ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІН ЛАТЫН ГРАФИКАСЫНА КӨШІРУДІ...

1

Социально-политические аспекты реализации перевода казахской...

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

КОМИТЕТ НАУКИ

ИНСТИТУТ ФИЛОСОФИИ, ПОЛИТОЛОГИИ И РЕЛИГИОВЕДЕНИЯ

ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІН ЛАТЫН ГРАФИКАСЫНА КӨШІРУДІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ САЯСИ-

ӘЛЕУМЕТТІК АСПЕКТІЛЕРІРеспубликалық ғылыми-практикалық конференция

материалдарының жинағы

СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ РЕАЛИЗАЦИИ ПЕРЕВОДА КАЗАХСКОЙ ГРАФИКИ

НА ЛАТИНИЦУСборник материалов республиканской

научно-практической конференции

АЛМАТЫ, 2017

2

Қазақ әліпбиін латын графикасына көшіруді жүзеге асырудың...

ӘОЖ 811.12КБЖ 81.2Лат-3Қ 17

Жұмысты ҚР БҒМ Ғылым комитеті Философия, саясаттану және дінтану институтының Ғылыми Кеңесі баспаға ұсынды

Редакциялық алқаБижанов А.Қ. (жауапты редактор),

Нұрмұратов С.Е., Шайкемелев М.С., Нысанбаев Ә.Н., Бейісбай С.Ж.

Қ17 Қазақ әліпбиін латын графикасына көшіруді жүзеге асырудың саяси-әлеуметтік аспектілері / Социально-политиче-ские аспекты реализации перевода казахской графики на лати-ницу. Сборник материалов республиканской научно-практической конференции и круглого стола. – Алматы: ҚР БҒМ ҒК Философия, сая-саттану және дінтану Институты, 2017. – 191 б.

ISBN – 978-601-280-840-7

Жинаққа ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтының Алматы қаласы Қазақстан халқы Ассамблеясының Ғылыми сараптамалық тобы, Алматы қаласы Әкімінің аппараты «Қоғамдық келісім» КММ-мен және ҚР БҒМ ҒК гуманитарлық ғылыми-зерттеу институттарының мамандарының күшімен ұйымдастырылған республикалық ғылыми конференция мен дөңгелек үстелдің материалдары еніп отыр.

Қазақ әліпбиін реформалау тарихи алғышарттармен астасып жатыр және әлемдік технологиялық және коммуникациялық кеңістікке енуге бағытталған. Сонымен бірге бұл мәселе қазақстандықтардың қоғамдық санасын жаңғырту аясында жалпықазақстандық ұлттық бірегейлікті нығайту мен рухани жаңғыру үшін үлкен мәнге ие.

Жинақта топтастырылған мақалалардың ғылыми нәтижелері қазақ әліпбиінің латын графикасы негізінде қалыптастыруды жүзеге асырудың механизмін анықтауға арналған. Сондықтан еңбектің ғылыми-практикалық ұсыныстары осы сала бойынша қызмет етіп жүрген мамандарға арналған.

ӘОЖ 811.12КБЖ 81.2Лат-3

ISBN – 978-601-280-840-7 © ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты, 2017

3


МАЗМҰНЫ

І БӨЛІМ«ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІН ЛАТЫН ГРАФИКАСЫНА КӨШІРУДІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК АСПЕКТІЛЕРІ» атты республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинағы

Сборник материалов республиканской научно-практической конференции «СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ РЕАЛИЗАЦИИ ПЕРЕВОДА КАЗАХСКОЙ ГРАФИКИ НА ЛАТИНИЦУПриветственное слово Хамедов Абульфаз Муслимович, заместитель председателя Ассамблеи народа Казахстана 9Социально-политические аспекты реализации перевода казахской графики на латиницуБижанов Ахан Хусаинович, директор РГКП «Института философии, политологии и религиоведения» КН МОН РК, доктор политических наук, профессор 12Переход на латиницу как важный фактор модернизацииМирзоев Князь Ибрагимович, член Совета Ассамблеи народа Казахстана, председатель Ассоциации «Барбанг» курдов Казахстана, доктор филологических наук, профессор КазНПУ имени Абая 18Писменность и национальная идентичностьНысанбаев Абдумалик Нысанбаевич, академик-секретарь РГКП «Института философии, политологии и религиоведения» КН МОН РК, академик НАН РК, доктор философских наук, профессор 22

4


Проблемы и перспективы реформирования казахского языка на основе нового латино-графического алфавитаФазылжанова Анар Муратовна, заместитель директора Института языкознания имени А.Байтурсынова, кандидат филологических наук 27Слово в эпоху глобализации: современная речевая ситуация в свете интенциональной стилистики Ананьева Светлана Викторовна, заместитель председателя Научно-экспертной группы АНК г. Алматы, заведующая отделом внешних связей Института литературы и искусства им. М.О. Ауэзова КН МОН РК, кандидат филологических наук, доцент 32Перспективы и возможности перехода на латиницуБулекбаев Сагади Байузакович, профессор Казахского университета международных отношений и мировых языков имени Абылай хана, доктор философских наук 41Ассамблея народа Казахстана: поддержка перехода казахской графики на латиницу Кадыржанов Рустем Казахбаевич, главный научный сотрудник РГКП «Института философии, политологии и религиоведения» КН МОН РК, доктор философских наук, профессор, член Научно-экспертной группы АНК г. АлматыЕшпанова Дина Далабаевна, ведущий научный сотрудник РГКП «Института философии, политологии и религиоведения» КН МОН РК, кандидат философских наук, доцент 47Опыт применения латинской графики в ТуркменистанеАннакулиева Гульнар Атаевна, председатель Туркменского общественно-культурного центра г. Алматы и Алматинской области, ст. преподаватель Казахского университета международных отношений и мировых языков имени Абылай хана, кандидат экономи-ческих наук, член Научно-экспертной группы АНК г. Алматы 55

5


Переход к латинской графике: история и проблемы современностиМолотова Гульбахрам Максимовна, заведующая отделом литературоведения и языкознания Центра уйгуроведения Института востоковедения имени Р.Б.Сулейменова КН МОН РК, кандидат философских наук 60Философские аспекты латинизации: диалог и интертекстуальностьСейтахметова Наталья Львовна, главный научный сотрудник РГКП «Института философии, политологии и религиоведения» КН МОН РК, доктор философских наук, профессор, член-корреспондент НАН РК 67Қазақ графикасының латын әліпбиіне өтуі ұлттық бірегейліктің дамуының негізі Шайкемелев Мұхтарбек Сейд-Әліұлы, ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты саясаттану бөлімінің меңгерушісі, философия ғылымдарының докторыАйтымбетов Нүркен Ысқақұлы, ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты саясаттану бөлімінің ғылыми қызметкері, PhD докторы 73Латиница как элемент информационно-коммуникативной среды смарт-образованияКурганская Валентина Дмитриевна, главный научный сотрудник РГКП «Института философии, политологии и религиоведения» КН МОН РК, доктор философских наук, профессорДунаев Владими Юрьевич, главный научный сотрудник РГКП «Института философии, политологии и религиоведения» КН МОН РК, доктор философских наук, профессор 82

Латын қарпі бізге не береді?Пірәлі Гүлзия, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бас ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының докторы, әдебиеттанушы 91

6


Жас ғалымдардың ойы ұшқыр, ұсыныстары ұтымдыБейісбай Саясат, ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтының бөлім жетекшісі 97

Речь и письмо: к эволюции органической системы языка Сагикызы Аяжан, заведующиая отделом философии РГКП «Института философии, политологии и религиоведения» КН МОН РК, доктор философских наук, доцент Колчигин Сергей Юрьевич, главный научный сотрудник РГКП «Института философии, политологии и религиоведения» КН МОН РК, доктор философских наук, профессор 105«Қазақ әліпбиін латын графикасына көшіруді жүзеге асырудың саяси-әлеуметтік аспектілері» тақырыбындағы республикалық ғылыми-практикалық конференцияның ҰСЫНЫСТАРЫ

РЕКОМЕНДАЦИИРеспубликанской научно-практической конференции на тему: «Социально-политические аспекты реализации перевода казахской графики на латиницу»

112

115

ІІ БӨЛІМ«ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ КӨШУДІҢ МӘДЕНИЕТТАНУЛЫҚ ЖӘНЕ БІЛІМ БЕРУЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ» атты дөңгелек үстел материалдарының жинағы

Сборник материалов круглого стола«КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКИЕ И ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ПЕРЕХОДА НА ЛАТИНИЦУ»Қазақ графикасын латын қарпіне көшірудің дүниетанымдық мәселелеріНұрмұратов Серік Есентайұлы, ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтының директорының орынбасары, философия ғылымдарының докторы, профессор Нүсіпова Гүлнар, ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтының магистранты 118

7


Қайта өрлеу кілтипандарыАқыш Нұрдаулет Бабиханұлы, ҚР БҒМ ҒК М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты бас ғылыми қызметкері 128Переход казахского языка на латиницу в контексте становления исторического сознания казахстанского обществаКурмангалиева Галия Курмангалиевна, главный научный сотрудник РГКП «Института философии, политологии и религиоведения» КН МОН РК, доктор философских наук, профессор 134Взаимодействие языков как основа развития человеческого капиталаИзотов Мухтар Зиядаевич, главный научный сотрудник РГКП «Института философии, политологии и религиоведения» КН МОН РК, доктор философских наук, профессор 142Қазақ әліпбиінің латын әрпіне көшуі аясында этнолингвистиканың мәдени-философиялық мәселелері Сатершинов Бақытжан Меңлібекұлы, БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтының бөлім меңгерушісі, философия ғылымдарының докторы, профессор 148Перспективы перехода на латиницу в условиях духовного возрождения страны Барлыбаева Гаухар Гинаядовна, главный научный сотрудник РГКП «Института философии, политологии и религиоведения» КН МОН РК, доктор философских наук 153Латын әліпбиіне өтудің мәдени-өркениеттік маңызы Ошақбаева Жазира Бейбітқызы, ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтының жетекші ғылыми қызметкері, философия ғылымдарының кандидатыЖетпісбаева Мейіркүл Сәрсенбайқызы, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті, философия ғылымдарының кандидаты 159

8


ҚР Тіл саясаты ауқымындағы латын графикасына көшудің толеранттық тұтастықтың қалыптасуына әсері»Дариябеков Дәурен Сейлбекұлы, ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтының ғылыми қызметкері 168Латинская графика: проблемы и перспективыОзанов Абылайхан Қайратұлы, магистрант Института философии, политологии и религиоведения КН МОН РК 175

«Латын әліпбиіне көшудің мәдениеттану және білім беру мәселелері» тақырыбындағы дөңгелек үстелдіңҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫСТАРЫ

НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКИЕ РЕКОМЕНДАЦИИкруглого стола на тему: «Культурологические и образовательные вопросы перехода на латиницу»

179

182

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті Философия, саясаттану және дінтану институты туралы мәлімет ......................................................

185

Информация об Институте философии, политологии и религиоведения Комитета науки Министерства образования и науки Республики Казахстан.......................... 187

Information about the Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies of Science Committee of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan..............................................................................

189

9


І БӨЛІМ

«ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІН ЛАТЫН ГРАФИКАСЫНА КӨШІРУДІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК

АСПЕКТІЛЕРІ» атты республикалық ғылыми-практикалық конференция


Сборник материалов республиканской научно-практической конференции

«СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ РЕАЛИЗАЦИИ ПЕРЕВОДА КАЗАХСКОЙ ГРАФИКИ

НА ЛАТИНИЦУ»

ПРИВЕТСТВЕННОЕ СЛОВО

Абилфас Хамедов заместитель председателя Ассамблеи народа Казахстана

Уважаемые участники конференции!

От имени Ассамблеи народа Казахстана и от себя лично позвольте мне приветствовать Вас и пожелать всем здоровья и благополучия, успехов, мира и процветания!

