lvt 1110 ЛАТЫН ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ...

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ Клиникалық-ветеринариялық

медицина кафедрасы

LVT 1110 ЛАТЫН ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ

пəнінің студенттерге арналған оқу-əдістемелік кешені

(ПСОƏК)

5В120100 – «Ветеринариялық медицина» 5В120200 – «Ветеринариялық санитария»

оқу формасы күндізгі

Алматы, 2013

2

Р.С. Саттарова Пəннің оқу-əдістемелік кешені «1110 LVT» мамандығының ҚР

МЖМБС негізінде «Латын ветеринариялық терминологиясы» пəнінің типтік (жұмыс) оқу бағдарламасына сай дайындалған.

Пəннің оқу-əдістемелік кешенін «Ветеринария» факультеті оқу-əдістемелік комиссиясы бекіткен.

№ 13 хаттама, 20.06.2013 ж.

Қаз ҰАУ ОƏЖБ тіркеу № 1018 29.10.2013 ж.

© Саттарова Р.С., 2013 © «Айтұмар» баспасы, 2013

3

Invia est in medicina via sina lingua latina Латын тілінсіз медицинаға жол жоқ

1-дəріс. Тақырыбы: ЛАТЫН ТІЛІ ЖƏНЕ ОНЫҢ ҚЫСҚАША ТАРИХЫ

Жоспар:

1. Латын тілі жəне оның қысқаша тарихы. 2. Латын тілінің дəуірлері. 3. Латын тілінің қазіргі замандағы орны.

Сабақтың мақсаты: студенттерге латын тілінің шығу тарихы, құлпы-

руы жəне құлдырау кезеңдері, ветеринария саласындағы латын термино-логиясының орны туралы мағлұмат беру.

Латын тілі Апеннин жарты аралында көне Лаций (қазір Лацио) мекенінде орналасқан Latini тайпасының атынан шығып отыр. Аңыздарға қарағанда, біздің заманымыздан бұрынғы 753 жылдары осы аралда ағайынды Ромул жəне Рем Рома (Рим) мемлекетін көтерген. Рим мемлекетінің шапқыншылық-басқыншылық саясатының арқасында оның шекарасы барған сайын кеңейіп, Жерорта теңізінің бассейінінде ғана емес, жақын жатқан жерлердің бəрін бағындыруының арқасында, Рим мемлекетінің шекарасы үлкейіп, отарланған елдеріне латын тілінің де ықпалы жүре бастады. Бірақ, осыған қарамай, б.э.д. 146 жылдары өзі бағындырған Греция жеріне латын тілінің əмірі жүрмеді. Керісінше, Греция жəне Шығыс елдерінде латын тілі тарихы тереңде жатқан, мəдени деңгейі биік жергілікті тілдерді бағындара алмай, эллин (грек) мəдениетінің ықпалына енді. Рим империясында грек философтары, дəрігерлері, жазушылары, ораторлары дəріс оқыды. Сауатты римляндықтар міндетті түрде грек тілінде сөйлескен. Мектептерде грек тілін оқытты, өйткені грек тілі ғылымның көп саласына жол ашты. Сөйтіп, грек тілі латын тілінің қойны-қонышынан бірақ шықты. Кірме грек тілі латындандырылды жəне латын əліпбесінің кеңеюіне алып келді. Латын əліпбесіне Y жəне Z (ипсилон, зета) деген екі əріп қосылды.

Латын тілі тарихында келесі кезеңдер көрініс береді: Архаикалық кезең (б.э.д. 650-480 жылдары) осы заманнан қалған

қолжазбалардан дерек береді. Б.з.б. IV ғасырда өмір сүрген Аристотель жануарлар жəне өсімдік əлемін қорытындылауға тырысқан, ал оның оқушысы Феофраст (IV-III б.з.б.) өсімдіктердің құрылысы жəне көбеюі туралы трактат жазып қалдырған.

Классикаға дейінгі кезең (б.э.д. 3 жəне 2 ғасырларда) - əдеби латын тілінің аяққа тұру кезеңі болып саналады. Бұл заманнан Теренция мен Плавтаның комедиялары, Энния мен Невияның поэзиялары, Катонның «Жер игеру» туралы трактаты хабар береді.

4

Латын тілінің ең жоғары биігіне жеткен кезеңі, бұл б.з.б. I ғасырда император Августың билік құрған кезеңі – «Алтын кезең». Алтын немесе классикалық кезең, латын тілінің грамматикалық, синтаксикалық жəне стилистикалық мəресіне жеткен кезеңі. Ғалым Диоскорид (б.э.д. I ғ.) 400-дей өсімдік туралы мағлұмат берген. Соңынан көптеген жануарлар мен өсімдік-тердің аты латындандырылып, зоологиялық жəне ботаникалық номенклату-раға енгізілді.

Латын тілінің «Күміс дəуірі» (б. з. 14-117 ж) классикалық латын тілі дəуірінен шегінген уақыты. Бұл кезде латын əдеби тілінің фонетикалық, морфологиялық заңдылықтары жəне орфографиялық анықтамалары толық деңгейіне жеткен кезеңі болатын. Бұл заманның көрнекті жазушылары - Петроний, Марциал, Тацит, Сенека и Ювенал.

Келесі кезеңді латын тілінің соңғы дəуірі (б.з. 2-5 ғасырлар) алады. Бұл дəуірде латын тілі басқа да Еуропа елдері тілдерімен араласып кеткен кезеңі. Бұл кезеңде тарих, заң, жер игеру, сəулет өнері жəне əдеби шығармалар көп жазылды. Біздің заманымыздың 5 ғасырында Рим империясы құлдырағаннан кейін де, латын тілі əдеби жəне сөйлесу құндылықтарын жойған жоқ. Бара-бара Еуропа елдері бір-бірінен алшақтап, əр елде ұлттық тіл пайда бола бастады. Бұл кезеңде қазіргі Италия, Франция, Испания, Португалия, Румыния елдерінің территориясында роман тілдері (Romanus - римдік) қалыптаса бастайды. Осыған қарамай, əр мемлекет ортақ тілге зəру болды – бұл тіл көп ғасырлар бойы мемлекеттік мекемелер, дипломатия, шіркеу, білім жəне ғылымда пайдаланған - латын тілі болып келді.

Қайта жаңғыру кезеңінде (15-16 ғ.) Еуропа елдерінің интелектуальдық, мəдени, заң, ғылым саласына латын лексикасы қайтадан зор ықпал ете бастайды. Осы заманда жаңа латын əдеби тілі көркейеді. В. Гарвей (1578-1657), үлкен қан айналу шеңберін ашқан, жануарлар мен өсімдіктердің жіктелуін реттеген К. Линней (1707-1778), М. В. Ломоносов (1711-1762), терапия негізін қалаушы М. Я. Мудров (1776-1831) осы дəуірде латын тілінде өздерінің өшпес еңбектерін қалдырған.

XVII-XVIII ғасырларда қайта жаңғыру дəуірінде көбінше дипломатия, дін, ғылымда қолданылып, биологиялық ғылымның, əсіресе биологиялық терминологияның қатты дамуына əсер етті. Швед ғалымы К. Линней (1707-1778) жануарлар мен өсімдіктердің терминологиясының жіктелуін жетілдіруі арқылы латын терминологиясына үлкен үлес қосты. Ол əр түр туыстық жəне түрлік екі атпен аталатын биноминальдық номенклатура енгізді.

XIX-XX ғасырларда жануарлар мен өсімдіктердің терминологиясының жіктелуі жетілдіріле берді жəне 1955 жылы Парижде анатомдардың VI конгресінде халықаралық дəрежеге ие болды.

1867 жылы Париж қаласында өткен ботаника конгресінде «Ботаника заңдылықтарың номенклатурасы», ал 1975 жылы XII халықаралық конгресте соңғы рет өзгертілген, 1905 жылы Венада қазіргі заманғы халықаралық ботаникалық номенклатурасының кодексі қабылданды.

5

Соңынан өзгертулер мен қосымшалар енгізілген халықаралық зоология номенклатурасының ережелері 1905 жылы Мəскеу қаласында жарық көрді. XVI Халықаралық зоологиялық номенклатураның кодексі 1963 жылы Вашингтон қаласында қабылданған.

1992 жылы Цюрих қаласында өткен ветеринарлық анатомдардың дүние-жүзілік ассоциясының Бас ассамблеясында «Үлкен ветеринарлық анатомия-лық номенклатура» қабылданды.

Латын афоризмдері: 1. Alma mater - ұшқан ұя 2. Non scholae, sed vitae discimus - мектеп үшін емес, өмір үшін оқимыз 3. Nulla dies sine linea - білімсіз бір күн өтпесін

Бақылау сұрақтары: 1. Латын тілінің шығу тарихы. 2. Архаикалық дəуір, ғалымдар, олардың жұмыстары. 3. Классикалық дəуірге дейінгі уақыт. 4. Алтын ғасыр, ғалымдар мен олардың трактаттары. 5. Күміс ғасыр ғалымдары. 6. Кейінгі ғасыр дəуірі. 7. Латын тілінің қазіргі замандағы орны.

2-дəріс. Тақырыбы: ЛАТЫН ƏЛІППЕСІ

Сабақтың мақсаты: латын əліппесі, грек əліппесінен енген əріптер,

оқылу, айтылу ерекшеліктері туралы. Жоспар:

1. Латын əліппесімен танысу. 2. Дауыстардың жіктелуі. 3. Дауыссыз дыбыстар мен j əрпінің айтылуы. 4. Дифтонгтердің айтылуы. 5. Дауыссыз дыбыстардың айтылуы.

6

Қазіргі кезде жаңа латын əліппесінде 25 əріп бар

Жазылуы Транскрипция Айтылуы Жазылуы Транскрипция Айтылуы A, a а а N, n эн н B, b бэ б O, o о о C, c цэ ц/к P, p пэ п D, d дэ д Q, q ку к E, e э э R, r эр р F, f эф ф S, s эс с G, g ге г T, t тэ т H, h га (ха) гх U, u у у I, i и и V, v вэ в J, j йот (йота) й X, x икс кс K, k ка к Y, y ипсилон и L, l эль л Z, z зэт з

M, m эм м

Латын терминологиясында кейде Ww — дубль вэ деген əріп кездесіп қалады. Ол неміс тіліндегі [в] немесе ағылшын тіліндегі [у] сияқты айтылады. Wassermann [Вассэрманн], Webster [Уэбстэр], Wilson [Уилсон].

Биологиялық, биохимиялық, фармацевтикалық жəне химиялық номен-клатураларда жануарлар мен өсімдіктердің родтық аты үлкен əріптермен жазылады:

1) Lacerta [ляцэрта] – кесіретке, Urtica [уртика] - крапива, Arthropoda [артропода] - буынаяқтылар;

2) химиялық элементтердің аты мен катиондар - Ferrum [фэррум] - темір, Natrii chloridum [натрии хлёридум] - натрии хлориді;

3) биохимиялық субстанциялар мен биохимиялық препараттар – Sero-toninum [сэротонинум] - серотонин, Tetracyclinum [тэтрацикли-нум] – тетра-циклин.

Дауыстардың жіктелуі: Латын тілінде дыбыстар дауысты (a, e, i, o, u, y) жəне дауыссыз (b, c, d,

f, g, h, k, l, m, n, p, q, r, t, v, x, z) болып бөлінеді. j əрпінің жəне дауыссыз дыбыстардың айтылуы Жеке дауыстылар a, e, i, o, u монофтонгтар деп аталады жəне олардың

айтылуы мен аталуы бірдей болып келеді: arenosus [арэнозус] - құмды, Rana [рана] - бақа, Triticum [тритикум] - дəн.

Y (ипсилон) əрпі грек тілінен енген жəне дауысты i болып айтылады. Бұл əріп француз тілінде «игрек» («грек и») деп аталады: pterygoideus [птэригоидэус] - қанат тəрізді, symbiosis [симбиозис] - симбиоз, zygota [зиго-та] - зигота.

Егер дауысты i дауысты a, e, o, u əріптерінің алдында тұрса, онда ол [й] болып - сол əріптермен қосылып орыс тіліндегідей [я], [е], [ё], [ю] дыбыстарын құрайды: iaponicus [японикус] - япондық, maialis [маялис] - мамырлық, Iuniperus [юнипэрус] - можжевельник.

7

Кей сөздерде i əріпі дауыстылардың алдында өз алдына, жеке айтылады: Iodum [иодум] - йод, geriater [гериатэр] - кəрі жастағы ауруларың дəрігері.

Дауысты [и] дыбысы келесі дауыстылармен қосылып басқа дауыс бергендіктен, XVI ғасырда латын əліппесіне дауыстылардың алдына қойы-латын Jj - йот (йота) əріпі қосылды. Осылайша, iaponicus, maialis, Iuniperus сөздері j əрпімен (japonicus, majalis, Juniperus) деп те жазыла алады. Бірақ, i əрпінің j əрпіне ауыстырылуы міндетті емес.

Қосалқы дауысты дыбыстардың айтылуы Латын тілінде дербес a, e, i, o, u, y дауыстыларынан басқа екі

дауыстының тіркесінен тұратын ae, oe, au, eu дыбыстары бар. Классикалық дəуірде бұлардың бəрі де екінші сыңары буын құрай алмайтын дифтонгілер ретінде оқылған.

Ae дифтонгі [э] дыбысын береді: Algae [альгэ] — водоросли, arteriae [артэриэ] — артериялар.

ае Э ое

Oe дифтонгі [э] дыбысын: amoeba [амэба] - амеба, Foeniculum [фэни-кулюм] - фенхель, укроп.

Au дифтонгі [ав] дыбысын: auris [аврис] - құлақ, caudalis [кавдалис] - құйрықты жағы. Au ав

Eu дифтонгі [эв] дыбысын: Eucalyptus [эвкалиптус] - эвкалипт, pleura [плевра] - плевра. Eu эв

Eu дифтонгі сөздің соңында m жəне s дауыссыздарының алдында дифтонг құрмайды жəне буынға бөлінеді: calcaneus [кальканэус] — өкшелік, peritoneum [пэритонэум] - ішперде (құрсақ қуысын қаптайтын кілегейлі қабық).

Кейде биологиялық атауларда грек дифтонгі ei кездеседі де [эй] болып оқылады: Teichodectidae [тэйходэктидэ] - жүн жегіштер, seirosporae [сэйроспорэ] - сейроспорлар.

Кей жағдайларда ae немесе oe дифтонг құрмайды жəне əр дауыссызды жеке айту керек. Бұл үшін екінші дауыстының үстіне қос нүкте қойылады: aёr [аэр] - ауа, uropoёticus [уропоэтикус] - зəртүзгіщ, Aloё [алёэ] – алоэ, erythropoēsis [эритропоэзис] - эритроциттердің пайда болуы, Aquila chrisaĕtos [аквиля хризаэтос] - бүркіт.

8

Дауыссыз дыбыстардың айтылуы С əрпі e, i, y жəне ae, oe, eu, ei дифтонгтарының алдында [ц] болып

оқылады: сervix [цэрвикс] - шея, шейка, Picidae [пицидэ] - дятловые, zoocoenosis [зооцэнозис] - зооценоз.

С əрпі a, e, u дауыстылардың, au дифтонгінің жəне басқа дауыс-сыздардың (h-тан басқа) жəне сөз соңында тұрғанда [к] болып оқылады: cranium [краниум] - бас сүйек, coracoclavicularis [коракоклявикулярис] - тұмсықтəрізді-тікенекті.

G əрпі [г] болып оқылады: genotypus [гэнотипус] - генотип, marginalis [маргиналис] - шеткі, шет орналасқан.

H əрпі беларусь немесе украин халқының сөздеріндегі [г] сияқты оқылады - гай, гурт, homo [гомо] - человек, Hydrargyrum [гидраргирум] - сынап. Бұл əріпті орыс тіліндегі [г] əрпі сияқты оқуға болмайды.

K əрпі түбі латын тілінен шықпаған сөздерде [к] дыбысын беру үшін қолданылады, əсіресе e, i, y дауысты дыбыстарының алдында: : Kalium [калиум] - калий, kurilensis [курилензис] - курильдік, oligokinesia [олигокинэзиа] - аз қимылдаушылық.

L əрпі дауысты жəне дауыссыз дыбыстылардың алдында [ль] болып жұмсақ оқылады: lambliosis [лямблиозис] - лямблиоз, pulmo [пульмо] - өкпе, tridactylus [тридактилюс] - үш саусақты.

Q əрпі дауыссыз u əрпімен жəне одан кейін тұратын (a, e, i, o, u) дауыстылармен ғана бірге қолданылады. Бұл жағдайда ол [кв] болып оқылады: aqua [аква] - су, liquidus [ликвидус] - сұйық, Quercus [квэркус] - емен.

S əрпі дауыстылардың ортасында жəне m, n дауыссыздарының жанында [з] болып, ал басқа жағдайда [с] болып оқылады: plasma [плязма] - плазма, Rosa [роза] - роза.

Z грек сөздерінде ғана кездесіп, [з] деген дыбысты білдіреді: Oryza [ориза] - күріш, trapezius [трапэзиус] - трапеция тəрізді. Zincum [цинкум] - цинк сөзі бұл қағидаға бағынбайды.

Дауыстылар мен дауыссыздардың тіркесі Ngu əріптерінің тіркесі дауыстылардың алдында [нгв] болып оқылады:

lingua [лингва] - тіл, sanguis [сангвис] - қан. Ti тіркесі классикалық дəуірде барлық жағдайда ти болып оқылған.

Бірақ кейіннен, IV-V ғасырлардың өзінде, ti тіркесі дауысты дыбыстардың алдында тұрғанда жұмсарып, [tsi] [ци] деп оқылатын болды: ratio [рацио] – ақыл-ой, (осыдан рациональды), initium [инициум] – бас(ы) (осыдан инициал, инциатива). Бірақ, ti -sti-, xti-, tti- тіркестерімен келгенде (ti+дауысты дыбыстың алдында s, x,t əріптері тұрса), Ti [ти] болып оқылады: digestio [дигэстио] - ас қорыту, mixtio [микстио] - араластыру.

Su əріптерінің тіркестері дауыстылардың алдында [св] болып оқылады: consuetudo [консвэтудо] - əдет, suavis [свавис] - жағымды.

9

Дауыссыздар тіркесінің айтылуы: Грек тілінен енген сөздерде кездесетін ch, ph, rh, th тіркестеріндегі һ

əрпі бергі кездерде дыбыстық таңба ретінде қызметін мүлдем жоғалтқан. Соған орай бұл тіркестер қазіргі кезде төмендегіше оқылып жүр:

ch [х] сияқты: bronchiolus [бронхиолюс] - бронхиола, Chrysidoidea [хризидоидэа] - осы-блестянки.

ph [ф] сияқты: photophilus [фотофилюс] - фотофильдік, polyphagus [полифагус] - полифаг.

rh [р] сияқты: Rhetor [рэтор] - шешен. th [т] сияқты: Anthozoa [антозоа] - коралл полиптері, Arthropoda [артро

пода] - буынаяқтылар. sch əріптерінің тіркестері [сх] болып оқылады: schizogonia [схизого

ниа] - схизогония, schola [схола] - мектеп. Х əрпі барлық жағдайда [ks] кс болып оқылады: vix [викс] - əрең, rex

[рекс] – патша, pax [пакс] – тыныштық, бейбітшілік.

Латын афоризмдері: 1. Homo sum, humāni nihil a me aliēnum puto - мен адаммын, адамға

тəн нəрсе маған жат емес 2. Eruditio aspĕra optĭma est - Қатаң тəртіп – жақсы тəртіп. 3. Labor omnia vincit - Еңбек бəрін жеңбек

Бақылау сұрақтары:

1. Латын əліппесінің əріптерін атаңыз. W əрпі. 2. Дауысты жəне дауыссыз дыбыстар. 3. j əріпі жəне дауысты дыбыстардың айтылуы. 4. Дауыссыз дыбыстардың айтылуы. 5. Дифтонгтардың айтылу ерекшеліктері. 6. С əрпінің Ц жəне К болып айтылуының ерекшеліктері. 7. Дауыссыздардың айтылуы, мысалдар. 8. S жəне Qu əріптерінің айтылу ерекшеліктері, мысалдар. 9. Дауыссыз жəне дауыстылардың тіркестері, мысалдар. 10. Ngu ,Ti, Su əріптерінің тіркестерінің ерекшеліктері, мысалдар.

3-дəріс. Тақырыбы: ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯ

Сабақтың мақсаты: Ветеринариялық терминология, термин, номенкла-тура туралы жалпы мағлұмат беру

Жоспар: 1. Ветеринариялық терминология. 2. Терминге анықтама, номенклатура. 3. Анатомиялық терминология.

10

Термин (лат. terminus - шекара, шегі) – арнайы ғылыми мағынаны

анықтайтын сөз немесе сөз тіркесі. Қазақша баламасы - атауыш. Терминге тəн қасиет бір мағыналық (monosemia моносемия, monos бір, біреу; semion – белгі). Терминология ғылыми түсініктер туралы ілім.

Ветеринариялық терминология - ветеринария саласына қатысты процестердің, құбылыстарыдың, заттардың ғылыми атауларының жиынтығы. Ветеринариялық терминология үш терминологиялық топтардан тұрады:

1. анатомиялық 2. клиникалық 3. фармацевтикалық Номенклатура – атаулар жиынтығы, белгілі бір ғылым ауқымында

қолданынылып жүрген атауыштар мен категориялардың жиынтығы. Қазіргі кезде медицина мен ветеринарияның терминологиялық қоры 500 мың терминді құрайды (тарихи анықтама: егер Х ғасырда медициналық бір мың термин болса, 1850 жылы алты мыңға жуық, ал 1950 жылы 45 мың терминге жеткен).

Анатомиялық терминдер жеке сөздерден немесе сөз тіркестерінен тұрады. Мысалы: vertebre – омыртқа немесе articulatio temporo-mandibularis – самай төменгі жақ буыны.

Терминге қажетті нақтылықты көрсету үшін оның құрамына анық-тауыш кіреді. Ол жеке бір сөзге емес, толық сөз тіркесіне қатысты болады. Мысалы: сүйек миы – medulla ossium – қызыл не сары болады, сондықтан да бұл терминнің толық аталуы medulla ossium rubra – сүйектің қызыл майы жəне medulla ossium flava – сүйектің сары майы.

Анықтауыштың екі түрі бар: 1. Келісілген – анықталатын зат есіммен тектік түрде жəне септікте

келісілетін сын есім: musculus rectus – тік ішек. Егер зат есімнің бірнеше келісілген анықтауышы болса, онда бірінші болып ағзаға тиістілігін анық-тайтын, оның артынан көлемін анықтайтын немесе тұрған жерін анықтайтын анықтауыштар тұрады; conchae nasalis dorsalis et ventralis – дорсальды жəне вентральды мұрын кеуілжірлері.

2. Келісілмеген – genetīvus септігінде тұрған зат есімнің басқа бір зат есімді анықтауы, мысалы: columna vertebrarum – омытрқаның бағанасы, facies cerebrum – мидың қабаты.

Токсономиялық бірліктегі зат есімнің аталуы Зат есімнің септеу жүйесіндегі орнын түсіну үшін ботаникалық жəне

зоологиялық номенклатурадағы жіктелу жүйесінде қолданылатын негізгі токсономиялық категориялардың атауларын жатқа білген жөн.

Жануар жəне өсімдік əлеміндегі жіктелуінің негізгі бірлігі түр (species, ēi f) болып саналады. Түрлер туысқа (genus, ĕris n), ал туыс – в тұқымдастыққа (familia, ae f), тұқымдастық – жануарларда тек тармаққа (отрядтарға -ordo, ĭnis m), өсімдіктерде қатарға (порядки - ordo, ĭnis m), ол өз кезегінде – текке (кластарға - classis, is f), ал тек – жануарларда тапқа (тип -

11

phylum, i n), өсімдіктерде бөлімге (отделы - divisio, ōnis f), тап пен бөлімдер –патшалыққа (regnum, i n) алып келеді. Сонымен, зоологиялық жəне ботани-калық токсономиялық категория түрден басталып, патшалыққа келіп тірелетін төңкерілген пирамидаға ұқсайды. Түр атауы биноминальды номенклатураға сай екі бөлімнен – тектік жəне түрлік атаудан тұрады.

Тектік атау Родовое nom. sg.септеуінде тұрған зат есіммен аталып, бас əріппен жазылады: Betŭla - қайың, Ciconia - тырна, Tritĭcum - бидай.

Зат есімнің түрді анықтауға қолданылатын кездері болады: Luscinia luscinia - бұлбұл, Pica pica - сауысқан, Rattus rattus - қара атжалман. Мұндай атаулар тавтонимдер (грек. to auto onyma - соның өзі) деп аталады жəне тек зоологияда ғана қолданылады.

Түрлік атауда термин элементтерінің тікелей аудармасына сай келе бермейтін жағдайлар да болады: Hypoderma bovis - бұқа оқалағы - зат есім hypoderma, ătis n (тікелей. «теріастылық») жəне ілік септігіндегі зат есім bos, bovis m, f - бұқа, сиыр деген сөздерден тұрады. Rattus rattus (тікелей аудар-масы «атжалман-атжалман») «қара атжалман», Canis lupus - қасқыр (тікелей аудармасы «ит-қасқыр») деп аударылады.

Сын есімдер биологиялық номенклатурада түрдің анықтауышы ретінде жəне субстантивирленген формада – тұқымдас, бөлім, тектердің уноми-нальдық атауларында қолданылады. Түрді анықтағанда сын есімдер өзінің мағынасын жоғалтып, басқаша болып аударылуы да мүмкін: orientālis, e - шығыстық, бірақ: Blatta orientālis - қара таракан; esculentus, a, um - жеуге жарамды.

Токсономиялық бірліктегі зат есімнің аталуы

Түрі

Species, ēi,f f Түрі



Species, ēi,f f

туысы genus, ĕris n f

туысы genus, ĕris n

Тұқымдасы familia, ae f f

Тек тармағы

(Отряд) ordo, ĭnis m жануарларда f Қатар

ordo, ĭnis m өсімліктерле f f

Класы classis, is f f

табы phylum, i, n жануарларда

Бөлімі divisio, ōnis, f өсімдіктерде

Топтама (дүние)

regnum, i n

12

Латын афоризмдері:

1. Ars longa, vita brevis - өмір қысқа, өнер мəңгі. 2. Homo homĭni lupus est — адам адамға қасқыр (жау). 3. Opĕra et studio — Еңбекпен жəне ынтамен.

Бақылау сұрақтары: 1. Термин деген не? 2. Номенклатура дегенді қалай түсінесіз? 3. Терминдегі анықтауыш түрлері? 4. Токсономиялық бірліктегі зат есімнің аталуы.

4-дəріс. Тақырыбы: КЛИНИКАЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯ

Сабақтың мақсаты: Клиникалық терминология, термин жəне термин-

элементтер, терминқұрау туралы түсініктер. Жоспар: 1. Клиникалық терминологияға кіріспе. 2. Терминоэлементтер. 3. Терминоэлементтер тізбегі. Клиникалық терминологияның негізін құраушы - латын-грек термин

құраушы элементтер – терминоэлементтер (ТЭ). Грек-латын терминоэлементтерін білу – негізгі клиникалық термино-

логия кілті. Терминоэлемент бұл нақты мағынасы бар, нақты жазылатын клиникалық терминнің сөз құрайтын құрылымдық элементі. Мысалы: –rrhagia (қан ағу), -pexia (ағзаны бекемдеу, хирургиялық операция), entero- (ішек), nephro- (бүйрек) терминоэлементтерін (ТЭ) білу, enterorrhagia, nephrorrhagia, enteropexia, nephropexia терминдерін түсіну деген сөз. Грек ТЭ термин құрай білу үшін, төменде келтірілген жайттарды білген жөн:

1. Сирек кездесетін ТЭ бар, мысалы айлурофобия – мысықтың қорқуы (айлуро-мысық);

2. Белсенді ТЭ саны 600-дей. Клиникалық терминологияның өзегін не бары 150 ТЭ құрайды;

3. ТЭ басым бөлігі ежелгі грек тілінен алынған, өйткені медицина тілінің ата тегі ежелігі грек тілі. Медициналық мəтіндері қалған Алкмеон Кротонскиден (6 ғасыр б.з.б.), 100-ден артық медициналық шығармалары қалған Гиппократтан медицина тарихы басталады.

4. ТЭ терминнің құрамында тұрақты орын алады: � түбірлі (бастапқы) ТЭ: nephritis. � соңғы ТЭ: nephralgia. � префикстер, жартылай префикстер: abulia.

13

5. Кей ТЭ түбірлі де соңғы да бола алады: мегало/спления = сплено/мегалия – қараталақтың көлемінің үлкеюі;

6. Көп қайталанатын ТЭ көп қолданылатын болғандықтан, соңғы ТЭ болып саналады. Мысалы: – рафия - тігу: герниорафия, гепаторафия, кольпорафия, энтерорафия жəне басқалар.

7. Жоғарыда көрсетілген клиникалық модельдің көп ғасырлық тарихы-ның арқасында кеңінен таралған - патологиялық жағдайды, отаршылық түрі, ауру, ісік, зерттеу жəне емдеу əдісіне соңғы ТЭ - ағза, ұлпа, дененің бір бөлігі, торша, т.б. жалғау арқылы пайда болатын клиникалық модельдер құрылды. Мысалы: масто/графия, ларинго/скопия, остео/артр/ит, холе/-цист/эктомия, фибр/ома, миело/патия, гем/артр/оз, тромбоцито/ пения, нефро/пиело/стомия.

8. ТЭ саны бір терминде екі жəне одан да көп болуы мүмкін: сплено/порто/хол/ангио/графия, гем/ангио/эндо/телио/сарк/ома.

9. Кейбір ТЭ жеке терминдер ретінде де қолданылады: фобия, спазм, некроз, склероз...

Түбірлі терминоэлементтер:

Грек ТЭ Терминоэлементтің мағынасы

acr(o)- 1. аяқтарға қатысты (акралгия); 2. биік, жоғарғы (акрофобия)

angi(o)- Тамыр (ангионевроз) arthr(o)- Буын (артропатия) cephal(o)- Бас (цеф(ал)алгия) enter(o)- Ішек, ашы ішек (энтеропатия) haem(at)- Қан (гематурия) hydr(o)- су, сұйық (гидрорея)

leuc(o)- 1. ақ; 2. лейкоциттерге қатысты (лейкоцитурия)

lip(o)- май, липидтер (липемия) mast(o)- Сүт безі (мастодиния) nephr(o)- Бүйрек (нефропатия) nyct(o)- Түн, түнгі, қараңғы (никталгия) odont(o)- Тіске қатысты (одонталгия) oste(o)- Сүйек (остеопатия) proct(o)- Тік ішек (прокторрагия) py(o)- Ірің (пиорея) rhin(o)- Мұрын (ринорея) spondyl(o)- Омыртқа (спондилопатия) sial(o)- Слекей (сиалорея) ur(o)- Зəр, зəрге қатысты, зəр шығару системасына (уремия)

Соңғы терминоэлементтер

Грек ТЭ Терминоэлементтердің мағынасы -aemia 1. қанда бөгде заттың болуы (бактериемия);

2. қанға қатысты (анемия)

14

-algia ауруды сезіну (кардиалгия), (гипалгия) -emĕsis Құсу (гиперемезис) -odynia Ауру, ауруды сезіну (сакродиния) -pathia 1. аурудың жалпы аталуы (психопатия);

2. сезімталдық (гиперпатия) 3. сезім (апатия)

-rrhagia Қандай да бір ағзадан қан ағу (энтероррагия) -rrhoea Ағу, өту (оторея) -uria 1. зəрде бөгде заттың болуы (гематурия);

2. зəр түзілу (анурия) Префикстер

Грек ТЭ Терминоэлементтердің мағынасы a- (an-) Кем, жоқ болуы (орыстың «не-», «без-» приставкаларына тең;)

an- дауыстылардың алдында қолданылады hyper- Көп мөлшерде, жоғары, қалыпты жағдайдан тыс hypo- Аз, төмен, қалыпты жағдайдан төмен

Латын афоризмдері: 1. Nota bene — Назар аудар 2. Per aspеra ad astra — бейнеттен зейнетке. 3. Per risum multum cognoscimus stultum – себепсіз күлкі ақымақ-

тықтың белгісі Бақылау сұрақтары: 1. Терминоэлемент дегенді қалай түсінесіз? 2. Құрамы жағынан ТЭ қандай болып келеді? 3. ТЭ бір мағынаны беру үшін жеке қолданыла ма? 4. Түбірлі ТЭ, мысалдар. 5. Соңғы ТЭ, мысалдар. 6. ТЭ қалай қосылады?

5-дəріс. Тақырыбы: СӨЗ ҚҰРАУ. ГРЕК СУФФИКСТЕРІ ЖƏНЕ ТҮБІРЛІ

ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕРІ

Сабақтың мақсаты: Ветеринариядағы терминологияда сөз құрау ерекшеліктері, терминқұрау туралы түсініктер.

Жоспар: 1. Сөз құрау. 2. Грек суффикстері. 3. Грек түбірлі терминоэлементтері. Латын тілінде сөз құраудың екі түрі бар: сөзқұрау жəне аффиксация.

15

Сөз құрау – екі немесе одан да көп түбірлі сөзден бір сөз шығару: oss-i-ficatio – сүйектену.

Аффиксация – сөз түбіріне жұрнақтар мен приставкаларды жалғау арқылы сөз шығару: аb-duc-tio – алыстату.

Анатомия терминологиясындағы зат есімдердің маңызды суффик-стері

1. Сөз түбіріне жалғанатын –ul, -cul, -ol жұрнақтары (f) тегінде, кішірейтетін мағынадағы I септеудің зат есімдерін құрайды: radic-ul-a, a ae, f – тамыршық (от radix, icis,f – тамыр).

2. -ul, -cul, -ol жұрнақтары (m) жəне (n) тегінде тұрған зат есімдерге жалғанып, кішірейтетін мағынадағы II септеудің зат есімдерін құрайды. (m) тегінде тұрған зат есімдер атау септігінде -us -қа, (n) тегіндегі зат есімдер –um-ға аяқталады: ram-ul-us,i,m - сабақша (от ram-us,i,m – сабақ), tuber-cul-um, i, n – төмпешік (от tuber, eris, n – дөңес). Анатомиялық терминологияда -ul, -cul, -ol жұрнақты көп зат есімдер өздерінің бастапқы кішірейтетін мағынасын жойған.

3. -tor, -sor жұрнақтары супин түбіріне жалғанып, əрекеттегі зат немесе жақты білдіретін зат есімді құрайды: reseptor, oris, m – қабылдағыш (resept-um); flexor, oris, m – бүккіш (flex-um); extensor, oris, m - жазғыш ( extens-um).

Анатомия терминологиясындағы сын есімдердің негізгі суффик-стері

Грек суффикстері Грек суффикстері (жұрнақтары) латын зат есімдері мен сын есімдерінің

1-3 жіктелуімен аяқталатын сөздермен бірігеді. -īd- жұрнағы жануарлардың тұқымдастығын (Ranīdae - бақалар, Ciconīdae - тырналар), ботаникалық клас-тарды (Pteropsīdae - папоротник тəрізді, Pinopsīdae - қылқанды) жазуда қолданылған.

Гректің eidos (түр, ұқсас) жұрнағынан пайда болған -īd- жұрнағы орыс тіліндегі зат есімдердің -оид жұрнағына сəйкес келеді: гаплоид - haploīdum, i n; нуклеоид - nucleoīdum, i n. Латын нұсқасында екпін -īd- жұрнағына түсетінін ұмытпаған жөн. Бұл топқа грек жұрнағындағы id-ке аяқталатын, ал орыс тілінде -ид-ке аяқталатын зат есімдер де келіп қосылады: гликозид - glycosīdum, i n; хроматид - chromatīdum, i n.

-īd- жұрнағына алынған -ide- сын есімдерде -ұқсас-, -тəрізді деген ұғымды білдіреді, мысалы: ovoideus, a, um жұмыртқа тəрізді; xiphoi-deus, a, um қылыш тəрізді.

Грек тілінен енген жұрнақтарға тағы да -ism- жəне -ōs- жұрнактарын жатқызса болады. -ism- жұрнағы –us-пен аяқталатын сөздерге қосылып, зат есім терминдерінде қолданылады. Бұл жұрнақ негізделген қандай да бір құбылыс, күй, қасиет туралы хабар береді: gigantismus, i m гигантизм, бой өсуінің күшеюі; metabolismus, i m метаболизм, ағзадағы зат алмасу.

16

Ал, -ōs- -is-ке жалғанып, ауруды, қалыпты жағдайдан ауытқуды білді-реді: helminthōsis, is f гельминтоз, адам, жануар, өсімдіктердің құрттармен ауыруы; erythrocўtōsis, is f эритроцитоз, қанда эритцоциттердің көбеюі.

Бірақ, -ōs- жұрнағы көп жағдайда сөз байланыстыру мақсатында қолданылады: metamorphōsis, is f метаморфоз, форманың өзгеруі; synarthrō-sis, is f синартроз, буындардың дəнекер ұлпа, шеміршек немесе сүйек арқылы жалғануы.

Зат есімнің негізгі суффикстері

Суффикстер мағынасы мысалдар

-in-a 1) ғылымдар атауы; 2) омыртқасыздар отрядының атаулары

Doctrina-ғылымтану; medicina - дəрігерлік ету; рolymastigina – көпқылшықтылар

-in-i Braconini – шабандоздар -in-um Дəрі атауларында penicillinum - пенициллин

-ari-um Қойма, сақтайтын жер vivarium – жануарларды ұстайтын жер

-ment-um Іс нəтижесі, зат linimentum – сұйық сүртпе май; instrumentum – құрал-сайман

-ul-; -cul-; -ol- Көлемін азайтып, кішірейтіп көрсету, дəрі атаулары

tuberculum –төмпешік; pilula - пилюля; ValidoIum - Валидол

-it-is қабыну (грек сөздерінде) hepatitis - гепатит, бауыр қабынуы -oma ісік (грек сөздерінде) osteoma – сүйек ісігі

-id- Оттегісіз қышқылдар тұздары-ның анионы

chloridum - хлорид

-as- (-atis) -is (-itis)

Құрамында оттегі бар қыш-қылдар тұздарының анионы

nitras, atis - нитрат nitris. itis - нитрит

-ur- Іс-əрекет немесе нəтиже fractura- сынық; scriptura - жазу

-or Физикалық күй odor - вкус; sapor - запах; color - цвет; stupor – есеңгіреу, қалшылдау

-tor əрекет етуші адам, зат doctor - оқытушы; scriptor - жазушы ti-o, -io- Іс-əрекет немесе нəтиже incisio - кесу: lectio - оқу -tudo –tas күй libertas - бостандық Сын есімнің негізгі суффикстері

Суффикстер мағынасы Мысалдар

-асе- (us, a, um) -е- (us, a, um) -асе- (-ае) -е- (-ае)

1) құрамы, тегі бойынша заттың сыны 2) заттың түсін айғақтайды 3) ботаникада тұқымдас атауын білдіреді

chartaceus, a, um -қағаздан; amylaceus, a, um - крахмалды; osseus, a, um - сүйекті; membranaceus, а, um - жарғақты; argillaceus, a, um – саз-сары; argenteus, a, um – ақ күмістей; Violaceae – көкгүлділер;

17

-os- (us, a, um) 1) өсімдік атауларының сырт-қы түрін не орнын білдіреді 2) мөлшерінің көп болуы

Betula verrucosa – Сүйелді аққайың; vitaminosus – дəруменге бай

-(on) –eae ботаникада класстар атаулары Monocotyledoneae –бірбөліктілер Dicotyledoneae – екібөліктілер

-ide-, -oide- (от греч. eidos - видный) (-ae)

1) зоологияда тұқымдастар атауларында 3) ұқсағыштығын білдіреді

Alaudidae – бозторғай тұқымдас-тар; rhomboideus – ромб тəрізділер

-i-(us, a, um) -ic-(us, a, um) -in-(us, a, um)

Заттың сапасын, тəуелділігін көрсетеді

patrius - əкелік; cephalicus – басқа тəуелді; caninus - иттік

-at- (us, a, um) -it-(us, a, um) -ut-(us, a, um)

Көрінісін айқындайды barbatus - сақалды; auritus - құлақты; nasutus - мұрынды

-iv-(us, a, um) Қасиетін анықтайды corrosivum – үгітіп, күйдіріп, жеп жіберуші

-alis (-ales) -aris (-ares)

1) орын жəне уақытты 2) ботаникада өсімдіктер ретін анықтайды

vernalis – көктемгі; polaris - полярлы; orientalis - шығыстық; frontalis - маңдайлы; Polygonales – қарақұмық гүлділер

-bilis (-His) Қабілетін айқындайды vegetabilis, е - өсімдік тектес; fragilis, е - сынғыш

-ensis (-iensis) Географиялық орнына тəуел-ділігін білдіреді canadensis, е – канадалық

-esc (-ens) –ntis Ұқсастығын, сапасын білдіреді Sorbus lutescens – сарғыш шетен;


1. De gustibus non est disputandum – Талғам туралы айтысуға болмайды. 2. Dum spiro, spero – жаным барда, үмітімді үзбеймін (үмітсіз шайтан). 3. Docendo discimus – Оқытып жүріп оқимыз.


1. Сөз құрау дегенді қалай түсінесіз? Мысалдар. 2. Аффиксация деген не? Мысалдар. 3. Сын есімдердің негізгі суффикстерін атаңыз. 4. Зат есімнің негізгі суффикстері.

6-дəріс. Тақырыбы: ПРЕФИКСАЦИЯ

Сабақтың мақсаты: Ветеринариядағы терминологияда сөз құрау ерек-

шеліктері, терминқұрау туралы түсініктер.

Жоспар: 1. Префиксация мəні, ерекшеліктері. 2. Сөзге мағына беретін латын грек қосымшалары.

18

3. Мағынасында бір-бірін қайталамайтын латын грек қосымшалары. 4. Қосымша рөлін атқаратын есептік есімдер.

Префикстік сөзқұрау (префиксация) – сөздің түбіріне қосымшаларды

жалғау. Префиксация сөздің негізгі мағынасын өзгертпейді, тек қана сол құбылыстың немесе объектің орнын, қимылдауына мағына қосады. Префик-сация міндетін көбінесе грек-латын қосымшалары мен есептік есімдері орындайды. Латын қосымшалары латын жəне грек сөздерімен жəне керісін-ше, грек қосымшалары грек жəне латын сөздерімен қосыла алады.

Терминге ұқсас мағына беретін латын жəне грек қосымшалары

Мағынасы Латын Грек Мысалдар

бір нəрсенің ішінде

intra- en-, endo-, ento-

intracellulāris, e - торшаішінде encephălon, i n - бас миы endogĕnus, a, um - ағзаның ішінде пайда болатын

бір нəрсенің сыртында

extra- ecto-, exo-

extracellulāris, e - торшасыртында ectoderma, ătis n - сыртқы өскін жапырағы

жоғары, қалыпты жағдайдан асып кету

super-, supra-

epi-, hyper-

superclassis, is f - кластан жоғары supraorbitālis, e - көздің үстінде epibranchiālis, e - желбезек үстінде hypersecretio, ōnis f - сөлдің көп бөлінуі

астында, қалыпты жағдайдан төмен

infra-, sub-

hypo- infraorbitālis, e - көз асты subcutaneus, a, um - тері асты hypotrophia, ae f - аз азықтану

жоқ, болмау, мүмкін еместік

in-, im-, -ir-

a-, an-

infecundus, a, um - құнарсыз immobĭlis, e - қимылсыз aphyllus, a, um - жапырақсыз atrophia, ae f - азықтанбау

қосылу, бірге əректтесу

co-, col-, com-, con-, cor-

syn-, sym-, sy-

commissūra, ae f - комиссура (спайка) constrictor, ōris m - қысқыш (бұлшық ет) syndactylia, ae f - саусақтық қосарлана бітуі symbiōsis, is f - симбиоз

жан-жағынан екі жағынан

circum- amphi-, peri-

circumferentia, ae f - қоршауы amphibius, a, um - қосмекенді perianthium, i n - гүл қабығы

қарсы əрекет contra- anti- contraceptīvus, a, um - ұрықтандырмайтын anticorpus, ŏris n - антидене

19

Мағынасы Латын Грек Мысалдар

заттың не уақыттың алдында болуы

prae-, pro-

pro- praecentrālis, e - орта алдында processus, us m - өсінді pronephros, i m - бүйрек алды

ортасында орналасу inter- di(a)-, mes(o)-

intercostālis, e - қабырға аралық diencephălon, i n - аралық ми mesoderma, ătis n - орта ұрық қабаты

орын ауыстыру rans- meta- transplantatio, ōnis f -трансплантация, metamorphōsis, is f -метаморфоз(а), форманың өзгеруі

Мағынасында бір-бірін қайталамайтын латын -грек қосымшалары

Приставка Мағынасы Мысалдар de-, des- (лат.)

1. төмен ағым 2. кері кету 3. жоқ ету

depressor, ōris m - төмен жіберетін degeneratio, ōnis f - кері кетіп туу desinfectio, ōnis f - дезинфекция

dis-, dif-, di- (лат.)

тарату disseminatio, ōnis f - шашу, тарату

dys- (греч.) қасиеті мен қабіле-тінің бұзылуы

dystrophia, ae f - дистрофия, ас қорытудың бұзылуы

e-, ef-, ex- (лат.)

алып тастау evacuatio, ōnis f - эвакуация (физиол.), effĕrens, entis - алып шығушы excretorius, a, um - шығару

para-(греч.) бір нəрсенің жанында орналасу ұқсастық

paranasālis, e - мұрынның жанында; paratỹphus, i m - паратиф, көріністері тифке ұқсайтын ауру

per-(лат.) бір зат арқылы өту, қимылдау

perforātus, a, um - тесілген permănens, entis - қалыпты

post-(лат.) келесі postsynaptĭcus, a, um - синаптикадан кейінгі postnatālis, e - туылғаннан кейін пайда болатын

re-(лат.) қайталану reflexus, us m - рефлекс reinfectio, ōnis - реинфекция, қайта залалдану

Қосымша ролін атқаратын есептік есімдер

латын прист. грек прист. Мағынасы Мысалдар: uni- mono- бір unisexuālis, e — біржынысты

monocephălus, a, um — бірбасты bi- di- екі bialātus, a, um — екі қанатты

dipetălus, a, um — екі күлтелі tri- tri- үш triaxonālis, e — үшаксонды quadri- tetra- төрт quadrifoliātus, a, um —

төртжапырақты tetracoccus, i m —төрт кокк

Quinque penta- бес quinqueflōrus, a, um — бесгүлді pentaradiālis, e — бес сəулелі

sex- hexa- алты sexangulāris, e — алтықырлы

20

латын прист. грек прист. Мағынасы Мысалдар: hexaspŏrus, a, um - алтыспоралық

septem- hepta жеті septemjugātus, a, um - жетіжұптық heptapetălus, a, um - жеті күлтелі

oct-, octo-

oct-, octo-

сегіз octopetălus, a, um - сегіз күлтелі Octodontīdae, ārum f - сегізтісті

novem-, noven-

ennea- тоғыз novendiālis, e - тоғыз күндік enneapetălus, a, um - тоғыз күлтелі

decem-, decen-

dec-, deca-

он decemflōrus, a, um - он гүлді Decapŏda, ōrum n - он аяқтылар

semi- hemi- жарты semicanālis, is m - жартыөзекті hemisphaerium, i n - жартышарлы

Латын афоризмдері: 1. Amicus Plato, sed magis amica est veritas - Платон менің досым, бірақ

əділдік жақын. 2. Si vis pacem, para bellum – Бейбітшілікті көксесең, соғысқа дайындал. 3. Radices litteratum amarae sunt, fructus dulces – білімнің тамыры

ащы, жемісі тəтті (білім инемен құдық қазғандай). Бақылау сұрақтары: 1. Префиксация деген не? 2. Сөзге мағына беретін латын, грек қосымшаларын атаңыз

7-дəріс. Тақырыбы: ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ МЕДИЦИНА ПРОЦЕДУРАЛАРЫНЫҢ ЛАТЫН АТАУЛАРЫ - PROCEDŪRAE VETERINARY-MEDICINĀLES

Сабақтың мақсаты: Студенттерді ветеринария саласында кездесетін

ветеринариялық медицина процедураларының латын атауларымен таныс-тыру.

