Gryka e Skoranës8. Gryka e Murdarit9. Shkalla e Tujanit10. Bokerimat e Mnerit11. Rrapi i Priskës12. Rrapi i Kranës – Dajt13. Rrapi i Ndroqit14. Arra e Babë Myslymit

Rrethi Kavajë1. Plazhi i Gjeneralit2. Faleza e Bardhorit3. Plazhi i Carrinës4. Fosilet detare të Thartorit5. Burimet sulfurore të Fliballies6. Shpellat karstike në gjips7. Karsti në gjipsin e Mengajve8. Burimet e kripura të Golemasit9. Dafina e Kalasë së Turrës10. Gurrët në Rrjesht11. Lisi i Cikalleshit

PREFEKTURA E BERATIT Rrethi Berat

1. Lisi i Çezmës së Prokopisë2. Shpella e Kapinovës3. Shpella e Shahinovës4. Geshtenjat e Mimasit5. Lisi i Pashallisë6. Rrapi i Lybeshës

Rrethi Skrapar

7. Rrapi i Veleshnjës8. Rrapi i Burimit, Paftal9. Pylli i Kulajve, Velçan10. Rrapi i Zhitomit11. Ulliri i Drobonikut në Palikesh

1. Stera e Katofiqit2. Stera e Prosekut3. Shpella e Pirogoshit4. Sterra e Kakrukës5. Bokerimat e Tomorrices6. Lisi i Baba Fetahut7. Arra e Madhe e Zhepës8. Kanioni i Osumit9. Kanioni i Gradecit10. Cirqet akullnajore të Tomorrit11. Lisi i Osojës12. Trasgesioni i Paleogjenit të sipërm

në qafën e Devries13. Karsti i Qafës së Devries14. Burimi i Guakut15. Lisi i Munushtirit16. Sterra Uvlen (pusi i Ramies)

17. Stera e Bores18. Morenat e Ujanikut 19. Vrima e Dragoit (Kuçedrës)20. Qafa e Kulmakut21. Plepat, Konak të Tomorricës -22. Rrapi i Verseshtës23. Ahishtja e Leshnjes24. Rrobulli i Kulmakes25. Pishat e Gurrit te Prere, Greve26. Rrapi i Verzhezhes27. Koshnica28. Bredhi i Kuçit29. Ahishtja e Symizes30. Ahishtja e Lirzes31. Arrat ne Novaj32. Dushkaja e Tendës së Qypit

51

V E N D I M Nr. 676, datë 20.12.2002

PËR SHPALLJEN ZONË E MBROJTUR TË MONUMENTEVE TË NATYRËS SHQIPTARE

Në mbështetje të nenit 100 të Kushtetutës dhe të neneve 4, 7 dhe 13 të ligjit nr.8906 datë 06.06.2002 “Për zonat e mbrojtura”, me propozimin e Ministrit të Mjedisit, Këshilli i Ministrave

V e n d o s i

Shpalljen zonë e mbrojtur të monumenteve të natyrës shqiptare, sipas lidhjes nr.1, që i bashkëlidhet këtij vendimi.

Vendimi nr.100, datë 19.05.1981, “Për vënien nën mbrojtjen shtetërore të pasurive natyrore të rralla”, shfuqizohet.

Ngarkohet Ministria e Mjedisit, Ministria e Bujqësisë dhe e Ushqimit, strukturat e saj, Drejtoria e Përgjithshme e Pyjeve e Kullotave dhe Drejtoria e Peshkimit, si dhe organet e qeverisjes vendore, ku ndodhen këto monumente të natyrës, për zbatimin e këtij vendimi.

Fjalor i termave të “trashëgimisë kulturore”1. “Ansambël arkitekturor” është tërësia e një numri ndërtesash, të cilat i lidh një

koncept i njëjtë krijues.2. “Ansambël historik” është bashkësia e vlerave urbanistiko-arkitektonike me vlera

historike.3. “Ansambël muzeal” është bashkësia e vlerave urbanistiko-arkitektonike që mbro-

het nga shteti.4. “Ansambël urban” është bashkësia e vlerave urbanistiko-arkitektonike me një

qendër qytetare, e cila mund të formohet prej një ose disa pjesëve të një zone banimi.

5. “Ansambël urbanistik, arkit ektonik, tradicional” është tërësia urbanistiko-arkitek-tonike e një qendre të banuar, e formuluar sipas kritereve kompozicionale të së kaluarës.

6. “Arkitekturë tradicionale” është arkitektura e së kaluarës me zbatim kohor rela-tivisht të gjerë.

7. “Dëmtim” është ndërhyrja në dëm të pasurisë kulturore, materiale ose jomate-riale, që cenon funksionin ose pamjen origjinale të këtyre pasurive.