Хотелось бы пожелать всем участникам плодотворной и ре-зультативной работы на сегодняшнем мероприятии, проводимом Институтом философии, политологии и религиоведения и Науч-но-экспертной группой Ассамблеи народа Казахстана г. Алматы.

10


Уважаемые коллеги!

Ассамблея народа Казахстана, являясь проводником идей Главы нашего государства последовательно реализует многие направления, обозначенные в статье Лидера нации Нурсултана Назарбаева «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания», которая коснулась каждого казахстанца.

Можно с уверенностью говорить о том, что вся работа по укреплению казахстанской идентичности строится вокруг Ассамблеи народа Казахстана – уникального института, состав-ляющего становой хребет казахстанской модели общественно-го согласия и общенационального единства. За прошедшие 22 года Ассамблея заняла особое место в общественной жизни, став ключевым звеном и активным субъектом государственной этнополитики.

Большая роль в этом процессе отводится этнокультурным объединениям, которые в своей повседневной работе после-довательно реализуют проекты, направленные на сохранение общественного согласия и общенационального единства, укре-пление в обществе духовно-нравственных ценностей, принци-пов мира, дружбы и толерантности.

И сегодня, объединения, как и все структуры Ассамблеи народа Казахстана, активно включились в работу по реализации и осуществлению задач и направлений Программы «Рухани жангыру». В каждом этнокультурном объединении, с участием активов, старейшин и молодежи были проведены собрания по обсуждению вопросов перехода на латинский алфавит, и также, были намечены дальнейшие планы действий по осуществле-нию духовной модернизации.

Уважаемые коллеги. На поставленные вопросы о переходе казахского алфавита на латиницу Президентом Казахстана Нур-султаном Назарбаевым были даны все исчерпывающие ответы. 27 октября Издан Указ о переходе казахского языка на латиницу. Утвержден прилагаемый алфавит казахского языка, основан-ный на латинской графике. Будет обеспечен поэтапный перевод

11


алфавита казахского языка на латинскую графику до 2025 года и приняты необходимые меры организационного и законодатель-ного характера по реализации настоящего указа.

Мы уверены, что смена кириллицы на латиницу скажется положительно на пути к мировой интеграции. Это - требование времени и настоящая необходимость. Решение перейти на лати-ницу является своевременным. За 25 лет Независимости наша республика стала полноправным членом мирового сообщества, настало время показать всем свои достижения в области духов-но-культурного наследия казахского народа.

Вопрос о переводе казахского языка на латиницу назрел давно. В Стратегии «Казахстан-2050» Нурсултан Абишевич уже говорил о переходе на латиницу с 2025 года. Есть возмож-ности дальнейшего повышения авторитета Казахстана в мире и улучшения международных отношений. Думаем, что латин-ский алфавит будет только плотно укрепляться в повседневной жизни.

Очень важно то, что русский язык будет оставаться на ки-риллице. Если нам нужен русский язык, то мы без препятствий будем читать и говорить на нем. Все волнения по поводу труд-ности чтения книг на латинице были совершенно напрасны. В современном мире знание нескольких языков только привет-ствуется.

Ассамблея народа Казахстана всегда четко осуществляла свою деятельность в деле сохранения в республике межнаци-онального и межконфессионального согласия, стабильности в обществе, этнокультурными объединениями совершенствуется работа по созданию всех условий для сохранения, развития и пропаганды языка, культуры, обычаев и традиций этносов. И в дальнейшем, Ассамблея народа Казахстана всегда поддержива-ла и будет поддерживать все идеи Главы государства, отражен-ные в его посыле народу Казахстана.

12


Ақан Бижанов,Философия, саясаттану және дінтану институтының директоры,

саяси ғылымдарының докторы, профессор

ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІН ЛАТЫН ГРАФИКАСЫНА КӨШІРУДІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК

АСПЕКТІЛЕРІ

Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру жөнінде қойған міндеттерге байланысты қазақ әліпбиіне көшудің тиімді жолдары талқыланып, ұсыныстар жинақтау қарқын алды. Осыған орай Мемлекет басшысының «Болашаққа бағдар: ру-хани жаңғыру» бағдарламасында еліміз үшін аса маңызды зор саяси шешім қабылдағаны баршаға белгілі.

Тарихқа сәл шегініс жасасақ, латын әрпін қозғаған кезде қазақ тілінің ұлттық үлгісін көрсеткен талантты публицист, туған халқының рухани дүниесін көтеруге көп күш жұмсаған ірі қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынұлы тұралы сөз болады. Ұлы ағартушымыз: «Біздің заманымыз – жазу заманы» - деп, латын әліпбиіне көшу қажеттілігін дәлелдеп берген. Осылайша ағартушы-педагог ғалым «Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тілі» деді. Сол тұста тағы бір алаш арысы, біртуар мемлекеттік қайраткер Нәзір Төреқұлов та кезінде латын әліпбиіне көшуді қызу қолдаған.

Тарих беттеріне үңілер болсақ, 1940 жылғы Халық Комис-сарлары Кеңесінің шешімімен қазақ жазуын латын таңбасынан орыс әліпбиіне өткізу туралы қаулы шығарып еді. КСРО кезінде, яғни кириллицаға көшкен соң 15-17 жылдай қайта-қайта түзетулер, өзгертулер енгізген. Жалпы, әліпби ұдайы да-мып, кей тұста өзгеріске ұшырап, жақсартылып отырады. Ол да тірі организм сияқты.

13


Енді міне, тура 77 жылдан соң, 2017 жылдың қазанында Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев қазақ графикасын латын әліпбиіне көшіру туралы Жарлық шығарды. Әліпби әлі тал-данар, түзелер, ең бастысы шешім қабылданды. Бұл тарихқа кіретін күн.

Мемлекет басшысы айтқандай, қазақ тілі – ол біздің руха-ни негізіміз. Осы жолда тілдің халықаралық мәртебесін көтеру, біздің әлемдік өркениетке жетуіміздің басты кепілі. Ғалымдар мен тіл мамандарының пікірінше, жаңа әліпби бүкіл әлем қазақтарын біріктіретін маңызды фактор.

Әлемде қанша халық - жер шарының қанша пайызы ла-тын әліпбиін пайдаланатыны, қыруар ақпаратты сол алфавит арқылы ағылшын тілінен алатыны айтудай-ақ айтылып жа-тыр. Бүгінде 4 миллиард 900 миллион адам латын әліпбиін қолданады екен. Орыстың кирилл алфавитімен қоса әлемдік латын әліпбиі арқылы ағылшын тілін де біліп алса, қазақ халқы тек ұтады. Түптен келгенде үштілділік деген сол.

Кез-келген инновациялық қадам әлеуметте алғашында толықтай қолдау таба қоймайтыны белгілі. Дегенмен, әлеуметтік дүниедегі латын әліпбиіне деген сұраныс бір жағы Еуропа құрлығымен және халықаралық қауымдастықпен шектесіп жатқан геокеңістік үшін қолайлы болғанын аңғарамыз.

Жаңа әліпби қабылдау, бір таңбаны екінші таңбамен ауы-стыру ғана емес, бұрынғы әліпбилерде жіберілген қателерді дұрыстау. Осы ретте, әліпби жасау және оны енгізумен бірге жаңа жазу ережелері де қабылданады. Латын қарпін таңдаған елдердің мәдениетін көбінесе өркениеттіліктің көрінісі, дамығандықтың белгісі ретінде қарастыру заманауи дүниетанымдық жүйелерде дәстүрлі ұстанымға айналғаны анық.

Қазақ халқының сан ғасырлық тарихын ғылыми сүзгіден өткізу гуманитарлық ғылымның, оның ішінде тарих ғылымының негізгі борышы. Әсіресе руханиятымыздың тарихи кезеңдесу мәселесі маңызды. Соңғы сексен жылдың бедерінде қазақ әліпбиі үш рет түбірлі өзгеріске ұшырады. Алдымен араб әліпбиі болса, одан соң ХХ ғасырдың отызыншы жылда-

14


ры латын әліпбиіне көшуге мәжбүр болды, соңынан халқымыз кириллицаны негізі әліпбиі етті. Мұның бәрі сырттағы қазақ диаспорасы өкілдерімен ақпараттық, білімдік, мәдени-рухани қарым-қатынас жасауға елеулі кедергілер жасағаны белгілі.

Жалпы тілге деген әлеуметтік қатынас жай ғана ком-муникация құралы ғана емес, ол сонымен қатар халықтың мәдени келбетін анықтауға, оның дүниетанымдық негіздерін, құндылықтық бағдарларын қалыптастыруға деген талпыныс екенін байқаймыз. Осыған орай қазақ тілінің әліпбиін латынға ауыстыруға деген қызметтің астарында, оның мемлекеттік мәртебесін белгілі бір биік дәрежеге жеткізуге деген негізгі мақсат пен талпыныс тұрғанын байқауға болады.

В своей статье о модернизации общественного сознания Казахстана Президент РК Нурсултан Назарбаев определил пе-реход казахского языка на латиницу как важнейшую часть этого процесса. Переход государственного языка на латиницу позво-лит Казахстану войти в мировое информационное простран-ство, еще глубже и шире вписаться в глобализационные про-цессы. Глава государства дал задание до конца года разработать стандартный вариант алфавита казахского языка на основе ла-тиницы. Это означает осуществление программы латинизации казахского языка до 2025 г., когда латиница официально станет использоваться в качестве алфавита государственного языка.

Сегодня, переход казахского языка на латинскую графику - самый обсуждаемый вопрос в казахстанском обществе. Любая социальная модернизация, в том числе и языковая, предпола-гает наличие инновационного потенциала, который определял бы будущее реформ. Для эффективного решения возникших вопросов модернизации казахского языка необходимо знание о том, как складываются реформируемые структуры, и в каких направлениях они меняются.

Уже сейчас, на первом этапе перехода казахского языка на латиницу, можно видеть, что это непростой, но необходимый процесс, в результатах которого заинтересовано все общество, и поэтому является требованием времени. В первую очередь,

15


переход на латиницу должен рассматриваться как способ раз-вития казахского языка, поэтому здесь велика роль лингвистов. Специалистам предстоит изучить мировой опыт влияния из-менения письменности на развитие языка, его положительные и отрицательные стороны. В частности, необходимо изучение опыта перехода национального языка на латиницу в государ-ствах тюркского мира. Для Казахстана изучение этого опыта имеет большое значение.

Безусловно, переход на латиницу расширит функции ка-захского языка, поднимет его статус в обществе. Этому, также способствует демографическая ситуация в стране: численность казахского этноса растет, следовательно, объективно расширя-ется казахское языковое пространство.

Такое важное событие в стране как перевод казахского язы-ка на латинскую графику, облегчающий контакты между куль-турами, ценностями и социальными нормами и способствую-щий взаимопониманию народов в условиях глобализации, было исследовано в проекте Института философии, политологии и религиоведения «Социально-политические аспекты перехода казахской графики на латиницу» через призму изучения обще-ственного мнения и социально-политической значимости. Ис-следование было проведено в августе-ноябре 2017 года. Его выборка составила 4000 респондентов (население от 18 лет и старше) в 14 областях РК, гг. Астана и Алматы.

По результатам исследования установлено, что в целом население страны информировано об происходящих в стране изменениях относительно перехода казахского языка на ла-тинскую графику. В качестве основных источников информа-ции выступают телевидение и Интернет-ресурсы. Кроме того информационный фон перехода на латиницу способствовал формированию его положительного восприятия населением по направлениям модернизации общества, социально-экономиче-ского развития, информационно-коммуникационного взаимо-действия, изучения мировых языков. Позитивным моментом

16


является то, что наиболее информированной оказалась моло-дежь, в нашем исследовании группа 18-29 лет.