Жоспар: 1. Медицина процедураларының латын атаулары. 2. Қан айналу жүйесі ауруларының жалпы атауы – morbi systemătis

circulatori.

NB! • Абляция (ablatio) - мүшенің не оның қандай да бір бөлігін кесіп алып

тастау үшін жасалатын оташылық (ісікті, аневризманы, аденоманы). • Эвакуация (evacuatio) - қуыс мүшелердің ішіндегісін алып тастау

(гематоманы, кистаны, абсцессті). • Эксцизия (excisio) -кесу - кесу құралдарын пайдаланып, патологиялық

өзгерген ұлпаны сау ұлпаға жанасқан жерден кесіп алып тастау.

21

• Резекция (resectio) - оташылық операция: мүшенің сақталған бөлігімен бірлестіру үшін жасалған бір бөлігін алып тастау.

• Экстирпация (exstirpatio) - оташылық операция: мүшені толық алып тастау.

• Ампутация (amputatio) - мүшенің перефириялық бөлігін кесіп алып тастау.

• Катетеризация (katheterisatio) - емдік не балау мақсатымен қуыс мүшеге (лимфа не қан тамырына) катетер енгізу.

NB! лексикалық минимумға халықаралық маңызы бар сөздер кіргізіл-мейді, бұлар:

• –ит-ке бітетін зат есімдер – латын тілінде оларға –ītis-ке бітітін сөздер сəйкес келеді (бұл (f) родының 3 жіктеудегі зат есімдері) - endocardītis

• –оз-ға бітетін затесім дер–бұларға латынтілінде –ōsis-ке бітетін сөздер сəйкес келеді (бұл (f) родының 3 жіктеудегі зат есімдері) - sclerōsis

• –Ия-ға бітетін зат есімдер – бұларға латын тілінде –ia-ға бітетін зат есімдер (бұл (f) родының 3 жіктеудегі зат есімдері) сəйкес келеді - cardiomyopathia

Ветеринариялық медицина процедураларының латын атаулары – procedūrae medicināles

1. ablatio, ōnis f 1. алып тастау 2. бір қабатының алынуы (көздің торлы, ішкі жарық сезгіш қабығының, плацентаның (ablatio retĭnae, placentae)

2. aneurysma, ătis n аневризм

3. amotio, ōnis f Алып тастау (бөгде затты)

4. amputatio, ōnis f Ампутация (кесіп тастау 5. bilaterālis, e Екі жақты 6. endoscopĭcus, a, um эндоскопиялық 7. evacuatio, ōnis f Алу, жоқ қылу 8. excisio, ōnis f кесу 9. exploratīvus, a, um Диагностикалық, балаулық 10. exstirpatio, ōnis f Экстирпация (сылып тастау) 11. fixatio, ōnis f бекемдеу 12. incisio, ōnis f Кесу, ашу, тілу (қуысты) 13. katheterisatio, ōnis f катетер салу

14. laparascopĭcus, a, um Лапароскопиялық 15. operatio, ōnis f Операция

16. partiālis, e Бөлшектік 17. plastĭcus, a, um пластикалық

18. resectio, ōnis f резекция 19. sectio (ōnis f) caesarea (us, a, um) Кесар тілігі

22

20. sutūra, ae f тігу

21. tumor, ōris m ісік 22. unilaterālis, e Бір жақты

Лексикалық сөздік

1. acquisītus, a, um жүре біткен

2. acūtus, a, um жіті

3. angīna pectŏris (instabĭlis) стенокардия (спонтанды, тұрақты емес)

4. aortĭcus, a, um аортальды

5. atrioventriculāris, e жүрекше-қарыншалық

6. chronĭcus, a, um созылмалы

7. congestīvus, a, um тұрып қалған

8. defectus, us m Дефект (ақау) 9. issociation, ōnis f блокада 10. embolia, ae f эмболия (тығыншықталған) 11. fascicŭlus (I m) His Гис шоғыры 12. febris, is f лихорадка, ыстық көтерілу 13. gradus (us m) primus (us, a, um),

secundus (us, a, um) бірінші (екінші) деңгей

14. hypertrophicus, a, um гипертрофиядық 15. infarctus (us m) myocardii

(myocardium, i n) миокард инфаркты

16. infectiōsus, a, um індетті

17. insufficientia, ae f жетіспеушілік 18. interventriculāris, e қарынша аралық

19. ischaemĭcus, a, um ишемикалық

20. mitrālis, e митралды 21. morbosĭtas, ātis f ауру, зақымдану 22. morbus, i m ауру 23. prolapsus, us m пролапс, түсіп қалу 24. purulentus, a, um іріңді

25. rheumatĭcus, a, um (non rheum-atĭcus)

ревматикалық (ревматикалық емес)

26. septĭcus, a, um септикалық

27. totālis, e толық

28. transmurālis, e трансмуральды (жүректің барлық қабатын жаулап алу, зақымдау)

29. tricuspidālis, e үш жақтаулы қақпақша

30. valva, ae f қақпақша

23


1.Repititio est mater studiorum – қайталау білім алудың анасы 2.Alit lectio ingenium - оқу ми азығы 3.Qui scribit, bis legit - жазған, қайталап оқиды Бақылау сұрақтары: 1. Көп сөзді латын клиникалық терминолгиясы туралы түсінік. 2. Ветеринария саласында кездесетін ветеринариялық медицина

процедураларының латын атаулары.

8-дəріс. Тақырыбы: ЛАТЫН ФАРМАЦЕВТИКАЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ.

ФАРМАЦЕВТИКАЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІ ЛАТЫН ТІЛІНДЕ РƏСІМДЕУ ЕРЕЖЕЛЕРІ

Сабақтың мақсаты: Ветеринария саласында латын фармацевтикалық

терминологиясымен, дəрілік заттар атауларын латын тіліндегі нұсқасымен таныстыру.

Жоспар: 1. Латын фармацевтикалық терминологиясына кіріспе. Негізгі фарма-

цевтикалық түсініктер. 2. Фармацевтикалық атаулардың бас əріппен жəне кіші əріптермен

жазылу ережелері. 3. Дəрілік заттар атаулары. 4. Фармацевтикалық терминдердің негізгі ережелері мен əдістері.

Фармацевтикалық терминология - фармацияда қолданылатын термино-

логия (грек тілінен ”pharmacon“ – «дəрі»). Балау, алдын алу, емдеу үшін қолданылатын дəрілік заттарды дайындауға, стандарттауға, зерттеуге, сақ-тауға, жіберуге арналған ғылым саласы. Көп ғасырлар бойы дəрілік заттар атауларында латын тілі қолданылады.

Негізгі фармацевтикалық түсініктер

• Дəрілік шикізат - өсімдіктердің, жануарлар мүшесінің бір бөліктері жəне минералдардан, бактериялардан, саңырауқұлақтардан алынатын өнімдер.

• Дəрілік заттар – дəрілік заттар ретінде қолданылатын химиялық қосылыстар. Дəрілік заттарды химиялық синтез жолымен дəрілік шикізат-тардан арнайы əдіспен алады.

24

• Дəрі – ауруды емдеу жəне алдын алу мақсатында қолданылатын химиялық немесе табиғи жолмен алынатын заттар

• Дəрілік заттар пішіні – дəрілік затқа қолдануға ыңғайлы болу үшін берілетін пішін. Олар төмендегідей болып бөлінеді:

� Сұйық (ерітінділер, тұнбалар, қайнатпалар, сұйық экстрактілер, сус-пензиялар, микстуралар, эмульсиялар...)

� Жұмсақ (сүртпе майлар, линименттер, пасталар, суппозиторилер, таяқшалар, пластырлер..)

� Қатты (ұнтақтар, капсулалар, таблеткалар, жиынтық дəрілік заттар, пилюлдер, болюстер, брикеттер ...)

Дəрілік препарат –дəрілік пішіндегі дəрілік зат (қатты, сұйық, жұмсақ т.б.).

Фармацевтикалық атауларда жəне рецептте бас əріппен: • Дəрілік заттар атаулары (мысалы: Raunatinum). • Дəрілік өсімдіктер атаулары (мысалы: Crataegus). • Химиялық элементтер атаулары (мысалы: Hydrargўrum). • Дəрілік заттарға теңгерілген атаулар (Saсchărum – қант, Amўlum –

крахмал, Gelatīna – желатин жəне т.б.). • Рецептегі жаңа рецептік жол. • Терминнің құрамындағы төмендегі сөздер (олар сөздік формада жай

əріппен жазылады): Acĭdum acetylsalicylĭcum – ацетилсалицил қышқылы, Aqua destillāta – дистилденген су, Liquor Ammonii anisātus – мүсəтір-анис тамшылар, Solutio Ammonii caustĭci – мүсəтір спирті, Vitaminum B12 – витамин В12).

Фармацевтикалық атауларда жəне рецептте жай əріппен: • Терминнің ортасында келетін дəрілік пішін атаулары (мысалы: Pulvis

extracti Belladonnae). • Сын есімдер (мысалы: Mentha piperīta). • Оксид атауларындағы oxўdum, peroxўdum, hydroxўdum (мысалы: Zinci

oxўdum). • Терминнің ортасында келетін өсімдік бөлшектерінің атаулары (мыса-

лы: Infusum radīcis Althaeae). • Тұз атауларындағы анион атаулары: (мысалы: Magnesii sulfas). • Рецепт рəсімдеудегі қалыптасқан сөздерде: in vitro nigro, contra tussim,

in charta cerata жəне т.б. Кез келген фармацевтикалық атауларда бірінші сөз бас əріппен

басталатынын ұмытпаған жөн (номенклатурада, сөздіктерде, этикетка-ларда, тізімде). Жаттығу мен бақылау жазғанда төменде көрсетілгендей етіп жазу керек:

• Solutio Camphŏrae – камфоры ерітіндісі. • Flores Chamomillae – дəрілік түймедақ гүлдері.

25

Дəрілік өсімдіктер жəне олардың бөлшектерінің атаулары Дəрілік өсімдіктер деп, мал ағзасына биологиялық белсенді заттарымен

əсер ететін өсімдіктерді айтады. Дəрілік өсімдіктер шикізаты деп, дəрілік зат ретінде кептірілген

немесе кептірілмеген дəрілік өсімдіктер мен олардың бөлшектерін айтады. Дəрілік өсімдік шикізаты ретінде өсімдіктің əр түрлі бөлшектері қолда-

нылады: бүршігі, гүлі, қабығы, тамыры, сабағы, жапырағы, дəні, жемісі жəне т.с.с.

Қазіргі кезде шипалық қасиеті бар дəрілік өсімдіктердің 21000 түрінен астамы емдік жəне алдын алу мақсатында пайдаланылады.

Өсімдік бөлшектерінің атаулары (лексикалық минимум)

1) cortex, ĭcis m қабық 2) flos, floris m гүл 3) folium, I n жапырақ 4) fructus, us m жеміс 5) gemma, ae f бүршік 6) herba, ae f шөп 7) radix, īcis f тамыр 8) rhizōma, ătis n тамыршық 9) semen, ĭnis n тұқым

Дəрілік зат формаларының атаулары Сөздік формада есте сақтау қажет:

Сұйық дəрілік зат формалары

1. Solutĭo, ōnis f ерітінді Қатты дəрілік затты дистилденген суда, спиртте, майда ерітіп алынған дəрілік пішін.

2. Mucil āgo, ĭnis f шырыштар Кілегейлі сұйықтықты жоғарғы молекулярлы қосылыстардағы ерітіндісі

3. Emulsum, I n Эмульсия екі фазалы, яғни дисперсті жəне дисперсиялық фазалардан тұратын, гетерогендік, сұйық дəрілік зат формасы (суда ерімейтін сұйықтықтың суда қалқып жүрген дəрілік формасы).

4. Suspensĭo, ōnis f суспензия Қандай да бір ерітіндідегі ұсақталған қатты ерімейтін дəрілік заттардың қалқып жүрген сұйық дəрілік формасы

5. Infūsum, I n тұнба Өсімдік құрамында болатын дəрілік əсер етуші заттарды қайнаған жылы немесе бөлме температурасындағы сумен тұндыру арқылы алынатын сұйық дəрілік зат формасы.

6. Decoctum, i n қайнатпа

26

Қайнатпалар да тұнбалар тəріздес, өсімдік құрамындағы əсер етуші заттарды сумен ығыстырып бөлу арқылы дайындалады. Қайнатпа дайындау үшін өсімдіктердің қатты бөліктері: тамырлары, тамырсабағы, қабығы, діңі, кейде жұмсақ бөліктері де пайдаланылады.

7. Tinctūra, ae f Тұндырма (тұнбаша) Дəрілік өсімдік шикізаттарынан қыздыртпай спиртті, су спиртті эфир түрінде мөлдір етіп алынған ресми сұйық дəрілік түрі.

8. Extractum, i n (flu ĭdum) Сығындылар (сұйық) Дəрілік өсімдік шикізатынан құнарландырылып алынған, төзімді, ұзақ сақталатын дəрілік түрі.

9. Mixt ūra, ae f Микстура (қоспа) Еріткіш ретінде тұнбалар, шырыштар, эмульсиялар, су жəне көптеген сұйықтықтар қолданылатын тұтас ерітінді

10. Linimentum, i n линимент, сұйық май қоймалжың немесе іркілдек зат тəріздес келген сұйықтық. Жануарлардың дене температурасында тез еритін, əрі жылдам сіңіп кететін, сыртқы ағзаларға қолдануға арналған дəрілік зат формасы

Басқа сұйық дəрілік зат формалары 11. Succus, I m шырын

өсімдіктердің жаңа сығып алған сығындысы (85 бөлігі сығынды + 15 бөлігі 95% этил спирті + 0,3% хлорэтон).

12. Sirūpus, I m шырын Дəрілік заттардың қант шырынындағы ерітіндісі

13. Olĕum, I n майлар Мадициналық майлар – дəрілік өсімдіктердің майлы сығындылары

14. Spritz-tubǔla, ae f шприц-тюбик Герметикалық қақпақпен жабылған, бір рет қолдануға арналған, полиэтилен шприцтегі сұйық дəрілік пішіндегі дəрі

Жұмсақ дəрілік зат формалары

15. Unguentum, i n Сүртпе май Сүртпе майлар - жұмсақ консистенциялы, тері немесе кілегейлі қабық бетінде тегіс, біркелкі шілтер (пленка) құрайтын, сыртқы мүшелерге қолдануға арналған дəрілік форма.

16. Pasta, ae f пасталар Құрамында 25%-65% құрғақ заттар бар майдың бір түрі

17. • Suppositorĭum, i n • Suppositorĭum rectāle (vagināle)

• суппозиторий (балауыздар) • тік ішектік (қынаптық) балауыздар

Дене температурасында еритін (бөлме термпературасында қатты формада тұратын) мөлшерленген дəрілік зат формасы

18. Emplastrum, i n пластыр Дене температурасында жұмсарып, теріге жабысатын пластикалық масса түріндегі дəрілік зат формасы

19. Balsămum, i n бальзам Құрамынында эфир майлары, шайыр т.б. заттар бар, сұйық дəрілік зат түрінде де қолданыла беретін майлар

27

20. Bacillus, i m Таяқшалар Балауыздардың (суппозитордің) цилиндр тəрізід, кішкене шарлар (globuli) сияқты дəрілік зат формасының бір түрі

Қатты дəрілік зат формалары

21. Tabuletta, ae f Таблетка (түйме дақ) престеу арқылы алынған, дөңгелек, сопақша, беті тегіс немесе екі жағы доғалы, пластинка тəріздес, дозаланған, қатты дірілік зат формасы.

22. Dragées (француз тілінен, көптік түрде, сөздік формасы жоқ)

драже

Дəрілік заттар мен көмекші заттарды түйіршіктерге жіктеу (дражалау) арқылы алынатын, ішке қабылдауға арналған, мөлшерленген қатты дəрілік зат түрі.

23. Pulvis, ĕris m ұнтақ Бір немесе бірнеше д�рілік заттан т�ратын ��р�а�, сусымалы д�рілік зат формасы.

24. Granŭlum, i n гранула Əр түрлі формадағы, ішке қабылдауға арналған, бір текті заттардан тұратын қатты дəрілік зат формасы

25. Pilŭla, ae f пилюля консистенциясы қою қамыр тəріздес, пішіні (формасы) дөңгелек, салмағы 0,1-1,0 грамм аралығында болатын, ұсақ жануарларға ішке беруге арналған, дозаланған дəрілік форма.

26. Specĭes, ērum f (только мн.число) жиынтық (дəрілік жиынтық) дəрілік өсімдіктердің əртүрлі бөліктерінен (жапырықтары, гүлдері, дəндері, тамыры, тамырсабақтары, қабықтары, жемістері жəне тағы басқалары) құралған жиынтық дəрілік зат

27. Brik ētum, i n брикет төрт бұрышты, сопақша, тік бұрышты немесе цилиндр тəріздес, белгілі бір құрамы мен салмағы бар, престеу арқылы алынатын дəрілік заттар. Олар дəрілік жəне форма түзгіш заттардан тұрады. Форма түзгіш зат есебінде əдетте азықтық заттар - натрий хлориді, крахмал, бор, қара бидай ұны т.б. алынады. Брикеттердегі əсер етуші заттар макроэлементтер, антибиотиктер, микроэлементтер, витаминдер, тұздар, сонымен қатар, дезинфекциялаушы жəне ішек құртына қарсы қолданылатын дəрі-дəрмектер болуы мүмкін.

Əр түрлі дəрілік зат формалары

28. Capsŭla, ae f капсула

ұнтақ тəріздес немесе сұйық, ауыз қуысы арқылы берілетін дəрілер немесе жағымсыз иісті заттар салынған қабықшалар.

Дəстүрлі емес дəрілік формалар

29. Aёrosōlum, i n аэрозоль

Ауаның, газдың не газ қоспаларының өлшенген қалпындағы өте ұсақ қатты бөлшектер немесе сұйықтың өте ұсақ тамшылары

28

ЛЕКСИКАЛЫҚ МИНИМУМ

Дəрілік өсімдіктер атаулары

31. Aloё, ёs f алоэ 32. Althaea, ae f жалбызтікен 33. Arnǐca, ae f арника 34. Belladonna, ae f меңдуана 35. Eucalyptus, i f эвкалипт 36. Leonūrus, i m Сасық шөп 37. Mentha, ae f жалбыз 38. Plantāgo, ǐnis m Жолжелкен, бақажапырақ, иманжапырақ 39. Valeriāna, ae f Тас шүйгін, дəрілік шүйгіншөп

Дəрілік заттар формасының атаулары

40. aёrosōlum, i n аэрозоль

41. brikētum, i n брикет

42. capsŭla, ae f капсула

43. cremor, ōris m крем

44. decoctum, i n қайнатпа

45. dragées (нескл.) драже

46. extractum, i n (fluĭdum) экстракт (сұйық)

47. infūsum, i n тұнба

48. linimentum, I n линимент, сұйық май

49. olĕum, I n май

50. pulvis, ĕris m ұтақ

51. sirūpus, I m шырын

52. solutĭo, ōnis f еітінді

53. spray (нескл.) спрей

54. succus, I m шырын 55. suppositorĭum, I n

• suppositorĭum rectāle (vagināle)

• суппозиторий, балауыз • тік ішектік, қынаптық балауыздар

56. suspensĭo, ōnis f суспензия 57. tabuletta, ae f таблетка 58. tinctūra, ae f Тұндырма (тұнбаша) 59. unguentum, I n Сүртпе май

Өсімдік бөлімдерінің аттары 60. flos, floris m гүл 61. folium, i n жапырақ 62. herba, ae f Шөп 63. radix, īcis f тамыр 64. rhizōma, ătis n Тамыршық (тамырсабақ)

29

Басқа да лексика

65. fluĭdus, a, um сұйық

66. piperītus, a, um бұрышты

67. siccus, a, um Құрғақ

68. spissus, a, um Қалың


1. Vita sine litteris mors est – Ғылымсыз - өмір тұл (Гарвей). 2. Natura sanat medicus curat morbus – Табиғат сауықтырады, дəрігер

ауруды емдейді (Гиппократ). 3. Mala herba cito crescit - арам шөп тез өседі (жаман əдет жұғымды). Бақылау сұрақтары: 1. «дəрілік шикізат», «дəрілік зат», «дəрілік зат формасы», «дəрілік

препарат» түсініктеріне анықтама бер. 2. Фармацевтикалық атауларда бас əріппен жəне жай əріппен жазылу

ережелері. 3. Дəрілік өсімдіктердің негізгі бөліктерін атаңдар. 4. Дəрілік зат формаларының негізгі топтары жəне оларға жататын

дəрілік зат формаларының сөздік формасын атаңдар. 5. Төменде көрсетілген жиі кездесетін сөз құрамдарын латын тілінде

жазып беріңдер: «-циллин-», «-циклин-», «-мик-», «-мицин-», «-мент-», «-пир-».

6. Дəрілік заттардың көбі латын тілінде қандай тектік түрге жəне жіктеуге жатады?

7. Сын есімі бар фармацевтикалық терминнің құрамын түсіндіріп беріңіз.

9-дəріс.

Тақырыбы: ФАРМАЦЕВТИКАЛЫҚ ТЕРМИНДЕР ҚҰРУДЫҢ НЕГІЗГІ ƏДІСТЕРІ МЕН ЕРЕЖЕЛЕРІ

Жоспар: 1. Фармацевтикалық терминдер құрудың негізгі əдістері мен ережелері. 2. Көп кездесетін құрамдас бөліктер. Сабақтың мақсаты: Ветеринария саласында латын фармацевтикалық

термин құрудың негізгі əдістерімен, көп кездесетін құрамдарымен таныс-тыру.

30

1. Көп дəрілік заттардың латын атаулары - –um-ға аяқталаын n тектік түріндегі екінші жіктеудің зат есімдері: Ampicillinum. Бұл зат есімдер ілік септігінде –i-ге аяқталады: Ampicillini. Екпін бұл терминдерде соңғы буынның алдындағы буынға түседі жəне қазақ тіліне um жалғауынсыз аударылады - ампициллин..

2. n тектік түріндегі екінші жіктеудің зат есімдерінің біразы –ium жалғауына аяқталады. Олар –ий, -форм жалғауымен сай келеді: натрий – Natrium, хлороформ – Chloroformium. Мұндай зат есім ілік септігінде –ii-ға аяқталады: Chloroformii (бірінші і- түбірдің соңғы дауыстысы). Екпін соңынан санағанда үшінші буынға түседі.

3. -а -ға аяқталатын шет елдік препараттар I жіктеу бойынша жіктеледі: Levodopa, Methyldopa

Қазақ тілінде -за-ға аяқталатын дəрілік заттар атаулары латын тіліне n тектік түрінде аударылады: глюкоза – Glucosum, лидаза – Lydasum (бірақ: - Asperasa, Gelatosa өзгермей қалады).

4. Дəрілік заттардың тауарлық атаулары қандай түрде патенттелген болса, солай жазылуы керек. Бірақ рецепт жазғанда ілік септігіндегі –і жалғауы арқылы жазылады: Magurol – Maguroli, Taktivine – Taktivini.

5. Дəрілік заттарды жазғанда бірінші орында дəрілік зат формасы жазылады: solutĭo, unguentum, tinctūra...

6. Екінші орында ілік септігіндегі дəрі атауы бас əріппен жазылады: Solutĭo Lidocaīni – лидокаин ерітіндісі, Unguentum Tetracyclīni – тетрациклин

7. Фармацевтикалық термин құрамындағы сын есімдер терминнің соңында жазылады: Solutĭo Hexoestrōli oleōsa – майлы гексэстрол ерітіндісі (бірақ, мынадай дəрілік зат формаларынан кейін - membranulae – шілтер (плёнка), mixtura - микстура, suppositorium –балауыз, сын есімдер дəрілік зат формасының атынан кейін жазылады, мысалы: Suppositorium rectale “Anusolum”).

8. Тұнбалардың, тұндырмалардың, экстрактылардың, қайнатпалардың атауларында дəрілік зат формасы мен өсімдік атының ортасында ілік септігіндегі өсімдік бөлшектерінің атаулары жазылады (жапырақ, тамыр, шөп жəне с.с.) Infūsum foliōrum Digitālis – оймақгүл жапырақтарының тұнбасы.

9. Күрделі құрамдағы дəрілік заттардың компоненттерін тізбектеп жазып жатпау үшін оларға коммерциялық ат беріледі. Алдымен дəрілік зат формасы, соңынан тырнақшаның ішінде атау септігінде коммерциялық аты жазылады: Suppositorĭa «Anaesthesōlum» - балауыз «Анестезол».

Көп кездесетін құрам (жиілік кесінділер) – белгілі бір мағынасы мен жазылуы бар фармацевтикалық терминнің құрылымдық компоненті.

Фармацевтикалық терминдердің құрамындағы бұл құрамдар орфографиялық дұрыс жазуға жəне көп терминдерің мағынасын түсінуге себеп болады.

31

Реттік саны

Латын тілінде Мағынасы Мысалдар

1. -cillin - Пенициллин тобындағы антибиотик-тер

Penicillin um

2. -cyclin- -cycl-

Циклдық құрылымы бар Demeclocyclinum Cyclobarbitalum

3. -menth-

Жүйке талшықтарына тітіркендіріп əсер ететін заттар (бұрыш жалбыз препа-раттары)

Mentholum Boromentholum

4. -mycin- антибиотиктер Monomycinum Erythromycinum

5. -myc(o)-

Саңырауқұлақтарға қарсы Mycosolonum Mycoseptinum

6. -pyr- анальгетиктер-антипиретиктер “ Pyrameinum” Anapyr inum

Дəрілік заттар атауларында қосымша ретінде

сан есімдер көп қолданылады 1. mono- Бір (моно-) Monomycinum 2. di- Екі (ди-) Diaethylcarbamazinum 3. tri- үш (три-) Tri amcinolonum 4. tetra- Төрт (тетра-) Tetracainum 5. pent(a)- Бес (пента-) Pentazocinum 6. hex- алты (гекс-) Нexoestrolum 7. hept(a)- жеті (гепта-) Heptavitum 8. oct- Сегіз (окт-) Octodiolum 9. Тоғыз қолданылмайды 10. deca- он (дека-) Decapeptylum


1. Ignoti nulla, curatio morbi – анықталмаған ауруды емдеуге болмайды. 2. Omne principium difficile est – бастау қашан да қиын. 3. Ruditatis antidotum eruditio est – сауатсыздыққа қарсы бірден бір жол

- білім алу.

Бақылау сұрақтары: 1. Дəрілік заттардың тауарлық атаулары қандай түрде жазылады? 2. Дəрілік заттарды жазғанда бірінші орында не жазылады? 3. Екінші орында дəрі атауы қандай септікте жəне қалай жазылады? 4. Тұнбалардың, тұндырмалардың, экстрактылардың, қайнатпалардың

атауларының жазылу ерекшеліктері.

32

10-дəріс. Тақырыбы: РЕЦЕПТ ЖƏНЕ ОНЫҢ ЛАТЫН БӨЛІМІН РƏСІМДЕУ

Жоспар: 1. Рецепт туралы түсінік. 2. Рецептің латын бөлігін рəсімдеу. 3. Рецепт түрлері. 4. Көп кездесетін кесінділер (3 бөлім). Сабақтың мақсаты: Студенттерге рецепт, оның бөлімдері, жазылу

ережелері туралы мағлұмат беру

Рецепт (receptum; лат. recipĕre - алу) - дəрігердің белгілі бір мөлшердегі жəне дəрілік зат формасында дəрі жасап беруі туралы дəріханаға немесе фармацевтке арнап жазған жазбаша сұрауы. Рецепт – маңызды заңдық жəне медициналық құжат болып саналады.

Дəріханаларда дəрігердің бақылауынсыз жіберілетін дəрілер бар (вали-дол, ацетилсалицил қышқылы, валериан таблеткасы, т.б.).

Мұндай препатарттар рецепсіз жіберілетін дəрілер немесе ОТС (ағыл. over the counter – сөреден) деп аталатып, тізімі қажетті құжаттарда келті-ріледі.

Қалған дəрілердің бəрі рецепт бойынша жіберіледі. Рецепт алты құрамдас бөлімдерден тұрады: I inscription – кіріспе. Бұл бөлімде емдеу мекемесің таңбасы, ауру мал

туралы деректер (түрі, жасы, иесінің аты-жөні, т.б.), рецепт жазылған уақыты жəне рецепт жазушы дəрігердің аты-жөні жазылады.

II praeposition - Дəрігердің фармацевтке өтініші. Қысқаша Rp.: (resipe-алыңыз) деп жазылып, үш нүкте қойылады. Себбебі, ол біріншіден қысқар-тылып отырған сөз, екіншіден, ол сөзден кейін дəрілердің аттары жазылады. Дəрілер латын тілінде көбіне жекеше түрде, ілік септігінде жазылады. Кейде ілік септігінде көпше түрде, табыс септігінде жекеше не көпше түрде жазылады.

ал не? Қаншалықты?

(Acc.) нені? (Gen.)

Recĭpe: 10 ml Tincturae Valeriānae Ал: 10 мл Тасшүйгін тұнбасын Recĭpe: Tincturae Valeriānae 10 ml

III designation materiarum. Дəрілік заттардың атаулары. Рецепт құра-мындағы дəрілік заттар белгілі бір тəртіппен, ретпен жазылады:

бірінші - remedium basis - негізгі дəрілік зат екінші - remedium adjuvans – көмекші дəрілік зат үшінші - remedium corriqens - дəмдік заттар

33

төртінші - remedium constituens – форма түзгіш заттар жазылады. Бұл бөлімде дəрілік заттарды бір рет қолдануға немесе емдік курсқа тағайын-далған мөлшері көрсетіледі, ал форма түзгіш заттар керегінше алынсын - quantum satis (q.s.) деп жазылады.

IV subscriptio – дəрі жасау жəне оны босату (жіберу) туралы мəлімет беріледі. Алдымен дəрілік заттарды (екі немесе бірнеше болса) араластыру- Misce (M), содан соң жасалынсын - fiat – орындалсын, болсын деп, ең соңында қандай дəрілік форма жасау керек екендігі көрсетіледі. Дəрігердің дəрілік заттар берілсін деген нұсқауы рецепте Da, denture (қысқаша D) деген сөзбен жазылады. Егер дəрілік заттарды қара түсті ыдыспен беру керек болса – Da in vitro nigro , парафинделген қағазбен - Da in corta paraffinata, қорапшада берілу керек болса - Da in scatula деп көрсетіледі.

V signatura (S) дəрілердің қолданылу тəсілі, қанша мөлшерде жəне қанша рет, қашан берілуі керек екендігі көрсетіледі. Бұл бөлім ауруға түсі-нікті ұлт тілінде жазылуы керек.

VI nomen medici дəрігердің қолы. Бұл бөлім рецептің ең жауапты бөлімі болғандықтан, дəрігер мұқият қарап шығуы керек.

Дəрігер ресми (лат. officina – аптека, фармациялық көшірмеден түскен жазбалар) жасаған жазбалар жəне магистрлік (лат. magister – оқытушы, ex tempore, қажеттілігіне қарай) жазбаларды түсіне білуі керек.

Рецептік мысал:

I inscription – кіріспе «Айболит» клиникасы Азамат С. Айтқұловтың 2 жасар итіне 20 _05_ 10 XII

ветеринария дəрігері Асанов Ж.

II praepositio Rp.: Tincturae strophantini 100 (basis) III designation Themisali 50. (adjuvans) Sirupi simplicis 20.0 (corriqens) Aqua distillatae 20.0 (constituens) IV subscriptio M.f. mixture Vsignatura таңертеңгісін жəне кешкісін бір ас қасықпен ішке қабылдау үшін VI nomen medici дəрігердің қолы

Науқасқа дəріні шұғыл түрде босату қажет болған жағдайда дəрігер рецептің көрінетін тұсына Cito! - Тез! Немесе Statim! - Дереу! деп жазуы керек. Дəрі мұндай жағдайда кезексіз жіберіледі.

Егер дəріні бірнеше рет қайталау қажет болса, Repetātur – қайталан-сын; Bis (tres) repetātur - екі (үш) рет қайталансын деп жазылады.

34

Рецептте орфографиялық қателіктер жіберілмеуі тиіс!!! Рецепттер құрамына қарай: • қарапайым мөлшерленбеген - бір ғана дəрілік заттан құралған: Rp.: Streptosidi 100.0 D.S. жараға себу үшін • қарапайым мөлшерленген - бір ғана дəрілік заттан құралған: Rp.: Streptosidi 50.0 D.t.d. №20 S. ұнтақтан күніне төрт рет ішкізу үшін • күрделі мөлшерленбеген - екі немесе бірнеші заттан құралған: Re.: Cupri citrātis Lanolīni Vaselīni ana 5,0 M.f. ungutntum S. жараға жағу үшін • күрделі мөлшерленген (диспензиялық-бөлінген): Rp.: Streptosidi 5.0 Synthomicini 3.0 M.f. pulvis D.t.d. №10 S. күніне 3 рет 1 ұнтақтан ішкізілсін • күрделі мөлшерленген (двизиондық-бөлінбеген): Rp.: Streptosidi 50.0 Synthomicini 30.0 M.f. pulveres №10 D.S. күніне төрт рет 1 ұнтақтан ішкізілсін

Дəрілік заттардың малдарға арналған мөлшерін жазу ережелері:

• граммда - «грамм» сөзі жазылмайды, сан ондықпен белгіленеді, грамм бөлшектері «0» – 10,0 (10 грамм) қойылады; 0,25 (0,25 грамма), т.с.с.

• миллилитрде - 10 ml (10 мл), 0,2 ml (0,2 мл); • тамшыда – тамшы саны рим цифрімен белгіленеді – жекеше түрде

guttam (бір тамшы - guttam I), көпше түрде guttas (капель пять - guttas V);

• кейбір антибиотиктер бірлік əсерде жазылады - ƏБ: 100 000 ƏБ – 100 000 əсерлік бірлік).

мысалы: Recĭpe: Kalĭi chlorĭdi 3,0 Insulīni 25 ЕД

Solutiōnis Glucōsi 10% - 1000 ml Misceātur. Sterilisētur! Detur. Signētur: ішке құю үшін

35

• кейде дəрігер мөлшерді көрсетпей (мысалы, балауызда), оны фарма-цевтің қалауына қалдырады; бұл жағдайда рецепте quantum satis – қанша керек) деп жазылады.

Егер бірнеше дəрілік зат бір мөлшерде жазылатын болса, мөлшері тек соңғы дəрінің тұсына жазылады да, санның алдында ana (бірдей, тең) деп көрсетіледі.

Мысалы: Recĭpe: Cupri citrātis Lanolīni Vaselīni ana 5,0 Ал: Мыс цитратын Ланолин Вазелин тең 5,0

Дəрілік заттардың коммерциялық (патенттелген) атаулары тырнақша-ның ішінде атау септігінде жекеше түрде жазылады. Re.: Tabulettas "Quamatel" numĕro 28 Da. Signa: бір таблеткадан тəулігіне 2 рет

Сұйық дəрілік заттар формасы ерітінділер – Solutiōnes

• Solutiōnis қысқартылған Recĭpe сөзінен кейін жекеше түрде ілік септігінде жазылады.

• Ерітінділер сулы, спиртті, майлы, глициринді болуы мүмкін: Aqua purificāta – дистилденген су (бұл атау қазіргі кезде Aqua destillātaның орнына қолданылады), Spirĭtus aethylĭcus – этил спирті, Glycerinum – глицерин, сұйық майлар – Oleum Vaselini – вазелин майы, Oleum Olivārum зəйтүн майы жəне Oleum Persicōrum – шаблады майы.

• Рецепте Recĭpe сөзінен кейін ерітінді аттары ілік септігінде былай жазылады: Solutiōnis spirituōsae, Solutiōnis oleōsae, Solutiōnis glycerinōsae (solutio – femininum тектік түрінде), сын есімдер рецепт сөйлемінің соңына жазылады. «майда» сын есімі латын тілінің “oleōsus, a, um” сын есіміне сəйкес келді: (майдағы камфора ерітінідіс– Solutiōnis Camphŏrae oleōsae), бірақ, майдың нақты аты келтірілсе, “in” конструкциясы қолданылады: (зəйтүн майындағы камфор ерітіндісі – Solutiōnis Camphŏrae in oleo Olivārum).

• Ерітіндінің концентрациясы төменде келтірілгендей белгіленеді: Recĭpe: Solutiōnis Camphŏrae oleōsae 10% - 100 ml.

Шырыштар– Mucilagĭnes

• Mucilagĭnis - қысқартылған Recĭpe сөзінен кейін жекеше түрде ілік септігінде жазылады.

• Көп қолданылатын сөздер: Mucilāgo radīcis Althaeae (жалбызтікен тамырының шырышы ), Mucilāgo Amўli крахмал шырышы).

36

Суспензиялар – Suspensiōnes • Suspensiōnis - қысқартылған Recĭpe сөзінен кейін жекеше түрде ілік

септігінде жазылады. • мысалы: Recĭpe: Suspensiōnis Hydrocortisōni acetātis… Эмульсиялар – Emulsa • Emulsi - қысқартылған Recĭpe сөзінен кейін жекеше түрде ілік

септігінде жазылады. • Майлы эмульсия дайындау үшін Oleum Ricĭni –кастор майы, Oleum

Amygdalārum – миндаль майы, Oleum jecŏris Aselli vitaminisātum – дəрумен-делген треска балық майы қолданылады

• Қысқартылған түрде: Recĭpe: Emulsi olei Amygdalārum 200 ml Codeini phosphātis 0,2 Misce. Da. Signa: бір ас қасықпен күніне үш рет

Қысқартылмаған түрде: Recĭpe: Olei jecŏris Aselli 30 ml Gelatosae 15,0 Aquae destillatae ad 200 ml Misce, fiat emulsum Da. Signa: екі рет қабылдауға

Тұнбалар мен қайнатпалар - Infūsa et Decocta

• Infūsi, Decocti - қысқартылған Recĭpe сөзінен кейін жекеше түрде ілік септігінде жазылады.

Дəрілік зат атынан кейін дəрі дайындалған өсімдіктердің бөлшектері жазылады:

∗ қабық- cortex (ілік септ. – cortĭcis) ∗ тамыр – radix ((ілік септ. – radīcis) ∗ тамыр сабақ – rhizōma ((ілік септ. – rhizomătis) ∗ жапырақ – folĭum ((ілік септ. Жекеше түрде– folĭi, көпше түрде -

foliōrum) ∗ шөп – herba (ілік септ. – herbae) ∗ гүл – flos (ілік септ. – floris, көпше түрде - florum) • мысалы: Recĭpe: Decocti cortĭcis Quercus … Ал: Емен қабағының тұнбасы….

тұндырмалар– Tinctūrae

• Tinctūrae - қысқартылған Recĭpe сөзінен кейін жекеше түрде ілік септігінде жазылады.

• мысалы: Recĭpe: Tinctūrae Valeriānae… .

37

Экстракты – Extracta • Extracti - қысқартылған Recĭpe сөзінен кейін жекеше түрде ілік

септігінде жазылады. • Сұйық экстрактылар (Extractum flu ĭdum – Extracti flu ĭdi), қою экс-

трактылар (Extractum spissum – Extracti spissi) жəне құрғақ экстрактылар (Extractum siccum – Extracti sicci) бар.

• мысалы: Recipe: Extracti Frangŭlae fluĭdi... . Ескерту: рецепте тек сұйық экстрактілер (fluidum)жазылады – spissum,

siccum сөздері жазылмайды. Көп кездесетін кесінділер

№№ п/п

Латын мағынасы мысалдар

1. -anth- грек. “anthos” – «гүл», өсімдік текті

Helianthus Galanthamini hydrobromidum

2. -camph- камфоралы Camphonium Bromcamphora

3. -ephedr- грек. “ephedra” – «қылқан жапырақты»

Ephedrinum Ephedrosanum

4. -erythr-, -eryth-

грек. “erythros” – «қызыл» Erythr omycinum Eryth aemum

5. -estr-, -oestr-

əйел жыныс гормондарының препараттары

Oestradiolum Synoestrolum

6. -glyc-, -gluc-

грек. “glykys” – «тəтті» Nitroglycerinum Glucosum

7. -phyll- грек. “phyllon” – «жапырақ» Euphyll ininum Theophyll inum

8. -phyt- грек. “phyton” – «өсімдік» Phytinum Phytolysinum

9. -stroph- Строфант препатары Strophanthus Strophanthinum

10. -theo- Латындалған қытай тілінен “theа” – «шəй»

Theophedrinum Theophyllinum

Лексикалық минимум

Дəрілік өсімдік атаулары

1. Adōnis (ĭdis m, f) vernālis (e) Көктемгі жанаргүл

2. Chamomilla, ae f түймедақ

3. Crataegus, i f долана

4. Farfăra, ae f өгей шөп

5. Glycyrrhiza, ae f Қызыл мия

6. Неlianthus, i m күнбағыс

7. Rheum, i n рауғаш

38

8. Salvia, ae f жалбыз

9. Strophanthus, i m строфант

10.Thermopsis, ĭdis f термопсис

Дəрілік заттар атаулары

10. Alūmen, ĭnis n Ашу тас

11. Amўlum, i n крахмал

12. Camphora, ae f камфора

13. Flucytosinum, i n флуцитозин

14. Furacilinum, i n фурацилин

15. Gelatosa, ae f гелатоза 16. Glucosum, i n глюкоза 17. Ichthyolum, i n ихтиол 18. Nitroglycerinum, i n нитроглицерин 19. Oleum Amygdalārum миндаль майы

20. Oleum Helianthi күнбағыс майы

21. Oleum jecŏris Aselli vitaminisātum

дəруменделген треско балық майы

22. Oleum Olivārum зəйтүн майы

23. Oleum Persicōrum шабдалы майы

24. Resorcinum, i n резорцин 25. Strophanthinum, i n строфантин 26. Vinylinum, i n винилин

Басқа да лексикалар

27. aethylĭcus, a, um этилді 28. aqua, ae f су

29. bacca, ae f жидек

30. crystallisātus, a, um кристалды

31. destillātus, a, um дистилденген

32. glycerinōsus, a, um глицеринде

33. oleōsus, a, um Майда

34. purificātus, a, um тазартылған (су)

35. rectificātus, a, um тазартылған (спирт)

36. spirituōsus, a, um спиртті

37. spirĭtus, us m спирт

ad 10,0 10 граммға дейін ad usum externum сыртқа қолдануға ad usum internum ішке қолдануға ana теңдей bis (tres) repetātur екі рет қайталансын (үш рет) cito! жылдам! contra tussim жөтел (ден) cum radicĭbus … тамырымен …

39

in ampūllis ампулада in capsǔlis капсулада in vitro nigro көрінбейтін ыдыста non repetātur қайталанбасын numĕro санмен pro adultis үлкендерге (ірі малға) pro auctōre автор үшін pro infantĭbus төлдерге pro injectionĭbus инъекцияға pro me маған quantum satis қанша қажет (қажет болғанша) statim! тез! (жылдам)

Латын афоризмдері: 1. Errare humanum est - адамға қателесу тəн 2. Gutta cavat lapidem - тамшы тас теседі 3. Pigritia est mater omnium vitiorum – барлық кемшіліктің негізі –

жалқаулық

Бақылау сұрақтары: 1. Дəріні тез жіберу керек болса, дəрігер қандай қосымша сөз қоса

алады? 2. Дəріні бірнеше рет қайталап жіберу керек болса, қандай қосымша

сөздер енгізіледі? 3. Recĭpe сөзінен кейін дəрілік зат қандай септеуде жазылады? 4. Дəрілік заттардың мөлшері қалай жазылады? 5. Ресми жəне магистральді рецепт деген не? 6. Рецепт құрамы. 7. Ерітінділердің түрлері. 8. Шырыш түрлері. 9. эмульсия дайындағанда қандай майлар қолданылады? 10. Экстрактың түрлері. 11. Сұйық жəне жұмсақ дəрілік зат формаларының ілік септігіндегі

атаулары.

10-дəріс. Тақырыбы: РЕЦЕПТТЕРДЕГІ ЕТІСТІКТЕРДІ ҚОЛДАНУ ЕРЕЖЕЛЕРІ

Жоспар: 1. Өкім, тапсырма ретінде қолданылатын рецепттегі қалыптасқан

ұғымдар. 2. fiat/fiant формасының қолданылуы. 3. Көп кездесетін құрамдар (2 бөлім). Сабақтың мақсаты: Рецепттердегі етістіктерді (бұйрық рай, қалау рай)

таныстыру.

40

Рецептің латын бөлімінде өкім, тапсырма ретінде қолданылатын қалыптасқан ұғымдар қолданылады. Бұл ұғымдар фармацевке дəріні дайындауға, жіберуге жəне қолдануға тапсырма беру үшін қажет. Латын тіліндегі етістіктің грамматикалық категориялары мен формаларын рецептегі қалыптасқан ұғымдар түрінде есте сақтау керек. «өкім, тапсырма беру» рецептте бұйрық жəне қалау райында жазылады.

а) бұйрық рай Рецептурада бұйрық рай жекеше түрдің екінші жағында қолданылады.

• Recĭpe ал • Da бер • Signa белгіле

• Misce араластыр • Repĕte қайтала • Sterilĭsa!

(леп белгісімен!) Залалсыздандыр!

• Da tales doses numĕro Осындай мөлшерде ... санымен берілсін • Divĭde in partes aequāles Бірдей бөліктерге бөл • Adde қос

б) қалау рай Рецептурада қалау рай «бұйыру, тапсыру, іс-əрекет жасау» мағынасында

бұйрық раймен синоним түрінде қолданылады. Қазақ тіліне қалау рай –сін, -сын жалғауларымен (мысалы: берілсін) немесе етістіктің инфинитив фор-масында аударылады.

• Detur берілсін. • Signētur белгіленсін • Misceātur араластырылсын. • Sterilisētur!

(леп белгісімен!) Залалсыздандырылсын!

• Repetātur Қайталансын • Dentur tales doses numĕro (dentur

- көпше түрдің формасы, осы мағынада ғана қолданылады)

Осындай мөлшерде ... санымен берілсін

N.B! Бұйрық рай мен қалау райдың формалары бір мағына береді, сондықтан

олар бірінің орнына бірі қолданыла береді. Бақылау, жаттығулар жазғанда олардың қай-қайсысын болса да қолдана беруге болады.

fiat/fiant формасының қолданылуы Рецептте fiĕri етістігі fiat/fiant түрінде көп қолданылады: • fiat – орындалсын, болсын • fiant – орындалсын, болсын (көптік түрде)

41

Misce, ut → fiat + жекеше түр, атау септігіндегі зат есім → fiant + көпше түрдегі атау септігіндегі зат есім

Төменде рецепттегі қалыптасқан ұғымдар тізімі берілген:

• Misce, fiat linimentum Араластыр, линимент болсын

• Misce, fiat pasta Аралыстыр, паста болсын • Misce, fiat unguentum араластыр, сүртпе май болсын • Misce, fiat suppositorium Аралыстыр, балауыз болсын • Misce, fiat suppositorium rectāle

(vagināle) Аралыстыр, тік ішікке (қыныпқа) қолданатын балауыз болсын

• Misce, fiant suppositoria rectalia (vaginalia)

Аралыстыр, тік ішікке (қыныпқа) қолданатын балауыздар болсын

• Misce, fiat bacillus longitudĭne 5 cm et crassitudĭne 0,5 cm

Араластыр, ұзындығы 5 см жəне ені 0,5 см таяқша болсын

• Misce, fiat pulvis Араластыр, ұнтақ болсын • Misce, fiat emulsum Араластыр, эмульсия болсын • Misce, fiat suspensio Араластыр, суспензия болсын • Misce, fiant species (көпше түр) Араластыр, құрғақ жиынтықтар

болсын

Fiant көпше түріне жəне бұл ұғымда Misceātur” формасы емес, “Misce” формасы қолданылатындығына назар аударыңдар.