8. “Folklor gojor” është teksti i krijimit popullor, i pashoqëruar me muzikë, i cili lexohet ose tregohet.

9. “Folklor instrumental” është krijimi muzikor popullor i interpretuar me vegla muzikore popullore.

10. “Folklor koreografik” janë valle dhe krijime që kërcehen me ose pa shoqërim muzikor.

52

11. “Folklor vokal” janë krijime muzikore të kënduara ose të interpretuara me tekst dhe muzikë.

12. “Institucione shtetërore të specializuara” janë Instituti i Monumenteve të Kulturës, Instituti i Arkeologjisë, Instituti i Kulturës Popullore, Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të Shtetit, Qendra Kombëtare e Inventarizimit të Pasurive Kulturore, Arkivi i Filmit dhe Qendra Kombëtare e Veprimtarive Folklorike Kulturore.

13. “Inventarizim” është regjistrimi dhe identifikimi i objekteve të trashëgimisë kul-turore.

14. “Katalogim informatik” është regjistrimi i të dhënave, sipas kritereve të caktuara shkencore, për identifikimin dhe administrimin e shpejtë të pasurive kulturore.

15. “Mbrojtje” është mënyra dhe forma e natyrës juridike ose jo të ruajtjes, mirëm-bajtjes, rindërtimit, restaurimit ose konservimit të pasurisë së trashëgimisë kul-turore.

16. “Monument kulture” është objekti ose ndërtimi me vlera historiko-kulturore që mbrohet nga shteti.

17. “Objekt në mbrojtje paraprake” është pasuria kulturore, materiale, në pritje për t’u shpallur monument kulture nga organi përgjegjës.

18. “Objekt nën vrojtim” është pasuria kulturore e pashpallur monument kulture, në shqyrtim për t’u përfshirë në mbrojtje nga shteti.

19. “Objekt unikal” është vepra arkitektonike me përdorim të zakonshëm ose me funksione artistike a zbukuruese dhe që, deri në çastin e dhënë, është identifi-kuar si e vetme në trashëgiminë kulturore e materiale.

20. “Park arkeologjik” është hapësira me vlera mjedisore, në të cilën ruhen rrënoja ndërtimore, të zbuluara prej gërmimeve arkeologjike që mbrohen nga shteti.

21. “Pasaporta e objektit” është kartela e identifikimit të një objekti të trashëgimisë kulturore, ku vendosen fotografia e objektit, filmimet, skicat, vendndodhja, për-masat, pesha, materiali, kodi kompjuterik, autori, vendi i ruajtjes, përshkrimi dhe historiku.

22. “Qendër arkeologjike” është hapësira ku ruhen mbi e nën tokë monumente dhe objekte me vlera arkeologjike.

23. “Qendër historike” është ansambli qytetar ose fshatar me vlera historiko-kul-turore që mbrohet nga shteti.

24. “Qytet-muze” është qendra qytetare që mbrohet nga shteti për vlerat historiko-kulturore.

25. “Restaurim” është vlerësimi i thelbit origjinal të monumenteve nëpërmjet ndërhyrjeve për ndalimin e degradimeve të mëtejshme dhe nxjerrjes në pah të vlerave të tyre.

26. “Status i objektit” është gjendja juridike e një objekti.27. “Trashëgimi me vlera kombëtare” është pasuria kulturore, materiale ose

shpirtërore me vlera historiko-kulturore për kombin.28. “Trashëgimi me vlera muzeale” është pasuria kulturore, materiale, e cila, për vler-

at e veta historiko-kulturore ose artistike, meriton të ruhet në muze të profileve

53

të ndryshme.29. “Trashëgimi me vlera të veçanta” është pasuria kulturore, materiale ose

shpirtërore me vlera të spikatura.30. “Trashëgimi me vlera unikale” është pasuria kulturore, materiale ose shpirtërore e

vetme në llojin e vet.31. “Vlerë arkeologjike” janë monumente, vendbanime historike të llojeve të ndry-

shme, objekte ose pjesë veprash ndërtimore apo vendbanimesh, të dala prej gërmimeve arkeologjike, me vlera historiko-kulturore.

32. “Vlerë etnologjike” janë vlera të kulturës, materiale ose shpirtërore, të cilat lidhen me tiparet thelbësore të një kombi.

33. “Zeje tradicionale” është pjesa materiale dhe përvoja e përqendruar e mjeshtrave tanë popullorë në shekuj.

34. “Zonë arkeologjike” është sipërfaqja në të cilën gjenden monumente të zbuluara nga gërmimet arkeologjike ose është dëshmuar qenia e shtresave me përmbajtje arkeologjike.