Как показал опрос, перевод казахского языка на латинскую графику поддерживается значительной частью опрошенных казахстанцев – 52,2%. В сравнении с результатами социологи-ческого исследования 2016 года, проведенного по аналогичной методике, значительно увеличилась поддержка населением пе-рехода государственного языка на латинский шрифт. Так, если в 2016 году поддерживало переход на латиницу 16,8%, то в 2017 году уже – более 50% населения.

Необходимо отметить, что поддерживают смену графики практически большинство всех слоев населения страны как по своему социально-экономическому положению, возрастному, профессиональному и другим. Главными аргументами сторон-ников перехода на латиницу являются следующие: латиница более широко распространена в мире, поэтому расширяется познание мира в целом, будет удобнее общаться с людьми из других стран, получать информацию через иностранные СМИ, искать нужную информацию в Интернете, интегрироваться в международное информационное пространство. Как видно, для сторонников реформы познавательные и коммуникативные на-выки, формирующиеся при использовании латинской графики, являются преобладающими при определении позитивного от-ношения к переходу казахского языка на латиницу.

Безусловно, в первую очередь активными пользователями нового алфавита будет молодежь. В нашем опросе большинство казахстанцев считают, что молодое поколение положительно воспримет переход, так как, во-первых, уже имеет опыт ис-пользования латиницы, во-вторых, переход на латиницу будет способствовать изучению ими мировых языков и расширит до-ступ к информации. Но и сама молодежь в большей степени чем другие возрастные группы видит преимущества, перспективы личностного развития в связи с переходом на латинский шрифт.

В массовом сознании казахстанского общества доминиру-ет мнение что переход казахского языка на латиницу, никоим

17


образом, не отразится на отношениях между казахоязычным и русскоязычным населением, этническими группами, конфес-сиями, возрастными группами, в сфере трудовых отношений и властью и гражданами. В целом, большинство опрошенного населения выразили убежденность в том, что изменение графи-ки языка позитивно повлияет на политическую стабильность и социальное самочувствие граждан, также будет способствовать дальнейшему социально-экономическому, культурному и обра-зовательному развитию нашей республики.

В соответствии с программой исследования нами прора-батываются вопросы обмена опытом с рядом государств мира. В этой связи, пользуясь случаем, считаю необходимым проин-формировать Вас, что сегодня Институтом проводится также работа по изучению опыта работы других стран по переводу государственного языка на латиницу. В частности, уже сегодня осуществляются контакты наших ученых и специалистов с на-учно-исследовательскими институтами Азербайджана, Турции и Узбекистана по этому вопросу.

Бүгінде Латын графикасына оралуды жұрттың көбі қолдап отырғаны ақиқат. 2006 жылдан бері латынға көшудің стратегиялық маңызын айтып келе жатқан Президент Н.Ә. Назарбаев: «Компьютерге лайықталып ешбір нүктесіз әліппе жасауға болады. Бұл мәселені ойланып-толғанып, асықпай-саспай жасау керек» деді. Латынға көшу - стратегиялық идеоло-гия. Сабырмен, ақылмен, кеңесіп шешілетін мәселе.

Жаңа әліпби саяси өзгерістерге де септігін тигізеді. Латын графикасы өркениетке даңғыл жол ашады. Түркі қауымдастығымен жақындасуға мол мүмкіндік береді. Ал кейбір пікір білдірушілер оның қиындығы сол, жетпіс жылда жинаған еңбегімізді бүкіл рухани байлығымызды латын әліпбиінде қайта жазуда ғана ауырлық тудырады дегенді айтады.

Қорыта айтқанда, Қазақстан бұрын латынға өткен халықаралық тәжірибені мұқият зерттеп, олардың артықшы-лығы және кемшіліктерін салыстырып, түркі елдері ішіндегі озық үлгідегі әліпбиді жасауға мүмкіндік мол. Латын әрпін

18


қолданып жүрген өзге туыстас елдердің тілдерімен бір бағытта өзінің табиғи даму жолына түсіп, болашаққа нық қадам басады.

Қазақстан зайырлы, демократиялық мемлекет ретінде қазақ халқының рухани түлеу, топтасу және бірігу орталығы бо-лып табылады. Енді 2025 жылғы тілдік реформадан кейін бұл процесс одан сайын тереңдей түседі деген ойдамыз.

Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында атап көрсеткеніндей және «Мәңгілік ел» ұлттық идеясының құндылықтары негізінде қазақ тілін латын графикасына көшіру - қоғамдық сананы жаңғыртуға, Қазақстанның әлемдік ақпараттық қауымдастыққа еркін еніп, заман талабына сай ру-хани деңгейімізді көтеруге, көпұлтты халқымыздың бірлігін нығайтуға мүмкіндік береді.

Князь Мирзоев, член Совета Ассамблеи народа Казахстана, председатель

Ассоциации «Барбанг» курдов Казахстана, доктор филологических наук, профессор КазНПУ имени Абая

ПЕРЕХОД НА ЛАТИНИЦУ, КАК ВАЖНЕЙШИЙ ФАКТОР МОДЕРНИЗАЦИИ

Современный Казахстан движется по пути процветания и прогресса, создав уникальную модель национального единства. Один из главных консолидирующих факторов его развития – фор-мирование государственной идентичности, важнейшей состав-ляющей которой является укрепление позиций государственного языка, расширение его социально – коммуникативных функций. Приоритеты новой языковой политики – составной и органиче-ской части национальной политики – созвучны императивам го-сударственной этнополитики Казахстана и объективно отражают особенности современных языковых процессов.

19


Государственный язык как главный фокус осуществляемой языковой политики и этнополитики получает в современном политическом дискурсе разные толкования, которые требуют своевременной систематизации и уточнения.

В свою очередь переход на латиницу, является своевре-менным, так как государство должно выстраивать собствен-ные приоритеты в государственной языковой политики. Один из пунктов, который озвучил в своей статье «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания» был как раз-таки по-священ переходу на латиницу. В данном случае это можно оха-рактеризовать как веление времени.

В своих утверждениях об этой необходимости мною были выделены факты, которые можно опираться:

1. Казахский язык формировался на языке древнетюркских памятников (орхоно-енисейских). Использовали 38 букв, кото-рые назывались гок-турк, об этом свидетельствует археологи-ческие находки в Казахстане. Для Казахстана самым древним алфавитом считается гок-турк, после него в степи доминирова-ла чагатайский язык (писали арабскими буквами), на которой писал Ходжа Ахмед Ясави в период караханидов, хорезмийцев, кыпчаков и чагатайцев. В 19 веке Абай Кунанбаев свои первые произведения писал на чагатайском языке и стал отцом основа-телем литературного казахского языка. В начале 20 века вплоть до 1929 года практиковался арабский алфавит, который разра-ботал Ахмет Байтурсынов. С 1929 по 1940 года казахи перешли с арабского на латиницу. Авторы этого алфавита использовали методику Ахмета Байтурсынова. Но с 1940 года начала исполь-зоваться кириллица, которая сохранилась по сей день. Излагая исторические факты, можно отметить, что мы не перехо-дим, а возвращаемся к латинице.

2. Сегодня казахи проживают в разных уголках мира, если Казахстан и Монголия используют кириллицу, то Иран, Китай, Афганистан – арабский алфавит, а те, кто живут в Турции, ис-пользуют латиницу.

20


3. Прежде всего хочу отметить, возврат или переход на ка-кой-либо алфавит, это дело каждого независимого государства. Ведь язык и его развитие, это прежде всего сохранение своей идентичности и суверенитета.

4. При переходе на латиницу следует перенять опыт Ту-рецкой Республики, которая в свою очередь использует данный алфавит с 1928 года. Также следует обратить внимание, что по данному пути пошли Азербайджан, Туркменистан и Узбеки-стан, которые имеют полную связь с тюркским миром и успеш-но развивают свои историко-культурные отношения.

5. В 1991 года в Мармарском университете, научно иссле-довательский институт провел симпозиум, на котором приняли решение об общем тюркском алфавите. В нем также приняли участие ученные-лингвисты из Казахстана.

6. Возврат казахского языка на латиницу приведет к тому, что он займет достойное место среди тюркских языков и будет использоваться во всех странах тюркского мира. Ве-ликий тюркской-востоковед 20 века Исмаил Каспирали сказал: «Своими мыслями, языком и работой будьте едины», это так-же и относится к нам. По инициативе главы государства Н.А. Назарбаева, сегодня в Казахстане существует Международная Тюркская академия, задачей которой является сближение исто-рии и культуры тюркских народов. Аналогичная организация существует в Турции в г.Анкаре, которая называется ТЮРК-СОЙ.

7. Латиница казахского языка будет интегрирующим и основным коммуникационным «перевалом» в современном «электронном» мире.

8. Государственная образовательная политика основа-на на триады языка: казахского, русского и английского языка. А переход к латинице позволит с легкостью изучать английский и многие европейские языки.

9. Универсальность и доступность латинской графики. Легкость восприятия молодёжью и детьми. Изучение ка-захского языка на латинице будет проще, нежели на кирил-

21


лице, так как в казахском алфавите на кириллице имеется больше букв чем в аналогичном на латинице.

10. Многие думают, что после возвращения к латинице, на-писанные на кириллице труды попросту превратятся в «бумаж-ный мусор». Но все же данной утверждение является необо-снованным, ведь русский язык всегда останется в Казахстане как язык межнационального общения, а многое написанное на кириллице в дальнейшем можно будет переписать.

11. Помимо соседа Казахстана России еще 12 стран ис-пользуют кириллицу, 8 из которых – это славянские народы.

12. В историческом измерений кириллица не был выбо-ром казахского народа и не имел ни историческую ни язы-ковую подоплеку при переходе на кириллицу.

13. Казахская литература находится в самых престижных рядах вместе с другими литературами мира. Выдающиеся ка-захские писатели и поэты как Абай, М. Ауэзов, Шакарим, Жансугуров, Сейфуллин писали свои шедевры в том числе на латинице. Сегодня же широкая аудитория читателей исполь-зуют латиницу, в последующем написанные труды на латинице позволят миру познакомиться еще ближе с казахской культурой.

Для организации обучения латинской графики необхо-димо:

14. Обучение латинской графики в дошкольных образова-тельных учреждениях (1-11), поэтапное переход к латинице.

15. Начиная с первого класса обучение детей к исконно казахскому алфавиту и удалению несвойственных казахскому языку букв и орфографических знаков свойственных русскому языку.

16. Переход на латиницу повлияет на культуру речи казах-ского языка, так как будут приняты новые орфографические правила удаляющих несвойственных казахскому языку принци-пы говорения.

17. Латиница повлияет на духовное и культурное укрепле-ние связей Казахстана с казахской диаспорой зарубежных стран.

22


18. Основные три правила звучания казахского языка в частности законы сингармонизма будут более отчетливое и пра-вильнее выражаться при чтении слов, предложений на латин-ской графике.

19. Будут появляться и укрепляться естественные правила акцента и интонации свойственное казахскому языку.

20. Идентификация, не стандартизация казахской латини-цы по принципу профессии и узкой специализации.

Учитывая вышеизложенные факты, возвращение к латинице является своевременным. Но здесь также име-ются определенные технические трудности, к которым сле-дует готовится основательно и не торопясь, реализовывая поставленную цель поэтапно. Как отметил Лидер Нации, «Нам необходимо с 2025 года приступить к переводу нашего алфавита на латиницу», а мы в свою очередь должны при-ложить все усилия для выполнения задач в поставленные сроки.

Абдумалик Нысанбаев, академик-секретарь РГКП «Института философии,

политологии и религиоведения» КН МОН РК, академик НАН РК, доктор философских наук, профессор

ПИСМЕННОСТЬ И НАЦИОНАЛЬНАЯ ИДЕНТИЧНОСТЬ

Среди множества аргументов в пользу перевода казахской письменности на латинскую графику главным и решающим яв-ляется укрепление национальной идентичности казахского на-рода. Здесь можно выделить несколько моментов.