Көп қолданылатын бөліктер ( 2 бөлім)

№№ п/п

Латын мағынасы мысалдар

1. -cain- Жергілікті жансыздандыру зат-тары

Procainum Tetracainum

2. -cyt- Цитостатиктер (ісік торшаларын өлтіретін; грек. cytos - «торша»)

Cytarabinum Cytocristinum

3. -form- Acĭdum formicĭcum құмырсқа қышқылы

Xeroform ium Iodoform ium

4. -ichth(y)- грек. “ichthys” – «балық» Ichthammolum Ichthyolum

5. -poly- грек. “polys” – «көп» Polyphepanum Polymixini B sulfas

6. -rheo- Қан айналымын жақсартатын зат Rheomacrodexum Rheopolyglucinum

7. -zep- антиксиолитиктер – стресске қар-сы заттар

Diazepamum Bromazepamum

Лексикалық минимум Дəрілік өсімдіктер атаулары

1. Betǔla,ae f Ақ қайың 2. Convallaria, ae f меруертгүл

42

3. Frangǔla, ae f Сыңғақ итшомырт 4. Junipĕrus, i f арша 5. Linum, i n зығыр 6. Quercus, us f емен

Дəрілік заттарыдың атаулары 7. Amўlum, i n крахмал 8. Epinephrinum, i n эпинефрин 9. Oleum Ricĭni (Ricĭnus, i m) кастор майы 10. Synthomycinum, i n синтомицин 11. Xeroformium, i n ксероформ

Дəрілік зат формаларының атаулары 12. bacillus, I m таяқша 13. balsămum, I n бальзам 14. carāmel, ēllis n карамель 15. emplastrum, I n пластырь 16. emulsum, I n эмульсия 17. gelum, I n гель 18. granŭlum, I n гранула 19. membranŭla (ae f) ophthalmĭca

(us, a, um) (lamella ophthalmĭca) көздің жұқа қабығы

20. mixtūra, ae f микстура 21. mucilāgo, ĭnis f шырыш 22. pasta, ae f паста 23. pilŭla, ae f пилюля 24. specĭes, ērum f (только мн.число) жиынтық 25. spongia, ae f губка 26. stilus (i m) medicinālis (e) медициналық қарындаш

Өсімдік бөліктерінің атаулары 27. cortex, ĭcis m қабық 28. fructus, us m жеміс 29. gemma, ae f бүршік 30. semen, ĭnis n тұқым

Басқа да лексика 32. longitudĭne … cm et crassitudĭne …

cm ұзындығы … см и ені … см

Латын афоризмдері: 1. Ignorantio non est argumentum – білмегенің себеп емес 2. Radices litteratum amarae sunt, fructus dulces – Білімнің тамыры ащы

болғанымен, жемісі тəтті (Білім инемен құдық қазғандай) 3. Alit lectio ingenium - оқу – ақыл толықтырады

Бақылау сұрақтары: 1. рецептурада «қалау, бұйрық» мағынасында қолданылатын етістіктің

қандай формалары бар? 2. fiĕri етістігінің рецептурадағы ерекшеліктері? 3. «-цит-», «-форм-», «-ихти-», «-поли-», «-рео-» көп қолданылатын

кесінділерді латын тілінде жазып беріңдер.

43

ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚТАР

1-зертханалық сабақ. Тақырыбы: ЕКПІН ЕРЕЖЕЛЕРІ ЖƏНЕ БУЫНҒА БӨЛУ

Жоспар: 1. Буынға бөлу 2 . Созылыңқы жəне қысқа буындар. Екпінді анықтау

Сабақтың мақсаты: латын тіліндегі сөздерді дұрыс оқу үшін буынға

бөлу жəне екпін ережелерімен таныстыру.

Латын тілінде буындар төмендегі тəртіппен бөлінеді: 1. Буын жеке тұрған дауыссыздың жəне qu əріптерінің тіркесі алдынан

бөлінеді: ro-sa – роза; lu-na – ай; po-pu-lus – халық; au-rum – алтын; a-qui-la – бүркіт, an-ti-quus – бұрынғы заманғы;

2. Екі не одан да көп дауыссыздардың тіркесінде буын соңғы дауыссыздың алдынан бөлінеді: gut-ta – тамшы; fruc-tus – жеміс; punc-tum – нүкте; sci-en-ti-a – білім; ma-gis-ter – ұстаз.

3. Егер қатар келген екі дауыссыздың алғашқысы b, p, q, c, t, d, g дыбыстарының бірі болып, екіншісі r немесе l дыбысы болып келген жағдайда, буын сол тіркестің алдынан бөлінеді: ce-re-brum – ми; mons-tr o көрсету; te-ne-brae – қараңғылық; a-cris - өткір; a-ra-tr um – соқа; pa-bli-cus – қоғамдық.

4. Екі дауыстының ортасынан: du-o - екі; 5. дифтонг (диграф) ортасынан жəне жалғыз тұрған дауыссыздың:

Gnae-us Гней; 6. j дауыссызы екі дауыстының ортасында екі буынға жататын екі

дыбыс береді [йй]: major [maj-jor] - əбден ескірген. 7. Сөз құрамындағы приставкалар дербес буын ретінде бөлінеді: de-

scen-do – төмен түсемін; ab-es-se – болмау (отсутствовать), in-scri-bo – жазып алу.

8. Буын сөздің соңынан, оңнан солға қарай саналады: ce – rĕ - brum 3 2 1

Латын сөздерінде екпін соңғы буынның алдындағы буынға (үш, көп буынды сөздерде) немесе соңынан санағанда үшінші буынға, ал екі буынды сөздерде - соңынан санағанда екінші буынға түседі: La-rus — шағала, mus-cus — қына. Үш немесе көп буыннан тұратын сөздерде екпін соңғы буынның алдындағы буынның созылыңқы (ā), немесе қысқалығына (ă) байланысты болады: Егер соңғы буынның алдындағы буыны созылыңқы болса, екпін соған түседі. Ал, егер қысқа болса, екпін сөздің соңынан санағанда үшінші буынға түседі. Мысалы: digĭtus - саусақ, Insectivŏra - жəндікпен қоректенуші, psychrophўton - психрофит, ramicŏla - бұтақтарда өмір сүруші, canālis - канал, orīgo - шығу тегі, Pteropŏda - қанатаяқтылар, scelĕton - қаңқа.

44

Буынның созылыңқы не қысқалығы: Классикалық латын тілінде буындар қысқа не созылыңқы бола береді: Буындағы дауысты қысқа болады, егер: 1. Дауыстының алдында жəне h əрпімен дауысты тіркесінің алдында

тұрса: ar-te-rĭ a – артерия; con-tră- ho - тартамын. 2. Қатар келген екі дауыссыздың алғашқысы b, p, c, t, d, g

дыбыстарының бірі болып, екіншісі r немесе l дыбысы болып келген жағдайда, дауысты осы тіркестердің алдында келсе: ce-rĕ-brum – бас миы; cen-ti-mĕ-trum – сантиметр.

3. ch, ph, rh, th тіркестерінің алдында немесе qu тіркесі бар топтың құрамында болса, ашық буын қысқа болады: мысалы: mo-no-stĭ-chus — бір реттік, E-lĕ-phas - піл, A-gnă-tha — жақсыздар, se-mi-li-quĭ-dus - қоймалжың.

Буындағы дауысты созылыңқы болады, егер: 1) созылыңқы дауыстыға, дифтонгқа аяқталатын буындар: na-tū-ra

табиғат, Ar-go-nau-tae - аргонавттар, cen-tro-sphae-ra - центросфера, o-li-go-coe-num - олигоцен, prae-sens - қазіргі; аu-rum – алтын; poe-na – жаза; Eu-ro-pa – Европа;

2) екі немесе одан да көп дауыссыздардың алдында: Angiospermae — жабықтұқымдылар, maxilla - жоғары жақ, argumentum - дəлел.

3) егер дауысты x жəне z дауыссыздарының алдында тұрса: re-fle-xus — рефлекс, Gly-cyr-rhi-za - ешкі мия.

Соңғы буынның алдындағы буынның созылыңқы не қысқалығын кейбір қалыпты жəне көп қайталанатын сөздің морфологиялық элементтеріне де байланысты. Оларға созылыңқы не қысқа дауыстылары бар суффикстер жатады:

Көп кездесетін созылыңқы

дауыстылары бар суффикстер -ūr junctūra - қосылу

matūrus - піскен, жетілген natūra - табиғат

-āl frontālis - маңдайлы unisexuālis - біржынысты

-ōs cetodōsis - цетодоз petrōsus - тасты symbiōsis - симбиоз

-ār articulāris - буынды musculāris - бұлшық етті vulgāris - кəдімгі

-ān humānus - адамдық montānus - таулы urbānus - қалалық

Көп кездесетін қысқа дауыстылары бар суффикстер

-āt collucātus - ашық түстіленген pennātus - қанаттанған sceletizātus - қаңқаланған

-ĭc microscopĭcus - микроскопиялық organĭcus - органикалық phototrophĭcus — фототрофиялық

-īd Ciconīdae - аистілер Hydrophilīdae - су жақсы көретіндер Silphīdae - өлімтік жегіштер

-ŏl alveŏlus - альвеола bronchiŏlus - бронхиола vacuŏla - вакуоль

45

-īn alpīnus - альпийский marīnus - теңіздік ursīnus - аюдың

-ŭl gastrŭla - гаструла venticŭlus - қарынша

Жоғарыда аталған суффикстерден басқа биологиялық терминологияда

морфологиялық көп кездесетін элементтерге латын етістіктеріне, грек зат есімдері мен сын есімдеріне жататын соңғы екі немесе үш буынды сөзқұрайтын элементтер жатады. Соңғы буынның алдындағы буында бұл сөз құрау элементтері көбінесе қысқа, ал кейбір жағдайда созылыңқы болады.

Бұл топқа сөз құрайтын үш элеметтерді жатқызуға болады:

-cīda(-īdum) herbicīda - гербицидтер insecticīdum - исектицид

-sōma Calosōma -красотел (жəндік) chromosōma — хромосома lysosōma - лизосома

-thēca hydrothēca - гидротека spermothēca - спермотека sporothēca - споротека

Соңғы буынның алдындағы буындағы қысқа

сөз құрау элементтері

-cephălus (-cephăla, -cephălum) brachycephălus - брахицефал leucocephălus - ақбасты Rhinocephăla - тамырбасты (моллюскалар)

-cŏla arenicŏla - құмда мекендейтін saxicŏla - жартастарда мекендейтін

-cўtus erythrocўtus - эритроцит nephrophagocўtus - нефрофагоцит trichocўtus - трихоцит

-dactўlus (-dactўla, dactўlum) adactўlus - саусақсыз bidactўlus - екі саусақты tetradactўlus - төртсаусақты

-gămus (-găma, -gămum) heterogămus - гетерогамдық isogămus - изогамдық polygămus — полигамдық

-genĕsis anthropogenĕsis - антропогенез biogenĕsis - биогенез phylogenĕsis - филогенез

-gĕnus (-gĕna, -gĕnum) anthropogĕnum - антропоген antigĕna - антигены homogĕnus - гомогендік

-petălus (-petăla, -petălum) choripetălus - хорипеталді polypetălus - көп күлтелі tetrapetălus - төртжапырақты

46

-phăgus (-phăga, -phăgum) bacteriophăgus - бактериофаг fructiphăgus - жидекпен қоректенгіш polyphăgus - полифаг

-phĭlus (-phĭla, -phĭlum) hydrophĭlus - гидрофильді potamophĭlus - өзен сүйгіш thermophĭlus - жылы сүйгіш

-phŏbus (-phŏba, -phŏbum) aёrophŏbus - аэрофобный hydrophŏbus - гидрофобный photophŏbus - фотофобный

-phŏrus (-phŏra, -phŏrum) carpophŏrum - карпофор chromatophŏrum - хроматофор Pogonophŏra - погонофоры (моллюски)

-phўta (-phўton) geophўton - геофит hydrophўton - гидрофит Chlorophўta - жасыл балдырлар

-pŏda (-pŏdus) Arthropŏda - буынаяқтылар Gastropŏda - құрсақ аяқтылар macropŏdus - ұзынаяқтылар

-ptĕra (-ptĕrus, -ptĕryx) Heteroptĕra - түрлі қанаттылар tetraptĕrus - төртқанаттылар Saccoptĕryx - қап қанатты

-spŏra heterospŏra - гетероспора microspŏra - микроспора polyspŏra - полиспора

-tўpus genotўpus - генотип isotўpus - изотип prototўpus - прототип

-vŏrus (-vŏra, -vŏrum) Carnivŏra - аңдар herbivŏrus - шөпқоректілер insectivŏrus -жəндікпен қоректенгіштер

Табиғатынан соңғы буынында қысқа дауыстылары бар жоғарыда аталып

өтілген сөз құрайтын элементтері жəне суффикстері бар терминдерді айтқанда орыс тіліндегі терминдердің екпінімен шатастырып алмаған жөн.

Мысалы:

орыс.: альвеола карпофор филогенез генотип эритроцит

лат.: alveŏlus carpophŏrum philogenĕsis genotўpus erythrocўtus

47

Жаттығулар: 1. Сөздерді дұрыс оқыңыз:

A. abdomen, abdomenalis, abducens, abductor, abducens, abductor,

abomasum, accesserius, acutus, adductor, anterior, apertura, apex, apophysis, articulatio, assendens, auris,auriculla, avis.

B. Basis, basilicus, biceps, bifurcatio, bigeminus, blastus, brachium, brevis, bucca, bulla, bursa.

C. Caecum, caecalis, calceneus, canis, caninus, caput, capitulum, cartilago, cauda, caudalis, cerebellum, cervix, cervicalis, claviculla, clavicularis, colon, collum, columna, compositus, coxa, cranium, cutis, cystis, cytus.

D. Dens, densus, dentalis, derma, dessendens, dexter, diaphysis, dilatator, distalis, dorsum, dorsalis, duodenum, duodenalis, digistio.

E. Encephalon, enteron, endocardium, epidermis, epicardium, epigastricus, epigastrium, epiphysis, epitelium, equinus, esophagus, externus, extremitas, epiglottis, epiglotticus.

F. Facies, facicalis, fascia, femur, femoralis, fibrosus, fibula, fissura, flexor, fundus, flexor, flexura, foramen, fossa, fovea/

G. Ganglion, gangliosus, gaster, gastricus, genu, glandula, gluteus, granulatio, granulum, gyrus.

H. Haema, hepar, hepatixus, hilus, humerus, humeralis, hypogastrium, hypoglossus

I. Ileum, impressio, incisura, infrasternflis, infratemporalis, intestinum, intraarticularis, ischium, ischiadicus, incisivus, inferior, intraoccipitalis/

J. K. L. Ladium, labialis, labyrinthus, lac, lamina, larynx, laryngeus, latissimus,

lingua, lingualis, lingula, liquor, lobus, lobulus, lympha, lymphaticus M. Mabdibula, mastoideus, maxilla, maxillaris, medulla, medullaris, meninx,

meningues, mesoderma, metaphysis, metatarsus. N. Nucleus, nucleolus, nutricius, nasus, neoplasma, nervus, nodus, nodulus,

nuclearis/ O. Occiput, occipitialis, oculus, omasus, omentum, opticus, osseus,

ossicullum, ossificatio, osteoma, ostium, oticus, ovum. P. Palatum, palpebra, palatinus, pancreas, papilla, papillaris, paries,

parietalis, pectus, pectoralis, pediculus, pharynx, posterior, processus, pronator, pterygoideus, pulmo, pulmonalis, pylorys, polynuclearis.

Q. Quercus, quadriceps, quartus, quintus, quadrimensis, quadrigenimus, quadratus, quadrangularis.

R. Radius, radialis, radicularis, radix, regio, respiratorius, reticulum, rotator, rumen, reconvalescentia.

S. Sacrum, sacralis, scaphoideus, scapula, scapularis, septum, septulum, sphenoidalis, spongiosus, stomachus, strictura, structura, styloideus, subphrenicus,

48

superior, supinatio, sanguis, succus, sulcus, supraarticularis, sympathicus, sutura, synovialis.

T. Thorax, thoracalis, tibia, tibia, tibialis, transversus, trapezius, triceps, trochanter, trochantericus, truncus, tuber, tuberculum, tuberosus, tunica.

U. V. vacca, vaccae, vagina, vaginalis, valvula, venter, ventralis, ventriculus,

vertebra, vertebralis, vesica, vesicula, vesicularis, vitulus W.

X.

Y.

Z. Zoon, zoonosis, zootomia, zootoxinum, zygoma, zygomaticus, zona,

zonyla.

2. Орыс траскрипцисында берілген сөздерді латын əріптерімен жазып шығыңыздар: Капут, кутис, артикуляцио, аркус, вэртэбрэ, лэзус, плэура, аэр, анималь, кольлюм, пульвис, апэкс, радикс, экзитус, экзема, цинкум, сангвис, лингва, эминенция, фаринкс, ринитис, торакс, криста, ляк, зигома, энцефалён.

3. Сөздерді дұрыс оқыңыз: Angīna, bestia, Cacāo, color, curatio, tussis, centum, ego, Caesar, circum,

Cyprus, doctrīna, elementum, forma, grammatica, honor, impulsum, Julius, Kalium, Iodum, medicus, narcoticus, oculus, pilula, aqua, res publica, homo sapiens, systēma, tinctura, vox, vasa, Alexander, zona, Zincum, aēr, poēta, philosophia, rheumatismus, theātrum, schola, substantia, Amygdăla, aorta, oleum, mixtura, Vaselīnum, pediāter, diaeta, cardiacus, Althaea, Aloë, unguentum, vaccīnum, pharmaceuta, musculus, Ichthyōlum, Vitamīnum, Valeriāna, acquisītus, Graecus, sanguis, asthma, Rubus idaeus, ischemicus, Junipĕrus, Foeniculum, Erythromycinum, Betula, Rosa, Methylēnum coeruleum, Amўlum, sirŭpus, Hyperīcum, bulbus, carcinōma, ampulla, arteria, dexter, horizontalis, major, larynx, aether, encephălon, organismus, lympha, cellula, ophthalmicus, Pyrido- xinum, Sphaerophysinum, cytus, venosus, bronchus, diaphragma, Crataegus, elīxir, Kalanchoë, Mentha, nunquam, Mays. Non est via in medicīna sine lingua Latīna.

4) [с] əрпі (ц) болып оқылатын сөздерді көрсетіңіз|: acetas, costa, acĭdum, oculus, cervix, vacca, caput, cauda, lac, colon,

cerebrum, colоn, canis, facies, cystis, clavicula, cranium, cutis, coelia, borĭcus, cytus, cavum, сrataegus, decoctum, glycerinum, ricĭnus, species, tinctūra, recĭpe, charta, salicylas, ricĭnus, mucilāgo

5) [с]əрпі |к| болып оқылатын сөздерді көрсетіңіз: Siccus, processus, cerebrum, carbo, cytus, lac, vacca, cauda, cystis, acidum,

coelia, nislii, furies, cranium, cervix, cutis, cavum, cellula, cella, clavicula, scapula, cum, procainum, cuprum, codeinum, cacáo

49

6) [s] əрпі |з| болып оқылатын сөздерді көрсетіңіз: fossa, septum, sanguis, nasus, sulcus, sternum, dens, serum, basis, sinister,

incisura, plasma, sacrum, scapula, tuberosus, dosis, synovialis, Plasmodium, ansa, meimiru, bismŭthum, glucosum, balsămum

7) [s] əрпі |с| болып оқылатын сөздерді көрсетіңіз: Isotonĭcus, nasus, basis, septum, sanguis, sternum, dens, ansa, Plasmodium,

sinovialis, scapula, tuberosus, mensura, fossa, vernālis, sinister, incisura, balsămum, anusolum, suspensio, phosphas, mucosolum, misce, capsŭla, pulsus, morbus, tempus, spirĭtus, genus, usus, ulcus, ocŭlus, hortus, vulnus, salus, visus, corpus, numĕrus, sensus, nasus.

8) (ti) буыны (ти) болып оқылатын сөздерді көрсетіңіз: solutio, combustio, auscultatio, substantia, mixtio, ostium, ustio, орeratio,

curatio, filtratio, sterilisatio, abductio, adductio, palpatio, articulatio, rotatio, dactinomycinum, nystatinum

9. екпін сөздің соңынан үшінші буынға түсетін сөздерді көрсетіңіз: ligamentum, apiphobia, vertebra, processus, pneumaturia, stomachus, fascia, glundtilu, cerebrum, incisura, fractura, ileum, labium, calcaneus, urophobia, ischium, fissura, palpebra, neophobia, abductor, giulwn, cciclhi, llliln, ven-triculus, pyrophobia, haematuria, hepatolithiăsis, audiogramma

10. екпін сөздің соңынан екінші буынға түсетін сөздерді көрсетіңіз ventriculus, processus, incisura, ileum, articulatio, ligamentum, vertebra, intestinum, Ischium, capitulum, fascia, abductor, scapula, stomachus, adductor, appendix, maxilla, fissura, metacarpus, ostium, lymphoblastĭcus, levis, corticālis, microphalangia

11. сөздің соңынан созылыңқы екінші буынды көрсетіңіз: cardiogramma, oleum, decoctum, onychatrophia, gangraena, electroen-

cephalogramma, fissura, musculus, scapula, capitulum, tuberculum, medulla, palpebra, tinctura, intestinum, solutio, unguentum, filtratio, glandula, labium, ostium, tubulus, patella.

12. Дауыстылардың дұрыс айтылуына көңіл бөліңіздер: aequalis - тең, auricularis - құлақтық, autorestitutio - өзіндік қайта орнына

келу, aёreus - ауалы, eurytopicus - эвритоптық, haemopoёsis - қан құрылымы, neurocoenosis - невроценоз, Grataerina pallida - құс қансорғышы, synoecologia - синекология, pseudomembranae - жалған мембралары, vertebrae sacrales - құйымшақ омыртқалар.

13. Сөздің соңғы буынынан алдыңғы буынның қысқалығы не созыңқылығына байланысты екпін буынды табыңыздар:

anophĕles maculipennis - маляр масасы; Aquĭla chrisaĕtos - бүркіт; Ascăris lubricoideus - адам аскаридасы; Blatella germanĭca - сары таракан; Dendrocŏpos leucoptĕrus - аққанатты тоқылдақ; Hirūdo medicinālis - медициналық сүлік; Inonōtus obliquus - аққайың саңырауқұлағы; Lacerta brevicauda - қысқа құйрықты кесіретке; Lagostrŏphus fasciātus - жолақты кенгуру; Leptinotarsa decemlineāta - колорад қоңызы; Locusta migratoria - шегіртке; Loxodonta

50

africāna - африка пілі; Medicāgo falcāta - орақ тəрізді жоңышқа; nucleus spermatogĕnus - сперматоген ядросы; sporangium multicellulāre - көпторшалы спорангий ; Viŏla tricŏlor - үш гүлді фиалка.

14. Сөз құраушы элементтер мен суффикстердің құрамына кіретін соңғы буынның алдындағы буын дауыстысының қысқа не созылыңқылығын анықтаңдар: Arachnida - өрмекші тəріздлер; Cyprinus carpio - карп; facies maxillaris - жоғарғы жақ беті; funiculus medullae oblongatae - жұлын жібі; Microchiroptera - жарқантаттар; Mallophaga - жүн (қанат) жегіштер; macrogametocytus - макрогометоцит; morphogenesis - морфогенез; mutagena - мутагены; hydrophyta - су өсімдіктері; plantae mirmicophilae құмырсқалар мекендейтін өсімдіктер; sclerodermaticus - қалыңтерілі; Ursus americanus - америка аюы; zoospora pathogena - патогендік зооспора. 15. Сөздің соңынан екпін үшінші буынға түсетін сөздерді көрсетіңіз pericardium cerebellum Fibula

Pupilla clavicula Ligamentum Ilium cranium Solutio Articulation fissura Decoctum

16. Оқып шығып екпінді анықтаңдар, түсіндіріп беріңдер 1. sanctus, avis, barba, fama, domus, navis, possum, novus, unus, vita, sanus,

umbra, forum, aequus, quisque, quaero, Sphinx, schola, Zeuxis, pulcher, Gracchus, Rhenus, princeps, aēr, Phaedrus, caelum, caecus, laudo, clamo, foedus, Pyrrhus, charta, sanguis, Xerxes.

2. Scythia, Philippus, Phrygia, Alexander, proelium, Aegyptus, video, Augustus, requies, December, praesidium, Achilles, justitia, magister, bestia, projectus, janua, ratio, thesaurus, Boeotia, Hispania, necessarius, gymnasium.

3. domĭnus, divīnus, divĭdo, orīgo,minĭmus, majōres, nomĭno, Quirītes, mittĕre, habēre, tabŭla, audīre, vivĕre, laborāre, occŭpo, urbānus, Athēnae, Sophŏcles, fortūna, Caucăsus, Homērus, incŏla, Germānus, Juppĭter, Archimēdes, Milti ădes, poēma, discipŭlus, Syracūsae, agricŏla, occīdo, consuetūdo

17. сөздің соңынан екпіні үшінші буынға түсетін сөздерді көрсетіңіз 1) labium 5) cerebrum 9) maxilla 2) linimentum 6) processus 10) peritonaeum 3) vertebra 7) capitulum 11) reticulum 4) fascia 8) mandibula 12) omentum

51

Латын афоризмдері: 1. Otium post negotium – жұмыстан кейін демалу. 2. Cogĭto, ergo sum - Ойланамын, яғни бармын. 3. De gustĭbus non est disputandum - Талғам туралы таласпайды.

Бақылау сұрақтары: 1. Латын тіліндегі буынға бөлу тəртіптері. 2. Екпін қандай жағдайларда қойылады? 3. Екпін қандай буындарға қойылады? 4. Буындағы дауысты қандай жағдайда қысқа болады? 5. Буындағы дауысты қандай жағдайда созылыңқы болады?

2-зертханалық сабақ.

Тақырыбы: ЗАТ ЕСІМНІҢ (NOMEN SUBSTANTIVUM) ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРЫ

Жоспар:

1. Зат есімнің септелуі мен жіктелуі 2. Зат есімнің тектік түрлері Сабақтың мақсаты: Лагын тіліндегі зат есіммен, оның грамматикалық

категориялармен, зат есімнің септелуін, жіктелуін, зат есімнің түбірін табу туралы мағлұмат беру.

Сөздердің септіктер мен түрлерге өзгеруін септелу деп атайды.

Ветеринариялық терминологияда екі септік қолданылады: - nominatīvus (nom.) - атау септік (кім? не?) жəне genetīvus (gen.) - ілік септік (кімнің? ненің?).

Латын тілінде зат есім орыс тіліндегідей грамматикалық категорияларға, яғни тектік түрге (род) бөлінеді, септеледі жəне жіктеледі.

Тектік түрдің (родтың) үш түрі - � еркек - (genus) masculīnum (m) � əйел - (genus) feminīnum (f) � орта - (genus) neutrum (n)

18. Сөздің соңынан екпіні екінші буынға түсетін сөздерді көрсетіңіз 1) pericardium 5) cerebellum 9) Fibula 2) pupilla 6) clavicula 10) Ligamentum 3) ilium 7) cranium 11) Solutio 4) articulation 8) fissura 12) Decoctum

52

Орыс тіліндегі родтар мен латын тіліндегі родтар бірдей болмағандықтан, оларды тек сөздік түрде есте сақтау керек.

Зат есім түрге де қазақ тіліндегідей бөлінеді: � жекеше түр - (numĕrus) singulāris (sg.) � көпше түр - (numĕrus) plurālis (pl.) Латын тілінде алты септік бар: � nominatīvus (nom.) - атау (кім? не?) � genetīvus (gen.) - ілік (кімнің? ненің?) � datīvus (dat.) - барыс (кімге? неге?) � accusatīvus (acc.) - табыс (кімді? нені?) � ablatīvus (abl.) - аблятив, кіммен? немен? деген сұрақтарға жауап

беріп, көмектес септігіне сəйкес келетін де реті болады. � vocatīvus (voc.) — вокатив, шақыру, атау мағынасындағы сөзден

алынған терминдік атау. Қазақ тілінде септіктің мұндай түрі жоқ. Биологиялық терминдерде көбінесе алғашқы екеуі ғана қолданылады.

Accusatīvus и ablatīvus профессиональды медико-биолгиялық терминдерде, ал datīvus латын афоризмдері мен мəтіндерде кездеседі. Сондықтан да, datīvus та vocatīvus сияқты медико-биологиялық курстарда қолданылмайды.

Латын тілінде зат есім бес түрлі болып септеледі. Септеудің түрлерін ажыратудың қалыптасқан дəстүрлі тəсілі ілік септігінің жекеше түрдегі тұлғасы болып саналады. Себебі, атау септігінің тұлғасы латын тілінің фонетикалық заңдылықтарына байланысты дыбыстық өзгерістерге түсіп, нəтижесінде септіктің əр түріне жататын түбірлердің (атау тұлғалы сөздер) дыбыстық құрамдары бір-біріне сəйкестеніп кететін реттері болады. Ал, ілік септігінің тұлғалары əр септеуде түрліше болып келетіндіктен, оларда тұлғалық жағынан сəйкестік болмайды. Сондықтан латын сөздіктерінде атау септігінің тұлғасымен бірге ілік септігінің тұлғасы да беріліп отырылады. Ол атау септігінің тұлғасынмен бірге жатталып, есте сақталуы қажет.

Септеудің əр түрінде ілік септігінің тұлғасы төмендігіше аяқталады:

Жіктеу gen.sg. Мысал gen.pl. Мысал

1 -ae vita, ae f өмір -ārum antiae, ārum f өрім

2 -i lupus, i m қасқыр -ōrum arma, ōrum n қару-жарақ

3 -is lex, legis f заң -um/-ium vetĕra, um n өткен parentalia, ium n

4 -ūs usus, ūs m қолдану -uum Idus, uum f

5 -ei res, rei f зат - -

Жіктеулер

Бірінші септеуге nom. sg. атау септігінің жекеше түрінде –a-ға gen. sg –ae-ге бітетін есімдер жатады. Əдетте, мұндай тұлға feminīnum тектік

53

түріндегі есімдерге тəн болады. Мысалы: cellŭla, ae f - торша; Rana, ae f - бақа.

Екінші септеу бойынша nom. sg. септігінің жекеше түрінде -us немесе -er, masculīnum родындағы есімдері мен –um, -on жалғаулы neutrum родындағы есім сөздері есептеледі. Екінші септеудің айырым белгісі genetivus септігінің жекеше түрдегі - і жалғауы: - Araneus, i m - өрмекші; cancer, cri m - ісік (ауру); folium, i n - жапырақ; encephălon, i n - бас ми. -on аяқталуы грек тілінен енген сөздерде кездеседі. Кей жағдайларда ол –um- жалғауымен ауыстырылады: orgănon, i n = orgănum, i n - ағза; skelĕton, i n = skelĕtum, i n - қаңқа.

Екінші септелуге feminīnum родының бірнеше зат есімдері жатады. Олар ағаштар мен бұталар: Eucalyptus, i f - эвкалипт; Junipĕrus, i f - арша.

feminīnum родына crystallus, i f - кристалл; diamĕter, tri f - диаметр; humus, i f - гумус; neutrum родына - virus, i n –у, қазіргі медико-биологиялық терминдерде «вирус» мағынасын береді.

Грек тілінен енген зат есімдердің ішінде os-ға аяқталатын masculīnum жəне feminīnum тектік түрлерінде кездесетін сөздер бар, олар : -us-қа аяқталатын зат есімдер секілді септеледі: chrysaĕtos, i m - алтын бүркіт.

Үшінші септеуге барлық –is-ке аяқталатын nom. sg. жəне gen. sg. зат есімдер кіреді. Олар теңбуынды жəне теңсіз буынды деп бөлінеді.

Тең буынды (равносложный) деп атау септігі мен ілік септігінде зат есімнің буындарының саны бірдей болғанын айтады. Мұнда masculīnum жəне feminīnum родтың атау септігіндегі -is жəне -es-ке аяқталатын зат есімдері жатады: avis, is f - құс; cutis, is f - тері; canis, is m - ит; vulpes, is f - түлкі.

Теңсіз буынды (неравносложный) атау септігіне қарағанда ілік септігінде бір буынға артық зат есімді айтады. Бұл зат есімдер 3 септеуді құрайды жəне сөздік форманың екінші компонентінде тұрақты -is жалғауынан басқа алдыңғы буынның бір бөлігі болады. Бұл – зат есімнің теңсіз буынды екенін білдіреді жəне ілік септігінің толық формасын қалпына келтіруге көмектеседі.

Сөздік форма Форма gen. Sg. аудармасы homo, ĭnis m homĭnis адам radix, īcis f radīcis тамыр corpus, ŏris n corpŏris дене

Ілік септігіндегі зат есімдердің соңғы буынның алдындағы буынының

созылыңқы не қысқа екенін есте сақтап, сөздік форманы жазғанда ескеріп отырған жөн.

Ілік септігіндегі теңсіз бір буыннан тұратын зат есімдердің сөздік форманың екінші компоненті ретінде ілік септігінің толық формасы келтіріледі: dens, dentis m - тіс, os, ossis n - сүйек.

54

Төртінші септеуге gen. sg –us-қа аяқталатын мужской жəне средний родтың тең буынды зат есімдері жатады: fructus, us m —жеміс; cornu, us n — мүйіз. Төртінші септеуге feminīnum родының зат есімдері де жатады: manus, us f - қол: Quercus, us f - емен.

Бесінші септеуге gen. sg –ei-ге аяқталатын feminīnum родының зат есімдері жатады: facies, ēi f - бет; species, ēi f - түр.

nom. sg. и gen. sg. зат есімдердің 1-5 септеудегі кестесі:

Септеу 1-е 2-е 3-е 4-е 5-е Тектік түр f m n m f n m n f

Nom. sg. -a -us - er

-um -on

-o –or -os -er -es -ex

-as -es -is -us -io -do -go -s -x

-l -a -n -c -e -t -ar -ur -us

-us -u -es

Gen. sg. -ae -i -is -us -ei

nom. pl. и gen. pl. зат есімдердің 1-5 септеудегі кестесі:

Септеу 1-е 2-е 3-е 4-е 5-е Тектік түр f m n m f n m n f Nom. pl. -ae -i -a -es -es -a -us -ua -es Gen. pl. -arum -orum -um -uum -erum

Латын тіліндегі зат есімдердің бес түрде септелуінен басқа биологиялық

номенклатурада ілік жəне атау септігінде аяқталатын грек тілінен енген зат есімдер бар. Олар nom. sg. –е жəне gen. sg. –es аяқталатын feminīnum родындағы атаулар: Aloё, ёs f - алоэ.

I, II, IV и V септедуде тұрған зат есімдердің анатомиялық минимум

лексикасы: I септік

Ala, ae, f қанат Fossa, ae, f Шұңқыр Crista, ae, f қыр Fovea, ae, f Шұңқыр Columna, ae, f бағана Lamina, ae, f Пластинка Cella, ae,f Торша Medulla, ae, f Ми Costa, ae,f Қабырға Scapula, ae, f Жауырын Coxa, ae, f Жамбас Spina, ae,f Қылқан, жота

арасы Cauda, ae,f Құйрық Vertebra,ae,f Омыртқа Fascia, fe,f Қабық Vesica, ae,f Көпіршік,

торсылдақ Vagina,ae,f Қынап

55

II септік

masculīnum neutrum Medicus, i, m Дəрігер Cerebrum, i, m Бас ми Murbus, i, m Ауру Cranium,i,m Бас сүйегі Oculus,i,m Көз Labium,i,m Ерін Sulcus,i,m сақал Ligamentum,i,m Байлам Septum,i,m аралық

IV септік

masculīnum neutrum Arcus,us,m Доға Cornu,us,n Мүйіз Ductus,us,m өзек Genu,us,n тізе Processus,us,m Сабақ Recessus,us,m Ойық Sinus,us,m қойнау

V септік

Facies,ei,f Қабырға, беті Superficies,ei,f Қабырға, жоғарғы беті

Жаттығулар: 1. Төменде келтірілген зат есімдердің жіктелуін анықтаңдар: ala, ае, f; ductus, us, m; angulus, i, m; arcus, us, m; cornu, us, n; genu, us, n;

intestinum, i, n; facies, ei, f. 2. Зат есімдерді ілік септігінің көпше жəне жекеше түрінде

септеңдер: oculus, labium, ligamentum, cella, fovea, scapula, vertebra, arcus, ductus,

cornu, processus, superficies. 3. Зат есімдерді ілік септігінде септеңдер: cauda, columna, coxa, lamina, medulla, spina, cerebrum, cranium, carpus,

tarsus, tunica, fibula, tibia, collum, cavum. 4. Ілік септігінің жалғауын пайдаланып, зат есімнің септелуін жəне

түбірін табыңдар: palpebra, palpebrae; ulna, ulnae; pes, pedis; cor, cordis; trochanter,

trochanteris; auris, auris; cornu, cornus; processus, processus; facies, faciei; recessus, recessus; dens, dentis; corpus, corporis; tendo, tendinis; os, ossis; os, oris; venter, ventris.

1. Зат есімдердің жіктеуін табыңдар: abdomen, abdominis; abomasus, abomasi; omasus, omasi; reticulum,

reticuli; ala, alae; angulus, anguli; anus, ani; apex, apicis; arcus, arcus; atrium, atrii; auris, auris; avis, avis; brachium, brachii; bulla, bullae; bursa, bursae; caput,

56

capitis; сella, cellae; cauda, caudae; carpus, carpi; cavum, cavi; cerebrum, cerebri; cranium, cranii; cor, cordis; cutis, cutis; cystis, cystis; cytus, cyti; dens, dentis; derma, dermatis; dorsum, dorsi; duodenum, duodeni; encephalon, encephali; enteron, enteri; colon, coli; facies, faciei; fascia, fasciae; femur, femoris; fibula, fibulae; foramen, foraminis; fossa, fossae; frons, frontis; ganglion, ganglii; gaster, gastris; genu, genus; glandula, glandulae; gyrus, gyri; haema, haematis; hepar, hepatis; humerus, humeri; ileum, ilei; ischium, ischii; intestinum, intestini; labium, labii; lobus, lobi; lamina, laminae; mandibula, mandibulae; meninx, meningis; larynx, laryngis; occiput, occipitalis; esophagus, esophagi; os, oris; os, ossis; ostium, ostii; pancreas, pancreatis; pars, partis; pectus, pectoris; pelvis, pelvis; pes, pedis; pharynx, pharyngis; pylorus, pylori; radix, radicis; processus, processus; rete, retis; rumen, ruminis; sanguis, sanguinis; splen, splenis; spondylus, spondyli; radius, radii; regio, regidnis; stoma, stomatis; stomachus, stomachi; tendo, tendinis; thorax, thoracis; uber, uberis; venter, ventris; vertebra, vertebrae; vagina, vaginae; ductus, ductus; sinus, sinus; species, speciei; tractus, tractus; rabies, rabiei; caries, cariei; scabies, scabiei.

6. Зат есімнің түбірін табыңдар: apex, apicis,m; arcus, arcus.m; auris, auris,f; caput, capitis,n; cervix,

cervicis,f; cornu, cornus,n; cystis, cystis,f; dens, dentis,m; derma, dermatis,m; foramen, foramtnis,n; facies, faciei,f; femur, femoris,n; haema, haematis.n; os, ossis,n; os, oris,n; processus, processus.m; pulmo, pulmonis,m; spondylus, spondyli,m; stoma, stomatis,n; thorax, thoracis,m; venter, ventris,m.

7. Анатомиялық терминдері қазақ тіліне аударыңдар: dorsum nasi, cavum thoracis, cavum abdominis, arcus costarum, corpus

vertebrae, caput vertebrae, cartilago costae, os brachii, basis cranii, collum scapulae.

8. Анатомиялық терминдерді латын тіліне аударыңдар: қабырға басы, қабырға қыры, қабырға мойнының қыры, қабырға денесі, құрсақ қуысы, асық мойны, ауыз қуысы, көкірек қуысы.

9. Зат есімдердің тектік түрін (родын) анықтап, аударыңдар: fibula, tibia, tunica, ulna, membrum, fundus, tarsus, carpus, lamina, bursa,

saccus, esophagus, sternum, collum, cavum. Латын афоризмдері: 1. Festīna lente - Ақырын асық. 2. Dura lex, sed lex - қатал болса да, ол заң. 3. Finis coronat opus – істі нəтиже шешеді. Бақылау сұрақтары: 1. Ветеринариялық терминология. 2. Термин, номенклатура. 3. Терминдегі анықтауыш. 4. Зат есімнің категориялары.

57

5. Латын тіліндегі септеулер. 6. Зат есімнің сөздік формасы. 7. Зат есімнің түбірін табу. 8. nom. sg. и gen. sg. зат есімдердің 1-5 септеудегі кестесі: 9. nom. pl. и gen. pl. зат есімдердің 1-5 септеудегі кестесі:

3-зертханалық сабақ. Тақырыбы: NOMEN SUBSTANTIVUM.

ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРЫ (жалғасы)

Жоспар: 1. Зат есімнің сөздік формасы. 2. Зат есімдердің тегін (родын) анықтау.

Сабақтың мақсаты: Лагын тіліндегі зат есіммен, оның грамматикалық

категориялармен, зат есімнің септелуін, жіктелуін, зат есімнің түбірін табу туралы мағлумат беру. Тапсырмаларды жасап жаттығу.

Зат есімнің сөздік формасы үш бөлімнен тұрады: Бірінші бөлім - атау септігінің жекеше түрі Екінші бөлім - үтірден кейін жазылатын ілік септігінің аяқталуы Үшінші бөлім - зат есімнің тектік түрінің қысқартылған түрі (m, f, n) Мысалы: cornu, us n - мүйіз; Formīca, ae f - құмырсқа; nucleus, i m –ядро;

canis, is m - ит Зат есімнің түбірі ілік септігінің аяқталуын алып тастаумен анықталады:

Жіктелудің түрі сөз түбірінің қай дыбысқа аяқталуына байланысты:

Жіктелу Түбірдің соңғы дыбысы

1 -ā 2 -ŏ/-ĕ 3 дауыссыз/-ĭ 4 -ŭ 5 -ē

Септеу gen. sg. аяқталуы

Nom. sg. Gen. sg. зат есімнің түбірі

I -ae arteria arteriae arteri- II -i muscŭlus muscŭli muscŭl- III -is corpus corpŏris corpŏr- IV -us fructus fructus fruct- V -ei facies faciēi faci-

58

Латын тілінің грамматикалық родтарын зат есімнің родтарымен анықтауға болмайды. Зат есімнің грамматикалық роды жекеше түрде атау септігінде тұрған зат есімнің аяқталуымен анықталады.

N.B. 1. nom.sing. – er-ге аяқталатын зат есімдер (m) жатады; 2. nom.sing. –us-ке аяқталатын зат есімдер (m) жатады; 3. nom.sing. – a-ға аяқталатын зат есімдер (f) жатады; 4. nom.sing. –u-ға аяқталатын зат есімдер (n) жатады; 5. nom.sing. – en-ге аяқталатын зат есімдер (n) жатады 6. nom.sing. –um жəне on-ға аяқталса, (n) жатады. Ескерту: латын тілінде кейбір us-қа аяқталатын зат есімдер (f) жəне (n)

кездеседі. Анатомиялық терминологияда (n) родында us-қа аяқталатын зат есімдер бар: corpus, oris, crus, cruris, pectus, oris, tempus, oris, n.

Жаттығулар: 1. Зат есімдердің тектік түрін (родын) табыңдар:: fibula, tibia, tunica, ulna, membrum, fundus, tarsus, carpus, lamina, bursa,

saccus, esophagus, sternum, collum, cavum. 2. Түрлік атаулардың дұрыс аударылғанына назар аудара отырып,

сөздік формада жазыңдар: сorpus vertĕbrae, Grus grus, muscŭlus colli, Capsella bursa-pastōris, caput

animālis, articulatio genus, proboscis elephantis, Vespa crabro, cortex Quercus, Corvus cornix, basis cranii, Sus scrofa, Vulpes vulpes, Ctenocephălus felis, gemma Betŭlae, Cygnus cygnus, Hypoderma bovis, Panthēra leo.

3. -cul-, ol-, -ul суффикстерін пайдалана отырып зат есім құраңдар жəне қазақ тіліне аударыңдар:

1) ramus, i, m 4) caput, itis, n 2) venter, ventris, m 5) fovea, ae, f 3) tuber, eris, n 6) lobus, i, m 4.Зат есімдердің сөздік формасын жазыңдар: abdomen, foramen, caput,

cervix, pulmo, corpus, tendo, femur. 5.Зат есімдердің жіктелуін анықтаңдар жəне аударыңдар: musculi, cerebri, cristarum, vertebrae, animalia, septorum, costarum, septa,

labia, pulmones, labiorum, pulmonum, fossae, labii, caudarum, radices, ossa, femora, foramina, pedis, cartilagines, articulationes, retium, dentium, ossium, processus, dentes, ossis, cutis, piscis, cordis, pisces, avis, auris, avium, aurium, animalium, unguis, narium.

6. Терминдерді екпін қойып, оқып шығыңдар: medulla ossium flava - сары сүйек миы, medulla ossium rubra - қызыл

сүйек миы, vertebrae cervicales - мойын омыртқалары, canalis nutricius — қоректендіргіш өзек, facies articularis tuberculi costae - қабырға төмпешігінің буын беті,

59

7. Төменде келтірілген зат есімдер қандай тектік түрде (родта) тұрғанын анықтаңыздар:: pastā, ampullam, ampullas, ampullis, massā, tincturae, pilulārum, spinŭla, membrāna, metamorphōsis, myomerium, metabolismus, mutagĕnum, polyptĕrus, saccŭlus, muscŭlus,menthe, terricŏla, arenicŏla, ramicŏla, metabolismus, exemplar

8. Зат есімнің түбірін табыңдар: tabuletta, ae f, , Tactivinum, i n, Talcum, i n, Tansalum, i n, mucilāgo, ĭnis f,

succus, i m, Glycyrrhīza, ae f, Ferrum, i n, Quercus, us f, dosis, is f, gutta, ae f, Capsinum, i n, capsŭla, ae f, stilus, i m, tussis, is f, acĭdum, i n, Ricĭnus, i m, cortex, ĭcis m, Corglyconum, i n, radix, īcis f, rhizōma Naratriptanum, i n, ătis n, lactas, ātis m, Convallaria, ae f, Lanolinum, i n, Digitālis, is f, infūsum, i n, tinctūra, ae f, Natamycinum, i n, Salvia, ae f, Rosa, ae f, Eucalyptus, i f, extractum, i n, autochōrus, i m, acrŏdons, ontis, Actinomỹces, etis f analўsis, is f, arsēnis, ītis m, arteria, ae f, fibra, ae f, bacteroīdum, i n, vena, ae f, orthostăsis, is f, ramus, i m, vibrio, ōnis f, autogĕnus, a, um, pilus, i m, dermatomycōsis, is f, humus, i f, желудок gaster, tris f, racēmus, i m, manus, us f, cellŭla, ae f, phagocўtus, i m, rostrum, i n, dermocranium, i n, colonia, ae f, coenobium, i n, spica, ae f, cortex, ĭcis f, radix, īcis f

9. Зат есімнің жіктелуін жəне түбірін анықтаңдар: leo, leōnis m – арыстан; far, faris n – нан; solutio, solutiōnis f – ерітінді; nox, noctis f – түн; rex, regis m – патша; pulvis, pulvĕris m – ұнтақ; mens, mentis f – сана; exemplar, exemplāris n – экземпляр; radix, radīcis f – тамыр; avis, avis f –құс; mors, mortis f – өлім; Secāle, Secālis n – арпа; labor, labōris m – еңбек, жұмыс; dens, dentis m – тіс; rhizōma, rhizomătis n – тамыршық; ars, artis f – өнер; sapor, sapōris m – дəм.

Латын афоризмдері: 1. Fortes fortuna adiuvat- бақыт ержүректерді қолдайды7 2. Sursum corda! – басыңды жоғары ұста! 3. Littera scripta manet айтылған өшеді, жазылған қалады7 Бақылау сұрақтары: 1. Зат есімнің тегін қандай жалғауларға қарап табуға болады. 2. Зат есімнің сөздік формасы. 3. Зат есімнің түбірін қалай табамыз? 4. Токсономиялық бірліктегі зат есімнің аталуы.