Как показывает культурная история целого ряда совре-менных наций, письменность имеет не меньшее значение для формирования национальной идентичности, чем сам язык. Для китайцев иероглифы являются тем культурным кодом, который

23


объединяет китайскую, нацию, различные части которой изъяс-няются на различных вариантах разговорного языка, что стано-вится существенным препятствием для устной коммуникации. Для русских, грузин, армян, евреев, арабов используемая ими письменность является не просто графическим выражением их языка, но и выражением их языка, но и выражением их ре-лигиозной, культурной и, шире, национальной идентичности. Выбор турецким лидером Ататюрком латинской письменности означал смену имперской (османской) идентичности на нацио-нальную (турецкую) идентичность. В этом ключе перевод ка-захской письменности на латинскую графику означает для каза-хов смену советской (колониальной) идентичности, которая во многом еще доминирует в национальном сознании, на суверен-ную (казахскую) идентичность.

В теоретическом плане перевод казахской письменности на латиницу также представляется обоснованным. Имеется в виду известная концепция воображаемых сообществ амери-канского политолога Бенедикта Андерсона. В соответствии с этой концепцией нация является воображаемым сообществом, появление которого становится возможным с возникновением в 15-16 столетиях в Европе так называемого печатного капита-лизма. Печатный капитализм становится источником массово-го производства книг, а затем газет и журналов. С культурной арены постепенно сходит латинский язык, импульс для свое-го развития получают вернакулярные (народные) языки – ан-глийский, французский, немецкий, итальянский, испанский, а в более поздние периоды – народные языки Восточной Европы, Азии и других регионов. Появляется главный потребитель этой продукции – массовый читатель. Читая регулярно одну и ту же печатную продукцию (газеты, журналы, художественную ли-тературу, учебники и т.д.), читатели формируют воображаемое сообщество, у них складывается общая идентичность, которая и становится основой формирования нации.

Казахское воображаемое сообщество стало формироваться еще в конце 19 столетия, но его развитие было остановлено Ок-

24


тябрьской революцией. В советский период развитие казахско-го воображаемого сообщества происходило на основе его идео-логизации и связанной с ней русификации, элементом которой был перевод письменности казахского языка на кириллицу. Пе-чатная продукция, на основе которой формируется воображае-мое сообщество (то есть, в Казахстане полностью набиралась и продолжает набираться на кириллице. Но письменность как материальный носитель языка в деле формирования вообража-емого сообщества имеет отнюдь не второстепенное значение. Она способствовала и способствует ориентации казахского на-ционального самосознания в сторону русского языка и русской культуры. В результате казахская идентичность как таковая остается во многом неопределенной. В этом плане переход к латинице позволит сформировать более четкую национальную идентичность казахов. Переход на латинскую графику в Азер-байджане, Узбекистане, Туркменистане, имеющих схожий с Казахстаном культурно-исторический опыт, следует рассматри-вать именно под этим углом зрения.

ЭТО БУДЕТ НАШ ВЫБОР

В Казахстане осуществляется национальная политика, на-правленная на формирование единой нации как социально-по-литической общности на основе общего казахстанского граж-данства. Такое сообщество называется гражданской нацией, которая должна формироваться вокруг ведущего, или государ-ствообразующего, этноса – казахов. Подобная ситуация имеет место не только в Казахстане, это общемировая практика. Наци-ональное строительство по этой модели может быть успешным только в том случае, если остальные этносы, проживающие в данном государстве, признают ведущую роль государствообра-зующего этноса. Но для этого крупнейший этнос должен иметь сильную идентичность. В Казахстане формирование граждан-ской нации осложняется во многом тем, что казахи как веду-щий, государствообразующий этнос не имеют своей четкой, не

25


подверженной влиянию других культур, идентичности. Переход на латинскую письменность должен способствовать преодоле-нию значительного влияния, можно сказать, доминирования на казахское национальное самосознание русской культуры и рус-ского языка.

Здесь может возникнуть возражение, что не следует пере-водить казахскую письменность на латиницу и разделять тем самым ведущие этносы Казахстана еще по одной линии, что кириллица является тем культурным основанием, которое объ-единяет все народы Казахстана на пути формирования единой нации. Подобное соображение имеет под собой почву, и дума-ется, по этой причине перевод казахского языка на латинскую письменность не произошел раньше, в 1990-е годы, как это имело место в упоминавшихся выше тюркских государствах. Кириллица как письменность казахского языка несет на себе печать колониального прошлого Казахстана. Выбор кириллицы не был свободным выбором казахского народа, она была вне-дрена сверху тоталитарным государством.

ЯЗЫК И КУЛЬТУРА

Перевод казахского языка на латинскую письменность привнесет новые элементы во взаимоотношения казахского и русского языка на латинскую письменность привнесет новые элементы во взаимоотношения казахского и русского языков. В перспективе эта мера приведет к усилению позиций казахского языка как государственного языка, но в ближайшее время могут возникнуть трудности с освоением латиницы людьми среднего и старшего возраста, что может способствовать определенному напряжению в казахской этнонациональной среде.

В целом опасения русскоязычного населения (включая и немалую часть казахов), что русский язык будет вытеснен из Казахстана, носят преувеличенный характер. В Казахстане рус-ско-казахское двуязычие является долговременным трендом. Даже сокращение доли русских и представителей других на-

26


родов европейского происхождения в общем составе населе-ния Казахстана не приведет к исчезновению русского языка из сферы этнолингвистической коммуникации. Он по-прежнему как мировой язык, имеющий мощные культурно-исторические корни в Казахстане, будет оставаться языком межнациональ-ного общения, хотя роль казахского языка в этом же качестве будет неизменно возрастать. Поэтому необходимо будет сохра-нять вывески, названия улиц, городов, площадей, поселков как в латинской графике, так и на кириллице.

Перевод на латинскую письменность поставит задачу со-хранения богатого культурного наследия казахского народа, записанного на кириллице, его перевода на латиницу. Задача нелегкая, но вполне решаемая. Это потребует от государства не-малых финансовых средств, но расходы будут оправданными. Не менее важно будет определиться с тем, что достойно сохра-нения в качестве культурного наследия, а что можно будет со спокойной совестью отправить в утиль.

Лидер Казахстана выделяет идейные конструкты, на кото-рых базируется национальная консолидация. Среди них важ-нейшее место занимает развитие казахского языка как госу-дарственного. Языковой вопрос, как и национальный – очень тонкий, как мембрана, говорит Президент. Сколько было спо-ров, различных мнений, дискуссий, прежде чем казахскому языку был придан законный статус государственного! Язык – не просто способ выражения мысли, как о том писали западные философы. Это выражение самой души народа, его националь-ного характера. Язык есть среда герменевтического общения и прежде всех рациональных процедур – первый толкователь и интерпретатор мироустройства. Особенности языка определя-ют национальный тип, этническую индивидуальность и даже специфику социальных структур.

Сколько энергии, страстной убежденности, политической воли пришлось проявить Президенту Нурсултану Назарбаеву, чтобы восстановить статус казахского языка как государствен-ного, как главного фактора единения всех казахстанцев, как ос-новы казахского национального духа, языка необыкновенного

27


по своей образности, афористичности, многозначности, онто-логической насыщенности! Елбасы озвучил вопрос о переходе на латинскую графику в 2006 году, выступая на заседании Ас-самблеи народа Казахстана. На мой взгляд, переход на латин-скую графику для нашей страны – жизненная необходимость в эпоху технологического прогресса.

Анар Фазылжанова, заместитель директора Института языкознания

им. А. Байтурсынова, кандидат филологических наук

ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ РЕФОРМИРОВАНИЯ КАЗАХСКОГО ЯЗЫКА НА ОСНОВЕ НОВОГО

ЛАТИНО-ГРАФИЧЕСКОГО АЛФАВИТА

Главные цели и задачи. «Зачем реформировать письмо, оно не было безграммотным» – такое мнение уже редко, но все же звучит. И ответ на этот вопрос у лингвиста один: чтобы воз-родить иммунные механизмы языка, необходимо создать такие инструменты, при помощи которых он посредством своего соб-ственного национального алфавита смог бы адаптировать все входжения извне на собственный лад. Иначе язык перестанет осваивать чужеродное и превратится в калькированный, а с та-ким языком сознание нации не будет развивать общегосудар-ственную идентичность. Таким образом, без здорового языка нет нации, нет госуарства.

Для казахского языка цель смены алфавита – это не меха-ническая замена графической системы, а кардинальное рефор-мирование национального письма через разработку и создание:

1) современного национального алфавита на основе лати-ницы;

2) новых креативных правил правописания – орфографи-рования исконно казахских и заимствованных слов на основе единого национального стандарта письма;

28


3) новых механизмов адаптации на письме иноязычных заимствований, на основе возрождения и модернизации тра-диционных способов их освоения. Необходимо акцентировать внимание на сформировавшихся за годы независимости новых проблемах стандартизации и кодификации на письме. Речь идет о заимствованиях уже непосредственно с английского языка, о лексике старописьменного казахского языка, возродившейся в связи с ростом религиозного сознания, о современных иннова-циях, сформированных ресурсами самого национального языка и новых ономастических единицах. Таким образом, основной фактор перевода казахского письма на латиницу – лингвистиче-ский, для нас, ученых, в этом нет никакой политики.

Смена алфавита нужна для восстановления и модерниза-ции механизмов адаптации иноязычных слов. Иммунные меха-низмы языка – основной фактор витальности, т.е. жизнедеятель-ности национального языка, если таковые не восстановятся, то смысла от реформы будет мало. Потому что без них носитель языка заимствования пишет и произносит по правилам право-писания и говорения чужого – донор-языка. И если донор-язык имеет специфику быть основным каналом «доставки инфор-мации извне» в силу исторических, политических и других об-стоятельств, как, например, русский для казахского языка, то, таким образом, рецепиенту-языку (казахскому) в скором време-ни угрожает креолизация, потеря собственной самобытности, а значит потеря его носителями собственных национальных кодов восприятия, обработки, порождения, трансформации и аккумуляции внешней информации. Это чревато потерей наци-ональной идентичности.

Почему нельзя восстановить механизмы адаптации ино-язычных слов на кириллице? Ответ прост: кирилица прочно укреплялась в сознании казахского этнокультурного сообще-ства вместе со стереотипом «пиши все по-русски». Даже рефор-мирование казахского кириллического алфавита (сокращение не нужных казахскому языку графем: ъ, ь, э и т.д.) не поможет освоению на письме русских заимствований. Поэтому законо-

29


мерен выбор нового, не имеющего отрицательного стереотипа, алфавита. И это – латиница.

Развенчание мифовМиф первый – с переходом на латиницу нас ожидает бум

казахских софтов. Да, латиница облегчит освоение азов про-граммирования. Дальше дело за инфраструктурой, кадрами, качеством IT-образования и другими условиями развития IT-пространства в Казахстане. Среди IT-специалистов необходимо развивать казахоязычные кадры, а среди их разработок именно те, которые нацелены на развитие казахского языка, казахского интернет и веб-пространства, на служение казахоговорящему населению страны. Необходимо разрабатывать качественные учебники по техническим специальностям на государственном языке. Повсеместно, даже в школах уже все естественнонауч-ные предметы, не говоря уже о технических, переходят на пре-подавание на английском языке. Да, английский должен быть, но как тогда будет развиваться казахский язык в технических науках, в IT-cфере?! Думаю ясно, что будущее казахских софтов зависит не только от смены алфавита.

Миф второй – казахский алфавит на основе латиницы облегчит казахскому ребенку освоение английского язы-ка. Образы графем будут не столь «чужими» ввиду того, что ребенок их видит везде в казахских текстах. Легче будет пси-хологически их воспринимать. Но, будем честными, не более того. Потому что одинаковые по визуальному образу, но разные по содержанию алфавиты, если еще начинать преподавать си-стемно языки чуть ли не с садика, как уже у нас фактически осуществляется, то это неизбежно приведет к проблемам, свя-занным с межграфемной интерференцией. Это усложнит освое-ние ребенком-казахом буквенного состава алфавита английско-го и казахского языков, а также процесс обучения графемным системам двух языков. Например, ребенку надо объяснить и всегда следить за ним, чтобы он не путал букву А, так как она в анлийском тексте произносится как Эй, а в казахском как А. Тоже самое с буквой Е (в английском произносится как И, а в казахском как Е) и со всеми другими. И в этом случае успешное

30


освоение английского языка зависит опять таки от подготовки кадров. Сейчас преподаватели английского языка мало владеют знаниями по сопоставительной грамматике английско-казах-ского языков. Для успешного преподавания недостаточно знать английский язык, нужно знать его в сопоставлении с казахским на уровне научного курса. Необходимо реформирование фило-логического образования в Казахстане.

Миф третий – казахский алфавит на основе латиницы полностью оторвет нас от «русского мира». Использующие этот термин не дают точного его толкования. Непонятно в ка-ком смысле используется словосочетание «русский мир», ког-да говорят о том, что со сменой алфавита Казахстан уходит от него. Ни одна культура не может существовать изолированно. Взаимодействие культур – явление закономерное. Если под «русским миром» подразумевается русская культура, то она для будущего Казахстана интересна лишь в том плане, по которо-му она занимает место в системе общечеловеских ценностей и мировой культуры. Пушкин, Достоевский, Толстой, Ломоносов, Капица и другие – явления далеко не только русские, а обще-человеческие, как и Абай, Шакарим, Ахмет Байтурсынов и Ка-ныш Сатбаев. Поэтому в этом смысле сама трактовка «уходят от русского мира» безграмотна. Мы решаем проблемы своего языка.

Смена языка как канала информации извне: плюсы и угрозы.

В силу исторически сложившихся обстоятельств на сегод-няшний день русский язык для казахского де-факто остается языком донором для получения информации из внешнего мира. Однако глобализационная тенденция усиления английского язы-ка неизбежна не только для нас, но и всего постсоветского про-странства – число казахстанцев, освоивших английский, растет с каждым днем. И совсем скоро может образоваться новый ка-нал для заимстований уже непосредственно из английского язы-ка. К плюсам такого развития событий можно отнести возмож-ность перевести на казахский язык информацию из «первых рук» – более обширную и разнообразную, инновационную, тех-

31


нологичную и креативную. Угроз появляется намного больше. Первая из них – неправильная организация функционирования мирового языка в казахстанском пространстве может стать пре-пятствием для дальнейшего успешного развития государствен-ного языка, чьи позиции только начали восстанавливаться. Сле-дует не забывать о том, что в несколько раз увеличится поток новых заимствований в казахский язык в силу огромного объ-ема осваиваемой информации через английский, и если не нала-дить работу адаптационных механизмов национального языка, возникнет угроза его креолизации. Еще одна угроза – в силу одинаковых алфавитов, т.е. латиницы, и в казахском, и в англий-ском языках неизбежно влияние межграфемной интерференции (накладка звуковых значений казахских букв латиницы на зву-ковые значения английских букв и наоборот), что скажется на качестве преподавания английского языка в казахских школах, неправильном произношении исконно казахских звуков новым поколением. Все эти и другие не охваченные нами риски мы должны учитывать при разработке цельной программы по всем этапам реформы письма.

Новый алфавит – новое сознаниеЧто нам даст латиница? Много! Это нужно, прежде все-

го, для духовного возрождения и модернизации сознания. Свой собственный национальный код не даст нам быть поглощенны-ми глобальным миром, и в то же время он – ключ к интеграции с ним. Как мы, лингвисты, представляем себе новый казахский язык?

Во-первых, с восстановленными мехнизмами адаптации на письме заимствованных слов, т.е. они будут выглядет в тек-сте не как «чужие», а как «свои», писаться по правилам казах-ской национальной орфографии, для этого сейчас специалисты Института ведут комплексные исследования по определению исторических механизмов освоения иностранных (персидских (Құдай, нарттай), арабских (дәптер, мұғалім, құрмет), монголь-ских (құдағи, қой), русских (үстел, бөкебай, кереует) и др.) слов в казахском языке.

32


Во-вторых, с удобным алфавитом для письма, состоящим из компактной системы графем (32-33), что позволит еще боль-ше укрепить функционирование и роль государственного языка в письменной коммуникации, которая с развитием новых техно-логий с каждым годом все больше расширяет свою сферу.

В-третьих, с креативной системой орфорграфирования слов различного характера, начиная с общей, исконной, закан-чивая ускоспециализированной заимствованной лексикой – все слова в тексте должны подчиняться одному стандарту правил.

В-четвертых, с обновленным графическим образом казах-ских слов, которые в силу узнаваемости латиницы во всем мире могут легко подбираться под основу национальных брендов.

И в-пятых, с открытой к внешним каналам информации си-стемой письма, которая в силу своего национального характера «не боится» их отрицательного воздействия.

В заключение хочется отметить, что перед нашим поколе-нием, специалистами-лингвистами, стоит ответственная задача – не подвести народ, страну, Президента и бросить все усилия на реализацию этой реформы, важной для будущего нашего не-зависимого государства.

Светлана Ананьева, заместитель председателя Научно-экспертной группы АНК г. Алматы, заведующая отделом внешних связей Институ-та литературы и искусства им. М.О. Ауэзова КН МОН РК,

кандидат филологических наук, доцент

СЛОВО В ЭПОХУ ГЛОБАЛИЗАЦИИ: СОВРЕМЕННАЯ РЕЧЕВАЯ СИТУАЦИЯ

В СВЕТЕ ИНТЕНЦИОНАЛЬНОЙ СТИЛИСТИКИ

Модернизация государственного языка в Республике Ка-захстан отвечает принципам модернизации общественного со-

33


знания, озвученным в программной статье Президента страны Н.А. Назарбаева «Взгляд в будущее: модернизация обществен-ного сознания», в которой составляющей нашей конкурентоспо-собности обозначена программа культурного и конфессиональ-ного согласия, а сердцевиной политических и экономических преобразований – опережающая модернизация общественного сознания. Она, по мнению Лидера нации, требует «не только выработки принципов модернизации, но и реализации конкрет-ных проектов, которые могли бы позволить ответить на вызовы времени без утраты великой силы традиции» [1, с. 2]. Переход алфавита казахского языка на латиницу – в их числе.

Расширение коммуникативного пространства приводит к лидерству языка. Язык как средство воздействия охватывает все сферы жизнедеятельности. Президент Казахстана Н. Назарбаев подписал указ о поэтапном переводе алфавита казахского языка на латинскую графику до 2025 года. Главой государства утверж-дён алфавит из 32 букв.

В основе модернизации государственного языка и обще-ственного сознания – принцип образования на протяжении всей жизни. Преподавание на латинице в первых классах школ нач-нётся с 2022 года.

История изменения алфавита казахского языка определя-лась преимущественно политическими причинами. Переход на латиницу имеет в своей основе, как пишет Н. Назарбаев в статье «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания», глубокую «историческую логику. Это и особенности современ-ной технологической среды, и особенности коммуникаций в со-временном мире, и особенности научно-образовательного про-цесса в ХХI веке» [1, с.2].

Под воздействием социума все явления языка претерпева-ют изменения: появляются новые понятия, скрытые потенци-альные возможности слова реализуются в определенной рече-вой ситуации, тексте. Слова приобретают новые лексические, морфологические, синтаксические свойства в составе выска-зывания, текстовой репрезентации и т.д. Чрезвычайно важны

34


трансляция в научный социум получаемых лингвистических знаний, исследование вопросов языкового многообразия.

Результатами новых научных исследований подтверждены выводы о том, что язык признаётся в качестве основы нацио-нальной культуры. Языковая политика в Казахстане направлена на гармоничное, устойчивое развитие этносов. Приоритетность в развитии языков нормативно и законодательно закреплена за казахским языком как государственным. Намечена тенденция признания русского языка как одного из языков международно-го сотрудничества. Все более осознается необходимость углу-блённого изучения иностранных языков для интеграции в ми-ровое сообщество.

Сегодня 80% населения мира владеют латинской графикой, и это, прежде всего, коммуникация, оперативность, комфорт, современное информационное пространство и технологии бу-дущего. Проект «Новое гуманитарное знание. 100 новых учеб-ников на казахском языке по общественным и гуманитарным наукам» создает условия для полноценного и современного, новейшего образования студентов высших учебных заведений страны.

Объективной необходимостью признается создание инно-вационной модели образования, сочетающей лучшие традиции казахстанской и мировой образовательной систем, направлен-ной на воспитание высокообразованной личности с активной жизненной позицией.

В современных условиях необходима такая компетенция специалиста-гуманитария, который обладает знаниями, идеями и новейшими достижениями мировой науки. Специалист ново-го поколения способен мыслить творчески, обладает развитыми профессиональными компетенциями, чтобы свободно интегри-роваться в мировое образовательное пространство. Ведущим профессиональным качеством определяется синергетическая компетентность.

Языковая политика основывается на кодовом переключе-нии – переходе с одного языка на другой или формы его суще-

35


ствования (кода, субкода) на другой код, обусловленный изме-нениями ролевых отношений между людьми.

Этноперекрестки и трансграничье, контакты и взаимодей-стие культур имеют особый смысл в картинах мира Евразии. Волею судеб находившийся в центре огромной евразийской равнины, по которой когда-то прошли десятки, сотни племен и народов, М. Симашко в острой, интеллектуально насыщен-ной художественной публицистике «Дорога на Святую Землю», которая вышла из-под его пера в результате поездок с Лидером нации Н.А. Назарбаевым, в очерке «Прообраз Евразии и иску-шения Президента» пишет о том, что наиболее полно откры-тую миру Евразию выражает Первый Президент Казахстана: «Родившись в многонациональном селе, где как раз и жили все сто народов, населяющих ныне Казахстан, он с истинно казах-ской ментальностью учился понимать мир как единую общ-ность. Это особенная философия степи, впитываемая с первых дней жизни» [2, с.89]. Великим предтечей евразийства называл М. Симашко Абая.

Реальные стимулы будущего Президента к человеческому общежитию утверждались в техническом училище на Украине. «Границы Евразии раздвигались далеко за пределы родной сте-пи, где жили, трудились, вместе бедствовали после колхозного строительства и страшной войны все те же соседи. То есть по древнему казахскому закону – родственники. А дальше – воз-вращение в родную степь и нелегкий, прямой, без отклонений путь строителя домны, чугунщика разливочных машин при ней, горнового доменной печи, старшего газовщика. Это вперемеш-ку с учебой – очной и заочной – в политехническом институте. И все это в Темиртау, где те же сто народов Евразии плавили сталь для евразийских машин, тепловозов, тракторов, танков, ракет, спутников. Такое родство у настоящих людей не забы-вается, что бы там ни происходило в минувшие века» [2, с.91].

В мировом полиэтносоциокультурном пространстве наци-ональные культуры и литературы сохраняют уникальный гене-тический код, культурный код народа.

36


Культурный код народа Казахстана оригинален и своеобра-зен, как самобытны культура и литература населяющих нашу республику этносов. Будучи глубоко национальными, литера-туры нашей республики органично вобрали в себя традиции ка-захской культуры.

Культурный код народа – «закодированная информация, по-зволяющая идентифицировать культуру и литературу. В миро-вой истории в соответствии с эпохой, политикой государства и уровнем культуры роль социокультурных кодов трансформиру-ется, но сохраняются их самобытность и национальные черты. Культурный код нации выступает ключом к пониманию данного типа культуры, так как вбирает в себя культурные особенности, передающиеся от предков» [3, с.3].