60

4-зертханалық сабақ. Тақырыбы: СЫН ЕСІМ (NOMEN ADJECTĪVUM)

Жоспар: 1. Сын есімнің грамматикалық категориялыры мен сөздік формасы. 2. Сын есімнің зат есіммен үйлесуі. 3. Сын есімнің 1-2 жіктелінуі жəне сөздік формасы. 4. 3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі. 5. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезде реттік іс-əрекеттер. Сабақтың мақсаты: Анатомиялық терминде сын есім мен зат есімнің

үйлесуі кездесетін болғандықтан, сын есімді оқу болашақ ветеринарлар үшін қажет. Бұл сабақта студенттер сын есімнің категориялармен танысады.

Сын есім жəне оның грамматикалық категориялары Сын есімнің (nomen adjectīvum) орыс тіліндегідей род (тектік түр),

септеу, түр, жіктеу сияқты грамматикалық категориялары бар. Латын зат есімдері сияқты жіктеледі. Жіктеудің түріне жəне септеудің аяқталуына байланысты сын есім 1-2 жəне 3 жіктелінуі болып бөлінеді.

Сын есімнің 1-2 жіктелінуі жəне сөздік формасы Жіктелуіне байланысты латын тілінде сын есімнің 1-2 жіктелінуі атау

септігіндегі үш тектік түр жалғауымен аяқталады.

Род nom. sg. жалғауы мысал masculīnum -us, -er albus - ақ

niger - қара feminīnum -a alba - ақ

nigra - қара neutrum -um album - ақ

nigrum - қара

Masculīnum родындағы сын есімдер 2 жіктеудегі зат есімдер сияқты -us, -er жалғауымен жіктеледі, feminīnum родындағы сын есімдер –a жалғауына аяқталатын 1 жіктелу сияқты, neutrum родына аяқталатын сын есімдер –um жалғауына аяқталатын 1 жіктеудің зат есімдері сияқты жіктеледі.

Жіктеу Nom. sg. Gen. sg. 2 Larus albus

ager niger Lari albi agri nigri

1 rosa alba substantia nigra

rosae albae substantiae nigrae

2 collum album rostrum nigrum

colli albi rostri nigri

61

Сын есімнің 1-2 жіктелуінің зат есімнен айырмашылығы – ол атау септігінде ғана болады. Бұл жағдайда атау септігінің тек қана m формасында жəне үтірден кейін f жəне n родының жалғауы жалғанады:

Зат есім сияқты, -er-ге аяқталатын сын есімдердің көбінде -е жалғауы түсіп қалады: m тектік түрінде Gen. sg., f жəне n тектік түрінде барлық септіктерде. Бұл жағдай сөздік формада беріледі: dexter, tra, trum – оң, sinister, tra, trum – сол.

Сөз түбірінде –е сақтап қалатын сын есімдер: Liber, libera, liberum – еркін; asper, aspera, asperum – бүдірлі; lacer, lacera, lacerum – жыртық; somnifer, somnifera, somniferum - ұйқы шақыратын. Сын есімдердің түбірін зат есімнің түбірі анықтағандай, gen. sg.

жалғауын алып тастаумен анықталады.

Түсіп қалатын –е əрпі бар сын есімдер Casus singularis Pluralis

m f n m f n

Nom Rub -er Rubra Rubrum Rubri Rubr-ae Rubea Gen Rubr -i Rubrae Rubri Rubr-

orum Rubr- arum

Rubr- orum

Жаттығулар: 1. Сын есімдерді feminīnum жəне neutrumда толықтырып жазып,

қазақ тіліне аударыңдар:

albus, a, um longus, a, um niger, gra, grum mellĭfer, ĕra, ĕrum

Nom. sg. Gen. sg. түбір albus alba

album

albi albae albi

alb-

niger nigra

nigrum

nigri nigrae nigri

nigr-

mellĭfer mellifĕra

mellifĕrum

mellifĕri mellifĕrae mellifĕri

mellĭfer-

Casus singularis Pluralis m f n m f n

Nom us a um i ae a Gen i ae i orum arum orum

62

longus, medianus, dexter, transversus, sinister, latus, profundus, obliquus, internus, externus.

2. Nom. Sg. сын есімдері. Nom. pl. аударыңдар:

1) auricularis 5) cerebralis 9) deltoideus 2) abdominale 6) rectale 10) flavum 3) triceps 7) acutus 11) ethmoidale 4) recens 8) cutanea 12) otica

3.Зат есімдерді сын есімнің жекеше түріне айналдырып, түбірін табыңдар: cortex, radix, foramen, crus, lemur, corpus, articulatio, cartilage, paries, trochanter, occiput, regio, animal, rete, calcar, flexor, cor, pes.

4.Зат есіммен сын есімді үйлестіріңдер: dens, dentis m -тіс (caninus, a, um - иттің); radix, icis f- тамыр (profundus,

a, um - терең); articulatio, onis f- буын (simplex, icis – жай, күрделі емес); pix, picis f- смола (liquidus, a, um - сұйық); regio, onis f – аудан, аумақ (frontalis, e - маңдай); flos, floris m – гүл (ruber, bra, brum - қызыл); pulvis, eris m - ұнтақ (flavus, a, um - сары); manus, us f – қол (bonus, a, um - жақсы); pars, partis f – бөлік (magnus, a, um - үлкен); pinus, i f - арша (altus, a, um - биік); cuculus, i m – көкек (cinereus, a, m - сұр); larus, i m – шағала (albus, a, um - ақ); erinaceus, i m - кірпі (spinosus, a, um- тікенекті); galantus, i m – бəйшешек (sibiricus, a, um - сібірлік); betula, ae f - қайың (verrucosus, a, um - сүйелді).

5. Зат есімді сын есіммен үйлестіріңдер: 1) morbus, i, m chronicus, a, um 6) ligamentum, i, n latus, a, um 2) vertebra, ae, f cervicalis, e 7) scapula, ae, f dexter, tra, trum 3) regio, onis, f parietalis, e 8) solutio, onis, f recens, ntis 4) pulmo, onis, m sinister, tra, trum 9) tinctura, ae, f simplex, icis 5) nervus, i, m spinalis, e 10) unguentum, i, n flavus, a, um 6. терминдеді сын есімнің көпше түріне аударыңдар: 1) os longum 4) solutio recens 2) ligamentum latum 5) vertebra cervicalis 3) tinctura simplex 6) morbus chronicus 7. Терминдерің жалғауын жалғап, қазақ тіліне аударыңдар: 1) columna vertebral... 6) os parietal... 2) foramen vertebral... 7) processus zygomatic... 3) processus articular... 8) crista sagital... extern... 4) foramina vertebral... lateral... 9) musculus pectoral... profund... 5) ossa temporal... 10) foramen occipital... magn... 8. Терминдерді қазақ тіліне аударыңдар: 1) fractura ossis femoris, 2) fracturae ossium capitis, 3) fractura ossium

metacarpalium, 4) fracturae et luxationes vertebrarum cervicalium, 5)vulnera articulationis tarsi, 6) distorsio articulationis genus, 7) distorsio articulationis coxae, 8) vulnera tendinum, 9) ruptura et perforatio uteri, 10) luxatio vertebrae cervicalis, 11) ulcus ventriculi, 12) ulcus intestinorum, 13) ulcera ungulae, 14) tumores in cavo nasi.

63

9. Зат есімдердің қай жіктеуге жататындығын анықтаңдар: brikētum,i n; carbo,ōnis m; campus,i m; charta,ae f; cor, cordis n; crystallus,i

f; genus,ĕris n; visus,us m; diagnōsis,is f; ductus,us m; dies,ēi f; regŭla,ae f; rabies,ēi f; lex, legis f; bolus,i f.

10. Төменде келтірліген зат есімдерді Nom. pl. жəне Gen. Pl. аударыңдар. apex, margo, tendo, articulatio, cartilago, radix, foramen, femur, tempus, pulmo.

11. Анатомиялық терминдері қазақ тіліне аударыңдар: ossa cranii, foramina sacralia pelvina, vertebrae caudales, columna

vertebralis, foramen palatinum maius, ossa membri thoracici, ossa metacarpalia, ossa membri pelvini, musculi colli, musculi dorsi.

12.Атау септігінде тұрған зат есімдердің тектік түрін анықтаңдар: coxa, dorsum, humerus, radius, incisura, intestinum, tibia, truncus, ligamentum, fibula.

13.Ілік септігінің жалғаулары бойынша зат есімдердің жіктелуін анықтап, түбірін табыңдар: palpebra, palpebrae; ulna, ulnae; pes, pedis; cor, cordis; trochanter, trochanteris; auris, auris; cornu, cornus; processus, processus; facies, faciei; recessus, recessus; dens, dentis; corpus, corporis; tendo, tendinis; os, ossis; os, oris; venter, ventris.

14. Төменде келтірліген зат есімдерді Nom. pl. жəне Gen. Pl. аударыңдар. incisura, vertebra, radix, avis, unguis, femur, bursa, processus, cornu, pulmo, septum, ligamentum, cavum, crista, labium, articulatio, cartilago, animal, dens, ductus, facies, scapula, oculus. musculus.

15. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестіріңдер: қызыл гүл (flos, floris m); ақ тамыршық; майлы ерітінді; сары түс (color, colōris m); ащы тамыр (amārus,a,um). 16. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестіріңдер: Ақ қайың – Betŭla,ae f- ауру – morbus,i m қағаз – charta,ae f шөлмек – lagēna,ae f жаңғақ – nux, nucis f долана – Crataegus,i f көз – ocŭlus,i m лай – bolus,i f бүлдірген – Rubus idaeus,i m май – oleum,i n салмақ– massa,ae f өгей шөп – Farfăra,ae f медицина – medicīna,ae f шырын – succus,i m

майлы – oleōsus,a,um улы – toxĭcus,a,um дистилденген– destillātus,a,um ащы – amārus,a,um rectificātus,a,um - тазаланған Romānus,a,um – римдік Rossĭcus,a,um – орыс rotundus,a,um – домалақ ruber,bra,brum – қызыл primus,a,um – бірінші obscūrus,a,um – қараңғы novus,a,um – жаңа nullus,a,um – ешқандай medius,a,um – ортаншы

64

ешкі мия – Glycyrrhiza,ae f тұз қышқылы–Acĭdum hydrochlo-rĭcum қарағай – Pinus,i f ыдыс – vas, vasis n спирт – spirĭtus,us m гүл – flos, floris m жидек – bacca,ae f у – venēnum,i n тіл – lingua,ae f ауру – aegrōta,ae f үлкен– magnus,a,um көздің – ophthalmĭcus,a,um максимальды – maxĭmus,a,um

melior, melius – үздік majālis,e – мамырдың major, majus – үлкенрек composĭtus,a,um – күрделі analgetĭcus,a,um – ауру басқыш almus,a.um – нəрлі altus,a,um – биік Rosa,ae f – раушан гүл, итмұрын os, ossis n – сүйек ovum,i n – жұмыртқа oxўdum,i n – оксид anĭmal,ālis n – жануар

Латын афоризмдері: 1. Ignoti nulla, curatio morbi – білмеген (танылмаған) ауруды емдеуге

болмайды

2. Terro incognita - Бейнатыс жер (білімнің бейтаныс аумағы) 3. Nulla dies sine linea – Білімсіз өткен бір күн тұл

Бақылау сұрақтары: 1. Сын есімнің грамматикалық категориялыры мен сөздік формасы 1. Сын есімнің зат есіммен үйлесуі 2. Сын есімнің 1-2 жіктелінуі жəне сөздік формасы

Латын афоризмдері: 1. Mala herba cito crescit - арам шөп тез өседі (жаман əдет жұғымды). 2. Ignoti nulla, curatio morbi – анықталмаған ауруды емдеуге болмайды. 3. Omne principium difficile est – бастау қашан да қиын. 4. Ruditatis antidotum eruditio est – сауатсыздыққа қарсы бірден бір жол

- білім алу.


Тақырыбы: NOMEN ADJECTĪVUM. СЫН ЕСІМНІҢ 3 ЖІКТЕЛІНУІ ЖƏНЕ СӨЗДІК ФОРМАСЫ

Жоспар: 1. 3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі. 2. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезде реттік іс-əрекеттер.

Сабақтың мақсаты: Студенттер сын есімнің 3 жіктеуімен танысады, сын есім мен зат есімді үйлестіріп жаттығады.

65

3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі Тектік жалғаулардың санына байланысты сын есімнің 3 жіктелуі үш

топқа бөлінеді: 1) үш жалғаулы сын есімдер; 2) екі жалғаулы сын есімдер; 3) бір жалғаулы сын есімдер.

Бірінші топқа үш тектік жалғауы бар сын есімдер жатады:

3 родтық жалғауы бар сын есімнің септелуі

Casus singularis Pluralis m f n m f n

Nom acer acris acre acres acres acria Gen acris acris acris acrium acrium acrium

Бұл топтың сын есімдеріде 1-2 жіктеудің сын есімдері сияқты атау

септігіндегі masculīnum, feminīnumжəне neutrum тектік түрінің (родының) жалғаулары бар.

campester, tris, tre celer, ĕris, ĕre 3 жіктеудегі сын есімдердің барлық тектік формасының ілік септігіндегі жалғауы –is аяқталады. Бұл септіктің формасы атау септігінің feminīnum родының формасымен сəйкес келеді. 3 жіктеудің түбірі 1-2 жіктеудегі сын есім сияқты ілік септігінің формасымен анықталады.

Екінші топқа екі родтық жалғауы бар сын есімдер жатады:

Род Жалғауы nom. sg. мысал masculīnum feminīnum

-is perennis - көп жылдық vulgāris - кəдімгі

neutrum -e perenne - көп жылдық vulgāre - кəдімгі

Род Аяқталуы nom. sg.

Мысал

masculīnum -er campester - даланың celer - жылдам feminīnum -is campestris - даланың celĕris - жылдам neutrum -e campestre - даланың celĕre - жылдам

Nom. sg. Gen.sg. Түбірі campester campestris campestre

campestris campestr-

celer celĕris celĕre

celĕris celer-

66

Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасы үш тектік да ілік септігінің формасын құрайды.

perennis, e vulgāris, e Ал ілік септігінің формасы барлық текке бірдей болып келеді жəне

masculīnum, feminīnum тегіндегі атау септігімен сəйкес келеді.

Үшінші топқа барлық родқа бірдей бір жалғауы бар сын есімдер кіреді. Бұл жалғаулардың төрт түрі кездеседі -ns, -s, -r, -x::

Бұл топтың сын есімдерінің сөздік формасына атау септігінің барлық тектік формасы жəне ілік септігінің барлық формасының жалғаулары кіреді жəне түбірі де жоғарыда аталған топтардың түбірі сияқты анықталады:

sapiens, entis par, paris teres, ĕtis simplex, ĭcis

Сын есімнің 3 жіктеуінің көп тобы - is, -e жалғауына аяқталатын сын

есімдер. -al-/-ar- суфиксы бар сын есімдердің көбі транслитерленген медико-биологиялық номенклатурада кездеседі: alveolāris, e - альвеолярлы, horizontālis, e - горизонтальды, intravertebrālis, e - интра-вертебральды.

Сын есім мен зат есімді үйлестіру Сын есімнің зат есіммен үйлесімі – дегеніміз, анықталатын зат есім

қандай родта, түрде, септеуде тұрған болса, сын есімнің де сондай родта, түрде, септеуде қойылуы. Мысалы: os longum – ұзын сүйек, os breve – қысқа сүйек. Os зат есімі n родында, атау септігінде (кім? не? деген сұраққа жауап береді), жекеше түрде тұр. Longum сын есімі жекеше түрде, атау септігенде (longus, m; longa, f; longum, n). Breve сын есімі де жекеше түрде, атау септігенде (brevis, m,f; breve, n).

Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кезде реттік іс-əрекеттерді сақтаған жөн:

1) терминнің түрімен (жекеше, көпше) септеуін анықтау; 2) зат есімнің сөздік формасын көрсету;

Nom. sg. Gen. sg. Основа perennis perenne

perennis perenn-

vulgāris vulgāre

vulgāris vulgār-

sapiens - саналы teres - дөңгелек

par - бірдей (жұп) simplex -қарапайым

67

3) зат есімнің родын анықтау; 4) сөздіктен зат есімнің тектік түріне (родына) дұрыс келетін сын

есімнің формасын таңдап алу. Бұл үшін –us, -er, -is-ге аяқталатын сын есімдер (m) родында тұрған зат есімдермен, -a, -is-ке аяқталатын сын есімдер (f) родында тұрған зат есімдермен, ал -um, -e-ге аяқталатын сын есімдер (n) родындағы зат есімдермен үйлесетдіктерін білген жөн.

5) анықталатын зат есімді жазып, оған таңдалған сын есімнің родтық формасын тіркеу керек, яғни терминді Nom. sing. қою керек.

Енді, жағарыда айтып өтілген іс-əрекетпен анатомиялық терминді латын тіліне аударып көрейік – Жамбас құйымшақ тесігі:

1) терминнің негізін анықтап, түпкі формасын табамыз: кім? не? – атау септік, жекеше түрі - Nom. sing. -

2) зат есімнің сөздік формасын береміз - foramen, inis, n; 3) зат есімнің родын анықтаймыз - n; 4) сын есімдердің сөздік формасын береміз - sacralis, e, pelvinus, a, um 5) сын есімдердің қажетті формасын таңдаймыз; 6. Nom. sing.-да термин жасаймыз: foramen sacrale pelvinum – жамбас

құйымшақ тесігі. Егер терминді ілік септігінде, жекеше түрде (gen. sing) немесе атау

септінінің көпше түрінде (nom. pl) құрау қажет болса, əр термин сөздің септігін тауып, түбірін анықтап, қажетті септік жалғауын жалғау қажет: foramenis sacralis pelvini (gen. sing), foramina sacralia pelvinina (nom. pl).

Сын есім мен зат есімнің бір тектік түрде, көптелуде жəне жіктелуде

тұрғанын төмендегі кестеден көруге болады: Қазақ тіліндегі терминдер

Əр сөздің сөздік формасы Латын тіліндегі

термин

Қызыл ольха (ағаш) ольха - Alnus, i f

қызыл - ruber, bra, brum Alnus rubra

Қара жеміс жеміс - fructus, us m қара - niger, gra, grum

fructus niger

Үнді пілі піл - Elĕphas, antis m үнді - indĭcus, a, um

Elĕphas indĭcus

Кəдімгі ара ара - Vespa, ae f

Кəдімгі - vulgāris, e Vespa vulgāris

Дөңгелек бұлшық ет Бұлшық ет - muscŭlus, i m

Дөңгелек - teres, ĕtis muscŭlus teres

Жабайы настурция настурция - Nasturcium i n жабайы - silvester, tris, tre

Nasturtium silvestre

Дала қырықбуыны қырықбуын - Equisētum, i n

даланың - arvensis, e Equisētum arvense

68

Сын есім. 1-2 жіктеудегі сын есімдер. Лексикалық минимум: albus,a,um – ақ flavus,a,um – сары cinereus,a,um – сұр coeruleus,a,um – көк, көгілдір ruber,bra,brum – қызыл niger,gra,grum – қара aquōsus,a,um – сулы (экстракттар мен тұрбалардың атауында) aethereus,a,um – эфирлі оleōsus,a,um – майлы spirituōsus,a,um - спиртті amylaceus,a,um – крахмалды gelatinōsus,a,um – желім тəрізді ақ зат ophthalmĭcus,a,um – көздің lamellae ophthalmĭcae –көздің қабығы Methylēnum coeruleum,i n – метил көгі

Жаттығулар: 1. Nom. Sg сын есімдерді Gen. pl. аударыңдар: 1) longus 5) simplex 9) pulmonalis 2) parva 6) ruber 10) medullare 3) niger 7) alba 11) recens 4) magnum 8) latum 12) sphenoidalis2 2. сын есімнің жіктелуін анықтаңыздар: 1) obliquus 5) occipitale 9) lata 2) zygomatica 6) brevis 10) temporalis 3) rectum 7) recens 11) saluber 3. Терминдері латын тіліне аударыңдар: 1) Жауырын шеміршегі 6) омыртқа денесі 2) Жауырын қыры 7) жоғарғы ерін 3) Жауырын қырының төмпегі 8) ащы ішек 4) Білек сүйектері 9) ұйқы безі 5) кəрі жілік 10) өт қабы

Латын афоризмдері 1. Post reconvalescentiam - Сауыққаннан кейін. 2. Post operatiōnem - Операциядан кейін. 3. Post partum - Туғаннан кейін. Бақылау сұрақтары: 1. 3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі. 2. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кездегі реттік іс-əрекеттер.

69


Тақырыбы: СЫН ЕСІМНІҢ ШЫРАЙЛАРЫ. АНАТОМИЯЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯДАҒЫ СЫН ЕСІМНІҢ СУФФИКСТЕРІ

Жоспар: 1. Сын есімнің шырайлары. 2. Салыстырмалы шырай. 3. Күшейтпелі шырай. 4. Биологиялық номенклатурадағы салыстырмалы жəне күшейтпелі

шырайдың құрылуы. 5. Анатомиялық терминологиядағы сын есімдердің маңызды суф-

фикстері.

Сабақтың мақсаты: Бұл сабақта студенттер сын есімнің шырай-ларымен, биологиялық номенклатурадағы салыстырмалы жəне күшейтпелі шырайдың құрылуымен танысады.

Латын тілінде сын есімнің шырайлары: жай шырай(gradus positīvus),

салыстырмалы шырай (gradus comparatīvus), күшейтпелі шырай (gradus superlatīvus).

Салыстырмалы шырай m жəне f тектік түріндегі сын есімдерге -ior суффиксі жалғануы арқылы, ал n тектік түрінің сын есімдеріне -ius суффиксі жалғануы арқылы пайда болады.

жай шырай түбір салыстырмалы шырай albus, a, um - белый, ая, ое

alb- albior - ақшыл albius -

celer, ĕris, ĕre - быстрый, ая, ое

celer- celerior - жылдамырақ celerius -

niger, gra, grum - черный, ая, ое

nigr- nigrior - қаралау nigrius -

sapiens, entis - умный, ая, ое

sapient- sapientior - ақылдырақ sapientius -

Жай шырайдағы сын есімнің сөздік формасында - атау септігіндегі m

жəне f тектік түріндегі сын есімнің толық формасын жəне n тектік түрінің жалғауы болады: albior, ius; celerior, ius; nigrior, ius; sapientior, ius.

Салыстырмалы сын есім 3-ші жіктеуде жəне ілік септігінде -ōris жалғауы жалғануымен өзгереді, ал түбірі атау септігініндегі m жəне f тектік түріндегі сын есімдермен сəйкес келеді.

70

Nom. sg. Gen. sg. түбір albior, albius albiōris albiōr-

celerior, celerius celeriōris celeriōr- nigrior, nigrius nigriōris nigriōr-

sapientior, sapientius sapientiōris sapientiōr- Күшейтпелі шырай сөздің түбіріне-issĭm суффиксі жəне -us, -a, -um

тектік түр жалғаулары жалғануы арқылы пайда болады.

жай шырай түбір күшейтпелі шырай

albus, a, um -ақ

alb- albissĭmus - тым аппақ

albissĭma - albissĭmum -

brevis, e - қысқа

brev- brevissĭmus - ең қысқа

brevissĭma - brevissĭmum -

sapiens, entis - ақылды

sapient- sapientissĭmus - ең ақылды

sapientissĭma - sapientissĭmum -

m тектік түріндегі –er-ге аяқталатын сын есімдердің күшейтпелі

шырайы -rĭm- суффиксі жəне -us, -a, -um тектік түр жалғаулары жалғануы арқылы болады.

жай шырай күшейтпелі шырай

acer, cris, cre - өткір acerrĭmus - ең өткір

acerrĭma - acerrĭmum -

celer, ĕris, ĕre - жылдам celerrĭmus - тым жылдам

celerrĭma - celerrĭmum -

niger, gra, grum - қара nigerrĭmus - тым қара

nigerrĭma - nigerrĭmum -

Күшейтпелі сын есімдердің сөздік формасы 1-2 жіктеудегі сын есімдер

сияқты: acerrĭmus, a, um; brevissĭmus, a, um; celerrĭmus, a, um; sapientis-sĭmus, a, um. Осы үлгі бойынша күшейтпелі сын есімдердің түбірін табады жəне жіктейді.

Күшейтпелі сын есімдерді қазақ тіліне аударғанда «ең», «өте», «тым» деген көмекші сөздер қолданылады.

Кейбір сын есімдердің шырайлары əр түрді түбірден құрады.

71

жай шырай салыстырмалы шырай күшейтпелі шырай

magnus, a, um - үлкен

major - үлкенірек majus -

maxĭmus - ең үлкен maxĭma -

maxĭmum -

parvus, a, um - кіші

minor - кішірек minus -

minĭmus - ең кіші minĭma -

minĭmum -

bonus, a, um - жақсы

melior - жақсырақ melius -

optĭmus - ең жақсы optĭma -

optĭmum -

malus, a, um - жаман

pejor - жамандау, нашарлау pejus -

pessĭmus - ең жаман pessĭma -

pessĭmum -

Төменде келтірілген алты сын есімнің жай шырайлық формасы жоқ. Олар салыстырмалы шырай ретінде қолданылғанымен, жай шырай мағынасына ие.

anterior, ius - алдыңғы posterior, ius - артқы superior, ius - жоғарғы inferior, ius - төменгі exterior, ius - сыртқы interior, ius - ішкі

Бұл сын есімдердің күшейтпелі шырайлары ботаникалық жəне

зоологиялық номенклатураларда қолданылмайды.

Биологиялық номенклатурадағы салыстырмалы жəне күшейтпелі шырайдың құрылуы.

Салыстырмалы шырайдың «үлкен» жəне «кіші» формалары биоло-гиялық номенклатурада жай шырай ретінде қолданылады: Dendrocŏpos major - үлкен сұр тоқылдақ, Lemna minor - кіші ряска, Parus major - үлкен торғай, Plantāgo major - үлкен жолжелкен.

Сүт қоректілердің анатомо-гистологиялық терминологиясында «үлкен» жəне «кіші» салыстырмалы сын есімдері бір-біріне жақын орналасқан аттас структуралардың көлемін салыстырғанда жай шырай ретінде қолданылады: үлкен қанат - ala major, кіші қанат - ala minor, үлкен төмпешік - tubercŭlum majus, кіші төмпешік - tubercŭlum minus, үлкен жамбас - pelvis major, кіші жамбас - pelvis minor.

Күшейтпелі шырайдың «үлкен» жəне «кіші» формалары жай шырай ретінде де қолданыла береді: Chlorohўdra viridissĭma - жасыл гидра, Glyceria maxĭma - үлкен манник, Hydrophĭlus aterrĭmus - қара сусүйгіш, Limex maxĭmus - үлкен ұлу.

Латын түр атауларының күшейтпелі шырайларын қазақ тіліне аудар-ғанда бұл сын есімдер түсіп қалуы немесе басқа мағына беруі мүмкін: Elĕphas maxĭmus - үнді пілі, Linum usitatissĭmum - зығыр, Tettigŏna viridissĭma - кəдімгі шегіртке.

72

Жаттығулар: 1. Төмендегі сын есімдерді салыстырмалы жəне күшейтпелі сын

есімдерге ауыстырыңдар: fragĭlis, e; elĕgans, antis; longus, a, um; simplex, ĭcis; ater, tra, trum; tenuis, e;

crassus, a, um; virĭdis, e; magnus, a, um; usitātus, a, um; parvus, a, um; rapax, ācis. 2. Салыстырмалы жəне күшейтпелі сын есімдердің аударылу ерек-

шеліктеріне көңіл бөліп, қазақ тіліне аударыңдар. Ailanthus altissĭma, Cеtorhīnus maxĭmus, Cercocēbus aterrĭmus, Citellus

major, Eragrostis minor, Glaucidium minutissĭmum, Iris elegantissĭma, Jasmīnum odorantissĭmum, Junipĕrus foetidissĭma, Ocĭnum minĭmum, Pimpinella major, Polygŏnum tenuissĭmum, Pulmonaria mollissĭma, Rhinanthus major, Sanguisorba minor.

3. Латын тіліне аударыңдар: ұзынырақ жіп, ең қалың мембрана, алдыңғы тесік, өте жалпақ жапырақ,

өткірлеу тұмсық, ең жаңа түр, өте пайдалы өсімдік, жоғарғы эпидермис, жіңішкелеу тамыр, жуандау сабақ, ең үлкен экземпляр, асқазанның артқы бөлігі, атланттың жалпақ жалғамасы, бастың ұзынырақ бұлшық еті, үлкен мүйіз жəне кіші мүйіз.

4.Сын есім шырайларын құрыңдар: ащы, тəтті, еркін, жеңіл, өткір. 5.Төмендегі сын есімдерді салыстырмалы жəне күшейтпелі сын

есімдерге ауыстырыңдар: fragĭlis, e; elĕgans, antis; longus, a, um; simplex, ĭcis; ater, tra, trum; tenuis, e;

crassus, a, um; virĭdis, e; magnus, a, um; usitātus, a, um; parvus, a, um; rapax, ācis. 6. Салыстырмалы жəне күшейтпелі сын есімдердің аударылу ерек-

шеліктеріне көңіл бөліп, қазақ тіліне аударыңдар. Ailanthus altissĭma, Cеtorhīnus maxĭmus, Cercocēbus aterrĭmus, Citellus

major, Eragrostis minor, Glaucidium minutissĭmum, Iris elegantissĭma, Jasmīnum odorantissĭmum, Junipĕrus foetidissĭma, Ocĭnum minĭmum, Pimpinella major, Polygŏnum tenuissĭmum, Pulmonaria mollissĭma, Rhinanthus major, Sanguisorba minor.

7. Латын тіліне аударыңдар: ұзынырақ жіп, ең қалың мембрана, алдыңғы тесік, өте жалпақ жапырақ,

өткірлеу тұмсық, ең жаңа түр, өте пайдалы өсімдік, жоғарғы эпидермис, жіңішкелеу тамыр, жуандау сабақ, ең үлкен экземпляр, асқазанның артқы бөлігі, атланттың жалпақ жалғамасы, бастың ұзынырақ бұлшық еті, үлкен мүйіз жəне кіші мүйіз.

8. Сын есім шырайларын құрыңдар:, енді, созылмалы, ұзын, қысқа, сары.

9. Жіктеңдер: medĭcus peritior – тəжірибелірек дəрігер, casus gravior – ауырлау жағдай.

10. Қазақ тіліне аударыңдар:

73

1. Eucalyptus arbor altissĭma est. 2. Plantaglucīdum ex extracto aquōso foliōrum Plantagĭnis majōris efficĭtur. 3. Medĭci Graecōrum clariōres sunt medĭcis Romānis. 4. Graviōres et difficiliōres anĭmi morbi sunt quam corpŏris. 5. Dentium, oculōrum, aurium dolor acutissĭmus est. 6. Aër purissĭmus et cibus optĭmus phthisis aegrōtis maxĭme necessarii sunt. 7. Omnium vasōrum vasa capillaria minĭma et tenuissĭma sunt. 8. Aorta est maxĭma arteria corpŏris humāni. 9. Optĭmum medicamentum quies est. 10. Salus popŭli – suprēma lex.

11. Сын есімдерді салыстырмалы жəне күшейтпелі сын есімдерге аударыңыздар: ащы, тəтті, балауса, еркін, жеңіл, өткір.

12. Терминдерді Nom. pl. жəне Gen. Pl. аударыңдар. 1) pulvis subtilissimus 2) musculus longissimus 3) solutio purissima 4) dosis

maxima. 13. жіктеуді анықтап, бұйрық рай формасын құрыңдар: studēre –

зерттеу, laborāre – жұмыс істеу, punīre – жазалау, salvēre – деннің сау болуы, excusāre – кешіру, legĕre – оқу.

14. зат есімдердің қандай формада тұрғананын табыңдар: pastā, ampullam, ampullas, ampullis, massā, tincturae, pilulārum.

Латын афоризмдері: Uses est optimus magister – тəжірибе ең жақсы ұстаз 1. Chirurgiae effectus inter omnes medicinae partes evidentissimus est -

медицинаның барлық саласынан хирургияның əсері ең мықты. 2. Mens sana in corpore sano bonum magnum est – дені саудың жаны

сау. Бақылау сұрақтары: 1. Сын есімнің қанша шырайы бар? 2. Биологиялық номенклатурадағы салыстырмалы жəне күшейтпелі

шырайдың құрылуы. 3. Биологиялық терминологиядағы сын есімдердің маңызды суффикс-

тері.

7-зертханалық сабақ. Тақырыбы: ЕТІСТІК (VERBUM)

Жоспар: 1. Етістіктің грамматикалық категориялары. 2. Латын тіліндегі етістіктер жіктелуі. 3. Бұйрық рай (Imperativus). 4. Латын етістігінің негізгі тұлғалары мен түбірлері. 5. Латын тіліндегі esse (болу) етістігі.

74

Сабақтың мақсаты: Рецептің құрамында кездесетін етістіктің түрлерін, етістіктің грамматикалық категорияларын, негізгі тұлғалары мен түбірлері туралы мағлұмат беру.

Етістіктің (verbum) грамматикалық категориялары: 1. Шақ (tempus): � Инфект жүйесі (аяқталмаған шақ) • Praesens (осы шақ) • Imperfectum (өткен шақтың аяқталмаған түрі) • futurum primum (келер шақтың бірінші түрі – бірінші келер шақ) � Перфект жүйесі (аяқталған шақ) • Perfectum (аяқталған өткен шақ) • Plusquaperfectum (өткен шақтағы бір іс-əрекеттен бұрын болып кеткен

іс-əрекетті білдіретін өткен шақтың түрі) • futurum secundum (келер шақтың екінші түрі - келер шақта болуға

тиісті бір іс-əрекеттен бұрын болатын іс-əрекетті білдіреді) 2. Рай (modus): - ашық рай -- indicatīvus; - шартты рай -- conjunctīvus; - бұйрық рай -- imperatīvus. 3. Етіс (genus): - ырықты -- actīvum; - ырықсыз-- passīvum. 4. Жақ (persōna): - бірінші - prima; - екінші - secunda; - үшінші - tertia. 5. Көптеу (numĕrus): - жекеше -- singulāris; - көпше -- plurālis. 6. Жіктеу (conjugatio): - бірінші - prima; - екінші - secunda; - үшінші - tertia; - төртінші - quarta. Латын тіліндегі етістіктер жіктелуінің төрт түрі бар. Олар бір-бірінен түбірінің соңғы дыбысы арқылы ажыратылады. I жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –а; II жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –е; III етістіктерінде дауыссыз (leg-) немесе қысқа –u; IV жіктеудің етістіктерінде созылыңқы –і болып келеді. Жіктеудің түрі I, II, IV етістіктердің түбірінен –re жалғауын, ал III

жіктеуден –e ◌re (етістіктік сөздік формасында re-нің алдында тұрған –e ◌

75

қысқалық белгісімен көрсетілгендіктен, –e ◌re жалғауы алынады) алып тастаумен анықталады:

Signa-re I - белгілеу Misce-re II – араластыру Solv- ◌ere III – еріту Nutri –re IV – азықтандыру;

Praesens indicativi activi I жіктеу: signare – белгілеу

Жақ singularis Pluralis 1 Sign-o мен белгілеймін Signа-mus біз белгілейміз 2 Signa-s сен белгілейсің Signa-tis сендер белгілейсіңдер 3 Signa-t ол белгілейді Signa-nt олар белгілейді

Ескерту: Латын тілінде етістіктермен есімдіктер қолданылмайды. I

жіктеудегі 1-ші жақ жекеше түрдегі етістіктің –о- жалғауы түбірдің соңғы а дауысты дыбысымен бір болып кетеді. II жіктеу: miscere – араластыру

Жақ Singularis Pluralis 1 misce-o мен араластыра мын misce -mus біз араластырамыз 2 misce -s сен араластырасың misce -tis сендер араластырасыңдар 3 misce -t ол араластырады misce -nt олар араластырады

III жіктеу: dividere – бөлу

Жақ Singularis Pluralis 1 divid-o мен бөлемін divid-i-mus біз бөлеміз 2 divid-i-s сен бөлесің divid-i-tis сендер бөлесіңдер 3 divid-i-t ол бөледі divid- u -nt олар бөледі

Ескерту: III жіктеу етістіктерінің жекеше түр 2-3 жақ етістіктерінде

жəне 1-2 жақ көпше түрлерінде түбір мен жалғаудың ортасына –i, ал 3- жақ көпше түрде –u – дауысты дыбысы қойылады. IV жіктеу: audire – тыңдау

Жақ Singularis Pluralis 1 audi-o мен тыңдаймын audi -mus біз тыңдаймыз 2 audi -s сен тыңдайсың audi -tis сендер тыңдайсыңдар 3 audi -t ол тыңдайды audi –u-nt олар тыңдайды

Ескерту: көпше түр 3-ші жақтың IV жіктеу етістіктерінде түбір мен

жалғау арасына–u – дауысты дыбысы қойылады. Praesens indicativi passivi

76

I жіктеу: signare – белгілеу

Жақ singularis Pluralis 1 sign-or мені белгіледі signa -mur бізді белгіледі 2 signa -ris сені белгіледі signa –mini сендерді белгіледі 3 signa –tis оны белгіледі signa -ntur оларды белгіледі

II жіктеу: videre – көру

Жақ Singularis Pluralis

1 vide-o мені көреді vide -mur бізді көреді 2 vide -ris сені көреді misce -mini сендерді көреді 3 vide –tis оны көреді misce -ntur оларды көреді

III жіктеу: dividere – бөлу

Жақ singularis Pluralis 1 divid-o мені бөледі divid-i-mus бізді бөледі 2 divid-i-s сені бөледі divid-i-tis сендерді бөледі 3 divid-i-t оны бөледі divid- u -nt оларды бөледі

IV жіктеу: audire – тыңдау

Жақ Singularis Pluralis 1 audi-o мені тыңдайды audi -mur бізді тыңдайды 2 audi -ris сені тыңдайды audi -mini сендерді тыңдайды

Praesens indicativi active et passivi- тің жалғаулары

Жақ Activum Passivum singularis 1

2 3

-o (-m) -s -t

-or (-r) -ris -tur

Pluralis 1 2 3

-mus -tis -nt

-mur -mini -ntur

Бұйрық рай (Imperativus) Латын тілінде бұйрық рай 2-ші жақтың жекеше түрінде ғана

қолданылады. I, II и IV жіктеуге қатысты етістіктердің жекеше түріндегі бұйрық райлы тұлғалары олардың (етістіктердің) түбірлерімен сəйкес келеді, ал көпше түрінде түбіріне–te жалғауы жалғанады.

жіктеу Инфинитив бұйрық рай

singularis Pluralis I Filtrare сүзу Filtra сүз Filtra - te сүзіңдер II Miscere Misce Misce – te IV Audire audi audi – te

77

III жіктеу етістіктерінде жекеше түрдегі бұйрық рай сөздің түбіріне –е жалғауы жалғануы арқылы, ал көпше түріндегі етістіктердің түбіріне –te қосымшасы байланыстырушы (дəнекер) -і дауысты арқылы жалғанады.

Жіктеу Инфинитив Бұйрық рай Singularis Pluralis

III Solvere еріту Solv -e – еріт Solv - i -te – ерітіңдер III Docere оқыту Doc - e - оқыт Doc-i-te - оқытыңдар

Латын етістігінің негізгі тұлғалары мен түбірлері: 1. Осы шақтың 1-жақ жекеше түрдегі тұлғасы (praesens indicativi

activi). Бұл тұлға инфект (аяқталған іс-əрекетті білдіруші) түбіріне –о жалғауының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: lauda+o→ laudo мен мақтаймын, doceo – мен оқытамын, mittо мен жіберемін, capio- мен аламын, audio- мен тыңдаймын.

2. Өткен шақтың 1-ші жақ жекеше түрдегі тұлғасы (perfectum indicativi activi). Бұл тұлға барлық уақытта –і-ге аяқталады. Мысалы: laudavi мен мақтадым, docui – мен оқыттым, misi мен жібердім, cepi - мен алдым, audivi- мен тыңдадым. Осы тұлғадан –і жалғауын алып тастасақ, перфект түбірі (негізі) шығады (laudav-,docu –, mis-, cep -, audiv-). Перфект жүйесіндегі барлық шақтық тұлғалар осы түбірден жасалады.

3. Супин (supinum) – қимылдың, іс-əрекеттің мақсатын білдіруші етістіктен жасалған есім тұлға. Мысалы: venio auditum мен тыңдау үшін келемін деген сөйлемде venio – келемін – қимыл етістік, ал сол қимылдың мақсаты auditum – тыңдау үшін деген супинум тұлғасы арқылы беріліп отыр.

4. Осы шақтың тұйық райлы тұлғасы (infinitivus praesentis activi). Бұл тұлға инфект түбіріне –re жұрнағының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: laudare, docere, mittere, cepere , audiere.

praesens indicativi

activi perfectum indicativi

activi supinum Infinitivus

Ausculto мен тыңдаймын

Auscultavi мен тыңдадым

Auscultatum тыңдау үшін

Auscultare тыңдау

Misceo мен араластырамын

Miscui мен араластырдым

Mixtum араластыру үшін

Miscere араластыру

Iungo мен қосамын Iunxi мен қостым Iunctum қосу үшін Iungere қосу Diluo мен

толықтырамын Dilui мен

толықтырдым Dilutum толықтыру

үшін Diluereя толықтыру

Recipio мен беремін Recipi мен алдым Receptum алу үшін Recipere алу Audio мен тыңдаймын

Audivi мен тыңдадым, есіттім

Auditum тыңдау үшін

Audire тыңдау, есту

Етістіктердің инфинитиві барлық жіктеуде –re-ге аяқталады. I, II, IV

жіктеулерде бұл жалғау түбірге жалғанады, ал III жіктеуде түбірге –е – қосымшасы арқылы жалғанады. Сөздікте етістіктердің негізгі формасы

78

қысқартылып жазылады жəне оң жағында рим цифрімен етістіктің жіктеуі жазылады.

Ausculto, avi, atum, ere I diluo, lui, lutum, ere III Misceo, scui, xtum, ere II recipio, cepi, ceptum, ere III Iungo, nxi, nctum, ere III audio, ivi, itum, ire IV Латын тіліндегі esse болу етістігінің дербестігінен гөрі көмекшілік

қызметі басым. Негізінен күрделі баяндауыштың етістік бөлшегі ретінде қолданылады.

Esse етістігінің осы шақтағы жіктік тұлғасы бірде es, бірде s болып ауыстып отыратын түбірге жіктік жалғауларының жалғануы арқылы жасалады. Es түбіріне жіктік жалғауы тікелей жалғанса, s түбіріне жіктік жалғаулары байланыстырушы u дауысты арқылы жалғанады.

Латын тіліндегі Esse болу етістігінің осы шақта жіктелуін неміс тіліндегі sein болу, ағылшын тіліндегі to be болу, француз тіліндегі etre болу етістіктерінің жіктелуімен салыстыруға болады.

Жақ Латынша Немісше Ағылшынша Французша

Sing. 1. 2. 3.

sum es est

ich bin du bist er ist

am are

he is

je suis tu es il est

Plur. 1. 2. 3.

sumus estis sunt

wir sind ihr seid sie sind

we are you are they are

nous sommes vous etes ils sont

Жаттығулар: 1) жіктеуді анықтап, бұйрық рай формасын құрыңдар: studēre –

зерттеу, laborāre – жұмыс істеу, punīre – жазалау, salvēre – деннің сау болуы, excusāre – кешіру, legĕre – оқу.

2) зат есімдердің қандай формада тұрғананын табыңдар: pastā, ampullam, ampullas, ampullis, massā, tincturae, pilulārum.

3) етістіктерді praesens indicativi activi жікте: dividĕre, sterilisāre, terĕre. 4) етістіктерді praesens indicativi passivi жікте: formāre, finīre, dividĕre. 5) етістіктерді praesens indicativi activi жікте: dividĕre, sterilisāre,

terĕre. 6) етістіктерді praesens indicativi passivi жікте: formāre, finīre, dividĕre. 7) етістіктерді рraesens indicativi activi et – passiv- те жіктеңдер: labōro,āre 1 –жұмыс істеу, aspīro,āre 1 – талпыну, consto,āre 1 – өзгермеу;

simŭlo,āre 1 – құлану; disserto,āre 1 – пайымдау, зерттеу; absorbeo,ēre 2 –сіңіру; doceo,ēre 2 – оқыту; studeo,ēre 2 – оқу; ago,ĕre 3 – əрекет жасау, алып жүру; recipio,ĕre 3 – алу; repello,ĕre 3 – қашыру, қорқыту (шыбын-шіркейлерді); praesideo,ēre 2 – алдында отыру, басқару

79

8) етістіктерді қандай жақта, көптікте, етісте тұрғанын анықтап, қазақ тіліне аударыңдар: praeparantur, signant, iungitur, nutritur, filtrant, nominator, miscetur, dividitur, dantur, est, sunt, formant

9) етістіктердің жіктелуін анықтап, бұйрық рай жасаңдар: studēre – зерттеу, laborāre – жұмыс істеу, punīre – жазалау, salvēre – сау болу, excusāre – кешіру, legĕre – оқу.

10) қазақ тіліне аударыңдар: 1. Vale. Valēte. 2. Vive et vale. 3. Repĕte bis. 4. Audīte, legĭte et scribĭte. 5.

Bene laborāte. 6. Noli repetĕre. 7. Primum praeparāte, deinde dāte. 8. Nolīte addĕre. 9. Coque et refrigĕra. 10. Audi attente. 11. Linīte caute. 12. Divĭde et impĕra. 13. Ora et labōra. 14. Vivĕre est cogitāre. 15. Nota bene!

11) етістіктердің жіктелуін анықтаңдар: (per)colo, āre – сүзу; signo, āre – белгілеу; refrigĕro, āre – суыту; praepăro, āre – дайындау; (con)servo, āre – сақтау; agĭto, āre – шайқау; formo, āre – жасау (пайда болу); sterilĭso, āre – залалсыздандыру; macĕro, āre – жібіту; do, ăre – беру, жіберу; adhĭbeo, ēre – қолдану; valeo, ēre – дені сау болу; misceo, ēre – араластыру; extrăho,ĕre – өндіріп шығару; repĕto,ĕre – қайталау; vivo,ĕre – өмір сүру; contĭneo, ēre – құрамында болады; solvo, ĕre – еріту; verto,ĕre – бұру; divĭdo,ĕre – бөлу coquo,ĕre – қайнату; concīdo, ĕre – кесу, майдалау; contundo, ĕre – талқандау; tero,ĕre – ысқылау; sumo,ĕre – қабылдау; infundo,ĕre – құю; addo,ĕre – қосу; audio,īre – тыңдау; finio, īre – бітіру; linio, īre – жағу. Латын афоризмдері: 1. Primum non nocere – ең алдымен зияның тимесін. 2. Divide et empera – бөліп ал да, биле. 3. Dictum factum айтылды, істелді. Бақылау сұрақтары: 1. Латын тіліндегі етістіктер жіктелуі. 2. Бұйрық рай (Imperativus). 3. Латын етістігінің негізгі тұлғалары мен түбірлері. 4. Осы шақтың 1-жақ жекеше түрдегі тұлғасы. 5. Өткен шақтың 1-ші жақ жекеше түрдегі тұлғасы. 6. Супин. 7. Осы шақтың тұйық райлы тұлғасы. 8. Латын тіліндегі esse болу етістігі.

7-зертханалық сабақ. Тақырыбы: САН ЕСІМ (NUMERALIA)

Жоспар: 1. Сан есім жəне қосымша. 2. Латын жəне грек сан есімдері.

80

Сабақтың мақсаты: Студенттерді сан есіммен, оның түрлерімен таныстыру.

Латын тіліндегі сан есімдердің төрт түрі бар: cardinalia – есептік (қанша?) ordinalia – реттік сандар (нешінші?) distributiva – бөлшектік сандар (қаншадан?) adverbia - үстеу сандар (қанша рет?) 11 жəне 17 аралығындығы сандар төмендегі тəртіп бойынша орын-

далады: 11 – undecim 15 - quindecim 12- duodecim 16 - sedecim 13 – tredecim 17 - septemdecim 14 - Quattuordecim 8 жəне 9 сандарына аяқталатын сандар (18, 19, 28 ,29...) келесі ондықтан

1 немесе 2 санын алып тастаумен пайда болады. Мысалы.: 18- duodeveginti. Бұл жерде duo – екі, de – , veginti – жиырма.