Культурный код народа Казахстана, находящий свое худо-жественное отображение в литературе и искусстве, усиливает этническую идентичность, включая набор художественных образов и раскрывая их своеобразие. В творчестве мастеров художественного слова осмысление Казахстана как образа целостной страны обретает особое литературно-эстетическое значение. Казахстан – общая Родина для всех, кто живет на этой земле. Для поэтов, писателей, публицистов характерно очень личное и открытое (в словесном плане) эмоциональное отноше-ние к родине – Казахстану – святому отечеству. Художествен-ный концепт «Мой Казахстан» в русской, корейской, немецкой, белорусской, татарской, уйгурской, узбекской и курдской ли-тературах отражается как евразийская культурно-эстетическая ментальность.

Заметным явлением современного литературного процесса стало издание книги публицистики Т. Исаева «Переплетенные судьбы», которая открывается напутственным словом предсе-дателя Всемирной ассоциации турок-ахыска, президента прав-ления турецкого этнокультурного центра РК «Ахыска» З.И. Касанова, подчеркивающего, что дружба является причиной развития культурной, духовной и экономической жизни госу-дарства.

37


В предисловии «У народа, возродившего свое прошлое – прекрасное будущее» И. Турки напоминает о нашей единой истории: «… Нам не стоит забывать наше бурное и беспокойное прошлое, трудные и лихие годы, дороги, по которым прошли наши предки. Наш народ не зря утверждает, что будущее начи-нается с сегодняшнего дня. Каждый день, который мы прожили сегодня, тоже является золотой страницей завтрашней истории. Темирхан Исаев, патриот своего народа, считает своим долгом написать о земле, на которой вырос, и о хороших людях, живу-щих на ней» [4, с.4].

В книгу Т. Исаева включены материалы «Листая страни-цы истории», «День победы», «Мои воспоминания», «Будни и праздники центра «Ахыска», «Урок турецкого языка», «День языка и культуры турецкого народа» и многие другие. Неболь-шой по объему очерк «Народ гордится своим сыном» посвящен удивительному человеку Х.К. Мамедову, мастеру спорта СССР по вольной борьбе, самбо, дзюдо, известному врачу-терапевту, бескорыстно занимающемуся благотворительностью. Герои статей, очерков, репортажей, заметок Т. Исаева каждодневным трудом укрепляют мир и согласие в республике, трудятся во имя процветания своей Родины и народа Казахстана.

Историческими сведениями об оккупации Крыма в годы Великой Отечественной войны интересна документальная по-весть Т. Павленко «Формула жизни Дм. Клинчева». Как веточку надежды воспринимают персонажи произведения – тоненькую ветку тополя, привезенного из районного центра Косчагыл в место их нового проживания – нефтепромысел Кульсары. По-беда не изменила положение спецпереселенцев. Искренняя благодарность адресована казахскому народу: «Город Гурьев во время войны дал приют тысячам эвакуированных, сосланных, депортированных. И большинство выжило благодаря ураль-ской рыбе да помощи казахов, народу гостеприимному, состра-дательному и милосердному. Вспоминают, ловят казахи рыбу, вынимают из сетей. А к ним уж, как воробьи, слетаются дети. И первой рыбой казахи наделяют чужих детей – берите, ешьте

38


на здоровье!.. Депортированные корейцы выращивали в пойме рис. Стали появляться в продаже помидоры, огурцы, арбузы, дыни, которые выращивали болгары и других научили. Жили все очень дружно…» [5, с.33].

Тема духовного родства этносов Казахстана, межэтническо-го взаимодействия художественно воссоздается курдскими авто-рами Н. Надировым, Г. Хаджисулейманом и др. В очерках и эссе Г. Хаджисулеймана в книге «Дорога Жизни» воссозданы яркие личности персонажей, среди них образ главного героя Мамеда Бабаева занимает особое место. 60-летию депортации курдов в Казахстан посвящена книга публицистики Н. Надирова «Мы, курды-казахстанцы», главы которой не только раскрывают фе-номен изгнания через личную судьбу автора, но и проникнуты искренней благодарностью казахскому народу («Как мы обрели вторую Родину на казахской земле», «Казахстанский Курдистан», «Историческая справедливость – веление времени»).

В стихотворении «Казахстан» О. Сулейменов обращается к державе: «Страна, ты прошла испытание Казахстаном, / Есть сегодня земля, на которой крестам не расти». И далее адресно: «О, ингуш, мою землю прости!»

М. Симашко в книге «Дорога на Святую Землю» находит удачный образ страны, вобравшей в себя народы, лишенные своего дома. Отзывчивость и чуткость казахов он объединяет с духовностью. «Шевченко, Достоевский, ссыльные русские, поляки, украинцы, венгры, а в наше время многое могут рас-сказать депортированные Сталиным в голую степь целые на-роды: немцы, чеченцы, ингуши, греки, балкарцы, корейцы, тур-ки, курды, караимы, крымчаки и другие… Так принято здесь от века, что не позволит казах умереть с голоду находящемуся ря-дом с его юртой человеку, какого бы роду-племени тот не был. Благим делом в этом народе всегда считалось воспитать сироту из другого народа. Эта традиция тоже уходит в века, и много есть воспитанных в казахских семьях осиротевших в страшные времена детей – русских, немцев, татар, чеченцев, евреев и дру-гих. Их не отличали от своих детей, кормили, учили, выводили

39


в люди. Это была обязанность перед собственной совестью, то есть то, что и называется духовностью» [2, с.99].

Изучение языков, безусловно, способствует укреплению международного диалога, трансформации коммуникативной среды – исторически сложившейся этносоциоязыковой общ-ности, характеризуемой стабильными и регулярными внутрен-ними коммуникативными связями и определенной территори-альной локализованностью.

Важным фактором выступает коммуникативное освоение языка – обретение языковой и коммуникативной компетенции в процессе усвоения или изучения языка. Молодежь знает ла-тинскую графику, владеет ею. Расширяет границы программа «Цифровой Казахстан».

В эпоху глобализации и интеграции возрастает роль медиа пространств. Текст эволюционирует в сторону гипертекста, ко-торый иллюстрируют мультимедийные средства. Создается ме-дийный гипертекст. Переформатируется категория авторства. Гипертекст исследуется как новое явление современной словес-ности.

Меняется «структура литературного процесса, статус ли-тературы и сама литература, но книга продолжает оставаться высшей нравственной и духовной ценностью… В прозе появ-ляются новые горизонты, новые художественные темы, литера-турные формы и стили», – к такому выводу пришли авторы кол-лективной монографии «Мировой литературный процесс ХХI века» [6, с.3].

В национальных литературах художественный текст прояв-ляет тенденцию сближения с медиатекстом. Основные призна-ки данного сближения, элиминирования границ между медиа- и художественным текстом: мультимедийность, дисперсность, ризоматичность. Изменение культурных параметров на рубе-же современных веков вносит коррективы в процесс текстоо-бразования и в его теоретическое осмысление. В англоязычной литературе в 1990-е годы появилось новое понятие медиатекст, удачно совместившее «не только привычную оппозицию уст-ный текст / печатный текст, но и расширившее сферу приме-

40


нения, включив тексты кинематографа, радио, телевидения и Интернета» [7, с.82].

Мультимедийность ранее подчинялась словесному ряду, выполняя дополнительную функцию иллюстративности: фото-графии к публицистическому тексту; литографии, рисунки – к художественному. Мультимедийность в современном понима-нии включает «ансамблевость разнородных знаковых средств: от словесных к живописно-декоративным». Дисперсность предполагает подключение «к восприятию текста в любой мо-мент», движение к его началу или концу, пропуск фрагментов по принципу значимой пустоты. Дисперсность, рассеянность текста влияет на его ризоматический характер.

Высшей формой бытования языка является, как известно, язык художественной литературы. Опыт художника и ученого М.О. Ауэзова, 120-летие со дня рождения которого мы отме-чаем в этом году, соотносится с аксиомами семиологического мышления. Личный творческий код прозаика, стиль его мыш-ления, сочетающий научный взгляд на мир и художественный, безусловно, нашли отражение в его творчестве.

Патриархальный культурный космос, прошлое, обычаи, обряды, ритуалы в романе-эпопеи М.О. Ауэзова «Путь Абая» осознаются как прошедшее. Кризис идентичности, обесцени-вание традиций привычного жизненного уклада ставят перед героями произведений сложные вопросы самоопределения и сохранения своей культуры, национального кода.

Институт литературы и искусства имени М.О. Ауэзова КН МОН РК планирует издать пилотные образцы художественных произведений М.О. Ауэзова, Г. Мусрепова и других классиков казахской литературы на латинице, апробировать их в школь-ной программе по литературе и в программе колледжей.

Реформа казахского языка в независимом Казахстане, без-условно, станет фактором консолидирующим, направленным на укрепление толерантности, взаимопонимание и взаимоува-жение этносов.

41


Литература

1. Назарбаев Н. Взгляд в будущее: модернизация обществен-ного сознания // Казахстанская правда. 13.04.2017. С.1-2.

2. Симашко М. Прообраз Евразии и искушения Президента // Симашко М. Дорога на Святую Землю. – Алматы: ИД «Жибек жолы», 1996. – С.83-100.

3. Калижанов У. Культурный код народа Казахстана // Лите-ратура народа Казахстана /Отв. ред. С. Ананьева. Издание второе, дополненное. – Алматы: КАЗакпарат, 2014. – С.3-13.

4. Исаев Т. Переплетенные судьбы. – Шымкент, 2012. – 228 с.5. Павленко Т. Формула жизни Дмитрия Клинчева // Простор.

– 2012. – №5. – С.3-43.6. Предисловие // Мировой литературный процесс XXI века /

Отв. ред. С. Ананьева. – Алматы: Әдебиет Әлемі. – С.3-7. 7. Шатин Ю.В. Медиатекст .vs художественный текст: семио-

тическое ограничье // Вестник Новосибирского государственного университета. Серия: История, филология. 2014. Том 13, вып. 6. – С.81-85.

Сагади Булекбаев, профессор Казахского университета международных отношений и мировых языков имени Абылай хана,

доктор философских наук

ПЕРСПЕКТИВЫ И ВОЗМОЖНОСТИ ПЕРЕХОДА НА ЛАТИНИЦУ

Изменение алфавита, относится к числу событий имеющих для народа масштабные последствия, особенно в современный век, век знаний, в век «интеллектуальных технологий», когда производство знаний сегодня превратилась в самостоятельную отрасль экономики. Ее создание, привело к тому, что измени-лись некоторые приоритеты и акценты в общественной жизни

42


современного общества. Здесь имеется в виду, во- первых, оно снизила зависимость общества в получении прибыли, толь-ко от создания продуктов сугубо материального производства. Действительно, сегодня ведущими отраслями производства в развитых странах является производство и реализация интел-лектуальной продукции, знаний, умений и навыков и пр. Оно сегодня является более выгодной, нежели производство товаров народного потребления. Во-вторых, современный мир, в силу глобализационных процессов становиться все боле взаимосвя-занным и взаимозависимым. Если раньше человек жил в при-вычном и устойчивом мире, где все было ему знакомо и при-вычно, то сегодня все изменилось.

К примеру, если в прошлые времена, вы, скажем, рожда-лись китайцем или индусом, то, вам, скорее всего, было сужде-но просуществовать всю свою жизнь в одной культуре, в одной религии и одним языком, то сегодня в условиях глобализации мы имеем не просто свободу передвижения, но и возможность более основательно познакомиться с любой культурой и с любы-ми достижениями народов мира. Ныне все культуры, все рели-гии, все науки в определенной степени открыты и проницаемы друг для друга. Само знание ныне глобально. Это означает, что впервые за всю историю люди получили доступ ко всей сумме накопленных человечеством знаний: открытия, опыт, мудрость и размышления всех основных мировых религий и цивилиза-ций. Все эти знания ныне доступны каждому.[1]

В тоже время фактом является то, что сегодня 70 с лишним процентов информации о науке, культуре идет на английском языке. Согласно различным оценкам, ежегодно от 55 до 75% научной литературы в мире публикуется на языках, использу-ющих латинский алфавит. Среди 12,5 миллионов опубликован-ных статей за 2005-2015 годы в топ-15 передовых стран по базе Webof Sceince 75,2% были опубликованы на латинской графике, тогда как на кириллице только 2,4%. Так, например, среди 1,4 млн выпущенных патентов в десятке передовых по науке стран 61% патентов, выпущены в странах, использующих латинский

43


алфавит, и лишь 2,7% выпущены в странах, использующих ки-риллицу», – привела данные исследований Юлия Кучинская. [2]

Отсюда, переход на латиницу на основе английского алфа-вита решает сразу несколько важных задач, во-первых, это соз-дает благоприятные условия для массового овладения англий-ским языком, интегрируя нас в глобальный англоязычный мир.

Во-вторых, открывает новые возможности для доступа к самым современным достижениям науки и техники.

В-третьих, объединяет всех казахов, проживающих в более чем сорока странах мира. Переходя на латиницу, мы модерни-зируем современный казахский язык, совершенствуя его грам-матику», – говорит Мухтар Кул-Мухаммед. Отсюда, согласно автору, переход к латинице не вызывает сомнения у широкой общественности. Важно сегодня чтобы этот процесс сделать более рациональным, более экономичным и более оптималь-ным. В этом плане, на наш взгляд, одним из оптимальных ва-риантов использования латиницы для казахского языка, в силу ряда факторов, представляется английский вариант, и не только из-за широкой его распространённости и понимания во всём мире, но и с целью интеграции казахского языка в общемиро-вое лексическое пространство, которое понимает и используют более 2,5 млрд. населения планеты. Индия, Пакистан, половина Африки и Америки, вся Европа и Австралия с Новой Зеландией и ещё 200 млн китайцев, не считая Гонконг, Тайвань, Сингапур, ежедневно используют английский на уровне государственного или официального языка. [2]

Основным спором и камнем преткновения в адаптации Ла-тиницы для казахского языка оказалось то, что касается напи-сания букв ж, ш, ч, F, тут филологами предлагаются различные варианты, но нам кажется, оптимальным использование стан-дартной английской орфография- zh, sh, ch, gh. В словах ино-странного происхождения, вместо несуществующей в казах-ском языке звука Ф, предлагается использовать её английский и латинский аналог написания Ph- это даёт понимание и правиль-ное произношение.

44


Насчёт спорных мягких гласных ө ә ү предлагается при-менить простое правило открытого и закрытого слога, когда звучание смягчается за счёт открытия слога и соответственно, становится твёрже и короче, за счёт закрытия. Например;Sa›lem (Ә), Zhaqsy (A). Кстати, тут во многом поможет закон сингармо-низма или чередования гласных и согласных. Таким образом, с дополнением одной только буквы h мы получаем новые соглас-ные звуки, отсутствующие в алфавите. Открыв или закрыв слог, мы получаем необходимые гласные звуки. Закон сингармониз-ма нам это всё облегчит.

Кстати, этим самыми простыми действиями мы не только облегчаем изучение английского через казахский, приближая чтение английского языка с самого 1 класса в национальной школе, но и сэкономим на написании ономастических и топо-графических указателей, указав название населённого пункта, улицы или аэропорта лишь на государственном, прочесть ко-торый не составит труда иностранцу. Кстати, это же избавит от сравнения казахской литерации и английской по каждому от-дельному знаку. Тут вспоминаются весьма смешные ономасти-ческие знаки советского периода в Беларусии, когда, скажем, ул. Советская дублировалась по белоруски как вул. Савецькайа.. То же самое было и на Украине.

Создавая для себя современную систему написания и пере-дачи аутентичных по звучанию слов, следует принять 5 правил орфограмм. (которые с наше точки зрения не усложняют чтение и изучение другими народами, проживающими в Казахстане, а облегчают вхождение в общемировое языковое пространство, в котором чтение текста основано на английском языке и орфо-графике)

1. Чередование мягких и твёрдых гласных и соответствен-но, согласных. (сингармонизм)

2. Оглушка согласных.ж-й ) жеті- йеті3. Беглые и переменные гласные при словообразовании. 4. Переменные согласные при словообразовании. 5. Сокращения – краткие варианты.

45


Английская орфография и Латинский Алфавит справля-ется со всем этим вполне. На Латинице построена грамматика более чем 100 языков, причём, весьма далёких друг от друга, скажем, шведский, вьетнамский, турецкий, мальтийский весьма далеки друг от друга но вполне успешно используют латиницу. Главное, ввести простые и понятные, общепринятые правила орфографии- чтения и написания. Латинский язык и алфавит в своём развитии претерпел такие изменения, что даже Гай Юлий Цезарь вряд ли смог прочесть то, что пишут сейчас на латыни клерикалы или врачи. Но, есть одно особенность латиницы – и это нельзя не увидеть- это гибкая система записи и передачи звуков, слов, сокращений, которая не стоит на месте, развивает-ся, соответствует вызовам времени. Как доказательство- любой язык программирования или интернет технологий пишется ла-тиницей с английской орфографией. Кодировки, научная терми-нология, даже нумерацию объектов во Вселенной принято пи-сать только на и английской латинице. Во всём мире интернет адресация и хостинг только на английской латинице.

Алфавиты на основе Латиницы и системы письма ведь раз-рабатывались и постоянно эволюционировали исторически из каллиграфических практик писцов-учётчиков, купцов- торгов-цев, мастеровых и т.д. в соответствии с конкретными нуждами конкретных профессий для конкретных целей, и главная функ-ция – передача, сохранения и накопления смысла информации и лёгкость в использовании на каждом отдельном историческом этапе были вполне достижимы.

Для примера, можно подметить, что в иврите, арабском, ам-хари (эфиопски) и прочих семитских языках вообще нет гласных (а лишь огласовки в виде надстрочных и подстрочных точек). А в китайском или японском – вообще нет букв, но информатив-ность 100%. Отсюда мы можем предположить, что китайский язык в силу такой информативности может стать языком будуще-го. Здесь иметься в виду передать больший объем информации на малом пространстве. Без всяких усложняющих и двусмыслен-ных правил, склонений, спряжений, падежей, родов и пр.

46


Учёные-языковеды могут и дальше продолжить свою рабо-ту над развитием языка, а вот систему письма должны адапти-ровать методисты. И, желательно, под современную клавиатуру qwerty, раскладка, принятая во всём мире.

На наш взгляд, развитие орфограмм, фонем и написания казахского языка на основе английского варианта, несомнен-но, принесёт ощутимые результаты в ближайшем будущем, об-легчив внедрение программы трёхязычия в обучении, повысит интерес к казахскому языку у иностранцев, а также сэкономит время и ресурсы в элементной базе полиграфии и Масс Медиа. Упрощение в Ономастике, Топонимике, написании географиче-ских, дорожных и прочих знаков очевидно.

В конечном счете обучение английскому в начальной шко-ле станет более естественным и простым делом, так как общая фонетика, орфография и алфавит не будет вызывать когнитив-ный диссонанс у первоклассников. Для них английский станет естественным продолжением или вариантом казахского языка в плане орфографии и чтения.

В завершении хотелось бы отметить, что мы понимаем, что этот закон подписан Президентом. Однако этот факт не отрица-ет того, что он должен дорабатываться с учетом мнения обще-ственности. Это сложный растянутый по времени процесс, что предполагает его доработки и уточнения, поскольку оно несет или, точнее, имеет масштабные последствия для будущего на-шей страны.


1. Кен Уилбер. Интегральная психология. Сознание, Дух, Психология, Терапия. — 2004.

2. Переход на латиницу: кто из политиков как отреагировал.https://informburo.kz/stati/perehod-na-latinicu-kto-iz-politikov-ego-podderzhal.html

47


Рустем Кадыржанов,главный научный сотрудник РГКП «Института философии,

политологии и религиоведения» КН МОН РК, доктор философских наук, профессор, член Научно-экспертной

группы АНК г. Алматы

Дина Ешпанова, ведущий научный сотрудник РГКП «Института философии,

политологии и религиоведения» КН МОН РК, кандидат философских наук, доцент

АССАМБЛЕЯ НАРОДА КАЗАХСТАНА: ПОДДЕРЖКА ПЕРЕХОДА КАЗАХСКОЙ ГРАФИКИ НА ЛАТИНИЦУ

Выход в свет программной статьи Нурсултана Назарбаева «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» вызвал большой инте-рес казахстанского общества [1]. Высказанные в статье пред-ложения по модернизации общественного сознания, включая переход казахского языка на латиницу, активно обсуждались во всех регионах Казахстана. Пердставители различных слоев ка-захстанского общества, творческой интеллигенции, педагогиче-ской общественности, студенчества, институтов гражданского общества выразили свою твердую поддержку переходу казах-ского языка на латиницу.

9 октября 2017 г. в ходе встречи с членами рабочей комис-сии по разработке алфавита казахского языка на латинскую графику Нурсултан Назарбаев обратил особое внимание на ак-тивное участие казахстанского общества в этом процессе. Пре-зидент отметил: «Ни одна страна в мире так не обсуждала свой новый алфавит со всем народом. Нам важно знать мнение каж-дого» [2].

17 апреля 2017 г. на встрече с премьер-министром Бахыт-жаном Сагинтаевым президент отметил важность реализации задач, поставленных в программной статье. Нурсултан Назар-

48


баев поручил привлечь к данному процессу общественность страны, в том числе представителей интеллигенции, молодежи, неправительственного сектора. Президент РК обратил внима-ние на высокую активность и поддержку озвученных инициатив со стороны большинства казахстанцев. «Ежедневно я получаю очень много телеграмм от общественности из регионов страны с поддержкой предложенных в статье решений. Среди них раз-личные творческие коллективы, интеллигенция, представители молодежи» [3].

Общественная поддержка перехода казахского языка на ла-тиницу выразилась не только в одобрении казахстанцами этого процесса на различных собраниях, конференциях и других ме-роприятиях. Многие заинтересованные в переходе казахского языка на латиницу граждане разрабатывали свои варианты ал-фавита и предлагали их государственным органам, ответствен-ным за эту реформу. Большое количество предложений посту-пило от казахстанцев по поводу представленных в сентябре и октябре вариантов алфавита казахского языка на латинице. Не случайно поэтому общественная поддержка перехода казахско-го языка на латиницу получила широкое освещение в казахстан-ских СМИ, как центральных, так и региональных.

Одной из первых общественных организаций общена-ционального масштаба, выступивших с призывом поддержать основные идеи и принципы программной статьи Нурсултана Назарбаева, стала Ассамблея народа Казахстана. Обращение АНК к казахстанцам получило широкое освещение в СМИ. В этом обращении Ассамблея призывает казахстанцев «взять на себя ответственность и принять активное участие в реализации новой идеологической платформы «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру»! Алға Қазақстан!» [4].

15 сентября 2017 г. Ассамблея народа Казахстана провела Единый республиканский день в рамках акции по всенародной поддержке введения единого стандарта алфавита государствен-ного языка на латинской графике. По всей стране на базе домов дружбы прошли мероприятия в формате заседаний советов Ас-

49


самблеи, научно-экспертных групп, конференций, круглых сто-лов, советов общественного согласия и советов матерей АНК, встреч с экспертами и т.д. В Астане прошло расширенное за-седание научно-экспертного совета АНК. На заседании заме-ститель председателя АНК, заведующий секретариатом АНК Дархан Мынбай отметил, что нам предстоит динамичный, но системный и поэтапный переход казахского языка на латиницу и Ассамблея народа Казахстана примет самое непосредствен-ное участие в этой работе. Мынбай подчеркнул важность все-народного обсуждения единого стандарта казахского языка на латинской графике. «Введение латинской графики для казахско-го языка – это веление времени. Это касается только казахского языка. Кириллица, как сказал президент, сохранит свою роль. Поэтому те, кто говорят на русском языке, пользуется кирил-лицей, могут не волноваться. Казахский язык является государ-ственным, значит, в его будущем заинтересованы все граждане страны. Поэтому переход на латиницу – наша общая задача!». По итогам заседания было Обращение к народу Казахстана, в котором АНК призвала всех граждан страны «поддержать рабо-ту по обсуждению и принятию нового алфавита государствен-ного языка и обеспечить эффективную реализацию этой ини-циативы главы государства во имя сильного и процветающего Казахстана!» [5].