18- duodeveginti (екісі кем жиырма) 19 – undeveginti (бірі кем жиырма) 20 – veginti (жиырма). Ондықтардан, жүздіктен жəне 1 мен 7 аралығындағы бірліктерден

тұратын сандар (мыс: 21, 22...37) екі түрлі жолмен жасалады: 1) ондық бірліктің алдында тұрады, veginti unus, veginti duo.... 2) бірлік ондықтан бұрын айтылып, ондықпен et (жəне) деген шылау

арқылы байланысады: unus et veginti, duo et veginti.... Латын тілінде сын есімдер зат есіммен родта, түрде, септеуде (сын есім

сияқты) үйлеседі: unus musculus – бір бұлшық ет, una costa – бір қабырға. Реттік сан есімдер сын есімнің I и II жіктеуі сияқты жіктеледі

Рим

цифрлары Араб

цифрлары cardinalia ordinalia

I 1 Unus (m), una (f), unum (n) Primus, a, um II 2 Duo (m), duae (f), duo (n) Secundus, a, um III 3 Tres (m,f), tria (n) Tertius, a, um IV 4 Quattuor Quartus, a, um V 5 Quinque Quintus, a, um VI 6 Sex Sextus, a, um VII 7 Septem Septimus, a, um VIII 8 Octo Octavus, a, um IX 9 Novem Nonus, a, um X 10 Decem Decimus, a, um

XX 20 viginti vicesimus XXX 30 triginta tricesimus XL 40 quadraginta quadragesimus L 50 quinquaginta quinquagesimus

81

LX 60 sexaginta sexagesimus LXX 70 septuaginta septuagesimus

LXXX 80 octoginta octogesimus XC 90 nonaginta nonagesimus C 100 Centum Centesimus

CC 200 ducenti, ae,a ducentesimus CCC 300 trecenti, ae, a trecentesimus CD 400 quadrigenti, ae, a quadrigentesimus D 500 quingenti, ae, a quingentesimus

DC 600 sescenti, ae, a sescentesimus DCC 700 septigenti, ae, a septingentesimus

DCCC 800 octingenti, ae, a octingentesimus DCCCC 900 nongenti, ae, a nongentesimus

M 1000 Mille Millisimus MM 2000 duo milia bis millisemis

Қосымшалар міндетін атқаратын латын жəне грек сан есімдері.

Латын

Сан есімдері Грек

Сан есімдері Мағынасы Мысалдар

uni- mono- бір unisexuālis, e - біржынысты monocephălus, a, um - бір басты

bi- di- Екі bialātus, a, um - екі қанатты dipetălus, a, um - екікүлтелі

tri- tri- үш triaxonālis, e - үшаксонный quadri- tetra- Төрт- quadrifoliātus, a, um төртжапырақты

tetracoccus, i m - тетракокк quinque penta- бес quinqueflōrus, a, um бес гүлді

pentaradiālis, e - беснұрлы sex- hexa- алты- sexangulāris, e - алтықырлы

hexaspŏrus, a, um - алтыспорлы septem- hepta жеті septemjugātus, a, um - жетіжұпты

heptapetălus, a, um - жетікүлтелі oct-, octo-

oct-, octo-

сегіз octopetălus, a, um - сегіз күлтелі Octodontīdae, ārum f - сегіз тісті

novem-, noven-

ennea- тоғыз- novendiālis, e - тоғыз күндік enneapetălus, a, um тоғыз күлтелі

decem-, decen-

dec-, deca-

он decemflōrus, a, um - он гүлді Decapŏda, ōrum n - он аяқты

semi- hemi- жарты semicanālis, is m - жартыканалды hemisphaerium, i n - жарты шарлы

Жаттығулар: 1. Терминдерді префиксальды морфемдердің мағынасына қарай

аударыңдар: Viŏla tricŏlor, hemispherium cerĕbri, ductus excretorius, Leonūrus

quinquelobātus, evolutio postembryonālis, reproductio asexuālis, concha bivalvis, reflexus incondicionālis, Piscis semitransitorius, ganglion submaxillāre,

82

hybridizatio, intraspecifĭca et interspecifĭca, segmentatio superficiālis, nervus hypoglossus, heredĭtas extranucleāris, discus intervertebrālis, Matricaria inodōra Picoīdes tridactўlus, symphўsis pubĭca, muscŭlus epicranius, dysfunctio hepătis, syndactylia congenita, caput muscŭli bicipĭtis, Leptinotarsa decemlineāta.

2. Сан есімдерді primus, a, um; tres, tria; milia сын есімдермен үйлестіріңіз annus, i m жыл; hirundo, inis f қарлығаш; fructus, i m жеміс; ovis, is f қой; semen, inis n дəн; dies, ei m күн; arbor, oris f ағаш.

3. Рим цифраларымен жазыңыз: 1969,1418, 1815, 1989, 812, 1503, 1616, 907 4. Қазақ тіліне аударыңыз: Pars prima. Viginti homines. Costa prima, costa secunda, costa tertia. Legimus

Celsi opus «De medicina libri octo». Apud Graecos medicina in tres partes divisa est: una, quae, victu, altera, quae medicamentis, tertia, quae manu sanat. Primus inter pares.

5.Латын тіліне аударыңыз: Екі қызыл жеміс. Екі сары аналық. Үш ұзын бұтақ. Үш жалпақ жапырақ.

Екі жүз сары бақ бақ. Екі жүз жеміс. Екі мың сүйек. Бесінші тіс. Төрт саусақ. Жеті қой. Он сегіз кітап. Мыңдаған қан тамырлары.

Латын афоризмдері: 1. Ubi concordio, ibi victoria – бірлік бар жерде тірлік бар. 2. Diagnōsis certa – нақты диагноз. 3. Diagnōsis dubia - күдікті диагноз. Бақылау сұрақтары: 1. Латын тілінде сан есімдердің қандай түрлері бар? 2. Есептік сан есімдер қалай жасалады? 3. 1-ден 10-ға дейінгі бірлік сандардың жасалуы. 4. 11-17 аралығындағы сандардың жасалуы. 5. Ондыққа дейінгі 1 не 2 жетпейтін сандардың жасалуы. 6. 30-90 аралығындағы ондық сандардың жасалуы. 7. 1-7 аралығындағы бірлік сандардың ондық, жүздік сандарға қосылып

айтылу жолдары. 8. Реттік сан есімдер қалай жасалды? 9. Қандай есептік сан есімдер септеледі? 10. Қандай есептік сан есімдер септелмейді? 11. 3 сан мен көптік тұлғадағы 1000 саны қалай септеледі?

83


Тақырыбы: ДƏРІЛІК ЗАТ ФОРМАЛАРЫНЫҢ РЕЦЕПТЕ ТАБЫС СЕПТІГІНДЕ ЖАЗЫЛУЫ

Жоспар: 1. Дəрілік зат формаларының рецепте табыс септігінің жекеше түрінде

жазылуы. 2. Рецептегі cum демеулігі. 3. Дəрілік зат формаларының рецепте табыс септігінің көпше түрінде

жазылуы. 4. Көп кездесетін кесінділер (4-бөлім). Сабақтың мақсаты: Дəрілік зат формаларының рецепте табыс септі-

гінің жекеше түрінде жəне көпше түрінде жазылуы туралы. Дəрілік зат формалары туралы мағлұмат беру.

Дəрілік зат формаларының рецепте табыс септігінің жекеше түрінде жазылуы

Айтылып өткендей, дəрілік зат формалары Recĭpe сөзінен кейін ілік септігінде ғана емес, табыс септігінде де жазыла береді.

Ал не?(Acc.) нені? (Gen.) қанша? Recĭpe: Emplastrum Capsĭci numero 6 Ал: Пластырь бұрышты 6 дана

или Ал не?(Acc.) Nom. коммерциялық аталуы қанша?

Recipe: Tabulettas “Tetrаvitum” numero 20 Recĭpe: Таблеткалар «Тетравит» 20 дана

Рецепте табыс септігіндегі жекеше жəне көпше түрде жазылатын дəрілік зат формалары табыс септігіндегі жекеше

түрде жазылуы

Табыс септігіндегі түрде жазылуы

1 жіктеудегі зат есімдер Tabulettam (obductam) Tabulettas (obductas) қолданылмайды Membranǔlas (Lamellas)

ophthalmĭcas қолданылмайды Spongias (antiseptĭcas) қолданылмайды Chartas 2 жіктеудегі зат есімдер Unguentum қолданылмайды Linimentum қолданылмайды Gelum қолданылмайды Balsămum қолданылмайды Aёrosolum қолданылмайды Emplastrum қолданылмайды

84

Suppositorium (vaginale, rectale) Suppositoria (vaginalia, rectalia)

3 жіктеудегі зат есімдер Cremōrem қолданылмайды қолданылмайды Hirudĭnes (medicinales) қолданылмайды Caramella

Егер рецепте дəрілік зат формасының мөлшері көрсетілмей, numĕro

немесе Da tales doses numero сөзімен күрделі құрамдағы (баллон, тюбик..) коммерциялық дəрілік зат саны ғана көрсетілсе, онда табыс септігінің жекеше түрінде жазылады.

Сүртпе майлар: Recĭpe: Unguentum "Antipsoriatĭcum" numĕro 2 Da. Signa: Сыртқы жараға тəулігіне екі рет

1) линименттер Recĭpe: Linimentum "Alorom" numĕro 2 Da. Signa: Теріге жұқалап, тəулігене 3 рет жағу керек;

2) гелдер Recĭpe: Gelum "Fenistil" numĕro 1 Da. Signa:. Жарақатанған теріге тəулігіне 4 рет

3) бальзамдар: Recĭpe: Balsămum "Graal" numĕro 1 Da. Signa: Ішке, тəулігіне үш рет, екі ас қасықпен

4) жақпалар: Recĭpe: Cremōrem "Floresan" numĕro 1 Da. Signa: Қатты уқалау арқылы теріге жағу керек

5) аэрозолдер: Recĭpe: Aёrosōlum "Proposolum" numĕro 1

Da. Signa: тəулігіне 3 рет ауыз жəне мұрын қуысы аумағына 2 секунд бойы шашу керек.

Егер рецепте дəрілік зат формасымен дəрілік зат саны берілсе, мұндай дəрілік зат формалары ілік септігінің жекеше түрінде жазылады.

1) сүртпе майлар: Recĭpe: Unguenti "Undecinum" 25,0

Da. Signa: эпидермофит кезінде теріге жағу керек Recĭpe: Unguenti Aethyli aminobenzoātis 5% - 10,0 Da. Signa: Теріге жағу

2) линименттер: Recĭpe: Linimenti "Sanĭtas" 50,0 Da. Signa: тəулігіне 2 рет депигментация болған жерге жағу Recĭpe: Linimenti Thesāni 30,0 Da. Signa: Əр рентген емдеуінен кейін сəуле тиген тері бетіне жағу

85

3) гелдер Recĭpe: Geli Diclofenāci 5% - 50,0 Da. Signa: тəулігіне 3 рет ауырған жерлерге

4) бальзамдар: Recĭpe: Balsămi "Tonus" 250 ml Da. Signa: 1 шай қасықпен ішке

5) жақпалар: Recĭpe: Cremōris "Dolgit" 5% - 100,0 Da. Signa: ауырған буынға тəулігіне 3 рет

6) аэрозоли Recĭpe: Aёrosōli Ephatini 10ml

Da. Signa: ингаляция үшін Recĭpe: Aёrosōli “Berotec” 15 ml Da. Signa: ингаляция үшін

Рецептте пластырдың қанша дана екендігі көрсетілсе, табыс септігінде жазылады:

Recĭpe: Emplastrum Capsĭci numěro 4 Da. Signa: теріге Егер пластырдың салмағы мен көлемі көрсетілсе, дəрілік зат формасы

ілік сепігінің жекеше түрінде тұрады: Recĭpe: Emplastri Capsĭci 18 х 10 сm Da. Signa: пластырдың қорғаныс қабығын алып тастап, теріге

жабыстыр Recĭpe:Emplastri Plumbi simplĭcis 50,0 Da. Signa: жылытып, матаға жағып, жарақаттанған теріге жабыс-

тыр Балауыздар мен таблеткалар рецептте табыс септігінің жекеше түрінде

жазылады: Recĭpe:Tabulettam Labetaloli 0,1 Da tales doses numěro 30 Signa: 1 таблеткадан тəулігіне 3 рет Recĭpe:Tabulettam „Nicoverinum“ numěro 20 Da. Signa: 1 таблеткадан тəулігіне 3 рет Recĭpe:Suppositorium cum Ichthyolo 0,2 Da tales doses numěro 10 Signa: тəулігіне 3 реттен тік ішекке 1 балауыздан

Рецепттегі CUM демеулігі (предлогы) Рецепт жазғанда көбінесе дəрілік зат атаулары cum предлогы арқылы

жазылады.

86

• Жекеше түр • 2 жіктеудегі зат есімдер - жалғауы -о (cum

Ichthyōlo, cum Oxytetracyclīno)

• жекеше түр • 3 жіктеудегі зат есімдер – жалғауы –е (cum

Neomycīni sulfāte, cum Atropini sulfāte)

• көпше түр • 3 жіктеудегі зат есімдер - жалғауы -ĭbus (тас-шүйгін тамырымен - cum radicĭbus Valeriānae)

Дəрілік зат формаларының рецепте табыс септігінің көпше түрінде

жазылуы Рецепте дəрілік зат формаларының табыс септігінің көпше түріндегі

күрделі құрамды, тырнақшадағы, жазылуы cum демеулігімен болған дəрілік зат формалары жазылады.

Таблеткалар: Recĭpe:Tabulettas Dichlothiazidi 0,025 numěro 50 Da. Signa: тəулігіне 3 рет, 2 таблеткадан 10 күн бойы Recĭpe:Tabulettas stomachĭcas cum extracto Belladonnae numěro 10 Da. Signa: 1 таблеткадан тəулігіне 3 рет Recĭpe:Tabulettas "Nicoverinum" numěro 20 Da. Signa: тəулігіне 2 рет, 1 таблеткадан

1. суппозитории Recĭpe:Suppositoria cum Nystatino 250 000 ЕД Da tales doses numěro 10 Signa: қынапқа, 1 балауыздан, тəулігіне 2 рет Recĭpe:Suppositoria “Bethiolum” numěro 20 Da. Signa: тік ішеке 1 балауыздан, тəулігіне 1 рет 2. губкалар Recĭpe:Spongias antiseptĭcas cum Gentamycino Da tales doses numěro 10 Signa: жарақаттанған жерге Recĭpe:Spongias “Methuracolum” numěro 10 Da. Signa: 3 тəулікте 1 рет жара тартылып кеткенше

Жұмсақ дəрілік зат формалары Сүртпе майлар – Unguenta • қысқартылған Recĭpe сөзінен кейін ілік септігінің жекеше түрінде

жазылады - Unguenti • Қазіргі таңда сүртпе майлардың көпшілігі дəріханаларда дайын күйде

болады. Мұндай сүртпе майлар ресми болғандықтан, қысқаша жазылады:

87

Recĭpe: Unguenti Apilaci 1% - 10,0 Da. Signa: шыны таяқшамен қабақтың шетіне тəулігіне 2 рет • Ресми сүртпе майдың күрделі түрі: Recĭpe: Acidi borĭci Zinci oxўdi ana 2,0 Resorcini 0,6 Vaselini ad 30,0 Misce, fiat unguentum Da. Signa: жарақаттанған жерге тəулігіне 1 рет

Линименттер – Linimenta қысқартылған Recĭpe сөзінен кейін ілік септігінің жекеше түрінде жазылады – Linimenti (мысалы: Recĭpe: Linimenti Synthomycīni…)

Пасталар – Pastae қысқартылған Recĭpe сөзінен кейін ілік септігінің жекеше түрінде жазылады - Pastae. мысалы: Recipe: Pastae Zinci… .

Балауыздар – Suppositoria қысқартылған Recĭpe сөзінен кейін табыс септігінің көпше(Suppositoria), кей жағдайларда жекеше түрінде жазылады (Suppositorium) тік ішектік балауыздар – Suppositoria rectalia, қынаптық балауыздар – Suppositoria vaginalia жəне таяқшалар – Bacilli.

Recipe: Suppositorium cum Ichthyolo 0,2 Da tales doses numěro 10 Signa: 1 балауыздан тəулігіне 2 рет

Пластырлар – Emplastra • қарапайым пластырлар – Emplastrum simplex (Emplastri simplĭcis). • Күрделі пластырлар - Emplastrum composĭtum (Emplastri composĭti). • мысалы: Recipe: Emplastri Plumbi simplĭcis... .

Қатты дəрілік зат формалары Таблеткалар – tabulettae • қысқартылған Recĭpe сөзінен кейін табыс септігінің көпше түрі • (Tabulettas), кей жағдайларда жекеше түрінде жазылады (Tabulettam). • Рецепт жазғанда 2 жолмен жазылады: 1. Кеңінен таралаған жол – бірінші дəрілік зат аты мен мөлшері,

соңынан “Da tales doses numĕro … in tabulettis” («Осындай мөлшерде .... дана таблеткалар түрінде бер») сөйлемі жазылады.

2. Екінші жолы - “Tabulettas” сөзінен басталып, дəрілік зат аты мен мөлшері жазылады. Рецепт “Da tales doses numĕro…” («Осындай мөлшерде ... дана бер») сөйлемімен аяқталады.

88

Салыстыр:

1 вариант: Recipe: Paracetamōli 0,3 Da tales doses numĕro 6 in tabulettis Signa: 1 таблеткадан

2 вариант: Recipe: Tabulettas Paracetamōli 0,3 Da tales doses numĕro 6 Signa: 1 таблеткадан

• Кейбір күрделі құрамды таблеткалар коммерциялық атымен белгілі.

Рецептте мұндай дəрілік зат формалары “Tabulettas” сөзімен басталып, кейіннен дəрілік заттың аты атау септігінде, тырнақшада, соңынан “numĕro” сөзінен кейін таблетканың саны жазылады.

Recipe: Tabulettas “Nicoverīnum” numĕro 20 Da. Signa: 1 таблеткадан тəулігіне 2 рет • obductus (қапталған) сөзі анықтауыш зат есім tabuletta сияқты

жазылады: tabulettas … obductas, in tabulettis obductis, tabulettam … obductam т.с.с.

Дражелар – Dragées • “dragées” сөзі жіктелмейді. • Драже сөзі бір формамен жазылады: “Dragées” сөзі, кейін дəрілік зат

аты, “Da tales doses numĕro…” («осындай мөлшерде … дана бер») сөйлемі жазылады.

Recipe: Dragées Diazolīni 0,05 Da tales doses numĕro 20 Signa: 1 дражедан тəулігіне 2 рет

Құрғақ жиынтық – Species • “species” сөзі тек қана көпше түрде жазылады: species, ērum f, Recĭpe

сөзінен кейін ілік септігінің көпше түрінде: Speciērum... . Бірінші топтың сын есімдері де зат есіммен үйлесіп, ілік септігі көпше түрінің жалғауымен жазылады – ārum. Мысалы: antiasthmaticārum.

• Құрғақ жиынтықтар түрі: o Species amārae тəбет ашатын жиынтық (ащы) o Species antiasthmatĭcae демікпеге қарсы жиынтық o Species cholagōgae өт айдағыш жиынтық o Species diaphoretĭcae терлететін жиынтық o Species diuretĭcae зəр айдағыш жиынтық o Species laxantes іш өткізетін жиынтық o Species pectorāles көкірек қуысына арналған жиынтық o Species sedatīvae тыныштандыратын жиынтық

89

• Мысалдар: Қарапайым түрі: Recipe: Speciērum amārārum 100,0 Da. Signa: ас қасықпен тəулігіне 3 рет Күрделі түрі: Recipe: Herbae Adonĭdis vernālis 2,0 Rhizomătis cum radicĭbus Valeriānae 1,5 Misce, fiant species Da tales doses numěro 10 Signa: ас қасықпен тəулігіне 3 рет Ұнтақтар – Pulvĕres • қысқартылған Recĭpe сөзінен кейін ілік септігінің жекеше түрінде

жазылады – Pulvĕris. Пример: Recipe: Pulvĕris radīcis Rhei… . • сыртқа өте ұсақ ұнтақ пайдаланады (pulvis subtilissĭmus – өте ұсақ

ұнтақ). Мысалы: Misce, fiat pulvis subtilissĭmus. • Ұнтақ сепкіш түрінде жазады: aspersĭo, ōnis f: Recipe: Aspersiōnis

Amycazōli 2% - 100,0 • Гигроскопиялық (суланғыш) жəне буланғыш ұнтақтар .... қағазда

(Charta cerata) немесе парафинделген қағазда (Charta paraffināta) жіберіледі жəне рецептте жазылады, мысалы: Da tales doses numĕro… in charta cerāta (in charta paraffināta).

Гранулалар – Granŭla • “granŭlum” сөзі – neutrum тектік түрінде жазылады. • Рецептте Recĭpe сөзінен кейін ілік септігінде, көпше түрде жазылады -

Granulōrum. Мысалы: Recipe: Granulōrum Natrĭi aminosalicylātis… Басқа да дəрілік зат формалары Капсулалар – Capsŭlae • Рецептте капсулалар күрделі түрмен жазылады жəне ”Da tales doses

numěro … in capsǔlis” сөйлемі қосылады. • Кейде “in capsǔlis ” сөз тіркесі дəрілік зат атауында болуы мүмкін:

Recipe: Solutiōnis Nitroglycerini oleōsae 0,0005 in capsǔlis numěro 20. • Желатинді жəне крахмалды капсулалар бар. Рецепт жазғанда капсула

түрі міндетті түрде көрсетіледі: “in capsŭlis gelatinōsis”, “in capsǔlis amylāceis”.

Көп кездесетін кесінділер (4-бөлім)

№№ п/п Латын Мағынасы Мысалдар

1. -aesthes-, -aesth-, -asthes-, -esthes-

жансыздандыратын Anaesthesinum Pavesthesinum

90

2. -test- Еркек жыныс гормондарына қатысы

бар

Testosteronum Medrotestronum

3. -haem- грек. “haema” – «қан» Haemodesum Haemostimulinum

4. -thym- Айырша безі Thymactidum Thymostimulinum

5. -thyr - Қалқанша безге əсер ететін препараттар

Triiodthyr oninum Thyr eocomb


1. Absinthium, i n жусан 2. Capsĭcum, i n бұрыш 3. Digitālis, is f оймақгүл 4. Rosa, ae f итмұрын 1. Sināpis, is f қыша 5. Urtīca, ae f ақ тауқалай 6. Viburnum, i n шөңкіш

Дəрілік заттар атаулары 7. Anaesthesinum, i n анестезин 8. Anaesthesolum, i n анестезол 9. Anusolum, i n анузол 10. Cacao (нескл.) какао 11. Carbo, ōnis m Көмір 12. Charta (ae f) Sināpis Сасыр шөп 13. Coffeinum, i n кофеин 14. Didanosinum, i n диданозин 15. Estriolum, i n эстриол 16. Florenalum, i n флоренал 17. Flucloxacillinum, i n флуклоксациллин 18. Glycinum, i n глицин 19. Megestrolum, i n мегестрол 20. Oestronum, i n эстрон 21. Phenacetinum, i n фенацетин 22. Platyphyllinum, i n платифиллин 23. Podophyllotoxinum, i n подофиллотоксин 24. Polygelinum, i n полигелин 25. Triclosanum, i n триклозан

Басқа да лексика 26. activātus, a, um белсендірілген 27. amārus, a, um ащы 28. antiasthmatĭcus, a, um демікпеге қарсы 29. antiseptĭcus, a, um антисептикалық 30. aspersĭo, ōnis f Сеппе, себінді дəрі 31. haemostatĭcus, a, um гемостатикалық 32. hirūdo,ĭnis f сүлік 33. pectorālis, e кеуделік

91

34. sedatīvus, a, um тыныштандырғыш 35. solubĭlis, e еріткіш 36. stomachĭcus, a, um асқазандық 37. subtilissĭmus, a, um өте ұсақ

Төменде келтірілген сөйлемдерді жатқа айтыңдар:

1. in capsŭlis gelatinōsis желатин капсуласында 2. in capsŭlis gelatinōsis

elastĭcis Серпінді желатин капсуласында

3. in charta cerāta балауызданған қағазда 4. in charta paraffināta Парафинделген қағазда 5. in spritz-tubulis шпритц-тюбиктерде 6. in tabulettis (obductis) таблеткаларда (қапталған) 7. pro narcōsi Жалпы жансыздандыру үшін

Жаттығулар:

1. дəрілік заттардың халықаралық аттарын латын тілінде жазып, көп кездесетін кесінділердің мағыналарын түсіндіріп беріңдер:

тестостерон, диданозин, гексопреналин, тимол, тримипрамин, паромо-мицин, дизопирамидин, флунитразепам, прилокаин, лиотиронин, бупива-каин, медазепам, мепивакаин, цитохром С, поливинокс, рифамицин, флукло-ксациллин, тимостимулин, ихтаммол, формотерол, полигелин, подофил-лотоксин, оксетакаин, мегестрол, глицин, эстриол, платифиллин, руфокромо-мицин, нитроглицерин, левоноргестрел, камфора, эфедрин, ампициллин, триклозан, гексобендин.

2. Рецепттерді қазақ тіліне аударыңдар:

1. Recĭpe: Rhizomătis cum radicĭbus Valerianae 8,0 Herbae Leonūri Fоliōrum Farfărae ana 20,0 Cortĭcis Viburni 25,0 Aquaе purificātaе ad 800 ml Da. Signa: ас қасықпен тəулігіне 3 рет 2. Recĭpe: Tabulettas “Pentalginum” numĕro 10

Da. Signa: 1 таблеткадан тəулігіне 3 рет 3. Recipe: Balsămum “Sanĭtas“ numĕro 1 Detur. Signētur: қабынған жерге жақ

92

3. Рецептті латын тіліне аударыңдар:

1 Ал: Сыңғақ итшомыр қабығы Қалақай жапырақтары теңдей 15,0 Бұрыш жалбыз жапырақтары Тасшүйгін тамыры мен тамырсабағы теңдей 5,0 Араластыр, құрғақ жиынтық болсын Беріңіз. Белгіле: 1 ас қасық 200 мл қайнаған суға

есебімен қайнатпа дайында. Таңертең, кешке 100 мл 2 Возьми

«Капсикам» сүртпе майы 1 дана

Берілсін Белгіленсін: ауырған жердің терісіне жұқалап, күніне

2 рет

4. Фармацевтикалық терминдерді латын тіліне аударыңдар: «Викалин» таблеткалары; теріге пайдалану үшін спиртті ментол

ерітіндісі; таблеткадағы эфедрин; «Анестезол» балауыздары; «Баралгин» таблеткасы; ампуладығы эуфиллин ерітіндісі; ампуладағы эстрон; нитрок-солин дражелары; белсендірілген көмір; өте ұсақ ұнтақ; гемостатикалық губкалар; қынапқа арналған балауыздар; құрамында ихтиолы бар балауыз-дар; инъекцияға арналған майдағы камфор ерітіндісі; рауғаш тамырының таблеткалары; көкірек қуысына арналған жиынтық; «Аллохол» таблетка-лары, итмұрын жемісінің тұнбасы; ерігіш стрептоцид линименті; дəрілік тасшүйгін экстрактісінің қапталған таблеткалары; тыныштандыратын жиынтық; дистилденген су.

Латын афоризмдері 1. Diagnōsis vera - дұрыс диагноз. 2. Diagnōsis probabĭlis - болжау диагнозы. 3. Diagnōsis praecox - ерте диагноз. Бақылау сұрақтары: 1. Қандай дəрілік зат формалары табыс септігі, жекеше түрде жазылады? 2. Қандай дəрілік зат формалары табыс септігі, көпше түрде жазылады? 3. Қандай жағдайда гелдер, бальзамдар, жақпалар, аэрозолдар табыс

септігінде, қандай жағдайда ілік септігінде жазылады? 4. “Recĭpe” сөзінен кейін қандай жағдайда “tabuletta” сөзі жекеше жəне

көпше түрде жазылады?

93

5. “ Recĭpe” сөзінен кейін “suppositorium” сөзі жекеше жəне көпше түрде жазылады?

6. cum предлогынан кейін дəрілік заттар атаулары қандай жалғаулармен аяқталады?

7. Өзіңіз білетін құрғақ жиынтықтарды атаңыз. 8. Қазақ тіліне аударыңыз: in capsŭlis amylaceis, in capsŭlis gelatinōsis, in

charta cerāta, in charta paraffināta.

10-зертханалық сабақ. Тақырыбы: ЛАТЫН ХИМИЯЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ

Жоспар: 1. Химиялық элементтердің латын атаулары. 2. Қышқылдардың латын атаулары.

Сабақтың мақсаты: химиялық элементтердің, қышқылдардың латын

атауларымен таныстыру.

Химиялық элементтердің латын атаулары Химиялық элементтер аттары дəрілік заттар атауларында жиі кездеседі.

Химиялық элементтердің латын атаулары n роды 2 жіктеудегі зат есімдер. Мысалы: Bromum, i n; Iodum, i n; Bismŭthum, i n Екі химиялық элементтер аттары бұл заңдылықтан тыс: • күкірт-Sulfur, ŭris n (3 жіктеу) • фосфор-Phosphŏrus, i m (m роды) Төменде келтірілген химиялық элементтер аттары мен жазылуын есте

сақтаңдар:

Латын атаулары

Символ Қазақ атаулары Латын атауының шығу тегі

Aluminium Al Алюминий лат. alūmen - ащудас Argentum Ag күміс лат. arguĕre - анық болу Arsenĭcum As Күшəн грек. arsen - күшті

Aurum Au алтын лат. aurum - алтын Barium Ba Барий грек. barys - ауыр

Bismŭthum Bi Висмут нем. Wismut (алғашқыда - weisse Masse - (ақ салмақты зат)

Borum B Бор араб. bauraq - бура Bromum Br Бром грек. bromos - сасық Calcium Ca Кальций лат. calx - əк

Carboneum C Көміртек лат. carbo - көмір Chlorum Cl Хлор грек. chloros - жасыл Cuprum Cu мыс грек. Кипр аралының аты (Cyprus)

94

Латын атаулары

Символ Қазақ атаулары Латын атауының шығу тегі

Ferrum Fe темір лат. ferrum - темір Fluorum seu Phthorum

F Фтор лат. fluor - ағын (fluĕre - ағу); грек. phthoros - бұзылу

Hydrargўrum Hg сынап грек. hydr - су + argyros - күміс Hydrogenium H сутегі грек. hydr - су+ genes - пайда болу

Iōdum I Йод греч. iodes - күлгін Kalium K Калий араб. al-kali - өсімдік күлі Lithium Li Литий грек. lithos - тас

Magnium seu Magnesium

Mg Магний грек. Кіші Азиядағы қала аты Магнезия

(Magnesia) Mangănum Mn Марганец итал. manganese гректің Magnesia

Natrium Na Натрий араб. natron гректің nitron - сода Nitrogenium N Азот грек. nitron - сода, селитра + genes - пайда

болу Oxygenium O оттегі грек. oxy - қышқыл + genes - пайда болу Plumbum Pb Свинец лат. plumbum - қола

Phosphŏrus Ph Фосфор грек. phos - жарық + phoros - алып жүруші Silicium Si Кремний лат. silex - қатты тас Sulfur S күкірт лат. sulfur - күкірт

Zincum Zn Цинк нем. Zink - мырыш

Шет ел ғылыми əдебиеттерінде бір қатар химиялық элементтердің басқа атауларын кездестіруге болады: Potassium, i n – калий, Sodium, i n – натрий. N.B!

Фармацевтикалық терминнің құрамындағы химиялық элементтер аты бас əріппен жазылып, сын есім ретінде аударылады, мысалы:

Unguentum Hydrargўri album – ақ сынап сүртпе майы Pasta Zinci - цинк пастасы

Қышқылдардың латын атаулары Қышқылдардың латын атаулары Acĭdum, i n (қышқыл) – зат есімнен

жəне онымен үйлескен 1 топтағы сын есімдерден тұрады:

Қышқылдардың латын атаулары Қазақша 1. Acĭdum …ĭcum ... қышқылы 2. Acĭdum …ōsum ... қышқылы

3. Acĭdum hydro …ĭcum су... қышқылы

Латын тіліндегі химиялық номенклатура Химиялық элементтердің жəне қышқылдардың атаулары acetylsalicylĭcum – ацетилсалицил

~ ascorbinĭcum – аскорбин ~ benzoĭcum – бензой

95

~ borĭcum – бор ~ citrĭcum – лимон ~ lactĭcum – сүт ~ nicotinĭcum – никотин ~ phosphorĭcum – фосфор ~ salicylĭcum – салицил

Acĭdum sulfurĭcum – күкірт қышқылы ~ arsenicōsum – күшəн ~ nitrōsum – азот

Жаттығулар: 1. Дəрілік заттарды латын тілінде жазып, жиілік кесінділердің

мағынасын түсіндіріңдер: бензбромарон, ацетазоламид, дименгидринат, антазолин, сульфадиазин,

оксибупрокаин, ацетилцистеин, тиамин, циклофосфамид, амбазон, доксила-мин, мебгидролин, инданазолин, фуразидин, фталилсульфатиазол, тетрацик-лин, мидекамицин, дихлороксиленол, салициламид, даназол, сульфален, фуросемид, гидроксипрогестерон, бензилпенициллин, гептаминол, гидро-хлор-тиазид, фуразолидон, диосмин, ацетиламинонитропропоксибензен, оксациллин, бензокаин, неомицин, дигидрокодеин, доксициклин, промазин, пантопразол, цианокобаламин, триазолам, нитрофурантоин, пентоксиверин.

2. Рецепті қазақ тіліне аударыңдар:

1 Recĭpe: Benzonali 0,1 Da tales doses numĕro 30 in tabulettis Signa: 1 таблеткадан тəулігіне 3 рет

2 Recĭpe: Geli “Prefusinum” 15,0 Da. Signa: сыртқы жараға жағу

3. Recĭpe: Dragees Aminazini 0,025 numĕro 30 Da. Signa: тəулігіне 3 рет 1 дражден

4. Recĭpe: Sulfǔris depurāti 0,3 Olei Persicōrum 30,0 Misceatur. Sterilisētur! Detur. Signētur: 0,5 мл бастап, бұлшық етке күн ара, əр салған

сайын 2 мл көбейтіп, 8 мл дейін. Ем қабылдау 10 инъекций

5. Recĭpe: Unguenti Estrioli 0,1% - 20,0 Da. Signa: 0,5 –тен қынапқа тəулігіне 1 рет

3. Латын əріптерімен жазыңдар: тифен, пиркофен, месфенал, окси-

лидин, метацен, витациклин, этаминал. 4. Қазақ тіліне аударыңдар. 1. Tincturae per chartam filtrantur. 2. Cera in medicina adhibētur. 3. Magnesia

in aqua male solvĭtur. 4. Tabulettae in scatulis dantur, mixturae – in lagēnis. 5.

96

Puella Julia vocātur, ego vocor Marina, et tu? 6. Planta Graece “phyton” vocātur. 7. Bene dignoscĭtur – bene curātur. 8. Qui quaerit, repĕrit. 9. Veto. 10. Si juvātur, natura laudātur, si non juvātur, medĭcus accusātur. 11. Qui scribit, bis legit.

Латын афоризмдері 1. Scientio patentio est – күш білімде. 2. Dura lex, sed lex – қатал болса да, ол заң. 3. Potius sero, quam nunquam - ештен кеш жақсы.

Бақылау сұрақтары: 1. Химиялық элементтер атаулары қандай жіктеуге жатады? 2. Қышқылдардың латын атауларын атап беріңіз.

ТƏЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР

1-тəжірибелік сабақ. Тақырыбы: ВЕТЕРИНАРИЯ БӨЛІМДЕРІН, ПАТОЛОГИЯЛЫҚ КҮЙ

ПРОЦЕСТЕРІН БІЛДІРЕТІН ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР Жоспар: 1. Ветеринария бөлімдерін, патологиялық күй процестерін білдіретін

терминоэлементтер. 2. Терминэлементтер тізімі. Сабақтың мақсаты: Студенттерді ветеринария бөлімдерін, патология-

лық күй процестерін білдіретін терминоэлементтермен таныстыру. Жаттығу жасау барысында осы терминоэлементтердің есте сақталуын арттыру.

–logia терминоэлементі «ғылым», «білім» мағынасында, ал клиника-лық ветеринарияда нақты бір аурудың этиологиясын, патогенезін, балау жəне емдеу əдістерін зерттейтін ветеринария саласында қолданылады. Төменде келтірілген көп кездесетін терминдерді білген жөн:

Этиология – аурудың пайда болу себептері; Патогенез – аурудың патологиялық күй мен процессін, даму механизмі; Ветеринариялық клиникада «сұйықтық немесе газ + мүшенің аты»

моделімен аталатын терминдер көп қолданылады: pneumothorax – плевра қуысында ауа мен газдың болуы, pyosalpinx – жатыр түтігінде ірің жина-луы. Кейде мұндай терминдер патологиялық күйді білдіретін –ōsis-ке аяқталады: пневмартроз – буын қуысында газдың болуы.

genĕsis-ке аяқталатын термин - зат есімдер, ағзада қандай бір структуралардың пайда болуын білдіреді: gĕnus-қа аяқталатын сын есімдер де көп кездеседі. Бұл сын есімдер «қандай да бір себептің салдарынан» (rhinogĕnus –риногенді: мұрындағы патологиялық күйдің салдарынан), «бір нəрсені болдыратын» (smasmogĕnus – спазмогенді: спазм болдыратын).

97

poёsis – терминоэлементі «пайда болу» мағынасын, басқа «мүшенің орнын толтыру үшін пластикалық операция» мағынасында да қолданыла береді (мысалы: urethropoësis).

malacia – жеке мағына беретін «маляция – некроз немесе дистрофия салдарынан болатын тоқаманың жұмсаруы» термині ретінде қолданылады. malácia – терминоэлементіндегі екпінге көңіл аударыңыз.

plegia – жансыздану дəрежесін білдіретін терминоэлементтер құрам-ында қолданылады: мысалы - mono- (бір аяқ), di- (екі жақтан), tri- (үш аяқты), tetra- (барлық төрт аяғы) , hemi- (бет не дененің бір бөлігінің жансыздануы).

Терминоэлементтер тізімі Соңғы терминоэлементтер

Грек ТЭ Терминоэлементтер мағынасы

chyl(o)- chylia Лимфа (сөл) (хилоторакс) асқазан сөлі (ахилия)

dacry(o)- Көз жасы (дакриоаденит) herni(o)- жарық (герниорафия) hist(o)- ұлпа (гистология) narc(o)- Ессіздену, сезімталдықтың жоғалуы, жансыздану terat(o)- Кемістік, жарымжандық (тератология) thanat(o)- өлім (танатология) trachel(o)- Жатыр мойны (трахелорафия)


Грек ТЭ Терминоэлементтер мағынасы -asthenia əлсіздену (неврастения) -genĕsis пайда болу, өсу (онкогенез) -genia жақ, төменгі жақ (прогения) -gĕnus, a, um -генді (бір нəрсенің салдарынан не бір нəрсеге себеп болатын) -logia ғылым, білім (урология) -malacia жұмсару (остеомаляция) -plegia жансыздану (гемиплегия) -poёsis пайда болу, өсу-өну (гемопоэз)

Префикстер

Грек ТЭ Терминоэлементтер мағынасы exo- Сыртқы, тысқы (экзогенный)

ЖАТТЫҒУЛАР 1 жаттығу. Терминдердің құрамын талдап, мағыансын айтыңдар: teratōma, haematometra, blepharoplegia, pyogĕnus, teratogenĕsis, pneumo-

malacia, hormonopoësis, chyluria, microgenia, hydrothōrax, myasthenia, gastro-plegia, encephalomalacia, hepatogĕnus, monoplegia, chylostăsis, trachelotomia, exoglossia, nephrogĕnus, dacryostenōsis, monocytopoёsis, hyperchylia,

98

histogenĕsis, gastromalacia, haemopericardium, chylopyopneumothōrax, trachelor-rhaphia, dacryoadenītis

2 жаттығу. Терминдерді латын тілінде жазып, мағынасын түсін-діріңдер:

танатофобия, гематотрахелометра, диплегия, кератомаляция, эндоген-ный, тромбоцитопоэз, прогения, дакриоцистография, тетраплегия, онкогенез, лейкопоэз, остеомаляция, неврастения, экзофтальм, гиперхилия, пирогенный, хилангиома, гидроперикард, кардиоплегия, риногенный, ангиомаляция, ахилия, цистотрахелография, дакриоцистит, гемопневмоторакс, пиосаль-пинкс

3 жаттығу. Медицина салаларын білдіретін терминдер мағынасын түсіндіріңдер: аллергология, дерматология, анестезиология, гастроэнтеро-логия, наркология, гематология, геронтология, гинекология, кардиология, проктология, невропатология, нефрология, онкология, офтальмология, герниология, оториноларингология, патология, психопатология, пульмоноло-гия, танатология, урология, флебология, ангиология, артрология, гепатоло-гия, тератология

4 жаттығу. Төменде келтірілген сөздерден терминдер құраңдар: 1) даму аномалиясы: төменгі жақтың шамадан тыс үлкен болуы; 2) қан ағу; 3) сыртқы əсерлердің себебінен пайда болатын; 4) көздің қасаң қабағына пластикалық операция жасау; 5) сүйек ұлпасының пайда болуы, өсуі; 6) əлсіздік; 7) эмбриональды өсу аномалиясын зерттейтін ғылым саласы; 8) ұлпанының жұмсаруы; 9) жарықты тігу; 10) көз жасы безінің қабынуы; 11) дененің бір бөлігінің жансыздануы; 12) хирургиялық оташылық: жатыр мойнын кесу; 13) лимфа жолдарында сөлдің тұрып қалуы; 14) жатыр түтігінде іріңнің толып қалуы; 15) көз бұлшық еттерінің жансыздануы; 16) көз алмасы қуысына қан кетуі; 17) жиырылу шақыратын; 18) плевра (көкірек перде) қуысында газ не ауаның болуы. 1. Термин құрамындағы терминоэлементтерді анықтап, мағынасын

түсіндіріңдер: Polyclădus, macrococcus, caryogamia, cystocarpium, Ctenophŏra, Dasyūrus,

diplococci, eugenĭca, eutrŏphus, Limnophĭlus, Glycyrrhiza, Gymnospermae, hypoxaemia, lasiocarpus, leptodactўlus, mycolŏgus, morphologia animalium, neurocўtus, Masthodontus, oligotrĭchus, ornithophilia, orthogenĕsis, oxyhaemo-

99

globīnum, photobiologia, polyrrhizus, Rhinocĕros, Staphylococcus, Streptococcus, sporoderma, platūrus, Xanthophўta.

6. Терминдерді терминоэлементтермен толықтырыңдар: Ұлпада оттегінің аз болуы …oxia; тікебұтақты …clădus; даму үшін күн

сəулесін қажет ететін ағза …trŏphus; жалпақмұрынды platy…; тамыртəрізді …morphus; қалың гүлді …anthus; қараспоралы melano… ; бұлшық ет тəрізді myo… ; жалаң аталықты …andrus; тіс жапырақты …phyllus; мұрын гүлді rhin… ; тамыржемісті …carpus; көлді (ұйықты) …bius; спорогенді sporo… ; құстұмсықты …rhynchus; тамыраяқты Rhizo… ; жалпақбұтақты eury… ; ұзын құйрықты dolicho… ; қос коктар …cocci; ағза ішінде дамитын спора …spŏra; қалың жапырақты…phyllus; торша ядросын зерттейтін цитология бөлімі …logia; төрт тісті tetr… ; тамыр бастылар Rhizo… ; құйрықсыздар an… ; тіссіз (моллюск) …odonta; əр түрлі споралы …sporia; сары жемісті …carpus.

7. Төменде келтірілген мүшелердің қабынуын білдіретін терминдер құраңдар:

1)gaster, tris, f 6) hepar, atis, n 2)pleura, ae, f 7) encephalon, i, n 3)colon, i, n 8) bronchus, i, m 4)pancreas, atis, n 9) meninx, ingis, f 5)abomasus, i, m 10) rumen, inis, n

8. Термин құрамындағы терминоэлементтерді анықтап, мағынасын түсіндіріңдер:

anergia,cystolithiǎsis, paracolītis, neurītis, proctalgia, oedēma, rhinorrhagia, hypertrophia, infantilīsmus, lymphopenia, gastroenterītis, hypokinesia, laryngītis, thrombocytopenia, toxicōsis, urolĭthus, salpingītis, poliomyelītis, strumītis, proctectomia, myosītis, parametrītis, glossorrhagia, hepatolĭthus, keratītis, lymphadenītis, proctorrhagia, mastītis, perimetrītis, gastroenterocolītis, gingivītis, hepatītis, dysenteria, encephalītis, endocrinologia, cheiloschĭsis, colītis, dyskinesia, tonsillītis, encephalopathia, enterolĭthus, typhlītis, encephalomyelītis, cheilor-rhagia, electroencephalogramma, enterocolītis, thrombophlebītis, encephalog-ramma, cheilōsis, cholelithiǎsis, colpītis, cystītis, electroencephalographia, palatoschĭsis, pancreatītis, paracystītis, pleurītis, proctītis

9. Терминдерді терминоэлементтермен толықтырыңдар: Ерін каймасының қабынуы – cheil… Ішек ауруының атауы - …pathia Ішектің індетті протозой ауруы – amoeb… Ациклді жатыр қансырауы – metr… Мүше не жүйелердің бірге қызмет жасамауы - …syn… Ауруды дəрі көмегімен емдеу - …therapia Мұрын тасы – rhin… Көз жасы қапшығының қабынуы - …ītis Хирургияның таңғыштар туралы бөлімі - …urgia

100

Аш ішекті құрсақ қабырғасына бекемдеу – enter… Жоғарғы таңдайдың туа біткен жарылуы – gnath… Көздер қан кету – ophthalm… Улы заттар туралы ғылым - …logia Ағзаның жоғарғы реактивтилігі – hyper… Бүйен ішекті бекемдеу - …pexia Жатыр мойны кілегейлі қабығының қабынуы - …cervic… Жыртылған жатыр қабырғасын тігу – hyster… 10. Төменде келтірілген термин-транслитераттарды құрамына

қарай талдап, мағынасын түсіндіріңдер: эндометрит, ботулизм, дистрофия, ринит, гиперкинезия, токсикофобия,

тромбоцит, неврорафия, парапроктит, синдесмология, периартериит, рино-рея, элефантиаз, ураносхизис, спондилит, гигантизм, бронхит, калькулез, гастроэнтерология, трихатрофия, дуоденит, энтероррагия, литиаз, гипергия, гастрит, холецистит, колоноскопия, атрофия, дакриоцистит, трихорея

Латын афоризмдері 1. Optimum medicamentum quіst est – ең жақсы ем - тыныштық (Цельс) 2. Mortal ĭtas alta Өлімнің көп тіркелуі 3. Restitutio ad integrum Толық қалпына келу Бақылау сұрақтары: 1. «Этиология» жəне «патогенез» терминдеріне анықтама беріңіз. 2. Gĕnus/-генді терминоэлементтеріне аяқталатын сын есімдер қандай

мағына береді? 3. «Маляция» терминінің мағынасы. 4. «Бір аяқтың жансыздануы», «екі аяқтың жансыздануы», «үш аяқтың

жансыздануы», «төрт аяқтың жансыздануы», «дененің бір жартысының жансыздануы» мағынасын білдіретін терминдерді атаңыздар.

5. Эксцизия, резекция, экстирпация, ампутация, катетеризация термин-дерінің мағынасын түсіндіріп беріңдер.

2-тəжірибелік сабақ. Тақырыбы: ЗЕРТТЕУ ƏДІСТЕРІН, КӨЛЕМІН, САНЫН БІЛДІРЕТІН

ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР Жоспар: 1. Зерттеу əдістерін, көлемін, санын білдіретін терминоэлементтер. 2. Терминоэлеметтер тізімі. Сабақтың мақсаты: Студенттерді зерттеу əдістерін, көлемін, санын

білдіретін терминоэлементтермен таныстыру. Жаттығу жасау барысында осы терминоэлементтердің есте сақталуын арттыру.

101

1. –graphia ТЭ көп жағдайда рентгенологиялық зерттеулерді білдіреді (phlebographia – вена қан тамырларын рентгенологиялық зерттеу). Бірақ, кей жағдайларда рентгенологиялық емес зерттеу əдістеріне (electroencep-halographia – ми биопотенциалының графикалық тіркеуі) жəне «жазу-сызуға» да қатысты қолданыла береді (dysgraphia). Терминді терминоэлементтерге қарап талдау кейде қиындау соғады, мысалы: gastrographia – асқазанның əртүрлі қызметтерінің графикалық тіркеулерінің жалпы атауы; hepatographia – бауырды рентгенологиялық зеттеу.

2. –gramma ТЭ –graphia терминоэлементіне ұқсас мағына беріп, зеттеу əдістерінің графикалық суреттерін береді (audiogramma – есту қабілетінің бұзылғандығы туралы сурет, қисық).

3. –scopia терминоэлементі көзбен көріп зерттеуді білдіреді, қандай да құралдармен (эндоскоп) ішкі ағзаларды зерттеу (gastroscopia – гастроскоп көмегімен асқазандаы зерттеу, angioscopia – эндоскоптың көмегімен қан тамырының ішкі қабырғасын зерттеу). Эндоскоп – жарық түсіретін бөлшегі бар табиғи не жасанды тесіктер арқылы дененің қуыстарын зерттеуге арналған құрал. «Скопия» жүргізетін құралдары «скоп» деп атайды, мысалы: arthroscop - буын қуысын көретін эндоскоп.

4. Қанның формалы элементтерінің жоғарылауы -ōsis -, төмен түсіп кетуі -penia – деп аталады.

• erythrocytōsis– erythrocytopenia • thrombocytōsis – thrombocytopenia (немесе thrombopenia) • lymphocytōsis – lymphocytopenia • leucocytōsis – leuсocytopenia (немесе leucopenia). 5. Қанның формалы элементтеріне қатысы жоқ –ōsis терминоэлементі –

pathia терминоэлементі сияқты «ауру, патологиялық күй» деген ұғымды білдіреді: (osteoarthrōsis – буын ауруларының жалпы атауы). -eucōsis термині «аққан – қанда лейкоциттердің шамадан тыс көбейіп кетуін» білдіреді.

6. –ōsis – терминоэлементі ісіктерде, қабынуларда «көп, көбейген» деген ұғымды да білдіреді: adenomatōsis –аденомдардың көп болып кетуі, furunculōsis – фурункулдардың (шиқандардың) көбейіп кетуі.

7. Көлемді, санды білдіретін терминоэлементтерді ажырата білген жөн: • macro- көлемі үлкен (macrodactylia – саусақтың үлкейіп кетуі) • poly- көп, саны жағына көп (polyuria – зəрдің көп мөлшерде шығуы). • megalo- macro-ның синонимі, көлемі жағынан үлкен деген мағынаны

білдіреді (megalodactylia – саусақ көлемінің үлкеюі), бұл терминоэлемент соңғы не бастапты бола алады: dactylomegalia.

• micro- кіші көлемді (microsplenia – талақ көлемінің кішіреюі), • oligo- саны жағынан аз деген ұғымды білдіреді (oliguria – зəрдің аз

мөлшерде шығуы). 8. Клиникалық терминологияда түбірлі терминоэлементтері грек немесе

латын сөзі болып келетін термин-синонимдер кездесе береді: angiographia

102

(грек тілінен angio-) синонимі vasographia (латын тілінен vas, vasis n) – қан жəне лимфа тамырларын рентгенологиялық зерттеу.

9. hyperthyreosis – қалқанша безінің шамадан тыс көп қызметі жəне hypothyreosis – қалқанша безі қызметінің төмендеуі.

Түбірлі терминоэлементтер

Грек ТЭ Терминоэлементтің мағанасы

aden(o)- 1. без (лимфаденография); 2. аденоидтар (аденотомия)

audi(o)- (лат.) есту (аудиограмма) cardi(o)- жүрек (кардиомегалия) chol(e)- өт (холангиография) cholecyst(o)- өт қапшығы (холецистопатия) cyst(o)- қуық (цистоскопия) lapar(o)- құрсақ қуысы (лапароскопия) macr(o)- көлемі үлкен, ірі (макроцефалия) megal(o)- megalia) (-үлкейіп кеткен (мегалодонтия, цефаломегалия) men(o)- менструация, менструальдыцқ цикл (дисменорея) metr(o)-metra hyster(o)-

жатыр (метрография, гистероскопия)

micr(o)- көлемі кіші, майда (микромастия) mogi- қиналып жасалатын əрекет (могиграфия) olig(o)- саны аз (олигемия) ophthalm(o)- көз, көру (офтальмоскопия) phleb(o)- вена, көк тамыр (флебограмма) poly- көп (саны жағынан), көбею (полиурия) pyel(o)- бүйрек тостағаншалары (пиелография) salping(o)- жатыр түтігі (сальпингоскопия) sphygm(o)- Тамыр соғуы (сфигмография) tomo- қабат, қабатты (томография) thyr(o)- қалқанша без (гипотиреоз)

Соңғы терминоэлементтер Грек ТЭ Терминоэлементтерің мағынасы

-gramma 1. рентгенограмма (флебограмма); 2. рентгенологиялық емес зерттеулердің графикалық

сызықтары, суреті (гемограмма)

-graphia 1. рентгенологиялық зерттеу (ангиография); 2. графикалық тіркеу (рентгенологиялық емес зерттеу)

(кардиография);

103

3. хатқа қатысты (аграфия) -metria өлшеу (калориметрия)

-ōsis

1. ауру, патологиялық күй (хейлоз); 2. қанның формалық элементтерінің көбеюі (эритро-

цитоз); 3. көп (фурункулёз)

-penia қанның формалық элементтерінің азаюы (тромбоцито-пения)

-scopia зерттеу, көру, байқау (эндоскоптың көмегімен) (гастро-скопия)

Префикстер Грек ТЭ Терминоэлемент мағынасы

dys- Қызметінің бұзылуы, қалыпты жағдайдан ауытқу, қиналу endo- ішкі

Тыныс алу мүшелерінің ауруларының латынша атаулары – Morbi systemătis respiratorii

1. abscessus, us m Абсцесс (іріңдік) 2. adenoĭdes, um f (мн. число) аденоидтар 3. asthma, ătis n Астма (демікпе) 4. bacteriālis, e бактериалды 5. conditio, ōnis f күй 6. cysta, ae f киста 7. cystĭcus, a, um кистозный 8. deviātus, a, um жылжу, қисаю 9. emphysēma, ătis n эмфизема 10. gangraena, ae f Гангрена (өліеттену) 11. infectio, ōnis f инфекция 12. influenza, ae f грипп (тұмау) 13. mediastīnum, i n Аралық перде 14. mixtus, a, um аралас 15. mucopurulentus, a, um кілегейлі-іріңді 16. obstructīvus, a, um Обструктивті (кедергілі) 17. oedēma, ătis n ісіну 18. paralysis, is f салдану 19. paranasalis, e параназалды (мұрыналды) 20. periodĭcus, a, um мезгілді 21. pneumonia, ae f Пневмония (өкпе қабынуы)

104

22. polўpus, i m полип 23. respiratorius, a, um тыныс 24. tractus (us m) respiratorius тыныс жолы 25. ulcus, ĕris n ойық жара 26. vasomotoricum, a, um вазомоторлық

Жаттығулар: 1. Құрамы бойынша зерттеп, мағынасын түсіндіріңдер: angiographia, cardiomegalia, arthrōsis, cephalometria, polyuria, chole-

cystographia, sphygmographia, gastralgia, hyperthyreōsis, metrographia, micro-cephalia, nephrographia, phlebogramma, oligosialia, leucopenia, microangiopathia, rhinoscopia, oliguria, colonoscopia, thrombocytopenia, leucocytōsis, cystoscopia, polyarthralgia, odontometria, erythrocytopenia, dysuria, cholaemia, furunculōsis, acromegalia, oligaemia, macrodentia, dysmenorrhoea, craniographia, laparoscopia, cholecystopathia, megalographia, macromastia, oligodentia, agraphia, angioscopia

2. Соңғы терминоэлементтермен термин құраңдар, мағынасын түсіндіріңдер:

1. –graphia (a-, dys-, cyst-, angio-, mogi-, aorto-, masto-, nephro-, pyelo-, sialo-, phlebo-, gastro-, cranio-, hystero-, sphygmo-, coronaro-, cholecysto-, angiocardio-).

2. –gramma (haemo-, audi-, phlebo-, cardio-, sphygmo-, electro/encephalo-) 3. –metria (oculo-, cysto-, calori-, cephalo-, laparo-, odonto-). 4. –scopia (rhino-, endo-, angio-, pyelo-, recto-, cysto-, broncho-, gastro-,

colono-, laparo-, thoraco-, hystero-, duodeno-, laryngo-, gastro/duodeno-). 5. –penia (leuco-, lympho-, thrombo-, monocyto-, erythrocyto-). 6. –ōsis (leuc-, lipid-, arthr-, thromb-, hepat-, furuncul-, erythrocyt-,

hypo/thyre-, hyper/thyre-). 3. Терминдерді латын тілінде жазып, мағынасын түсіндіріңдер гастродуоденоскопия, флебография, ацистия, гепатомегалия, гистеро-

графия, лапарогеморрагия, офтальмия, лейкопения, остеометрия, гепаталгия, пиелография, сфигмограмма, макроцефалия, цистометрия, проктоскопия, риноскопия, моноцитопения, микрофтальм, лимфоцитоз, анурия, вазопатия, метроррагия, кардиалгия, тромбопения, артроскоп, сальпингография, акро-мегалия, микрография, олигоменорея, полиартралгия, дисграфия, томогра-фия, бронхоскопия, гипотиреоз.

4. Терминдер құраңдар 1) бауыр көлемінің ұлғаюы; 2) даму ауытқуы: қуықтың жоқ болуы; 3) жүрек жəне қан тамырларының рентгенограммасы; 4) буындардағы аурудың сезілуі; 5) тромбоциттердің қан құрамында азаюы; 6) буынды рентгенографиялық зерттеу;

105

7) өсу аномалиясы: жүректің шамадан тыс үлкейіп кетуі; 8) төл басының көлемін өлшеу; 9) мұрын қуысын қарау; 10) бас сүйегінің рентгенографиясы; 11) эндоскоп арқылы асқазанның жəне он екі елі ішектің ішкі қабығын

(кілегейлі қабығын қарау, зерттеу; 12) эндоскоп арқылы қауықтың кілегейлі қабығын зерттеу, қарау; 13) зəр шығарудың азюы; 14) қан құрамында эритроциттердің көбеюі; 15) қалқанша бездің қызметінің азаюы; 16) буын ауруларының жалпы атауы; 5. Бастапқы латын терминоэлементтермен төмендегі термин-

дерге балама тауып , мағынасын түсіндіріңдер: angiopathia, angiographia, mastographia, nephrographia, phlebographia,

proctoscopia, sialographia Ескерту: saliva, ae f – сілекей 6. Қазақ тіліне аударыңдар: nasopharyngītis acūta (chronĭca), sinusītis ethmoidālis acūta, laryngītis et

tracheītis acūtae, laryngītis obstructīva acūta, infectiōnes respiratoriae inferiōres acūtae, bronchītis mucopurulenta chronĭca, rhinītis periodĭca allergĭca, morbi tractus respiratorii superiōris, rhinītis vasomotorĭca et allergĭca; rhinītis, nasopharyngītis et pharyngītis chronĭca; polўpus cavitātis nasi; abscessus, furuncŭlus et carbuncŭlus nasi; cysta sinus paranasālis, morbi chronĭci tonsillārum et adenoĭdum, hypertrophia conchārum nasi, laryngītis et laryngotracheītis chronĭcae, bronchītis chronĭca simplex et mucopurulenta mixta, asthma non allergĭcum, oedēma pulmōnum, conditiōnes necrotĭcae tractus respiratorii inferiōris, gangraena et necrōsis pulmōnis, insufficientia respiratoria acūta, ulcus bronchi, paralўsis diaphragmătis

7. Диагноздарды латын тіліне аударыңдар: 1) жіті назофарингит; 2) жіті фронтальды синусит; 3) жоғарғы тыныс жолдарының жіті инфекциясы; 4) бактериальды пневмония; 5) обструктив созылмалы өкпе ауруы; 6) бронхиальды астма; 7) жіті өкпе жетіспеушілігі; 8) созылмалы респираторлы жетіспеушілік; 9) өкпе абсцессі; 10) өкпе эмфиземасы; 8.Терминнің құрамындағы терминоэлементтерді анықтап, мағына-

сын табыңдар: roentgenographia, cholecystographia, cholecystotomia, hydrops, cholecystec-

106

tomia, cystographia, hydrosalpinx, cystectomia, cystotomia, epidemiologia, cystogramma, tonsillectomia, keratectomia, hydrothorax, mastectomia, gynae-cologia, physiologia, myelocўtus, myelographia, myelotomia, physiotherapia, physiologia, phlebotomia, phlebographia, phlebogramma, gynaecolǒgus, biolǒgus, adenotomia, tonsillotomia, keratotomia, chimiotherapia, strumectomia, cytologia, mammographia, mammogramma, adenocўtus, colpotomia, bioclimatologia, sialographia, sialogramma, blepharotomia, gingivotomia, fistulotomia, glossalgia, dacryoadenalgia, phytotherapia, urologia, aetiologia, gnathotomia, hormo-notherapia

9. Төменде келтірілген терминдерге терминоэлементтерді қосып, сөздік формада жазыңдар:

Қуық рентгенограммасы - …gramma Хирургиялық операция қызыл иекті кесу - …ectomia Қынап қабырғасын кесу - …tomia Контрасты затты енгізгеннен кейінгі қуықты регнтген арқылы зерттеу –

cyst… Үстіңгі жақты оперативті кесу - …tomia Сілекей безінің рентгенограммасы - …gramma Өмір, тірілер туралы ілім – bi… Ісік торшалары мен микроорганизмдерге таңдап əсер ететін химиялық

Заттармен емдеу – chimi… Көз жасы безінің ауруы - …algia Үлкейіп кеткен бадамшаларды жартылай алып тастау – tonsill… Дəрілік өсімдіктермен емдеу – phyt… Сүт безінің рентген суреті –mamm…

Латын афоризмдері: 1. Quod licet Jovi, non licet bovi – Юпитерге рұқсат етілгенмен, бұқаға

рұқсат жоқ (Аяз би əліңді біл, құмырсқа жолыңды біл). 2. Nunquam petrorsum, semper ingrediendum – тек қана алға. 3. Morbus insanabĭlis – Емделмейтін ауру. Бақылау сұрақтары: 1. Терминоэлемент “-graphia” қандай зертеу əдістерін білдіреді? 2. “-graphia” и “-gramma” терминоэлементтерінің арасында қандай айыр-

машылық бар? 3. Терминоэлемент “-scopia” зеттеудің қандай түрін білдіреді? 4. Қанда формалық элементтердің көбейіп не төмендеуі. 5. «Көлемі бойынша үлкен», «көлемі бойынша кіші», «сан жағынан

көп», «сан жағынан аз» терминоэлементтерді атаңыздар. 6. Vasographia жəне angiographia, mammographia жəне mastographia

терминдерінің айырмашылығы.

107

3-тəжірибелік сабақ. Тақырыбы: ХИРУРГИЯЛЫҚ ƏРЕКЕТТЕР МЕН

МАНИПУЛЯЦИЯЛАРДЫҢ АТАУЛАРЫН БІЛДІРЕТІН ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР

Жоспар:

1. Хирургиялық əрекеттер мен манипуляциялардың атауларын білді-ретін терминоэлементтер.

2. Терминоэлементтер тізімі. 3. Ас қорыту мүшелері ауруларының латын атаулары.

Сабақтың мақсаты: Студенттерді хирургиялық əрекеттер мен манипу-

ляциялардың атауларын білдіретін терминоэлементтермен таныстыру. Жат-тығу жасау барысында осы терминоэлементердің есте сақталуын арттыру.

Пластика (-plastica) – ағзалар мен дене бөліктерінің қызметін немесе пішінін трансплантация арқылы орнына келтіру үшін қолданылатын оташылық əдістердің жалпы атауы.

Жазылуы мен айтылуы жақын, бірақ мағынасы əр түрлі ТЭ ажырата білген жөн:

a. -tomia – анатомиялық құрылымдарды кесу, тілу, анатомиялық қуыстарды ашумен сипатталатын оташылық операция. «Оташылық, ашу-кесу» дене қуыстарын, қуысты мүшелерге қатысы бар түсінік (мысалы: гастротомия - асқазан қуысын ашу);

b. -ectomia –алып тастау (толық не жартылай), ұлпалар мен ағзаны кесіп алып тастау, ал егер hemi- қосымшасы болса, ол жартылай алып тастау дегенді білдіреді (мысалы: гемигепатэктомия – бауырдың жартысын оташы-лық операциямен алып тастау); «эктомия» «ұлпаны, ағзаны алып тастау» мағынасында жеке термин болып та қолданылады;

c. -stomia – хирургиялық жолмен тесік жасау. Мұндай тесік –stŏma – «стома», «свищ», «анастомоз» деп аталады. Бұл терминде синоним болып қолданылғанмен, айырмашылықтары бар - Свищ (қаяу, өзек) (қолдан жасалған) (fistŭla artificiālis) - хирургиялық жолмен жасалған анастомоз бен стомдардың жалпы атауы.

d. Анастомоз – екі түтікше ағзалардың қолдан жасалған ұштасуы, мысалы: ішектің əр түрлі бөліктерінің. Стома, хирургиялық жолмен пайда болған белгілі бір табиғи дене қуысымен сыртқы ортаны ұластырып тұратын өзек.

2. –stomia ТЭ аяқталатын үш ТЭ терминдердің түбірлі ТЭ реті əр түрлі болып келе береді: : nephropyelostomia – pyelonephrostomia.

3. Үш (төрт) ТЭ тұратын “-stomia” ТЭ бар терминдер, екі-үш анато-миялық құрылымдардың ұштасуын білдіреді, мысалы: duodeno/jejuno/stomia

108

– он екі ішек пен ащы ішектің арасындағы оташылық жолмен жасалған анастомоз;

4. –stomia ТЭ «ауыз қуысы» деген мағынаны да білдіреді, мысалы: xerostomia – ауыз қуысының кеуіп кетуі.

5. -clasia ТЭ бұзылу, сыну, қирау сияқты хирургиялық манипуляцияны да (краниоклазия), дене мүшесінің өз бетімен сынуын да айтады (trichoclasia).

6. –pexia жəне –dĕsis ТЭ мағынасы бірдей айтуға болады – «ағзаны бекемдеу». Бірақ, –pexia төмен қарай түскен мүшені, ал –dĕsis – қимылды тоқтату үшін бекемдеуді білдіреді.

Терминоэлементтер тізімі

Түбірлі терминоэлементтер:

Грек ТЭ терминоэлементтер мағынасы amnio(n)- қағанақ (амниоскопия) blephar(o)- қабақ (блефаропластика) colp(o)- қынап (кольпоскопия) fibr(o)- (лат.) дəнекер ұлпа (фиброскопия) kerat(o)- Көздің қасаң қабығы (кератотомия) myo(s)- бұлшық ет (миотомия, миозит) oment(o)- шарбы, іш май (оментогепатопексия) onych(o)- тырнақ (онихолизис) patell(o)- (лат.) тізе (пателлэктомия) phren(o)- диафрагма (көк ет) (френэктомия) pneum(on)- өкпе (пневмолиз) pneum(at)- ауа, газ (пневматурия) splen(o)- талақ (спленэктомия) stom(at)- ауыз, ауыз қуысы (стоматоскопия) ten(o)- сірің, тарамыс (теномиотомия) trich(o)- шаш, қыл (трихопатия) xer(o)- сухой (ксеростомия)


Грек ТЭ Мағынасы -centēsis тесу (лапароцентез) -clasia бұзу (краниоклазия) -dĕsis Хирургиялық операция: ағзаны бекемдеу (артродез) -ectomia Хирургиялық операция: ұлпаны немесе ағзаны кесіп кесіп

алып тастау (нефроуретерэктомия) -lўsis хирургиялық операция – тұтасып бітуді, жікті, тыртықты

109

алып тастау (флеболиз); еру, іріп-шіру, тарқау (остеолиз)

-pexia Хирургиялық операция: ағзаны бекемдеу (кольпопексия) -plastĭca пластикалық оташылық операция (тимпанопластика) -rrhaphia Хирургиялық тігу (вазорафия) -rrhēxis жарылу (ангиорексис) -stŏma тесік, анастомоз (гастростома) -stomia Хирургиялық операция – тесік пайда болуы: анастомоза

(гастростомия) ауыз, ауыз қуысы -tomia Хирургиялық операция: кесу, ағзаны ашу (лапаротомия) -tripsia езу, жаншу, майдалау (ангиотрипсия)

Префикстер Грек ТЭ Терминоэлементтер мағынасы

hemi- жарты par(а)- 1. жақын, жанында

2. қалыпты жағдайдан таю (бір нəрсеге ұқсау, бірақ, айырмашылығы болу)

supra- (лат.) үстінде, жоғары

1. Терминдерді құрылысына қарай зерттеп, мағынасын түсінді-ріңдер:

hepatotomia, colporrhēxis, tracheostōma, amnioscopia, pneumaturia, nephro-stomia, neurectomia, palatoplastĭca, hepatocholecystoenterostomia, tenolўsis, patellectomia, apneumia, tenomyotomia, oesophagectomia, myotomia, arthrote-nodĕsis, osteoclasia, onychorrhēxis, cholecystorrhaphia, tenodĕsis, blepharo-plastĭca, patellodĕsis, angiotripsia, ablepharia, heminephrectomia, hemilaryn-gectomia, omentohepatopexia, enteroproctostomia, salpingolўsis, hepatoomen-tophrenopexia, onychia, spondylodĕsis, laparocentēsis, neurotripsia, salping-ostomia, arthrolўsis, tenorrhaphia

2. Жалпы соңғы терминоэлементтемен термин құрап, мағынасын түсіндіріңдер:

1. –plastĭca (colo-, rhino-, teno-, arthro-, osteo-, cysto-, gastro-, kerato-, cranio-, procto-, thoraco-, tracheo-, blepharo-, cystocolo-, gastrojejuno-)

2. –tomia (myo-, veno-, colo-, teno-, adeno-, amnio-, arthro-, neuro-, nephro-, osteo-, pyelo-, phlebo-, cysto-, kerato-, colpo-, laparo-, pneumo-, entero-, hystero-, cholecysto-)

3. –ectomia (my-, phleb-, col-, arthr-, mast-, gastr-, pleur-, pneumon-, splen-, hyster-, salping-, sialaden-, hemi/hepat-, cholecyst-, hemi/nephr-, proctocol-, pleuropneumon-)

110

4. –stomia (gastroentero-, colo-, nephro-, pyelo-, xero-, cysto-, gastro-, macro-, procto-, oesophago-, salpingo-, nephropyelo-, cholecystocolo-, gastroduodeno-)

5. –lўsis (osteo-, teno-, myo-, angio-, arthro-, neuro-, phlebo-, pneumo-, salpingo-myoteno-)

6. –pexia (colo-, nephro-, gastro-, hepato-, colpo-, pneumo-, procto-, spleno-, hystero-, cholecysto-, omentohepato-)

7. –rrhaphia (teno-, neuro-, nephro-, hepato-, colpo-, spleno-, entero-, hystero-, cholecysto-)

3. Терминдерді латын тілінде жазып, мағынасын түсіндіріңдер: пневмонэктомия, ринопластика, гистерорексис, гепатооментофре-

нопексия, спленорафия, геминефрэктомия, гистеропексия, бронхотомия, дуоденэктомия, аспления, остеолиз, полиспления, колопроктэктомия, флеботомия, холецистостомия, фарингостома, проктопластика, миотенолиз, артротенодез, пневмопексия, кардиорексис, гистерорафия, плевроцентез, артериотрипсия, краниоклазия, лапаротомия, сиаладенэктомия, артролиз, нефропексия, пневмопатия

4. Мынадай мағынада терминдер құраңдар: 1) хирургиялық операция: бауырға шарбыны бекемдеу; 2) тырнақ зақымдануының жалпы аталуы; 3) пластикалық операция: зақымданған тізені орнына келтіру; 4) хирургиялық операция: көкірек перде қуысын ашу; 5) сіңір, тарамыс пластиксы ; 6) хирургиялық операция: кеңірдекті кесіп ашу; 7) құрсақ қабырғасын тесу; 8) хирургиялық операция: бауыр мен өт қапшығының арасына

анастомоза жасау; 9) хирургиялық операция: қан тамырынан тромбты алып тастау; 10) ауыз қуысының кеуіп кетуі; 11) хирургиялық операция: қабақты қалпына келтіру; 12) хирургиялық операция: жарылған талақты тігу; 13) хирургиялық операция: қан тамырын тыртық жəне жік, жабысқан

жерден бөліп алу; 14) қан тамырының жарылуы ; 15) хирургиялық операция: өт қапшығын алып тастау; 16) өсіп жетілу аномалиясы: жүректің жоқ болуы; 17) хирургиялық операция: аш ішекке сыртқы өзек салу; 18) хирургиялық операция: тік ішек түсіп кеткенде бекемдеу.

Латын афоризмдері 1. Per abdōmen (os, rectum, vagīnam) – Құрсақ арқылы (ауыз қуысы, тік

ішек, қынап арқылы) 2. Exĭtus letālis - өліммен аяқталу

111

3. Habĭtus aegrōti – аурудың жалпы жағдайы Бақылау сұрақтары: 1. –tomia, -ectomia, -stomia ТЭ мағыналары 2. –stomia, анастомоз, -clasia ТЭ мағыналары 3. –pexia жəне –dĕsis ТЭ мағыналары

4-тəжірибелік сабақ. Тақрыбы: ПАТОЛОГИЯЛЫҚ КҮЙДІ, СҰЙЫҚТЫҚТЫҢ АҒЗАДАН

АҒУЫН БІЛДІРЕТІН ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР Жоспар: 1. Патологиялық күйді білдеретін терминоэлементтер 2. Сұйықтықтың ағзадан ағуын білдеретін терминоэлементтер Сабақтың мақсаты: Студенттерді патологиялық күйді білдеретін

терминоэлементтермен таныстыру. Жаттығу жасау барысында осы термино-элементердің есте сақталуын арттыру.

1. - uria терминоэлементі зəрде басқа бөгде заттардың болуын білдіреді (лейкоцитурия), бірақ бұл термин зəр шығаруға қатысы бар мағынаны да береді (никтурия).

2. -aemia терминоэлементі қанда бөгде заттың болуын білдіреді (гипер-инсулинемия), кейде қанның көлеміне қатысты мағына береді (олигемия, гиперемия).

3. –algia жəне –odynia – теминоэлементтері синонимдер, кейде олар бір-бірінің орнына жүре береді (акралгия жəне акродиния). –algia ТЭ көп қолданылады, ал –odynia ТЭ көбіне тірек-қимыл аппаратына қатысты қолданылады (акродиния, спондилодиния).

4. –pathia ТЭ тиянақты бір ауруды емес, бір ағзаның жалпы ауруларын айту үшін қолданылады (артропатия – буын ауруларының жалпы аты). –pathia ТЭ сезім, сезгіштік мағынасын беруі мүмкін.

5. –rrhoea, -rrhagia ТЭ жазылуына назар аударыңыздар. 6. Клиникалық терминологияда –ia-ға бітетін терминдер көп кездеседі.

Олар көбіне «патологиялық процесс», «патологиялық күйді», «ауруды» білдіреді жəне бір анатомиялық құрылымның соңынан жазылады (acardia – жүректің болмауы, macrodentia – тістің көлемінің ұлғаюы).

7. –ia- жалғауымен бітетін терминдерде екпін соңғы буынның алдындағы буынға түседі (hydrocephalía), бұл тек –lógia и –malácia терминоэлементтеріне қатысты емес. apáthia сөзін де есте сақтап алыңыздар.

8. Терминнің құрамындағы ТЭ –о- дауысты дыбысымен қосылады (arthr-o-pathia, haem-o-rrhagia).

9. Егер ТЭ дауыстыға басталса, онда алдыңғы ТЭ соңғы дауыстысы түсіп қалады (acro- + -algia = acr/algia).

112

10. Клиникалық терминологиясының құрамына кіретін анатомиялық құрылымдардың латын, грек аттары бұл оқулыққа толық енбеген: encephal- (encephălon), septo- (septum), atrio- (atrium), colo- (colon), hepato- (hepar), oesophago- (oesophăgus), ventriculo- (ventricŭlus) жəне басқалар.

Бастапқы жəне соңғы грек терминоэлеметтері

Бастапқы

ТЭ Соңғы ТЭ

Мағынасы Мысалдар

acr- — Ұшы, жоғарысы

acrocarpus, a, um жоғарғы жемісті

aёr- — Ауа, ауалы aёrophўta, ōrum n аэрофиттер, қажет-ті заттың бəрін ауадан алатын өсімдіктер

andr- -andrus, a, um ер, еркек

androgĕna, ōrum n андрогендер, ер-лердің жыныс гормондары

anth- -anthus, a, um anthus, i m

гүл anthotaxis, is f гүлдің орналасуы cheilanthus, a, um гүлерінді Helianthus, i m күнбағыс

arthr- arthrus, a, um Буын, мүше Arthropŏda, ōrum n буын аяқтылар arthrotomia буынды кесіп ашу brachyarthrus, a, um қысқа мүшелі

auto- — өз, өзінікі autolўsis, is f өз ферменттерімен ұлпаның өзін-өзі қорытуы

bi(o) -bius, a, um өмір biogenĕsis, is f биогенез, тірі ағза-лардың органикалық қосылыстарды түзуі amphibius, a, um қосмекенді

blast- -blastus, i m өскін blastopathia, ae f бластуланың ано-мальді түзілуінің жалпы аталуы chondroblastus, i m хондроцтике айн-алған бірінші шеміршек ұлпалары

brachy- — қысқа brachyptĕrus, a, um қысқақанатты branchi- -branchia, ae f желбезек Branchiopŏda, ōrum n

желбезекаяқтылар carp- -carpus, a, um жеміс carpologia, ae f тұқым жəне жеміс

туралы ғылым heterocarpus, a, um əр түрлі ұрықты

cephal- -cephalia, ae f -cephălus, a, um

бас Бастың шамадан тыс үлкен болуы

cheil- chil-

- cheilia, ae f - chīlus, a, um

ерін cheilanthus, a, um ерінгүлді leucochīlus, a, um ақ ерінді Chilopŏda, ōrum n ерінаяқтылар acheilia, ae f еріннің болмауы

cheir- chir-

— қол Chiroptĕra, ōrum n қолқанаттылар

chlor- — жасыл Chlorophўtae, ārum f жасыл балдыр-лар

113

Бастапқы ТЭ

Соңғы ТЭ


chrom- chromat-

— түсі chromatophŏrum, i n хроматофор, пигменті бар ұлпа chromogĕnum, i n хромоген, молеку-ласында хромофор тобы бар органикалық зат

cyt- -cўtus, i m торша cytolўsis, is f цитолиз, торшаның толық не жартылай еріп кетуі

leucocўtus, i m қанның ақ торшасы

dactyl- -dactylia, ae f -dactўlus, a, um

саусақ polydactylia, ae f көпсаусақты pentadactўlus, a, um бессаусақты

dendr- — ағаш Dendrolăgus, i m ағаш кенгруы erythr- — қызыл erytrocўtus, i m эритроцит (қанның

қызыл торшасы) gam- -gamia, ae f

-gămus, a, um көбею, жыныс аралық қатынас

gamogenĕsis, is f гамогенез, жыныс-тық көбеюдің пайда болуы жəне процессі monogamia, ae f моногамия, жануар-лар арасында еркектің бір ұрғашымен шатасуы polygămus, a, um полигамный, көп жыныстық қатынас

gen- -genĕsis, is f -gĕnus, a, um

тек, туылу, пайда болу

genotўpus, i m генотип, ұрық арқылы берілу endogĕnus, a, um эндогенный, ішкі факторлардың себібінен пайда болу

leuc- — ақ leucocўtus, i m қанның ақ торшасы lys- -lўsis, is f іріп, еріп,

бұзылып кету

lysosōma, ătis n лизосома, биоло-гиялық макромолекулаларды бұза-тын ферменттері бар торша құрылымы hydrolўsis, is f заттардың су қатысы бар реакцияның əсерінен іріп кетуі

Macr — үлкен, ірі macrocўtus, i m ірі эритроцит mega- megal-

-megalia, ae f үлкен, ірі megaphyllus, a, um ірі жапырақты megalosplenia, ae f = splenomegalia, ae f талақтың үлкейіп кетуі

melan- — қара melanoptĕrus, a, um қарақанатты micr- — кіші, майда microptĕrus, a, um майдақанатты phyll- -phyllus, a, um жапырақ,

бет Phyllopŏda, ōrum n (шаянтəрізділер) tetraphyllus, a, um төртжапырақты

phyt- -phўton, i n өсімдік phytophăgus, i m фитофаг, шөп қоректілер

114


Соңғы ТЭ


-phŏrus, a, um -phŏrum, i n

алып жүретін, тасымал-дайтын

Phosphŏrus, i m фосфор (жарықты) chromatophŏrum, i n хроматофор, түс тасымалдайтын торша (пигмент)

pod- -pŏdus, a, um -pus, ŏdis m

аяқ Gastropŏda, ōrum n жорғалаушылар (моллюски) Macrŏpus, ŏdis m кенгуру

pter- -ptĕrus, a, um -ptĕryx, ĭgis f

қанат Heteroptĕra, ōrum n əртүрлі қанаттылар Saccoptĕryx, ĭgis f қап қанаттылар

somat- -sōma, ătis n дене; ағзадағы тошалар жиынтығы (жыныс торшаларынан басқа)

somatogamia, ae f саңырауқұлақтың екі вегетативті торшасының қосы-луы

Жаттығулар: 1. Терминдердің құрамындағы ТЭ жалпы мағынасын табыңыздар: cytolўsis, autoinfectio, aёrobius (aёrobĭcus), megalocўtus, tetrandrus,

brachydactўlus, phyllophўton, macrocarpus, microptĕrus, cytogenĕsis, somato-gĕnus, sexapŏdus, chromatophŏrum, Branchiopŏda, Phyllopŏda, genotўpus, biogĕnus, hydrolўsis, lysosōma, erythrocўtus, Chilopŏda, erythroblastus, androgenĕsis, carpologia, cheilanthus, leucochīlus, trophoblastus, dendrolŏgus.

2. Жетпей тұрған ТЭ жазыңыз: су өсімдігі hydro…; буынаяқты …pŏda; кейбір жануарлардың

аяқастынан тітіркенгенде аяқтарын тастауы …tomia; еркек жыныс гормондары …gĕna; жоғарғыжемісті …carpus; қанның қызыл торшалары …cўti; тек қана еркек ядросы арқылы өскіннің (зародыш) пайда болатын көбею формасы …genĕsis; жоғарғы сатыдағы жануарлардың өскінінде пайда болатын ірі торшалар ...blasti; адам əрекетінің қатысуымен anthropo… ; аяқжемісті рodo… ; көп саусақты poly… ; кеңжапырақты platy… ; ірібасты …cephălus; эритроциттің пайда болу процессі …poēsis; меланин синтезделетін цитоплазматикалық құрылым …sōma; юр заманының соңындағы ұшатын кесіретке…dactўlus; бір басты mono… ; алғашқы желбезекті Proto… ; қажетті заттың бəрін ауадан алатын өсімдік aёro… ; қысқабастық …cephalia; ағзаның өзінде пайда болатын auto… ; түс шақыратын (вызывающии) …gĕnus; фотосинтезге қатысатын өсімдіктердің жасыл пигменті …phyllum; дəнді (колосоносный) stachy…

115

Латын афоризмдері: 1. Plenus venter nоn studet libenter – ... тамағы тоқтық, аздырар адам

баласын. 2. Symptomata inflammationis sunt – rubor, tumor, calor, dolor, functio

laesa – қабынудың белгілері: қызару, ісіну, ыстық, ауру, қызметінің бұзылуы. 3. Esse homo – нағыз азамат! Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1. –uria ТЭ мағынасы? 2. –aemia ТЭ мағынасы? 3. –algia и –odynia ТЭ мағынасы? 4. –pathia ТЭ мағынасы? 5. rrhoea, -rrhagia ТЭ мағынасы? 6. –ia аяқталатын ТЭ мағынасы? 7. ТЭ қалай қосылып, сөз құрайды?

5-тəжірибелік сабақ. Тақрыбы: СЕЗІМ МҮШЕЛЕРІНІҢ ПАТОЛОГИЯЛЫҚ КҮЙІН БІЛДІРЕТІН

ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР

Жоспар:

1. Сезім мүшелерінің патологиялық күйін білдіретін терминоэлементтер. 2. Терминоэлементтер тізімі.

Сабақтың мақсаты: Студенттерді сезім мүшелерінің патологиялық

күйін білдеретін терминоэлементтермен таныстыру. Жаттығу жасау бары-сында осы терминоэлементердің есте сақталуын арттыру.

–opia, -opsia терминоэлементтері көру патологиясын білдіретін офтальмологиялық терминдер құрамына кіреді. Екі терминді білген жөн: hypermetropia – жақыннан көрмеу жəне myopia – алыстан көрмеу.

-opsia терминоэлементі «балау мақсатымен тірі ағзадан азғана ұлпа-нының микроскопиялық зерттеуге алынуы» деген мағына беретін “biopsia” терминінің құрамына кіреді. Жаттығуларда «биопсия» деп қолдануға болады.

Төменде келтірілген терминоэлементтер жеке термин ретінде де, терминоэлементтер ретінде де қолданыла береді:

Некроз (necrōsis, грек. nekrōsis өліеттену) - тірі ағзадағы торша топтары, тоқыма не мүше бөлігінің қызметінің қайталанбас тоқтауына алып келетін өліеттену, яғни жергілікті өлу.

Стеноз (stenōsis; грек. stenōsis тарылу) - қуысты мүшенің түтігінің тарылуы.

116

Склероз (sclerōsis; грек. sklerōsis қату, нығыздалу) - ұлпасын дəнекер ұлпа басқандықтан белгілі бір мүшенің нығыздалып қатаюы.

Стаз (греч. stăsis іркілу, тоқталып қалу) - тамырларда не қуыс мүшелерде (мысалы: қан тамырында қанның, ас қорыту мүшелерінде жынның) физиологиялық сұйықтықтың тұрып қалуы.

Спазм (spasmus; от грек. spasmos немесе spasma) - көлденең жолақты не бірыңғай салалы ет ұлпасының еркінен тыс жиырылуы.

Терминоэлементтер тізімі

Грек ТЭ Терминэлементтер мағынасы cheil(o)- ерін (хейлит) chrom(at)- түс (ахроматопсия) dactyl(o)- саусақ (мегалодактилия) derm(at)(o)- тері (эритродермия) dipl(o)- Сыңарланған, екіленген (диплопия) erythr(o)- Қызыл, эритроциттерге қатысты (эритропсия) galact(o)- Сүт, сүтті (галакторея) kak(o)- жаман, жағымсыз (какосмия) phac(o)- (-phakia)

Көз бұршағы (факосклероз, афакия)

xanth(o)- сары (ксантопсия) -necrōsis Торша мен ұлпаның өліеттенуі (остеонекроз) -opia, -opsia, -optĭca Көру, көз (анопия, эритропсия) -osmia Иіс, иіс сезу (какосмия) -phagia Жұту, жеу (пищи) (дисфагия) -phasia Сөйлеу, сөйлеу мəнері (дисфазия) -phonia Дауыс, дыбыс (дисфония) -sclerōsis тығыздану (факосклероз) -spasmus спазм, еріксіз жиырылу (блефароспазм) -stăsis Тұрып қалу (лимфостаз) -stenōsis тарылу (бронхостеноз)

Префикстер ГрекТЭ Терминоэлементтер мағынасы

pro- Алдыңғы, алдындағы (прохейлия)

Жаттығулар: 1. Терминдердің құрамын талдап, мағынасын түсіндіріңдер: anopsia, hyperosmia, macrocheilia, agalactia, cheilōsis, osteonecrōsis,

xerodermia, gastrobiopsia, proctospasmus, hypermetropia, micropsia, dermato-

117

sclerōsis, paraphasia, bradyphasia, diplomyelia, lymphostăsis, bradyphagia, hemiopia, adermia, phlebostenōsis, acrodermatītis, dysosmia, diplophonia, macrophonia, onychophagia, kakosmia, dyschromatopsia, xanthochromia, galactostăsis, xanthoerythrodermia, cardiostenōsis, duodenostăsis, hemispasmus

2. Соңғы терминоэлементтермен терминдер құрап, мағынасын үсіндіріңдер:

1. –opia/-opsia (dipl-, my-, poly-, a-, hemi-, hypermetr-) 2. –phagia (dys-, a-, tachy-, brady-, onycho-, cheilo-, poly-, trich-) 3. –necrōsis (osteo-, micro-, nephro-, pancreo-, chondro-) 4. –stenōsis (broncho-, laryngo-, pyloro-, cardio-, tracheo-, phlebo-) 5. –sclerōsis (acro-, dermato-, cardio-, myo-, nephro-, phaco-, phlebo-) 3. Терминдерді латын тілінде жазып, мағынасын түсіндеріңдер: гипосмия, сиалостаз, дисфония, тахифагия, ангиоспазм, микрофония,

ахейлия, полиопия, афазия, энтеробиопсия, паросмия, энтероспазм, ахрома-топсия, хондронекроз, прогерия, галакторея, нефросклероз, онихохей-лофагия, ксантопсия, холестаз, дерматоз, миопия, кардиосклероз, проктостаз, макропсия, афагия, прохейлия, олигофазия, ринофония, микронекроз, гастроспазм.

4. Төменде келтірілген сөздерден терминдер құраңдар: 1) иіс сезудің болмауы; 2) ерін қабынуы; 3) дауыстың болмауы; 4) терінің қызаруы; 5) бүйрек ұлпасының өліеттенуі; 6) жұтудың қиындауы (қызметі бұзылуы); 7) бұлшық еттегі дəнекер ұлпаның нығыздалуы; 8) екі елі ішектің кілегейлі қабығының биопсиясы; 9) бет бұлшық еттерінің спазмы; 10) зəр жолдарында зəрдің тоқтап қалуы; 11) терінің іріңді аурулары; 12) сүт безінің секреторлы функциясының төмендеуі; 13) қорқу – қандай да бір түстен не боялған заттардан қорқу; 14) көз бұршағының болмауы; 15) қорқу - қызыл түстен қорқу; 16) кеңірдек тесігінің тарылуы.

Латын афоризмдері 1. Potius sera, guam numgvam – ештен кеш жақсы. 2. Valetudo bonum optimum — ден саулық зор байлық. 3. Est modus in redus – судың да сұрауы бар.

Бақылау сұрақтары: 1. «биопсия» түсінігіне анықтама беріңіз. 2. «некроз» түсінігіне анықтама беріңіз.

118

3. «стеноз» түсінігіне анықтама беріңіз. 4. «склероз» түсінігіне анықтама беріңіз. 5. «стаз» түсінігіне анықтама беріңіз.

6-тəжірибелік сабақ. Тақрыбы: ҚАБЫНУ, ІСІК ЖƏНЕ АУРУДЫ БІЛІДІРЕТІН

ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР Жоспар:

1. Қабыну, ісік жəне ауруды білідіретін терминоэлементтер. 2. Қатерсіз жəне қатерлі ісіктердің латын атаулары – neoplasmăta maligna

et benigna. 3. Терминоэлементтер тізімі. Сабақтың мақсаты: Студенттерді қабыну, ісік жəне ауруды білдеретін

терминоэлементтермен таныстыру. Жаттығу жасау барысында осы термино-элементердің есте сақталуын арттыру

Қабынуды білдіретін –ītis терминоэлементі бар клиникалық терминдер латын атауымен аталатын анатомиялық құрылымдардан құралады: ligamentītis, alveolītis, gingivītis. Мұндай атаулар терминдер тізіміне кіргі-зілмеген.

Қабынуды білдіретін терминдер құрамына қабынудың нақты түрін, орналасқан жерін білдіретін бастапқы элемент ретінде келесі термино-элементтер жатады:

� para- мүше жанындағы ұлпаның қабынуы. � peri- екі мағына береді: para- ға синонимді, яғни, ұлпа айналасындағы қабыну, peri-дің para-дан

айырмашылығы – жан-жағынан деген мағына білідіреді, (мысалы: peribronchītis – бронхының айналасындағы ұлпаның қабынуы, pericystītis – өт немесе қуық айналасындағы ұлпаның қабынуы);

сыртқы (серозды) қабықтың (мысалы: pericardītis – жүректің сірлі қабығының қабынуы); егер құрсақ қуысының мүшелері болса, онда peri- мүшелерді қаптап тұратын іш перденің қабынуы, (мысалы: periduodenītis – он екі елі ішекті қаптап тұратын іш перденің қабынуы). Анықтама үшін: іш перде – құрсақ қуысы мүшелерін қаптап тұратын сірлі қабық).

� endo – ішкі, көбінесе кілегейлі қабықтың қабынуы, (мысалы: endaortītis – қолқаның ішкі қабығының қабынуы).

� pan- толық мүшенің, барлық қабықтарының, ұлпаның қабынуы (мысалы: panarterīitis – артерияның барлық қабықтарының қабынуы).

� mes(o) – мүшенің ортаңғы қабығының қабынуы (мысалы: mesarteriītis –артерия қан тамырының ортаңғы қабағының қабынуы),

� poly- бірнеше құрылымның қабынуы (мысалы: polyarthrītis – бірнеше буынның бір мезгілде қабынуы).

119

–ōma –ға аяқталатын ісіктерді ұқсас терминдерден ажырата білу керек: –stōma терминоэлементтері бар терминдер (мысалы: colostōma – бүйен ішектің қолдан жасалған қаяуы), термин haematōma (көгеру), glaucōma (көз ауруы), sclerōma (тыныс жолдарыныңың қабынуы), scotōma (көру аймағының ақауы), trachōma (көздің індетті созылмалы ауруы).

–oma-ға аяқталатын ісіктердің атаулары үшінші жіктеудің ортаңғы тектік түріне жататындығына көңіл аударыңыздар: (мысалы: adenoma, atis n).

Ісік атауларына соңғы ōsis терминоэлеметі жалғанса, ол көп ісікті білдіреді: adenōma + ōsis = adenomatōsis – аденомалардың көп болуы.

–iăsis терминоэлементі созылмалы, қиын емделетін ауруды білдіреді (psoriăsis). Термин –lĭth терминоэлементімен (lithiăsis) тас пайда болуын білдіреді (urolithiăsis – тынжытас ауруы). Соңғы –lĭth терминоэлементы бар термин ауруды емес, тасты (конкременты) білдіреді, мысалы: urolĭthus – тынжытас. Бұл терминдер қабыну ауруларының атауларымен шатастырмау керек: (мысалы: альвеолит – alveolītis, бірақ ринолит – rhinolĭthus)!

–tonia – терминоэлементі екі мағыналы: «тонус»-қа байланысты, ағза мүшелерін, жеке жүйелерді жəне

организмді ұзақ уақыт бойы белсенді деңгейін бір қалыпты ұстап тұру (dystonia – организм тонусының бұзылуы).

Екінші мағынасы қысымға байланысты (мысалы: hypertonia). Қазіргі кезде бұл терминді көп қолданғанмен, қолданыстан шығатын терминдер қатарына жатады жəне бұл терминді –tensio терминоэлементіне (hypertensio) айырбастаған жөн.

Қатерсіз жəне қатерлі ісіктердің латын атаулары – neoplasmăta maligna et benigna

1. carcinōma, ătis n Қатерлі ісік, карцинома 2. in situ «ин ситу» (орнында) 3. leukaemia, ae f лейкоз 4. lymphoblastĭcus, a, um лимфобласты 5. lymphocytĭcus, a, um лимфоцитарлы 6. malignus, a, um қатерлі 7. melanocytĭcus, a, um меланофорды 8. melanōma, ătis n меланома 9. metastatĭcus, a, um Қайталанатын, екінші (ісікке

байланысты, «метастаз») 10. monocytĭcus, a, um моноцитарлы 11. myeloproliferatīvus, a, um миелопролиферативті 12. naevus, i m невус (пигментті дақ) 13. neoplasma, ătis n ісік 14. plasmocytĭcus, a, um Плазматоршалы

120

NB! • Қатерлі ісік “in situ” – немесе «орнындағы қатерлі ісік»- ұлпаға

енбеген бастапқы кезеңдегі қатерлі ісік. Əдетте, кішкентай көлемді, клиникалық көрініссіз, жай өседі, метастаз бермейді.

• Меланома - қатерлі ісік, меланоциттерден пайда болады - меланин өндіретін дақ торшалардан (қал, тума қал).

• Невус (тума қал) - теріде, кілегейлі қабықтарда, конъюнктивада, көздің тамырларында пайда болатын дақтың пайда болуымен сипатталатын өсу аномалиясы

Терминоэлементтер тізімі Төменде келтірілген терминоэлементтерді жаттап алыңдар:

Түбірлі терминоэлементтер

Грек ТЭ Терминоэлемент мағынасы carcin(o)- Ісік (карцинофобия) chondr(o)- Шеміршек (хондрит) gingiv(o)- (лат.) иек (гингивотомия) gloss(o)- тіл (макроглоссия) hidr(o)- тер (гидраденит) myel(o)- Сүйек миы не жұлын (миелит) ot(o)- құлақ (отит)

rhabd(o)- Көлденең жолақты бұлшық ет (рабдомиома)

sarc(o)- «саркома»-ға қатысты (эпителииге қатысы жоқ қатерлі ісік) typhl(o)- Соқыр ішек (тифлит)


Грек ТЭ Терминоэлементтер мағынасы -iăsis Ауру, патологиялық күй (нефролитиаз) -ītis Қабыну, қабыну процессі (энцефалит) -lĭth (us) конкремент, тас (флеболит) -ōma ісік (липома) -tensio (лат.) қысым (гипертензия) -tonia 1. тонус (дистония)

2. қысым (гипертония)

Префикстер

Грек ТЭ Значение терминоэлемента meso- ортаңғы peri- Айналасында, сыртында

121

1. Терминдердің құрамын талдап, мағынасын түсіндіріңдер: endophthalmītis, adenocarcinōma, perisalpingītis, mesopharyngītis,

angioendotheliōma, polyadenītis, adenolipomatōsis, phlebolĭthus, glossodynia, gastroenterītis, pericolpītis, broncholithiăsis, panaortītis, rhabdomyosarcōma, osteoarthrītis, myelopathia, vasculītis, osteochondrōma, blepharītis, otoplastĭca, hidradenītis, lymphadenōma, arthrītis, lymphangiītis, paraproctītis, periduodenītis, endarteriītis, cystolithiăsis, typhlatonia, osteochondrītis

2. Жалпы соңғы терминоэлементтермен терминдер құрап, мағына-сын түсіндіріңдер:

1. –ītis (proct-, mast-, gloss-, bronch-, ost-, pan/card-, col-, peri/metr-, laryng-, aden-, hepat-, spondyl-, rhin-, salping-, colp-, meso/tympan-, endo/phleb-, amnion-, myos-, burs-, aort-, neur-, para/cyst-, peri/cyst-, pyel-, trache-, cholecyst-, enter-, gingiv-, kerat-, osteo/myel-)

2. –ōma (aden-, haem/angi-, oste-, angio-, hepat-, carcin-, my-, hidr/aden-, rhabdo/my-, endotheli-, sarc-, chondr-)

3. –lith/iăsis (sialo-, uro-, broncho-, hepato-, nephro-, pancreo-, chole-, cysto-) 4. –tonia (my/a-, a/myo-, a-, hyper-, hypo-, dys-, typhl/a-) 3. Терминдерді латын тілінде жазып, мағынасын түсіндеріңдер:

артерит, аденома, параметрит, гемангиоматоз, тромбофлебит, амиотония, энтеролит, полиневрит, мезаортит, гемангиоэндотелиома, перинефрит, лимфаденит, одонтома, гастрит, макроглоссия, эндометрит, гепатолитиаз, периартериит, атония, сиаладенит, миелография, панбронхит, нефролитиаз, гастроэнтероколит, перихолецистит, нефрит, парафлебит, ерилимфангит, энтероколит, ринолит, остеохондроз, отит

4. Төменде келтірілген сөздерден терминдер құраңдар: 1) аденомалардың көп болуы; 2) он екі елі ішектің қабырғасының қабынуы; 3) май ұлпасының қатерсіз ісігі; 4) бірнеше буынның бір мезгілде ауруы; 5) дəнекер ұлпаның қатерсіз ісігі; 6) артерияның ортаңғы қабатының қабынуы; 7) даму аномалиясы: жұлынның болмауы; 8) зəр тасы; 9) қолқаның ішкі қабатының қабынуы; 10) тынжытас ауруы; 11) бүйрек жанындағы ұлпаның қабынуы; 12) оташылық операция: тік ішекті бекемдеу; 13) бұлшық еттің тонусының болмауы; 14) көздің барлық қабаттарының жəне ұлпаларының қабынуы; 15) оташылық операция: таңдайды кесу; 16) асқазанды орап тұратын іш перденің қабынуы; 17) артерия қан қысымының көтерілуі;

122

Латын афоризмдері 4. Homo ornat locus, non hominem locus – орта адамды емес, адам

ортаны көркейтеді. 5. De lingua stulta incommŏda multa — ақымақ тілден көп қолайсыздық

(тіл бас кеседі).


1. peri- префиксі бар қандай қабыну атауларының қосымша мағынасы бар?

2. para –префикстері бар қабыну атауларының қандай айырмашылығы бар?

3. «шел қабығының қабынуы» сөзінің мағынасы қандай? 4. «гематома», «скотома», «глаукома», «склерома», «трахома» термин

дерінің мағынасы. 5. –ōsis терминоэлементі бар ісік атауларының мағынасы. 6. –lĭth(us) жəне –lithiăsis терминоэлементтеріне аяқталатын терминдер-

дің айырмашылығы қандай? 7. hypertonia жəне hypertension терминдерінің айырмашылығы қандай? 8. «қатерлі ісік in situ» терминінің мағынасы. 9. «невус» терминінің мағынасы.

7-тəжірибелік сабақ. Тақрыбы: ПСИХИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ БҰЗЫЛУЫНА ҚАТЫСТЫ

ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР

Жоспар: 1. Психикалық қызметтің бұзылуына қатысты терминоэлементтер. 2. Психикалық ауытқулардың латын атаулары – perturbatiōnes mentis. Сабақтың мақсаты: Студенттерді психикалық қызметтің бұзылуына

қатысты терминоэлементтермен таныстыру. Жаттығу жасау барысында осы терминоэлементердің есте сақталуын арттыру.

–aesthesia терминоэлементі сезімталдықты білдіреді, мысалы:

anaesthesia – сезімталдықтың болмауы (сезбеу). Сезімталдық деп ішкі жəне сыртқы орта тітіркендіргіштеріне ағзаның жауап беруін айтады. Сонымен қатар, бұл термин жансыздандыру арқылы жүргізілетін əр түрлі хирургиялық операциялар, балау үшін қолданылатын «жансыздандыру» деген мағынада да қолданыла береді. –aesthesia терминоэлементінің орфографиялық жазылуына көңіл бөліңіздер!

123

-төменде келтірілген терминоэлементтерге екпін қойылуына көңіл бөліңіздер: -mania (мысалы: клептомáния – cleptomanía), -phobia (мысалы: ксенофóбия – xenophоbía).

phobia көптеген терминдер құрамына кіреді. Ол жеке термин ретінде «фобия» - кейбір заттардан, іс-əрекеттерден еріксіз қорқу.

–phrenia терминоэлементі екі мағынада: «ақыл, психика» жəне «диафрагма (көк ет)» қолданылады. Бірақ диафрагма мағынасындағы –phrenia терминоэлементі бар термин өте сирек кездеседі.

–philia терминоэлементі де «бір нəрсені ұнату, жақсы көру» (мысалы: nyctophilia – қараңғыда болуды жақсы көру

xeno- терминоэлементі (өзге, басқа) жануарлардың ұлпа не мүшелеріне пластикалық операция жасауды (трансплантацияны) айтады.

Терминоэлементтер тізімі Түбірлі терминоэлементтер

Грек ТЭ Терминоэлементтер мағынасы

baro-, bary- 1. қысым, салмақ (баротерапия); 2. еңсенің түсіп кетуі (баритимия)

batho-, bathy- терең, төмен (төмен орналасқан) (батикардия) brady- жай, ақырын (брадикардия) claustro- жабық бөлме (клаустрофобия) clepto- ұрлау (клептомания) hypno- ұйқы, гипнотикалық əсер (гипнофобия, гипнотерапия) mono- бір, жалғыз (монофобия) neo- жаңа (неофобия) dipso- (-dipsia)

шөлдеу (дипсомания)

platy- жалпақ, енді (платикрания) prosop- бет (прозопалгия) pyro- ыстық көтерілу, лихорадка (пиромания)

schiz- 1. психика бұзылуы (шизофрения) 2. қосарлану (схизобулия)

tachy- Тез, жылдам (тахикардия) therm- жылы (терместезия)

xeno- 1. өзге, басқа, бөтен (ксенофобия); 2. малдың басқа түрінен алынған (ксенотрансплантация)


Грек ТЭ Терминоэлемент мағынасы -aesthesia ауруды сезіну, сезімталдық (акроанэстезия) -bulia қалау (дисбулия) -gnosia білу, тану қабілеті (агнозия) -mania Бір нəрсені қалау (клептомания)

124

-philia 1. жақсы көру, ұмтылу (неофилия); 2. бір нəрсеге бейім болу (тромбофилия)

-phobia қорқу (клаустрофобия) -phrenia 1. психикаға, ақылға байланысты (олигофрения);

2. көк ет (платифрения-көк еттің төмен орналасуы) -thymia Көңіл-күй, сезім, эмоция (дистимия)

Префикстер Грек ТЭ Терминоэлемент мағынасы

pan- барлық; толық қамту

Психикалық ауытқулардың латын атаулары – perturbati ōnes mentis Лексикалық минимумды жаттап алыңдар:

1. affectīvus, a, um аффективті (эмоционалды) 2. anxiĕtas, ātis f фобия, қорқу, қобалжу 3. anxifĕrus, a, um қобалжу 4. depressio, ōnis f депрессия 5. depressīvus, a, um депрессивті 6. episodium, i n эпизод 7. gravis, e ауыр (ауыр деңгейдегі) 8. levis, e жеңіл (жеңіл деңгейдегі) 9. maniacālis, e маниакальды 10. mens, mentis f ақыл, сана 11. mentālis, e ақыл-оймен 12. mores, um m (мн. Число) мінез-құлық 13. neurotĭcus, a, um невротикалық 14. persistens, ntis қалыпты 15. perturbatio, ōnis f (perturbatio mentis) бұзылу (психикалық бұзылу) 16. phobĭcus, a,um фобикалық 17. polymorphus, a, um полиморфты 18. psychōsis, is f психоз 19. psychotĭcus, a, um психотикалық 20. senīlis, e кəрілік 21. vascularis, e тамырлық

Жүйке жүйесі ауруларының латын атаулары – Morbi systemătis nervōsi Лексикалық минимумды жаттап алыңдар:

1. ataxia, ae f атаксия (жүру координациясының бұзылуы) 2. benignus, a, um қатерсіз 3. compressio, ōnis f қысу 4. congenītus, a, um тума

125

5. dolor, ōris m ауруды сезіну 6. epilepsia, ae f эпилепсия 7. generalisātus, a, um жалпы 8. hereditarius, a, um ұрық қуалағыш 9. intracranialis, e бас сүйек іші 10. insultus, us m инсульт 11. medulla spinālis жұлын 12. Morbus Alzheimer альцгеймер ауруы 13. Morbus Parkinsōni паркинсон ауруы 14. myoclonĭcus, a, um миоклоникалық 15. progrediens, entis үдемелейтін 16. progressīvus, a, um үдемеленген 17. recurrens, entis рецидивті, қайталанған 18. sclerōsis (is f) multĭ-plex

бытыраңқы, шашыраңқы қатаю

19. spastĭcus, a, um cпастикалық

Жаттығулар: 1жаттығу. Терминдеді талдап, мағынасын түсіндіріңіздер: cleptomania, bradycardia, acrophobia, hypothymia, anaesthesia, dysphrenia,

hypnophobia, claustromania, hypobulia, pyrophobia, megalomania, micromania, haematophobia, prosopalgia, hyperaesthesia, platyphrenia, claustrophilia, dysthymia, xenoplastĭca, panphobia, bathyhyperaesthesia, pyrometria, urophobia, schizobulia, thermoaesthesia, polydipsia, barophobia, nyctophilia, barythymia.

2. Соңғы терминоэлементтерден термин жасап, мағынасын түсін-діріңіздер:

1. –aesthesia (hyper-, hypo-, acro-, baro-, bathy-, dys-, an-, thermo-, mono-, hemi/an, hypo/thermo-)

2. –mania (pyro-, megalo-, dipso-, grapho-, claustro-, micro-, clepto-, narco-) 3. –phobia (pyro-, acro-, baro-, batho-, bacillo-, haemato-, hydro-, grapho-,

claustro-, clepto-, manio-, nycto-, mono-, pan-, geronto-, thermo-, uro-, neo-, hypno-, xeno)

4. –philia (nycto-, geronto-, claustro-, neo-, thrombo-) 3. Терминдерді латын əліппесімен жазып, мағынасын түсіндіріңдер: барестезия, батофобия, гипертимия, дипсомания, клаустрофобия,

наркомания, абулия, кардиофобия, батикардия, агнозия, тахикардия, термо-гипестезия, бациллофобия, прозопагнозия, геронтофобия, моноанестезия, термофобия, дисбулия, графомания, клептофобия, агипногнозия, неофобия, платиспондилия, баритимия

4. Төменде келтірілген сөздерден термин құраңыздар: 1) аяқтың ешнəрсені сезбеуі; 2) судан қорқу; 3) тромб пайда болуына қабілетті болу;

126

4) бет аумағында ауруды сезіну; 5) көңіл-күй реакциясының болмауы; 6) жалғыздықтан қорқу; 7) ағзаның көп сұйықтықты қажет етуі; 8) жабық бөлмелерден қорқу; 9) қараңғыдан қорқу; 10) бейтаныстардан қорқу; 11) даму аномалиясы: бас пішінінің жалпақ болуы; 5. Анатомиялық құрылымдардың аттарынан алынған терминоэле-

менттердің мағынасын түсіндіріңдер: septo- (septum), atrio- (atrium), colo- (colon), hepato- (hepar), oesophago- (oesophagus), laryngo- (larynx), tracheo- (trachea), gastro- (gaster), pharyngo- (pharynx), thoraco- (thorax), pleuro- (pleura)

6. Төменде келтірілген мағынадағы терминдерді құрап, сөздік формада жазыңдар: өт қапшығын алып тастау; аурудың сыртқы себептері туралы ілім; аденоидтарды алып тастау; тіл ауруы; сумен емдеу; зəр шығару мүшелер ауруын зерттейтін ветеринария бөлімі; табиғат күшімен емдеу; жатыр түтікшесін кесу; вена қан тамырының ренген суреті; жұлынды тілу.

7. Төменде келтірілген термин-транслитераттарды құрамына қарай талдап, мағынасын түсіндіріңдер:

8. биоклиматология, флебография, гингивотомия, мастэктомия, холецис-тография, физиолог, рентгенограмма, билирубинурия, цитограмма, сальпин-гэктомия, везикография, гинекология, флеботомия, аденоцит, цистэктомия, герниотомия, гидроторакс, кератотомия, маммография, струмэктомия, биолог, блефаротомия, гидропс, азотурия

9. Термин құрамындағы терминоэлементтерді анықтап, мағынасын түсіндіріңдер:

10. myelofibrōsis, rectocēle, apathia, neuralgia, acidōsis, hyperplasia, carcinōma, spondylopathia, phobia, gastralgia, antipathia, myologia, laryngocēle, neurotomia, rhinopathia, dysbacteriōsis, amnesia, metrographia, neuropatholŏgus, keratōsis, sympathia, fibrōma, trichalgia, galactocēle, cystoscopia, hyper-chlorhydria, hypothermia, hysterectomia, symphўsis, fibromatōsis, hypovita-minōsis, aphagia, neurōma, ophthalmolŏgus, neuropathia, syndactylia, dysplasia, adynamia, hypothyreōsis, fibrōsis, myopathia, hypoplasia, hyperthermia, apnöe, dyskeratōsis, gastrocēle

11. Терминдерді терминоэлементтермен толықтырыңдар: асқазан сөлінің ферменттері болмауы – a… безді эпителидің қатерсіз ісігі - aden… плевра қуысында лимфаның жиналып қалуы - …thorax қалқанша бездің гиперфункциясы - …thyr… асқазанды толықтай алып тастау - …ectomia бұлшық еттің қатерсіз ісігі – my… жүйке жүйесінің ауруы – neur… көз ауруларын зерттейтін ветеринария бөлімі - …logia

127

зəртдің қуыққа келмеуі - …uria радиациядан қорқу – radi… омыртқа буындарының қозғалмауы - …ōsis саусақтардағы ауруды сезіну - …algia өт қапшығы ауруларының жалпы атауы -cholecyst… офтальмоскоп арқылы көзді зерттеу – ophthalm… əр түрлі ағзалардың бірге өмір сүруі …biōsis асқазан сөлінің аз мөлшерде бөлінуі – hyp… жатырды тілу - …tomia асқазан сөлінде тұз қышқылының аз болуы - …chlorhydria 12.Төменде келтірілген мағынадағы терминдерді құрап, сөздік фор-

мада жазыңдар дəрумен жетіспеушілігі; зəр шығару қызметінің бұзылуы; гастроскоп арқылы асқазанның кілегейлі қабығын зерттеу; судан қорқу; жатырды бекемдеу; эпидермис мүйізді қабығының шамадан тыс қалыңдап кетуі; жұлын ауруларының жалпы атаулары; тілдің болмауы; безді эпителидің қатерлі ісігі; сүт безі ауруларының жалпы атаулары; жүйкенің бір бөлігін алып тастау; ағза ұлпаларында оттегінің аз болуы; зəрдің құрамында лимфаның болуы; көз жасы қапшығын алып тастау.

12. Төменде келтірілген термин-транслитераттарды құрамына қарай талдап, мағынасын түсіндіріңдер:

ахлоргидрия, канцерофобия, цирроз, дисфагия, фибромиома, гастро-дуоденоскопия, гидрофтальм, гипосаливация, гистеропатия, керотома, лимфоцит, миалгия, невропатия, миотомия, полипоз, фагоцит, ринограмма, симбиоз, трихалгия, миелография, гиподинамия, гиперфункция, трихопатия, риноскопия, дистиреоз, патология, трихоз, невропатология, аплазия, диспноэ

13.Сөздікті қолдана отырып, фобия құбылысына қатысы бар терминдердің мағынасын табыңдар:

tredecaphobia, vomitophobia, dorophobia, agoraphobia, brontophobia, hamartophobia, ailurophobia, haptophobia, demophobia, kynophobia, mysophobia, acnephobia, zoophobia, peniaphobia, apiphobia, tocophobia, arachnophobia, chromophobia, aichmophobia, pharmacophobia, amathophobia

agora- алаң, ашық орын, ailuro- мысық, api- ара, arachno-өрмекші, aichmo- өткір, amatho- шаң, bronto- найзағай, chromo- түс, demo- халық, көпшілік, doro- сыйлық, hamarto- орынсыз қылық, hapto- жанасу, kyno- ит, myso-кір, penio- кедейшілік, toco- туу, босану, vomito-құсу, zoo- жануарлар.

14. Сөздікті қолдана отырып, мания құбылысына қатысы бар терминдердің мағынасын табыңдар:

sitomania, bibliocleptomania, dacnomania, ablutomania, suicidomania, agromania, toxicomania, bibliomania, doromania, clinomania, bruxomania

abluto- жуу, agro- ауыл, biblio- кітап, bruxo- тіс қайрау, clino- төсек, жатын, dacno- тістеу, sito- тағам, suicido- өзіне қол жұмсау, toxico- у.

15. көп сөзді клиникалық терминдердің мағынасын талдап, қазақ тіліне аударыңдар:

128

perturbatio mentis, perturbatio morum, dementia vasculāris acūta, schizophrenia catatonĭca, perturbatio affectīvа bipolāris, episodium depressīvum grave, depressio gravis, perturbatio affectīva persistens, retardatio mentālis levis (moderāta, gravis, profunda), perturbatio delusionālis persistens, episodium depressīvum grave perturbatiōnis affectīvae bipolāris, perturbatiōnes psychotĭcae acūtae, perturbatio psychotĭca polymorpha acūta, perturbatiōnes anxifĕrae phobĭcae, anxiĕtas sociālis, perturbatio anxifĕra et depressīva mixta, dementia vasculāris mixta – corticālis et subcorticālis

16. Термин құрамындағы терминоэлементтерді анықтап, мағына-сын түсіндіріңдер:

panalgia, pyuria, panhysterectomia, arthrōsis, mogigraphia, hepato-cholecystogastrostomia, rhinorrhoea, tenoplastĭca, hypnalgia, angiographia, pneumolўsis, spondylodynia, gastroenterostomia, osteoclasia, proctotomia, lipaemia, nephropathia, phlebogramma, prosopalgia, oliguria, splenectomia, hepatorrhaphia, pyeloscopia, osteoarthropathia, acromegalia, acephalia, omento-nephropexia, hyposialia, spondylodĕsis, mastographia, odontometria, enteroscopia, thrombocytopenia, lymphocytōsis, blepharoplastĭca, adenotomia, cholecystotomia, sialadenectomia, xerostomia, tenolўsis, laparocentēsis, angiotripsia, cholec-ystopexia, cardiorrhēxis, onychia, patellectomia

17. Төменде келтірілген сөздердің мағынасын қарай термин құраңдар:

1) буын ауруы; 2) зəрдің аз мөлшерді бөлінуі; 3) қанда майдың көп мөлшерде болуы; 4) буын ауруларының жалпы атаулары; 5) хирургиялық операция: аденоидтарды кесіп алып тастау; 6) құрсақ қуысына қан кету; 7) қанда лейкоциттердің шамадан тыс көп болуы; 8) хирургиялық операция: буынды толық алып тастау; 9) бүйрек рентгенографиясы; 10) хирургиялық операция: ас қазан мен аш ішектің арасына анастомоз

жасау; 11) эндоскоп арқылы бүйрек табақшасына зерттеу жүргізу; 12) сүт безі аумағында ауру сезіну; 13) қанда моноциттердің аз болуы; 14) хирургиялық операция: бүйректі бекемдеу. 18. Көп сөзді клиникалық терминдердің мағынасын талдап, қазақ

тіліне аударыңдар: appendicītis acūta (chronĭca), ileus paralytĭcus et obstructio intestinālis sine

hernĭa, gastrītis chronĭca fundi ventricŭli, bronchītis chronĭca simplex et mucopurulenta mixta, ulcus ventricŭli acūtum, dissociatio atrioventriculāris gradus primi, ulcus duodēni acūtum cum haemorrhagia et perforatiōne, oedēma

129

pulmōnum, morbus ischaemĭcus acūtus, angīna pectŏris instabĭlis, infarctus myocardii acūtus, prolapsus valvae mitrālis, morbi tractus respiratorii superiōris, polўpus cavitātis nasi,embolia vasōrum pulmonalium, dissociatio rami anteriōris cruris sinistri fascicŭli His, defectus septi cordis acquisītus, bronchītis chronĭca mucopurulenta, insufficientia respiratoria acūta, sinusītis ethmoidālis acūta, hypertrophia conchārum nasi, insufficientia hepătis alcoholĭca, hydrops vesīcae biliāris, Morbus Crohn intestīni tenuis

19.Көп сөзді клиникалық терминдерді қазақ тіліне аударыңдар: meningītis benigna recurrens, dysfunctio alcoholĭca systemătis nervōsi,

abscessus et granulōma intracraniāle et intraspināle, meningītis purulenta, thrombōsis septĭca venārum intracranialium, ataxia congenīta non progressīva, polyneuropathia alcoholĭca, sclerōsis multĭplex trunci cerěbri, degeneratio cerebri senīlis, morbus degeneratīvus systemătis nervōsi, epilepsia idiopathĭca generalisāta, insultus ischaemĭcus, neuralgia nervi trigemĭni, dolor faciēi atypĭcus, morbositātes nervi faciālis, paralўsis faciēi, mononeuropathia membri superiōris, neuropathia idiopathĭca progressīva, paralўsis cerebrālis spastĭca, encephalopathia toxĭca, compressio radīcum et plexuum nervōrum

20. Терминдер құрамын талдап, мағынасын түсіндіріңдер: enterobiopsia, amnioscopia, spondylodĕsis, ablepharia, laparocentēsis,

haematomyelia, hepatocholecystoenterostomia, angiocholecystītis, aphasia, rhino-phonia, typhlatonia, pancreonecrōsis, hepatorrhaphia, hypobulia, endometrītis, myocardiosclerōsis, mesotympanītis, diplophonia, pericholecystītis, platyphrenia, osteoclasia, microglossia, adenomatōsis, angiolўsis, enterolĭthus, omento-nephropexia, chromophobia, nephropexia, xerodermia, aphakia, macroglossia, hypogalactia, nephrographia, procheilia, glucosuria, polyarthralgia, kakosmia, myopia, cardiorrhexis, spondyloarthrītis, onychophagia, adenolipomatōsis, gingivectomia, claustromania, dysthymia, hypophrenia, hepatosplenomegalia, bathycardia, prosopospasmus, oligodipsia, haemophthalmus, xenoplastĭca, arthro-tomia, enteroproctostomia, arteriotripsia, patelloplastĭca, pneumopathia, laparoscopia, oligopnŏё, cardiomyopathia

21.Төменде келтілірлен сөздермен термин құраңдар: 1) аш, тоқ ішек жəне асқазанның қабынуы; 2) тамақты тез жұту; 3) хирургиялық операция: бүйрекке сыртқы тесік жасау; 4) бүйрек ұлпаларының өліеттенуі; 5) өсу аномалиясы: талақтың болмауы; 6) венаның жіңішкеруі; 7) жатыр түтіктерінің рентгенографиясы; 8) сүт безінде сүттің тұрып қалуы; 9) қанда тромбоциттердің азаюы; 10) тік ішекте нəжістің тұрып қалуы; 11) хирургиялық операция: венаны кесіп тастау; 12) асқазан бүрмесі;

130

13) аралардан қорқу; 14) еріннің патологиялық үлкейіп кетуі; 21. Көп сөзді клиникалық терминдерді қазақ тіліне аударыңдар: vulnus apertum nasi, infectiōnes acūtae respiratoriae superiōres, dissociatio

rami anteriōris cruris sinistri fascicŭli His, dysfunctio alcoholĭca systemătis nervōsi autonomĭca, retardatio mentālis gravis, phlebītis et thrombophlebītis intracraniālis et intraspinālis, corpus aliēnum oesophăgi, infarctus myocardii subendocardiālis acūtus, morbus hepătis alcoholĭcus, laesio traumatĭca cerebri et nervōrum cranialium, gastrītis chronĭca fundi ventricŭli, morbi chronĭci tonsillārum et adenoĭdum, perturbatio affectīvа bipolāris, syndrōmum neuroleptĭcum malignum, fractūra extremitātis inferiōris, morbus hepătis toxĭcus cum necrōsi, amputatio traumatĭca pedis bilaterālis, dolor acūtus cordis, perturbatiōnes psychotĭcae acūtae, hernia inguinālis bilaterālis sine gangraena, enterocolītis chronĭca ulcerōsa, oedēma pulmōnum, insufficientia valvae mitrālis rheumatĭca

22. Көп сөзді клиникалық терминдеді латын тіліне аударыңдар: Кеңірдекте бөгде заттың болуы, жүректің ишемиялық ауруы, психи-

калық ауруы, жіті жəне созылмалы геморрагиялық лейкоэнцефалит, өт жолының кептеліп қалуы, дене жəне омыртқа бағанасының жарақаттануы, ревматикалық эндокардит, мұрын қуысының полипі, алдыңғы аяқтың үсіп қалуы, ревматикалық лихорадка, дененің бірінші дəрежелі күйіп қалуы, ми шайқалуы, асқазан ойық жарасы, өкпе гангренасы жəне өліеттенуі.

Латын афоризмдері 1. Exĭtus letālis - өліммен аяқталу. 2. Habĭtus aegrōti – аурудың жалпы жағдайы. Бақылау сұрақтары: 1. «фобия» терминоэлементінің мағынасы. 2. –phrenia терминоэлементінің мағынасы. 3. «сезімталдық» қандай терминоэлементпен белгіленеді? 4. –philia терминоэлементі қандай мағына береді? 5. –xeno терминоэлементі оташылық терминдерде қандай мағына

береді?

8-тəжірибелік сабақ. Тақрыбы: ЕМДЕУ ƏДІСТЕРІН, ПАТОЛОГИЯЛЫҚ КҮЙДІ БІЛДІРЕТІН

ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР Жоспар: 1. Емдеу əдістерін, патологиялық күйді білдіретін терминоэлементтер. 2. Терминоэлементтер тізімі. 3. Ісіктердің латын атаулары. 4. Жаттығулар.

131

Сабақтың мақсаты: Студенттерді Емдеу əдістерін, патологиялық күйді білдіретін терминоэлементтермен таныстыру. Жаттығу жасау барысында осы терминоэлементтердің есте сақталуын арттыру.

–iatria терминэлементінің –therapia терминоэлементінен айырмашы-

лығы – «емдеу» мағынасында ғана қолданылып қоймай, медицинаның белгілі бір ауруларды емдейтін аумағы болып есептелуінде. Мысалы: фониатрия – дауыс аппараты қызметі бұзылуын емдейтін оторинола-рингология бөлімі.

Терминдерді салыстырыңдар: психотерапия – ауру ағзасына психи-калық жолдармен емдік əсер ету жүйесі. Психиатрия – клиникалық медицинаның жүйке жүйесін емдейтін бөлігі.

plasia – терминоэлементі мүше, ұлпа, дене бөлігінің өсуін білдіреді. Көбіне «дисплазии» терминоэлементі қолданылады. Мысалы: myelodys-plasia - жұлын өсу аномалиясының жалпы атауы, аплазия - мүше не дене бөлігінің туа бітті болмауы.

ptōsis – терминоэлементі жеке қолданыла береді, птоз – туа бітті не жүре пайда болған жоғарғы қабақтың салбырап кетуі (сонымен қатар, pseudoptosis – қабақтың жалған салбырап кетуі). Күрделі термин құрамында бұл терминоэлемент «қандай да бір мүшенің салбырауы, түсіп кетуі» деген мағына берді.

trophia терминоэлементі гректің trophē – қоректену, тамақтану сөзінен, дегенмен, бұл терминоэлемент ұлпа не мүше қоректену процесін емес, ұлпа, торша қоректенуі, зат алмасуы бұзылуының негізіндегі патологиялық күйді білдіреді. Бұл жерде дистрофияның түрлері мен атрофия туралы айтылып тұр.

Атрофия – қызметінің төмендеуі не нашарлауы салдарынан болатын мүше мен ұлпа салмағының жəне көлемінің кішіреюі; атрофия негізіне ұлпа қоректенуінің бұзылуы жатады.

Дистрофия – ағзаның созылмалы қоректенуінің бұзылуы салдарынан болатын, малдың өсуінің, иммунитетінің нашарлауымен сипатталатын паталогиялық күй.

cēle – соңғы терминоэлементі «грыжа, выпячивание» мағынасын береді. Жарық (hernia) - тері астына, бұлшық ет арасына, қуыстарға тесік арқылы бір мүшенің не мүше бөлігінің шығып тұруы.

pnŏё – тыныс алудың патологиясы (dyspnŏё – ентігу). Ентігу – ауа жетіспеушілігімен, қиналып тыныс алумен сипатталатын, тыныс алудың жиілігінің, тереңдігінің жəне ырғағының бұзылуы.

Терминоэлементтер тізімі Соңғы терминоэлементтер Грек ТЭ Терминоэлементтер мағынасы

api- (лат.) Ара (араның уымен емдеу) eu- Жақсы, қалыпты жағдайдағы (эйкапния) irid(o)- Көздің құбылмалы қабағы (иридоцеле)

132

mis(o)- Жек көру (мизопедия) orth(o)- Тік, жоғары қараған, дұрыс, қалыпты жағдайдағы (ортопедия) oxy- оттегі (оксибаротерапия) phon(o)- Дауыс, дыбыс (фониатрия) phthisi(o)- туберкулез (фтизиатрия) pseud(o)- жалған (псевдартроз) psych(o)- психика (психиатрия) splanchn(o)- Ішкі мүшелер (спланхнопексия) thalass(o)- Теңіз, теңіз климаты (талассотерапия)


Грек ТЭ Терминоэлементтер мағынасы -cēle жарық (гепатоцеле) -iatria емдеу (психиатрия) -kapnia көмір қышқыл газына қатысы бар (гиперкапния) -plasia пайда болу, өсу, формалану ( ұлпа, мүше, дене бөлігі, ағза)

(аплазия) -pnŏё тыныс алу (апноэ) -ptōsis төмен түсу, салбырау (нефроптоз) -therapia емдеу (баротерапия) -trophia қоректену (торшалық, ұлпалық)

1. Терминдердің құрамын талдап, мағынасын түсіндіріңдер: thalassotherapia, hyperplasia, glossoptōsis, orthopaedia, pseudoptōsis,

hyperkapnia, craniodysplasia, mastocēle, apnŏё, eutrophia, orthoptĭca, hepato-ptōsis, apiphobia, geriatria, hypnotherapia, nephroptōsis, iridectomia, myelo-dysplasia, cystocēle, psychiatria, amyotrophia, normokapnia, pseudostenōsis, bradypnŏё, onychatrophia, phoniatria, osteochondrodysplasia, coloptōsis, galactocēle, orthopnŏё, hydrocephalia, hemiatrophia

2. Терминдерді латын тілінде жазып, мағынасын түсіндіріңдер: гипоплазия, мастоптоз, атрофия, мизопедия, гистероцеле, фтизиатрия,

диспноэ, эйкапния, геронтопсихиатрия, гистероптоз, остеодисплазия, дистро-фия, гиперпноэ, аниридия, педопсихиатрия, спланхноптоз, миелоцеле, гипокапния, хондродисплазия, тифлоптоз, гипертрофия, гастроцеле, олиго-пноэ, мегалоплазия, ортодонтия, псевдохолелитиаз, фтизиофобия, иридоцеле

3. Емдеудің əртүрлі түрін білдіретін терминдерді талдап, мағына-сын түсіндіріңдер:

климатотерапия, гормонотерапия, диетотерапия, механотерапия, химио-терапия, магнитотерапия, радиотерапия, термотерапия, физиотерапия, оксибаротерапия, музыкотерапия, фармакотерапия, баротерапия, психотера-пия, витаминотерапия, гемотерапия, гирудотерапия, пиротерапия

4. Төменде келтірілген сөздерден терминдер құраңдар: 1) мүшенің не дене бөлігінің туа бітті болмауы; 2) асқазанның төмен түсуі;

133

3) жоғарғы қысымдағы оттегімен ағзаны емдеу; 4) ентігу; 5) қорқу – теңізден қорқу; 6) психикалық емдеу əдістерімен емдеу (психологиялық); 7) диафрагманың төмен түсуі; 8) тік ішектің шығып тұруы; 9) ауруларды жəне қатерлі ісіктерді дəрілік заттардың көмегімен емдеу; 10) мүшенің қоректенбеу себебінен салмағы мен көлемінінің кішіреюі 5. Көп сөзді клиникалық терминдері қазақ тіліне аударыңдар: neoplasma malignum dorsi linguae, neoplasma malignum coli transversi,

neoplasma malignum ductus biliāris, mesotheliōma peritonaei; сarcinōma in situ labii, cavitatis oris et pharyngis; leukaemia lymphoblastĭca acūta, naevus melanocytĭcus extremitātis superiōris, neoplasma malignum ossium longōrum extremitātis inferiōris; neoplasma benignum ossium brevium extremitātis inferiōris; сarcinōma in situ hepătis, vesīcae felleae et ductus biliāris; panmyelōsis acūta, melanōma in situ labii oris, myelofibrōsis acūta, neoplasma malignum mammae, neoplasma malignum intestīni tenuis metastatĭcum, neoplasma benignum trachēae

6. Көп сөзді клиникалық терминдері латын тіліне аударыңдар: Таңдайдың қатерлі ісігі, плазмоторшалық лейкоз, асқазанның қатерсіз

ісігі; ауыз қуысы, өңеш, асқазандағы карцинома in situ; еріннің меланоформды невусы, он екі елі ішектің қатерлі ісігі, бронх пен өкпенің in situ карциномсы, омыртқа бағанасының қатерлі ісігі, дененің меланома in situ, алдыңғы аяқ қысқа сүйектерінің қатерлі ісігі, созылмалы лимфоцитарлы лейкоз, өкпенің (екінші) қайталанған қатерлі ісігі.

7 . Балау атауларын латын тіліне аударыңдар: 1) асқазанның қатерлі ісігі; 2) өңештің карцинома in situ; 3) жіті моноцитарлы лейкоз; 4) ұйқы безінің қатерлі ісігі; 5) еріннің қатерсіз ісігі; 6) қабырғалардың, төстің қатерлі ісігі; 7) дененің меланоформды невусы; 8) дененің in situ меланомасы.

Латын афоризмдері

1. Plenus venter nоn studet libenter – ... тамағы тоқтық, аздырар адам

баласын 2. Symptomata inflammationis sunt – rubor, tumor, calor, dolor, functio

laesa – қабынудың белгілері: қызару, ісіну, ыстық, ауру, қызметінің бұзылуы

134

Бақылау сұрақтары: 1. «Iatria» жəне «therapia» терминоэлементтерінің айырмашылығын

айтыңыз. 2. «Психиатрия» и «психотерапия» терминдеріне анықтама беріңіз. 3. «Ортопедия» терминінің мағынасы. 4. «Дисплазия» и «аплазия» терминдерінің мағынасы. 5. «Птоз» терминінің мағынасы. 6. «Атрофия» и «дистрофия» терминдерінің мағынасы. 7. «Жарық» терминінің мағынасы. 8. «Ентігу» терминінің мағынасы.

9-тəжірибелік сабақ.

Тақрыбы: ТОТЫҚТАРДЫҢ, ПЕРТОТЫҚТАРДЫҢ, ГИДРОТОТЫҚТАРДЫҢ ЛАТЫН АТАУЛАРЫ

Жоспар: 1. Тотықтардың, пертотықтардың, гидрототықтар 2. Терминоэлементтер тізімі. Сабақтың мақсаты: Студенттерді химиялық элемент атауларымен

таныстыру. Жаттығу жасау барысында осы терминоэлементтердің есте сақталуын арттыру.

Оксидтердің, пероксидтердің, гидроксидтердің латын атаулары екі

сөзден тұрады: • Бірінші: ілік септігіндегі химиялық элемент атауы • Екінші: сөз oxўdum, i n (оксид, окись), peroxўdum, i n (пероксид,

перекись) немесе hydroxўdum, i n (гидроксид, гидроокись) атау септігінде Мысалы: • Zinci oxўdum - мырыш тотығы • Hydrogenĭi peroxўdum - сутегі асқын тотығы • Aluminĭi hydroxўdum - алюминия гидроксиді N.B.! Тотықтардың, пертотықтардың, гидрототықтардың аттары дəрілік

зат формалары атауларынан кейін бас əріппен жазылады. Мысалы: • Solutĭo Hydrogenĭi peroxўdi dilūta – сұйытылған сутегі асқын тотығының ерітіндісі КӨП КЕЗДЕСЕТІН КЕСІНДІЛЕР (5 БӨЛІМ)

№№ п/п

Латын Мағынасы Мысалдар

1. -benz- Бензол тобы бар Benzobarbitalum Benzotephum

2. -cyan- Синил қышқылы жəне оның туындылары

Cyanocobalaminum Cyanidum

3. -fur(a)- Микробқа қарсы заттар Furazidinum

135

Furazolinum 4. -hydr- Судың, сутегінің не гидрототығы

тобының болуы Hydr ocortisonum Hydr ochlorthia-zidum

5. -naphth- Мұнай өнімдерінің негізіндегі препараттар

Naphthalginum Naphthazinum

6. -oxy- Оттегі жəне оның туындыларының болуы

Oxylidinum Oxyfedrinum

7. -phosph- Фосфор жəне оның туындыларының болуы

Phosphocreatinum Phosphoestrolum

8. -phtha(l)- фтал қышқылы туындыларының препараттары

Phthalylsulfathia-zolum Phthalazolum

9. -phthor- Фтор жəне оның туындыларының препараттары

Phthorothanum Phthoracizinum

10. -sulf- күкірт жəне оның өнімдерінің препараттары

Sulfadiazinum Sulfobarum

11. -thi- Тұз бен қышқыл атауларында күкірт атомының болуы

Thioridazinum Thiaminum

12. -yl- Көміртегі радикалының болуы Benzylpenicillinum Sulfacylum-natrium

13. -zid-, -zin-, -zol-, -az(a)-, -(a)zon-

гетероциклдык қосылыстарда азот атомының болуы

Azathioprinum Norsulfazolum Sibazonum

Химиялық ақпарат беретін көп кездесетін кесінділер Латын химиялық терминдерінің орфографиясында жақсы бағыт алу

үшін, жиілік кесінділер деп аталатын, көп қайталанатын грек түбірлерінің латын орфографиясын білу қажет. Фармацевтикалық препараттардың аттары бас əріппен жазылатынына көңіл бөлген жөн.

Көп кезде-

сетін кесінді

Этимология Химиялық информация Мысалдар

hydr(o) Грек. hydor - су Сутегі, су не сутегі тобының болуы

Hydrogenium, i n hydrochlorĭdum, i n

oxy Грек. oxys - қышқыл

Оттегі не оның қосылыстарының болуы

Oxylidīnum, i n peroxўdum, i n

phthor(o) Грек. phthoros -бұзылу

Фтор қосылыстарының болуы Phthoracizīnum, i n Phthorocortum, i n

thi Грек. theion - күкірт

Тиосол жəне тиоқышқыл атауларында күкірттің болуы

Thiopentālum, i n Thiamīnum, i n

aeth Грек. aether - эфир Этил тобының болуы Aether, ĕris m Aethazōlum, i n

136

Көп кезде-сетін кесінді

Этимология Химиялық информация Мысалдар

meth Грек. methy - шарап

Метил тобының болуы Methylēnum, i n Methylii salicỹlas

phen Грек. phaino - жарық қыламын

Фенил тобының болуы Phenacetīnum, i n Phenobarbitālum, i n

benz араб. Benzoa-арамот шырыны

Бензол сақинасының болуы Benzohexonium, i n benzoĭcus, a, um

yl Грек. hyle - зат Көмір сутегі радикалдарының болуы

Benzylpenicillīnum, i n salicylĭcus, a, um

Жаттығулар 1. Қазақ тіліне аударып, gen. sg. қойыңдар: acĭdum acetylsalicylĭcum, Acĭdum lactĭcum, Acĭdum hydrocyanĭcum, Natrii

salicỹlas, Atropīni sulfas, Kalii iodĭdum, Magnii oxўdum, Natrii sulfis, Aluminii hydroxўdum, Codeīni phosphas, Papaverīni hydrochlorĭdum, Bismuthi subnitras, Thiopentālum-natrium, Norsulfazōlum-natrium, Phenylii salicỹlas, Thiamīni bromĭdum, Coffeīnum-natrii benzōas.

2. Латын тіліне аударыңдар: Күкіртсутегі қышқылы, никотин қышқылы, сірке қышқылы, фосфор

қышқылы, натрий тиосульфаты, кальции глюконаты, кальций глицерофос-фаты, күміс нитраты, сынап цианиді, магни пероксиді, натрии нитраты, барии сульфиді, калии арсениті, бензилпенициллин-натрий, этакридин лактаты, мырыш тотығы, кальции гидрототоғы, сутегіасқын тотығы, бензой қышқылы.

3. Препараттардың атауларындағы көп кездесетін кесінділердің орфографиясына көңіл аударыңдар:

феноксиметилпенициллин, бензодиксин, этакридин, сульфадимезин, метациклин, фенобарбитал, дезоксирибонуклеаза, гидрокортизон, фторокорт, оксилидин, дихлотиазид, тиамин, гексаметилентетрамин, фторацизин, сульфапиридазин, норсульфазол, этазол, эфир, метилсалицилат, бензилпе-нициллин-натрий.

4. Көп сөзді фармацевтикалық терминдерді латын тіліне аудар-ыңдар:

Никотин қышқылының таблеткалары; спиртті эргокальциферол ерітін-дісі; раствор кислоты борной в глицерине; таблетки «Цинкаскол»; раствор фурацилина для наружного употребления; мазь цинковая; пластырь свинцовый простой; таблетки кислоты ацетилсалициловой для детей; раствор камфоры и кислоты салициловой спиртовой; магния окись; вода свинцовая; гранулы листьев мать-и-мачехи; настой травы пастушьей сумки; драже «Ферроплекс»; таблетки «Микройод», покрытые оболочкой; свечи ваги-нальные с синтомицином; кислота ацетилсалициловая в таблетках; перекись водорода; раствор никотинамида в ампулах; таблетки «Никошпан»; раствор эргокальциферола в масле; раствор перекиси водорода разведенный; цинка

137

окись; паста цинковая; раствор йода спиртовой; пластырь свинцовый сложный; даназол в капсулах; таблетки «Тансал»; кислота хлористо-водородная разведенная; гранулы «Кальмагин» для детей; алюминия гидроокись; таблетки «Феррокал», покрытые оболочкой; суспензия кислоты глутаминовой; гранулы фуразолидона

5. Дəрілік зат атауларын латын тілінде жазып, жиілік кесінділердің мағынасын түсіндіріңдер:

бензобарбитал, адифенин, демокситоцин, алименазин, метандриол, триазолам, метилпреднизолон, мидазолам, тиоридазин, гидрокортизон, пентоксифиллин, сульфатиазол, бисакодил, триметадион, флуфеназин, бифоназол, сульфаметрол, гидроксикарбамид, метилсалицилат, бендазол, тиопроперазин, мебендазол, окситетрациклин, фитоменадион, фенирамин, строфантин, метилтестостерон, левомепромазин, омепразол, окситоцин, феноксиметилпенициллин, фенобарбитал

6. Латын тіліне аударып, gen. Sing. жіктеңдер: Күміс нитраты, кальций хлориды, сынап йодиды, мыс сульфаты,

висмуттың негізгі нитраты, натрий кофеин-бензоаты, фенилсалицилат, кодеин фосфаты, натрий нитриті, қоланың негізгі ацетаты, литий карбонаты

7. Латын тіліне аударып, сөздік формада жазыңдар: бромид калий таблеткалары; майдағы ретинол ацетат ерітіндісі;

гидрохлорид папаверин балауыздары; инъекция үшін натрий хлорид ерітіндісі; фосфат кодеин таблеткалары; бензоат натрий ұнтағы; рентген үшін барий сульфаты; натрий хлоридтің күрделі ерітіндісі

8. Сан есім қосымшаларын анықтаңдар: Dimexīdum, tabulettae “Tetravitum”, Octadīnum, dragées “Hendevītum”,

Trimecaīnum, Hexamedīnum, tabulettae “Decamevītum”, Dicaīnum, Pentoxylum, Trioxazīnum, tabulettae “ Panhexavītum”.

9. Қазақ тіліне аударыңдар: 1. Crystalli Methylēni coerulei in aqua bene solvuntur. 2. In succo gastrĭco

acĭdum hydrochlorĭcum continētur. 3. Caute adhibēte acĭdum sulfurĭcum concentrātum. 4. Servāte Hydrogenii peroxўdum in vitris flavis loco frigĭdo et obscūro. 5. Sulfur elementum necessarium est organismi humāni. 6. Solutio Adrenalini hydrotartrātis pro injectionĭbus adhibētur. 7. Medĭci solutiōnem Oestradiōli dipropionātis oleōsam intra muscŭlos injiciunt. 8. Nulla regŭla sine exceptiōne. 9. Consuetūdo est altĕra natūra. 10. Ex ungue leōnem

10. Латын тілінде жазып шығыңдар: вазоверин, ангинин, лидаза, теофедрин, фурацилин, галантамин, эритро-

мицин, глюкоза, гидрокортизон, полицидин, хлороформ, формалин, поливи-тамин, цианизид, циклэстрол, ронидаза.

Латын афоризмдері 1. Esse homo – нағыз азамат! 2. Potius sera, guam numgvam – ештен кеш жақсы. 3. Valetudo bonum optimum - ден саулық зор байлық.

138

Бақылау сұрақтары: 1. Оксидтердің, пероксидтердің, гидроксидтердің жазылу ережелері. 2.Химиялық ақпарат беретін көп кездесетін кесінділер.

10-тəжірибелік сабақ. Тақрыбы: ЛАТЫН ТІЛІНДЕГІ ТҰЗ АТАУЛАРЫ

Жоспар: 1. Латын тіліндегі тұз атаулары. 2. калий жəне натрий тұздары атауларын рəсімдеу ерекшеліктері.

Сабақтың мақсаты: Студенттерді латын тіліндегі тұз атауларымен таныстыру. Жаттығу жасау барысында осы терминоэлементтердің есте сақталуын арттыру.

Латын тілінде тұз атаулары екі зат есімдерден тұрады: 2. Катион аты - бірінші орында, ілік септігінде 3. Анион аты - екінші орында, атау септігінде. Мысалы: • Aluminĭi nitras - алюминия нитрат • Epinephrini hydrochlorĭdum - эпинефрина гидрохлорид • Natrĭi nitris - натрия нитрит Катиондар қашанда бас əріппен, ал ониондар жай əріппен жазылады.

(мысалы: Solutĭo Natrĭi tetraborātis glycerinōsa). Катион ретінде дəрілік заттар мен химиялық элементтер қолданылуы мүмкін.

Латын жəне қазақ тіліндегі анион атаулары Латын тілінде анион аттары -as, -is, -ĭd(um) суффикстері арқылы пайда

болады. Төменде келтірілген кестеде ілік, атау септігіндегі латын суффикс-тері жəне қазақша аудармасы келтірілген:

Латын тілінде Қазақ тілінде

атау/ілік септ

мысалдар атау/ілік септ. мысалдар

-as -ātis

Aluminii nitras Aluminii nitrātis

-ат -ата

алюминий нитрат алюминий нитрат

-is -ītis

Aluminii nitr is Aluminii nitrītis

-ит -ита

алюминий нитрит алюминий нитрит

-ĭdum -ĭdi

Natrii chlorĭdum Natrii chlorĭdi

-ид -ида

натрий хлориды натрий хлориды

Кестеге түсінік: -as, -is суффиксіне аяқталатын анион аттары латын тілінде 3

139

• жіктеудегі зат есімдерге жатады. Оларды қазақ тіліне аударғанда соңғы -s əрпі –т ауысып кетеді.

Мысалы: • citras - цитрат • phosphas - фосфат • nitris - нитрит • -as, -is суффиксіне аяқталатын ілік септігіндегі аниондар басқа 3

жіктеудегі зат есімдер сияқты аударылады: Салыстырыңдар: • citras, ātis m - tuberosĭtas, ātis f • -ĭd- суффиксі бар аниондар 2 жіктеудегі n тектік түріндегі зат

есімдерге жатады: Мысалы: • chlorĭdum, i n - хлорид • bromĭdum, i n - бромид

Ескерту: негізгі тұздардың қазақша атаулары «негізгі» деген сөзбен

жазылып, латын тілінде «sub-» қосымшасына сай келеді. Мысалы: • негізгі висмут нитраты - Bismŭthi subnitras • негізгі висмут нитратының - Bismŭthi subnitrātis Калий жəне натрий тұздарының рəсімдеу ерекшеліктері Калий жəне натрий органикалық тұздарының екі компонентінен

тұратын, дефис арқылы жазылатын атаулары латын тіліне жəне латын тілінен қазақ тіліне аударғанда сол сөз тəртібін жəне септеулерді сақтап қалады:

Мысалы: • сульфацил-натрий- Sulfacylum-natrium • сульфацила-натрия - Sulfacyli-natrii Ескерту: қазақ тілінде бір сөзден, латын тілінде екі сөзден тұратын тұз

атауларын есте сақтаған жөн: • метилсалицилат - Methylii salicylas • фенилсалицилат - Phenylii salicylas • амилнитрит – Amylii nitris • хлоралгидрат – Chlorali hydras


1. Papāver, ĕris n Көкнəр 2. Strychnos, i m Қисық жалғақ

Анион атаулары 3. acetas, ātis m ацетат

140

4. benzoas, ātis m бензоат 5. bromĭdum, i n бромид 6. carbonas, ātis m карбонат 7. chlorĭdum, i n хлорид 8. gluconas, ātis m глюконат 9. hydras, ātis m гидрат 10. hydrocarbonas, ātis m гидрокарбонат 11. hydrochlorĭdum, i n гидрохлорид 12. hydrotartras, ātis m гидротартрат 13. iodĭdum, i n йодид 14. lactas, ātis m лактат 15. nitras, ātis m нитрат 16. orotas, ātis m оротат 17. phosphas, ātis m фосфат 18. salicylas, ātis m салицилат 19. subcarbonas, ātis m негізгі карбонат 20. subnitras, ātis m негізгі нитрат 21. sulfas, ātis m сульфат 22. tetraboras, ātis m тетраборат 23. trimethylacetas, ātis m триметилацетат

Дəрілік заттар атаулары 24. Coffeinum-natrii benzoas Coffeini-natrii benzoātis

кофеин-бензоат натрия

25. Kanamycinum, i n канамицин 26. Methylthionii chlorĭdum метилтиония хлорид (метилен көк) 27. Methylii salicylas (ātis m) метилсалицилат 28. Phenylii salicylas (ātis m) фенилсалицилат 29. Strychninum, i n стрихнин 30. Vinylinum, i n винилин

Басқа да лексика 31. isotonĭcus, a, um изотониялық 32. massa (ae f) pilulārum (a, ae f) пилюл массасы 33. praecipitātus, a, um тұндырылған 34. tritus, a, um үгілген

Латын афоризмдері 1. Est modus in redus – судың да сұрауы бар. 2. Homo ornat locus, non hominem locus – орта адамды емес, адам

ортаны көркейтеді. 3. De lingua stulta incommŏda multa - ақымақ тілден көп қолайсыздық

(тіл бас кеседі). Бақылау сұрақтары: 1. Латын тіліндегі тұз атаулары. 2. Калий жəне натрий тұздары атауларын рəсімдеу ерекшеліктері . 3. а) оксид; б) пероксид; в) гидроксид атаулары қалай пайда болады?

Мысалдар.

141

ҚОСЫМШАЛАР

Студенттердің міндетті түрде жатқа білетін, жазбаша түрде бақылау тапсыратын грек-латын дублеттері

Грек Латын Мағынасы

aden- 1. glandŭla, ae f 2. nodus lymphatĭcus nodus, i m lymphatĭcus, a, um

1. без, безді эпителий 2. лимфа түйіні

bi(o)- vita, ae f өмір blephar- palpĕbra, ae f қабақ cholecyst- vesīca fellea seu vesīca

biliaris vesica, ae f felleus, a, um biliaris, e

өт қапшығы

colp- vagīna, ae f қынап сyst- 1. vesīca urinaria

vesīca, ae f urinarius, a, um 2. cysta, ae f

1. қуық

cyt-, -cўtus cellula, ae f жасуша, торша dacry- lacrĭma, ae f көз жасы gloss-, -glossia lingua, ae f тіл gen-, -genia mandibula, ae f астыңғы жақ gnath-, -gnathia maxilla, ae f үстіңгі жақ gynaec- femǐna, ae f əйел hydr- aqua, ae f су kerat- cornea, ae f 1. көз мүйізі

2. эпидермистің мүйізді қабығы

mast-, -mastia mamma, ae f сүт безі mnem-, -mnesia memoria, ae f есте сақтау myel- 1. medulla spinalis

medulla, ae f spinalis, e 2. medulla ossium os, ossis n

1. жұлын 2. сүйек миы

phleb- vena, ae f вена, көк тамыр physi- natura, ae f табиғат spondyl- vertěbra, ae f омыртқа sial-, -sialia salīva, ae f сілекей, сілекей безі жəне

жолы thyr- glandŭla thyroidea

glandŭla, ae f thyroideus, a um

қалқанша без

ur-, -uria 1. urīna, ae f 2. urea, ae f

1 зəр, зəр шығару 2.несепнəр

142

carcin- cancer, cri m қатерлі ісік chyl-, -chylia 1. succus gastrǐcus

succus, i m gastrǐcus, a, um 2. lympha, ae f

1. асқазан сөлі 2. лимфаға қатысты, құрамында лимфа бар

dacryocyst- saccus lacrimalis saccus, i m lacrimalis, e

Көз жасы қапшығы

dactyl-, -dactylia digǐtus, i m саусақ gastr- Ventricŭlus, i m асқазан hyster-(в названиях хирургических операций), metr-(в остальных случаях)

utĕrus, I m жатыр

my-, myos- muscŭlus, i m бұлшық ет neur- nervus, I m жүйке ophthalm-, -ophthalmia

ocŭlus, i m көз

path-, -pathia morbus, i m ауру rhin- nasus, i m мұрын trich-, -trichia capillus, i m

pilus, I m шаш

cheil-, -cheilia labium, i n ерін col-, colon- crassum, i n 1. тоқ ішек desm- ligamentum, i n 1. байлам encephal- encephǎlon, i n бас миы enter- intestinum, i n ішек lith-, -lĭthus Calculus, i m seu

concrementum, i n 1. тас 2. конкремент, қатты жыныс

pharm-, pharmac- medicamentum, i n дəрі proct- rectum, i n ік ішек tox-, toxic- venēnum, i n у, улы зат typhl- caecum, i n сорық ішек uran- palātum, i n таңдай erythr- ruber, bra, brum 1. қызыл

2. эритроциттерге қатысты leuc- albus, a, um 1. ақ

2. лейкоциттерге қатысты macr- magnus, a, um үлкен (көлемі бойынша) mega-, megal-, -megalia

magnus, a, um үлкейген көлем

melan- niger,gra, grum қара, меланинді micr- parvus, a, um Кіші (көлемі бойынша),

кішірейтілген көлем olig- parvus, a, um аз (саны бойынша) orth- directus, a, um тік, дұрыс, қалыпты poly- multus, a, um көп (саны бойынша), xer- siccus, a, um құрғақ

143

haem-, haemat-, -aemia

sanguis, ĭnis m қан

lip- 1. adeps,ĭpis m 2. sebum, i n

1.май ұлпасы 2. май бездерінің секреті

nephr- ren, renis m бүйрек odont-, -odontia, -dentia

dens, dentis m тіс

onc- tumor, ōris m ісік pneum-, pneumat- aër, aëris m қандай бір мүшеде ауа не

газдың болуы pneum-, pneumon- pulmo, ōnis m өкпе splen-, -splenia lien, liēnis m көк бауыр, талақ ten- tendo, ĭnis m сіңір acr- apicalis,e дененің дисталды бөліктеріне

қатысты brady- lenis,e ақырын, жай glyc-, glyk-, gluc- dulcis,e 1. тəтті

2. қант не глюкозаның болуы pan- omnis,e толық, барлығын қамтыған tachy- celer,ĕris,ĕre тез, жылдам aesthesi-, -aesthesia Sensus,us m сезім, сезімталдық chir- Manus,us f қол embry- 1. fetus,us m

2. embryo,ōnis m 8 аптадан кейінгі ұрық

hist- Textus,us m ұлпа, тоқыма Hepar iecur, oris, m бауыр derma, dermatos cutis, is, f тері Osteon os, ossis, n сүйе Arthron articulatio, onis, f буын Cardia cor, cordis, n жүрек stoma, stomatos os, ons, n ауыз Chole fel, fellis, n өт Oophoron ovanum, l, n жұмыртқа Chondros cartilago, inis, f шеміршек Angion vas, vasis, n тамыр us, otos auris, is, f құлақ Galactos lac, lactis, n сүт

Терминдерге «қалыпты жағдайдан ауытқу», «функциональдың

бұзылу» мағынасын беретін аффиксальды терминоэлементтер Грек қосымшалары

a-,an-(дауыстының алдында) Болмау, жоқ болу, мүмкіндіктің болмауы

dys- Бұзылу hyper- Қалыпты жағдайдан жоғары болу hypo- Қалыпты жағдайдан төмен болу syn-, sym-(ерін жабылатын b,p əріптерінің алдында)

Қосылу

144

Соңғы грек терминоэлементтері жəне олардың эквиваленттері – 2-ші жіктеу орта тектік түріндегі латын зат есімдері Соңғы терминоэлементтер

-ergia, urgia Іс-əрекет, ағзаның реактивтілігі -kinesia қимыл -penia Қан құрамының қандай да бір элементтердің азаюы -philia Бейім болу -rrhagia Қан ағу -rrhaphia Оташылық тігу -rrhoea Сұйықтықтың, секреттің ағуы -schĭsis ыдырау -trophia Мүшелер мен ұлпалардың қоректенуі -dynamia күш -cēle киста, шығып тұру, жарық (hernia, ae f) -iater Ауруды емдейтін врач-специалист -iatria Емдеу туралы ғылым -oxia кислород, тотығу -pexia фиксация, қандай да бір ішкі мүшені бекемдеу -phagia, phag- 1. жұту

2. жеп қою -phobia қорқу -plasia Мүшенің, ұлпаның пайда болуы, өсуі -pnoё Дем алу -scopia Арнайы құралмен мүшенің ішкі қабырғаларымен

сыртын зерттеу, қарау -thermia, therm- Температураның айнуы


Соңғы ТЭ


cary- — ядро caryogamia, ae f кариогамия, жыныс торшаларының қосылуы

clad- -clădus, a, um

бұтақ polyclădus, a, um көп бұтақты

cocc- coccus, i m

1) дəн; 2) шар тəрізді бактерия, кокк

micrococcus, i m микрококк, шар тəрізді бактерия

cten- — айдар, тəжі Ctenophŏra, ōrum n айдарлылар теңіз омыртқасыздары

cyst- — жылауық (пузыр) cystocarpium, i n цистокарпий, dasy- — қалың,

қалың жүнді dasyphyllus, a, um қалың жапырақты

dipl- — қос diplococci, ōrum m қос коктар eu- — жақсы, толық eutrŏphus, a, um втрофты: 1) жақсы

қоректенуге мүмкіндігі бар; 2) топырақта жақсы өсуші

gymn- — жалаң gymnospermus, a, um

145


Соңғы ТЭ


жалаңтұқымды lasi- — жүнді Lasiorrhīnus, i m жүнді вомбат (сүт

қоректі) lept- — жұқа, жіңішке leptoūrus, a, um жіңішке құйрықты limn- — көл limnophĭlus, a, um көлде өмір

сүретіндер — -

logia, ae f

ғылым, ілім myologia, ae f бұлшық еттің құрылысы жəне қызметі туралы ғылым

— -lŏgus, i m

ғылымның бір саласындағы маман

anthropolŏgus, i m антропология маманы – адам эволюциясы туралы ғылым

morph- -morphus, a, um

формасы, түрі morphogenĕsis, is f морфогенез, ағзаның эволюция процессінде түрге енуі anthropomorphus, a, um адамға ұқсас

neur- — 1) жүйке neurocўtus, i m жүйке торшасы odont- odontus

, a, um тіс odontoblastus, i m тіс емізіктері

мезенхимасынан өсетін, тіс ұлпасын құрайтын торша Mastodontus, i m мастодонт - тұмсықтылар тұқымдасынан жоқ жолып кеткен жануарлар

olig- — аз, аз мөлшерде, сирек

oligotrĭchus, a, um сирекшаштылар

ornith- — құс Ornithopŏda, ōrum n құсаяқты динозавлар

orth- — 1) тіке 2) дұрыс

orthoclădus, a, um тікебұтақты orthogenĕsis, is f эволюция жолы белгілі бір бағытпен дамыған табиғи құбылыс туралы ғылым

oxy- ox-

— 1) қышқыл 2)оттегіге қатысы бар

oxyhaemoglobīnum, i n оксигемоглобин, оксигенизделген (оттегімен қаныққан) гемоглобин

phot- — жарық, күн сəулесі

phototrŏphus, a, um фототрофты (ағза), өсіп-өнуіне күн сəулесін қажет ететін

rhin- -rrhīnus, a, um

мұрын Rhinocĕros, ŏtis m мүйізтұмсық platyrrhīnus, a, um жалпақ

мұрынды rhiz- -

rrhiza, ae f -rrhizus, a, um

тамыр rhizomorphus, a, um тамыр тəрізді polyrrhizus, a, um көп тамырлы

146


Соңғы ТЭ


staphyl- — (жүзім) жүзім шағы

Staphylococcus, i m стафилококк, жүзім шағы сияқты орналасқан бактерия торшалары

strept- — алқа Streptococcus, i m стрептококк, торшалары алқа тəрізді орналасқан бактерия

spor- -spŏra, a

e f -

sporia, ae f -

spŏrus, a, um

спора sporoderma, ătis n спородерма, дəн жəне споралар қабығы endospŏra, ae f эндоспора, спора, қандай да бір ағзаның ішінде дамитын спора — эндоспория

ur- ūrus, a, um

құйрық platūrus, a, um жалпақ құйрықты

xanth- — сары xanthocarpus, a, um сарыжемісті

147

2. ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ Вариант 1. Клиникалық терминология. 1. colpītis -

A. Бауыр қабынуы B. Бүйрек созылмалы ауруы C. Сүйек ісігі D. Аорта қабырғасынының қабынуы E. Дəрумен жетіспеушілік F. Қынаптың кілегейлі қабығының қабынуы

2. dystrophia - A. Ұлпа қоректенуінің бұзылуы B. Бронх айналасындағы ұлпаның қабынуы C. Өңештің сыртқы қабығы D. Көздің қасаң қабағының қабынуы E. Судан қорқу F. Бауыр ауруы

3.Сілекейді зерттеу- A. Lymphopenia B. Chylostasis C. Polymastia D. Sialographia E. Pericoronitis F. Duodenītis

4. hypertrophia - A. Есте сақтау қабілетінің бұзылуы B. Үлкеюі (көлемі, салмағы) C. Венаның ішкі қабығының қабынуы D. Бүйректі сырттқы ортамен ұластырып тұратын өзек E. Кардиальді тесіктің тарылуы F. Қан тамыры қабырғаларының қабынуы

Вариант 2. Клиникалық терминология. 1. lymphangiītis-

A. Өт жолының қабынуы B. Лимфа түйіндерінің қабынуы C. Бұлшық еттің ісігі, D. Ұлпа ісігі E. Зең саңырауқұлақтардың салдарынан болатын ауру, F. Буынның созылыңқы ауруы

2. macroglossia - A. Тілдің үлкейіп кетуі B. Пат материалдың орнын ауыстыру C. Зəр шығыру процессінің бұзылуы D. Мұрыннан ақпа ағуы E. Асқазанда сөл бөлінбеуі F. Жұлын қабынуы

148

3. таңдайға жасалған пластикалық операция A. Haematomyelia B. Polyotia C. Xanthopsia D. Periodontitis E. Palatoplastica F. Gastrocēle

4. cystoscopia - A. Бірнеше лимфатүйіндерінің қабынуы B. Қуықты зерттеу C. Астыңғы жақ көлемінің кішкентай болуы D. Қанда калийдің төмен болуы E. Терінің іріңді аурулары F. Сүт безінің жарығы

Вариант 3. Клиникалық терминология.

osteochondrōma - A. Буын қабынуы B. Ас қорыту жүйесінің қабынулары C. Тер шықпау D. Уытты заттар əсерінен болатын созылмалы ауру E. Сүйек жəне шемірше ісігі F. Қатерлі ісік

Hydrops - A. Тыныс алудың тоқтауы B. Жұту қызметінің бұзылуы C. сулану D. қан қысымының төмен түсіп кетуі E. өт қапшығы F. Алыстан көру

3. қанда липидтердің шамадан тыс жоғары болуы - A. Hyperlipaemia- B. Pyonephrosis C. Amyotonia D. Cheilitis E. Xenotransplantatio F. Dyschromatopsia

4. spondyloarthropathia A. Жүректің жылдам соғуы B. Бүйеннің кеңеюі C. Құрсақ қуысын жару D. Омыртқа буындарының ауруы E. Қанда лейкоциттердің жоғарылауы F. Сүт безінің ауруы

Вариант 4. Клиникалық терминология.

proctītis - A. Тік ішектің кілегейлі қабығының қабынуы

149

B. Ұйқы безінің қабынуы C. Кремнимен улану D. Йодпен улану E. Май ісігі F. Бұлшық ет ісігі

Coloptōsis - A. Үстіңгі жақтың шығыңқы болуы B. Бүйректің фиброзды қабығының қабынуы C. Тоқ ішектің төмен түсуі D. Қалыпты тыныс алу E. Бүйректің төмен түсуі F. үсу

тітіркендіргіштерге сезімталдықтың төмендеуі. A. Dynamometria B. Splenoptosis C. Cranioschisis D. hypaesthesia E. Orchiectomia F. Spondylographia

4. sialostăsis - A. Шеміршек ұлпасының жұмсаруы B. Бүйенге өзек (қаяу) қою C. Мидщы рентгенге түсіру D. Омыртқаны кесу E. сілекейдің шықпай қалуы F. бадамшаны кесіп алып тастау

Вариант 5. Клиникалық терминология. 1. oncogenĕsis -

A. венаның ішкі қабатының қабынуы B. омыртқа қабынуы C. созылмалы ауру D. Аскаридтер туғызатын аурулар E. Шеміршек ісігі F. Ісіктің пайда болуы жəне дамуы

2. teratogenĕsis A. Жүректің жылдам соғуы B. Шеміршек қосылысы C. Есте сақтау қабілетінің жоғалуы D. Тума ақаулардың дамуы E. Қандай да бір мүшенің төмен түсуі F. Ұлпаның жұмсарып кетуі

3. Жара - A. Haematocolpos B. Neurotomia C. Rhachischisis D. Pharyngitis E. Malacia F. vulnus

150

4. necrotomia - A. ұлпаның бұзылуы B. тыныс алудың сиреуі C. ішектің төмен түсуі D. өліеттенген ұлпаларды кесу E. көпсаусақты F. бадамшаны кесіп алып тастау

Вариант 6. Клиникалық терминология. 1. pyosalpinx

A. ми қабынуы B. қара талақтың қабынуы C. тілдің ісіп кетуі D. жатыр түтігінде ірің жиналуы E. сүйек ұлпасының ісігі F. тіс ауруы acardia - A. бұлшық етті тілу B. сүйек дамуының бұзылуы C. саусақты кесіп алып тастау D. зəрдің көп мөлшерде түзілуі E. өтте тастың болуы F. жүректің болмауы

3. жылдам тыныс алу - A. Paraproctitis B. Vasographia C. Dacryolythotomia D. Haematopyonephrosis E. Gastrostomia F. tachypnŏë

4. oligaemia A. буында ауаның болуы B. ми қабығының жарығы C. температураны сезбеу D. аяқ аурулары E. ағзадағы қанның төмендеуі F. сілекей безінің қабынуы

Вариант 7. Клиникалық терминология. 1. аяқ көлемінің үлкейіп кетуі

A. acralgia B. acromegalia C. acystia, D. hypodontia E. keratotomia F. laparometria

2. hyperemĕsis -

151

A. өт жолының бітеліп қалуы B. сезімталдықтың болмауы C. бүйеннің қабынуы D. бауырдағы жараны тігу E. Іш пердені бекемдеу F. Көп құсу

3. өт қапшығын алып тастау A. Hydropyoureter B. Bronchorrhagia C. Choledocholithotomia D. Meningoencephalitis E. Pyelureterectasia F. Cholecystectomia

4. xerodermia - A. Қанмен емдеу B. зəрдегалактозаның болуы C. қатерлі ісік D. терінің құрғауы E. жүрек ауруынан пайда болған F. сүйек ұлпасының жұмсарып кетуі

Вариант 8. Клиникалық терминология. 1. glucosuria -

A. несепағардың қабынуы B. зəрде қанттың болуы C. бүйректің созылмалы ауруы D. созылмалы ауру E. тамыр ісігі F. қалқанша бездің ісігі

2. жатыр түтігінде іріңнің жиналып қалуы A. vasopathia B. urologia C. typhloptōsis D. spondylodynia E. rhinopathia F. pyosalpinx

3. Зəрдің аз мөлшерде түзілуі A. Oligodactylia B. Meloschisis C. Endophlebitis D. Оliguria E. Meningocele F. Retrognathia

4. angiomalacia - A. Мида газдың жиналып қалуы B. Сүйек қоректенуінің бұзылуы C. Қызыл иек қабынуы D. Жартылай салдану E. Қан тамынының жұмсарып кетуі F. Таңдайды кесу

152

Вариант 9. Клиникалық терминология. 1. oligosialia -

A. Сілекей безінің қабынуы B. Қан тамырының жарылуы C. Созылмалы ауру D. Тері зақымдануы E. Лимфа безінің ісігі F. Сілекейдің аз мөлшерде бөлінуі

2. hypoxaemia - A. Астыңғы жақтың үлкен болуы B. Жатыр қабынуы C. Бауыр қабынуы D. Қанда оттегінің төмен болуы E. Зəр шығарудың бұзылуы F. Күйіп қалу

3. ақырын қимылдау A. Meningoencephalitis B. Psychotherapia C. Polyangiitis D. Bradykinesia E. Poliomyelitis F. Splenomegalia

4. тынжытас ауруы - A. vasculītis B. urolithiăsis C. rectocēle D. lymphocytōsis E. macrocheilia

Ғ. urolĭthus Вариант 10. Клиникалық терминология. 1. macrocephalia

A. ми қабынуы B. қанда өттің болуы C. лимфа тамырларының ауруы D. бастың мөлшерден тыс үлкен болуы E. лимфа түйінінің қабынуы F. бүйректің созылмалы ауруы

2. сүт безінің рентгенографиясы A. mastalgia B. mastographia C. mastopathia D. macrodentia E. lymphopenia F. keratītis

3. қатерлі ісік A. Macromastia B. Carcinōma

153

C. Osteodystrophia D. Paracystitis E. Myeloradiculitis F. Coloproctoectomia

4. cholestăsis A. өттің өт жолында тұрып қалуы B. сезімталдықтың болмауы C. қанда лейкоциттердің көп болуы D. тік ішек қабынуы E. көк бауыр көлемінің кіші болуы F. терінің құрғақ болуы

154

CӨЗЖҰМБАҚТАР 1. Латын афоризмдеріне арналған cөзжұмбақ. Сұрақтар

1.Qui srebit bis … 2.Ars … vita brevis. 3…. non onus sed beneficium est. 4.Homo … lupus est. 5…. мater. 6.Aquila … non captat. 7.Nulla dies … linea. 8.Non … sed vitae discimus. 9.Per … ad astra. 10.Amicus … sed magis amica est veritas. 11.Si vis … para bellum. 12.Gogito … sum. 13…. et studio. 14…. Sanat medicus curat morbus. 15…. Sine litteris mors est. 16.Eruditio … optima est. 17.Scientia … est. 18.Labor … visit. 19.De … aut bene aut nihil. 20…. Lectio ingenium.

10 12 11 2 16 18 1 13 19 3 17 6 5 20 14 7 8 15 9

2. Фармацевтикалық терминология бөліміне арналған cөзжұмбақ.. Сұрақтар

1.Алоэ 2.Жалбыз тікен 3.Арника 4.Красавия

11.Сыңғақ итшомыр 12.Қабық 13.Гүл 14.Жапырақ

155

5.Эвкалипт 6.Ақ қайың 7.Меруертгүл 8.Сыңғақ итшомыр 9.Арша 10.Емен

15.Жеміс 16.Бүршік 17.Шөп 18.Тамыр 19.Тамырсабақ 20.Тұқым

2 1 17 6 3 4 5 9 8 13 7 18 16 11 10 20 12 19 14 15

3. Анатомиялық терминология бөліміне арналған cөзжұмбақ. Сұрақтар

1.Ерін 2.Ұрт 3.Жұтқыншақ 4.Аңқа 5.Өңеш 6.Жұмыршақ 7.Қатпаршақ 8.Ұлтабар 9.Бауыр 10.Ұйқы безі 11.Мұрын 12.Көмекей

13.Кеңірдек 14.Өкпе 15.Бүйрек 16.Несеп ағар 17.Ен 18.Жұмыртқалық 19.Қынап 20.Жатыр 21.Ен қосымшасы 22.Бастапқы бүйрек 23.Аралық бүйрек 24.Тұрақты бүйрек

25.Мес қарын

156

2 10 1 22 16 11 14 4 3 12 7 13 5 24 9 17 8 6 # 15 19 21 25 20 23

4 Анатомиялық терминология бөліміне арналған cөзжұмбақ. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 15 12 13 14 16 17 18 19 25 21 22 23 23 24

157

Сұрақтар 1.Артқы аяқ 2.Жамбас қуысы 3.Жамбас 4.Мықын сүйек сүйек 5.Сербек 6.Құйымшақ төмпегі 7.Бөксе сызығы 8.Шат сүйек 9.Ортан жілік 10.Ортан жілік мойны 11.Жілік басы шұңқыры 12.Шонданай сүйек 13.Орталық тілерсек сүйек 14.Асықты жілік 15.Сирақ сүйек

16.Тобық 17.Шыбық сүйек 18.Жілік басы 19.Тілерсек 20. V тілерсек сүйек 21.Асық мойны 22.Өкше төмпегі 24.Өкше 23.Шат мықын дөңесі 24.Өкше 25.Жазғыш сай

5-Төменде келтірілген сөзжұмбақтың ішінен зат есімдерді тауып, ілік септігінде жазып шығыңдар

s c a p u l a j v s a j g а р г в d h a a k g s a n g u i s g c d i f h u f r l v i r g t b h v g i a h n a y r h y u r n e w a l e a c v y u a g v n е r c u t e r u s m s f h k u m n b d a b s b e a b v b n m u z n m a r e t b n v n x h a w a r t e r i a v p l q f c h j k t k f h l s t u a i g a q u a u j a l c v b w v g r j o c u l u s s f j y i w a m g g v i o j n g a p v d d a r h f x v g u a s a v b o g t z d t d r b b n о s r x h g h f d e n s i n z r r t y o h a s n v z a p u l m o s i u s a t t j k e r u s s a n e r t y n g s s f i e m e d u l l a g s c r e t i e w v b n m c v

158

r w g i n v a g a v u t g i h s a c u t i s h g t f d s e t a v o f n u b n y r t y l c o s t a r e a h t t y y t r e w b i e r y a y h j k l r y p e k p l e u r a u j a u e t t u m o r j r y a q w c x r u i a u

Жауаптар:

3.1 1.legit 2.Longa 3.Labor 4.Homini 5.Alma 6.Muscas 7.Sine 8.Scholae 9.Aspera 10.Plato 11.Pacem 12.Ergo 13.Opera 14.Natura 15.Vita 16.Aspera 17.Potentia 18.Omnia 19.Mortius 20.Alit

3.2 1.Aloae 2.Althaea 3.Arnica 4.Beuatonna 5.Eukaliptus 6.Betulla 7.Convallaria 8.Frangular 9.Funiferus 10.Guercus 11.Ficirus 12.Cortex 13.Flos 14.Folium 15.Fructus 16.Gemma 17.Herba 18.Radix 19.Rhizoma 20.Semen

3.3 1.Lаbia 2.Bucca 3.Pharynx 4.Nasopharynx 5.Oesphagus 6.Reticulum 7.Omasum 8.Abomasum 9.Hepar 10.Pancreas 11.Nasus 12.Larynx 13.Trachea 14.Pulmones 15.Nephros 16.Ureter 17.Testis 18.Ovarium 19.Vagina 20.Uterus 21.Epididymis 22.Pronephros 23.Mesonephros 24.Metanephros 25.Rumen

3.4 1.membra 2.cavum pelvis 3.coxae 4.os illium 5.tuber coxae 6.tuber sacrale 7.linea glutae 8.os pubis 9.os femoris 10.collum femorius 11.fovea copitis 12.os ishii 13.os tarsi centrale 14.tibia 15.skeleton cruris 16.patella 17.fibulla 18.caput femoris 19.ossa tarsi 20.os tarsi quintum 21.collum 22.tuber calcanei 23.eminentia iliopubica 25.sulcusextensorti 24.calcis 25.sulcusextensortius

3.5 1. жауырын 2. қан 3. жатыр 4. артерия 5. көз 6. өкпе 7. тіс 8. су 9. иек 10. қабырға 11. тері 12. плевра 13. ісік 14. құйымшақ 15. зəр 16. қынап 17. трахея 18. өмір 19. жұтқыншақ 20. сүйек 21. саусақ 22. ми 23. тамшы 24. бауыр 25. жүйке 26. құрсақ

159

«ЛАТЫН ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ» пəнінен 5В120100 – ветеринариялық медицина 5В120200 – ветеринариялық

санитария мамандықтары бойынша күндізгі оқу бөлімінің 2013-2014 оқу жылындағы 1-курс студенттеріне арналған емтихан сұрақтары

1. Латын тілі жəне оның қысқаша тарихы. Латын тілі өркендеу жəне

құлдырау дəуірлері. 2. Латын əліппесінің əріптерін атаңыз. Дауысты жəне дауыссыз

дыбыстар. 3. j əріпі жəне дауысты дыбыстардың айтылуы. 4. Дауыссыз дыбыстардың айтылуы Дифтонгтардың айтылу ерекше-

ліктері. 5. Дауыссыздардың айтылуы, мысалдар С əрпінің Ц жəне К болып

айтылуының ерекшеліктері. 6. S жəне Qu əріптерінің айтылу ерекшеліктері, мысалдар. 7. Ngu ,Ti, Su əріптерінің тіркестерінің ерекшеліктері, мысалдар. 8. Ch, ph, rh, th дауыссыздарының айтылуы жəне sch əріптерінің

тіркестерінің ерекшеліктері, мысалдар. 9. Латын тіліндегі буынға бөлу тəртіптері Екпін қандай буындарға

қойылады? 10. Буындағы дауысты қандай жағдайда қысқа болады? Буындағы

дауысты қандай жағдайда созылыңқы болады? 11. Ветеринариялық терминология. Термин, номенклатура. 12. Терминдегі анықтауыш. 13. Зат есімнің категориялары. 14. Латын тіліндегі септеулер. 15. Зат есімнің сөздік формасы. 16. Зат есімнің түбірін табу. 17. nom. sg. и gen. sg.жəне nom. pl. и gen. pl. зат есімдердің 1-5

септеудегі кестесі: 18. Сын есемдердің зат есімдермен үйлесімі. Мысалдар. 19. Сын есімдерді зат есімдермен үйлестірген кездегі реттік іс-

əрекеттер. Мысалдар. 20. Сын есімнің грамматикалық категориялыры мен сөздік формасы. 21. Сын есімнің 1-2 жіктелінуі жəне сөздік формасы. 22. 3 жіктеудің сын есімдері жəне олардың сөздік формасы мен түбірі. 23. Сөз түбіріне жалғанатын –ul, -cul, -ol жұрнақтарының мағынасы. 24. Сын есімнің шырайлары. Салыстырмалы шырай, күшейтпелі шырай. 25. Латын тіліндегі етістіктер жіктелуі, бірінші жіктеу – signare –

белгілеу, екінші жіктеу - miscere – араластыру, үшінші жіктеу - dividere – бөлу, төртінші жіктеу - audire – тыңдау.

26. Бұйрық рай (Imperativus). 27. Латын етістігінің негізгі тұлғалары мен түбірлері.

160

28. Латын тілінде сан есімдердің қандай түрлері бар? Есептік сан есімдер қалай жасалады?

29. Терминоэлемен дегенді қалай түсінесіз? Көп сөзді латын клиникалық терминолгиясы туралы түсінік.

30. Құрамы жағынан ТЭ қандай болып келеді? ТЭ бір мағынаны беру үшін жеке қолданыла ма?

31. Түбірлі ТЭ, мысалдар. Соңғы ТЭ, мысалдар. 32. -algia и –odynia –uria, aemia?ТЭ мағынасы? 33. –rrhoea, -rrhagia, –pathia ТЭ мағынасы? 34. ТЭ –ia-ға аяқталуы, мағынасы? ТЭ қалай қосылады? 35. “-scopia” терминоэлемент қандай зертеу əдістерін білдіреді? 36. “-gramma” “-graphia” терминоэлементтерінің арасында қандай

айырмашылық бар? 37. Қанда формалық элементтердің көбейіп не төмендеуі. 38. «Көлемі бойынша үлкен», «көлемі бойынша кіші», «сан жағынан

көп», «сан жағынан аз» терминоэлементтерді атаңыздар. 39. vasographia и angiographia, mammographia и mastographia

терминдерінің айырмашылығы? 40. Анатомиялық структуралардың аттарынан алынған терминоэле-

менттердің мағынасын түсіндіріңдер: septo- (septum), atrio- (atrium), colo- (colon), hepato- (hepar), oesophago- (oesophagus), laryngo- (larynx), tracheo- (trachea), gastro- (gaster), pharyngo- (pharynx), thoraco- (thorax), pleuro- (pleura).

41. –tomia, ectomia, -stomia, -stŏma терминоэлементтерінің мағынасын түсіндіріп бер?

42. «стома», «қаяу, іріңді өзек (свищ)», «анастомоз» терминдерінің айырмашылығы қандай?

43. «фобия», «phrenia», терминоэлементінің мағынасы. 44. «сезімталдық», «philia» терминоэлементінің мағынасы. 45. –pexia жəне –dĕsis терминоэлементтерінің айырмашығы қандай? 46. Екі терминнің қайсысы дұрыс жəне неге: megalosplenia –

splenomegalia. 47. peri- para –префиксі бар қандай қабыну атауларының қосымша

мағынасы бар? 48. «гематома», «скотома», «глаукома», «склерома», «трахома»

термин дерінің мағынасы? 49. –ōsis терминоэлементі бар ісік атауларының мағынасы? 50. –lĭth(us) жəне -lithi ăsis терминоэлементтеріне аяқталатын термин-

дердің айырмашылығы қандай? 51. hypertonia жəне hypertension терминдерінің айырмашылығы

қандай? 52. «биопсия», «өліеттену», түсінігіне анықтама беріңіз. 53. «стеноз» түсінігіне анықтама беріңіз. 54. «склероз» «стаз» «спазм» түсінігіне анықтама беріңіз.

161

55. –iatria и –therapia терминоэлементтерінің айырмашылығын айтыңыз.

56. «атрофия», «дистрофия» терминдерінің мағынасы. 57. «ортопедия», «дисплазия» и «аплазия» терминдерінің мағынасы. 58. «фобия», «philia» терминоэлементінің мағынасы. 59. –phrenia терминоэлементінің мағынасы 60. «сезімталдық» қандай терминоэлементпен белгіленеді? 61. –«этиология» жəне «патогенез» терминдеріне анықтама беріңіз 62. «-циллин-», «-циклин-», «-мик-», «-мицин-», «-мент-», «-пир-» жиілік

кесінділер мағынасы. 63. «маляция» терминінің мағынасы. 64. эксцизия, резекция, экстирпация, ампутация, катетеризация

терминдерінің мағынасын түсіндіріп беріңдер. 65. «Бір аяқтың жансыздануы», «екі аяқтың жансыздануы», «үш аяқтың

жансыздануы», «төрт аяқтың жансыздануы», «дененің бір жартысының жансыздануы» мағынасын білдіретін терминдерді атаңыздар.

66. «Дəрілік зат», «дəрілік зат формасы», «дəрілік препарат» түсінік-теріне анықтама бер.

67. Фармацевтикалық атауларда бас əріппен жəне жай əріппен жазылу ережелері.

68. Дəрілік өсімдікердің негізгі бөліктерін атаңдар. 69. Дəрілік зат формаларының негізгі топтары жəне оларға жататын

дəрілік зат формаларының сөздік формасын атаңдар. 70. Дəрілік заттардың көбі латын тілінде қандай родқа (тектік түрге)

жəне жіктеуге жатады? 71. Рецептурада «қалау, бұйрық» мағынасында қолданылатын етістіктің

қандай формалары бар? 72. fiĕri етістігінің рецептурадағы ерекшеліктері? 73. Дəріні тез жіберу, дəріні бірнеше рет қайталап жіберу керек болса,

дəрігер қандай қосымша қоса алады? 74. Recĭpe сөзінен кейін дəрілік зат қандай септеуде жазылады? 75. Дəрілік заттардың мөлшері қалай жазылады? 76. Ресми жəне магистральді рецепт деген не? 77. Рецепт құрамы? 78. Сұйық жəне жұмсақ дəрілік зат формаларының ілік септігіндегі

атаулары? 79. Рецепт құрамына қарай қалай бөлінеді? 80. Табыс септігі қандай дəрілік зат формаларын жазғанда қолда-

нылады? 81. Химиялық элементтер атаулары қандай жіктеуге жатады? 82. А) оксид; б) пероксид; в) гидроксид атаулары қалай пайда болады? 83. Тұз атауларының структурасы қандай? 84. Мөлшерленген жəне мөлшерленбеген рецепт түрлері?

162

85. Калий жəне натрии органикалық тұздарының атаулары қалай пайда болады?

86. Ерітінділердің түрлері латын тілінде. 87. Рецептурада бұйрық рай жекеше түрдің екінші жағында қолда-

нылатын сөздер 88. Эмульсий дайындағанда қандай майлар қолданылады? 89. Дəрілік өсімдіктер жəне олардың бөлшектерінің латын атаулары Латын ветеринариялық терминология пəні бойынша 2013-2014 оқу

жылында 1-курс студенттерінің 5В120100-ветеринариялық-медицина жəне 5В120200 – ветеринариялық-санитария мамандықтарына арналған өзіндік жұмыстарын тапсыру кестесі

Тақырыптары Сабақтын

түрі

Өткізетін мерзімі

Рефератты қорғайтын мер

Латын тілінің қысқаша даму тарихы жəне латын афоризмдері

СӨЖ

04-12. 10.2013 ж.

12-15.10.2013 ж.

Анатомиялық, клиникалық, фармацевтикалық терминоэлементтерден Сөзжұмбақ құрастыру (4 сөзжұмбақ)

СӨЖ

22-26. 11. 2013 ж.

27-30.11.2013 ж.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР: 1. Цисык А.З., Шевченко Г.И. Латинский язык для биологов. Учебное

пособие.- Мн.: БГУ, 2008 г. 2. Криченко А.В., Кейзик Е.В.. Практическое пособие по латинскому

языку. Для студентов фармацевтического отделения. -Мн.: БГУ, 2002. 115 с. 3. В.Д.Вульф. Латинский язык и основы ветеринарной терминологии.-

М.: Агропромиздат, 1988. С 3-9. 4. Азаматова А.Х. Латинский язык основы научной терминологии. -А.:

ТОО «Издательство LEM», 2006, 142с. 5. Штунь А.И. Латинскмий язык для медиков. -М.: Эксмо, 2007. 219 С. 6. Кондратьев Д.К., Хомич Е.Н., Бушма М.И. Латинская фармцев-

тическая терминология и рецептура. Учебно-методическое пособие.- Гродно, 2007 143 с.

163

7. Кондратьев Д.К. Заборовская Клиническая терминология.- Гродно 2008 168 с.

8. Заманбеков Н. А., Молдағұлов М.А. «Латын терминологиясы» пəнінен əдістемелік нұсқаулық. -Алматы, 2008.

9. Жаңабеков К. Жануарлар морфологиясы жəне латын терминоло-гиясы. Оқулық.- Алматы; ЖШС «сөздік-словарь», 2005.

10. Сайдулдин Т. Орысша-қазақша малдəрігерлік сөздігі. -Алматы, «Қайнар», 1993.

11. А.Рақышев Анатомия терминдерінің сөздігі. -А.: Демеу, 1994.243 б. 12. Исембергенова С.К., Несипбаев Т.Н. Терминологический словарь по

анатомии на латинском, русском и казахском языках. -А.: Агроуниверситет, 2004 194 с.

13. Владимирова А.К. Историческая грамматика латинского языка.– М.; Наука, 1960.

14. Грабарь-Пассек М.Е. и Гаспарова М.Л. Памятники средневековой латинской литературы IV-IX веков. - М., 1970.

15. Дворецкий И. Латинско-русский словарь - М., 1976. 16. Дерюгин А.А., Лукьянова Л.М. Латинский язык. - М.; Высшая

школа, 1986. 17. Калякина Е.В. Программы по латинскому языку. - Петрозаводск,

1997. 6. Кислова М.М., Эгипти Г.С. Латинский язык в школе. - Петрозаводск, изд-во ПетрГУ, 1997.

18. Культура Древнего Рима./ учебник. - М.; Просвещение, 1985. 19. Мифы древнего мира. - Симферополь, 1998. 20. Петрученко О. Латинско-русский словарь. - М.; 1994. 21. Подосинов А.В., Щавелева Н.И. Linqua Latina. Введение в латинский

язык и античную культуру. - М.; 1994. 22. Соболевский С.И. Грамматика латинского языка. - М.; Просвещение,

1998. 23. Тронский И. М., Очерки из истории латинского языка.// Молодая

гвардия. - 1953. 24. Федоров Н.А., Мирошенкова В.И. Учебник латинского языка. - М.;

1997. 25. Владимирова А.К. Историческая грамматика латинского языка.– М.;

Наука, 1960. 26. Грабарь-Пассек М.Е. и Гаспарова М.Л. Памятники средневековой

латинской литературы IV-IX веков. - М., 1970. 27. Дворецкий И. Латинско-русский словарь - М., 1976. 28. Дерюгин А.А., Лукьянова Л.М. Латинский язык. - М.; Высшая

школа, 1986. 29. Культура Древнего Рима./ учебник - М.; Просвещение, 1985. 30. Мифы древнего мира. - Симферополь, 1998.

164

31. Петрученко О. Латинско-русский словарь. - М.; 1994. 32. Подосинов А.В., Щавелева Н.И. Linqua Latina. Введение в латинский

язык и античную культуру. - М.; 1994. 33. Соболевский С.И. Грамматика латинского языка. - М.; Просвещение,

1998. 34. Тронский И. М., Очерки из истории латинского языка.// Молодая

гвардия. - 1953. 35. Федоров Н.А., Мирошенкова В.И. Учебник латинского языка. - М.;

1997. ____________________________________________________________

МАЗМҰНЫ

Дəріс тезистері......................................................................................... Зертханалық сабақтар ............................................................................. Тəжірибелік сабақтар.............................................................................. Қосымшалар. Студенттің өзіндік жұмыстарына арналған матери-алдар.......................................................................................................... Тест сұрақтары......................................................................................... Сөзжұмбақтар........................................................................................... Емтихан сұрақтары.................................................................................. Қолданылған əдебиеттер.........................................................................

3 43 96

141 147 154 159 162

Саттарова Р.С. LVT 1110 Латын ветеринариялық терминологиясы

пəнінің студенттерге арналған оқу-əдістемелік кешені (ПСОƏК)

Редакторы – М. Талдыбаев

Басуға 25.11.2013 ж. қол қойылды. Қалпы 60х84 1/16.

Көлемі 10,25 б.т. Тапсырысы № 408. Таралымы 50. Алматы қ., Абай даңғылы, 8. «Айтұмар» баспасы.

165

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ Клиникалық-ветеринариялық

медицина кафедрасы

LVT 1110 ЛАТЫН ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ

пəнінің студенттерге арналған оқу-əдістемелік кешені

(ПСОƏК)

5В120100 – «Ветеринариялық медицина» 5В120200 – «Ветеринариялық санитария»

Алматы

lvt 1110 ЛАТЫН ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ...

Documents