Республиканский совет объединения юридических лиц «Ассоциация русских, славянских и казачьих организаций Казахстана» обратилась с письмом к Президенту Нурсултану Назарбаеву, в котором заявил о своей полной поддержке пере-ходу казахского языка на латиницу. «Этот процесс не оставил равнодушным ни одно этнокультурное объединение. Мы по-нимаем, что работа предстоит сложная, необходимы воля, тер-пение, взвешенность и обеспечение в стране стабильного и надежного общественного, социального и политического кли-мата. Здесь мы ответственно осознаем, как велика роль и на-шей общественной организации. Будьте уверены, Нурсултан Абишевич, «Ассоциация русских, славянских и казачьих ор-

50


ганизаций Казахстана» будет, как и прежде, Вашей надежной опорой в укреплении в нашем обществе мира и согласия. Мы всецело поддерживаем Ваши усилия по переходу на латиницу. Переход на латиницу направлен на повышение конкурентоспо-собности казахского языка, модернизация позволит раскрыть весь его потенциал – не только как средство коммуникации, но и объединяющего фактора духовного обновления, укрепления национальной идентичности. Ваша инициатива ни в коей мере не означает отрыв казахстанцев от русского языка. Он был и остается наравне с казахским языком официального употребле-ния. Его богатейшее разнообразие являет собой межкультурный диалог по сближению культур и цивилизаций. Мы считаем, что задача всех казахстанских этносов способствовать процессу внедрения латинского алфавита, а с момента его утверждения в скорейшем порядке овладеть государственным языком [6].

На призыв Ассамблеи народа Казахстана к всенародному обсуждению и участию в реализации перехода казахского язы-ка на латиницу откликнулись ее региональные подразделения и этнокультурные объединения. В сентябре 2017 г. в Алматы в Доме дружбы состоялся круглый стол на тему «Особенности перехода казахского языка на латиницу». В его работе приняли участие представители АНК, городских национально-культур-ных центров, ученые-филологи. Выступая на круглом столе, за-меститель председателя АНК Абульфас Хамедов отметил, что переход казахского языка на латиницу это требование времени. «Многие считают этот переход преждевременным, высказыва-ют опасения. Но, например, Азербайджан перешел на латиницу в 1994 г. В обществе тоже были споры и разногласия по этому поводу. Сегодня мы видим, что азербайджанский язык успеш-но и гармонично развивается благодаря латинице. Уверен, что переход казахского языка на латиницу будет успешным» [7].

Можно заметить определенную особенность в реакции ру-ководителей этнокультурных объединений АНК. Они не толь-ко поддерживают переход казахского языка на латиницу, но и выражают уверенность в успехе этого процесса, ссылаясь на

51


опыт своей исторической родины. Опыт перехода на латиницу в Азербайджане считается одним из самых успешных в тюрк-ском мире. Тюркоязычные страны продемонстрировали свою поддержку переходу казахского языка на латиницу, когда узна-ли о подписании Нурсултаном Назарбаевым указа от 27 октября 2017 г. В поздравительном письме Президенту Казахстана гене-ральный секретарь Тюркского совета Рамиль Хасанов отметил, что «Совет сотрудничества тюркоязычных государств тепло и с радостью воспринял переход Казахстана на латинскую графику. Казахстан как один из участников Тюркского совета, приняв это историческое решение, поднимет на более высокий уровень со-циальные, культурные, экономические взаимоотношения меж-ду тюркоязычными народами и государствами. Мы уверены в том, что решение, принятое под мудрым руководством Пре-зидента Казахстана Нурсултана Назарбаева, является великим шагом страны, который ускорит расширение контактов Казах-стана в мире» [8].

Не только представители тюркоязычных диаспор поддер-живают языковую реформу в Казахстане, ссылаясь на опыт вне-дрения латиницы на своей исторической родине. Председатель Карагандинского областного литовского этнокультурного объ-единения Liuanica Виталий Тварионас рассказал на расширен-ном заседании научно-экспертного совета Ассамблеи народа Казахстана о положительном опыте Литвы. «Я могу привести исторический пример Литвы. Определенное время в Литве во-обще был запрещен литовский язык, в том числе и латиница. В 1904 г. литовский язык перешел на латиницу, что впоследствии сыграло большую роль в его развитии, в том числе изучении литовцами английского, французского, испанского языков. Пе-реход на латиницу был абсолютно безболезненным для граж-дан Литвы. Это способствовало развитию экономики, а также общественных и государственных институтов. Решение Казах-стана принять новый стандарт алфавита на латинской графике это прогрессивный шаг. Он приблизит государственный язык к языку международного бизнеса и информационных техноло-гий» [9].

52


Заместитель председателя Алматинского корейского на-ционального центра Георгий Кан оценивает переход казахского языка на латиницу как прогрессивный шаг и также проводит аналогию с языком своей исторической родины. Современный корейский алфавит не является тем или иным вариантом лати-ницы, но определенное влияние романизации он испытал. Геор-гий Кан заметил, что в свое время Республика Корея, входящая сегодня в десятку развитых стран мира, после корейской войны только ставила задачу вхождения в это число. Одним из инстру-ментов этого стала романизация корейского языка. Реформа ка-захского языка дает нам, всему казахстанскому обществу, шанс начать с нуля и консолидироваться в единую казахстанскую нацию. На сегодняшний день наша задача – проработать этот вопрос со своими национально-культурными центрами, внутри своих диаспор и донести эту идею до каждого [7].

Поддерживает переход казахского языка на латиницу и немецкая диаспора Казахстана. Свою поддержку языковой ре-формы представители немецкого этноса высказали на 9-й об-щенациональной конференции немцев Казахстана в Астане. По их мнению, переход казахского языка на латиницу позитивно скажется на изучении казахстанцами немецкого языка. Как за-метил председатель немецкого этнокультурного объединения «Видергебурт» Александр Думлер, «мы рассчитываем, что с переходом казахского алфавита на латиницу немецкий язык в Казахстане получит второе дыхание, и наши воскресные школы можно будет реанимировать. Сейчас немецкий язык не столь популярен в Казахстане, и мы хотели бы, пользуясь тем, что будет переход казахского алфавита на латиницу, эту проблему актуализировать» [10].

Немецкий язык был достаточно популярным в Казахстане в советское время, поскольку он был одним из трех, наряду с английским и французским – преподаваемых в школе иностран-ных языков. Однако с 1990 гг. популярность немецкого языка в Казахстане действительно стала падать в силу различных при-чин. Среди этих причин можно, в частности, указать на мас-

53


совый выезд этнических немцев Казахстана в Германию. Если в советское время в Казахстане жили около одного миллиона немцев, то сегодня их численность составляет менее 200 тысяч человек. Тем не менее, немецкий язык остается одним из миро-вых языков, на нем создано огромное количество трудов, внес-ших вклад в сокровищницу мировой культуры и цивилизации. Думается, что переход казахской графики на латиницу может в определенной мере способствовать росту популярности немец-кого языка, поскольку будет устранено одно из препятствий для изучения этого языка, а именно, различие алфавитов. Несмотря на изучение иностранных языков в школе, взрослые люди, де-ятельность которых не связана со знанием других языков, не только забывают элементарные основы иностранного языка, но даже забывают латинский алфавит. На это указывают результа-ты социологических опросов.

Ассоциация этнокультурных объединений узбеков Казах-стана «Дустлик» 5 октября 2017 г. через газету «Казахстанская правда» обратилась с открытым письмом к Президенту Казах-стана Нурсултану Назарбаеву. В письме указывается, что казах-станские узбеки полностью поддерживают инициативу пере-хода казахской графики на латиницу. Как и любое новшество, переход казахского языка на латинскую графику будет сталки-ваться с проблемами. Казахстанские узбеки выражают свою готовность занимать активные позиции в решении многих, в частности, лингвистических, психологических, педагогических и других, проблем перехода к латинице. Казахстанские узбеки считают необходимым переход на латинскую графику и узбек-ского письма в Казахстане [11].

Вопрос о переходе узбекского письма на латинскую гра-фику, поднятый в письме ассоциации «Дустлик», представля-ется очень важным. Он касается не только узбеков, но и уйгу-ров, азербайджанцев, турок и других крупных тюркоязычных этносов Казахстана. Речь идет о тех этнических группах, кото-рые имеют средние школы с родным для них языком препода-вания. В советское время письменность языков этих этносов,

54


как и казахского языка, была переведена на кириллицу. Как и у казахов, у этих этносов была издана учебная, художествен-ная, научная и иная литература на кириллице. Издаются газеты и журналы этих этносов на кириллической графике. Что будет с графикой этих народов после того, как казахский язык полно-стью перейдет на латиницу? Кстати говоря, в Узбекистане ка-ракалпакский язык, вслед за узбекским языком, перевел свою графику на латиницу. Узбекская диаспора Казахстана в письме Нурсултану Назарбаеву заявила о готовности перейти вслед за казахским языком на латиницу. В перспективе, после оконча-тельного перехода казахского языка на латиницу этот вопрос, по всей видимости, приобретет актуальность и в Казахстане. Этот вопрос, переходить на латиницу или оставаться на кириллице, должны будут решить сами диаспоры, исходя из собственных интересов. Сегодня, конечно, этот вопрос не стоит в повестке дня Казахстана. Сегодня самое главное значение имеет перевод казахской графики на латиницу. Это один из актуальных вопро-сов современного Казахстана.


1. Назарбаев Н.А. Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру. Егемен Қазақстан, 12.04.2017.

2. Президенту РК представлен проект казахского алфавита на латинице. Казинформ: 09.10.2017.

3. Назарбаев поручил премьеру обеспечить выполнение задач, изложенных в программной статье. Atameken Business Channel: 17.04.2017.

4. Ассамблея народа Казахстана: Модернизация сознания определяет единство наших целей. Казинформ:13.04.2017.

5. АНК провела Единый республиканский день в поддержку введения латинской графики. Kazakhstan Today: 15.09.2017.

6. Все этносы должны способствовать процессу внедрения латинского алфавита. Strategy2050.kz: 19.10.2017.

7. Павел Злобин. Представители диаспор обсудили переход казахского языка на латиницу. Комсомольская правда-Казахстан: 15.09.2017.

55


8. Переход на латиницу положительно скажется на сотруд-ничестве тюркоязычных стран – Тюркский совет. Казинформ: 02.11.2017.

9. Член Ассамблеи народа Казахстана рассказал об опыте пе-рехода на латиницу литовского языка. Казинформ: 15.09.2017.

10. Надежда Шильман. Немцы Казахстана: пора модернизи-роваться. Прикаспийская коммуна (Атырау): 30.10.2017.

11. Казахстанская правда: 05.10.2017.

Гульнар Аннакулиева, председатель Туркменского общественно-культурного центра

г. Алматы и Алматинской области, ст. преподаватель Казахского университета международных отношений

и мировых языков имени Абылай хана, кандидат экономических наук, член Научно-экспертной группы АНК г. Алматы

ОПЫТ ПЕРЕХОДА ТУРКМЕНИСТАНА НА ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ЛАТИНСКОЙ ГРАФИКИ

В ТУРКМЕНСКОМ ЯЗЫКЕ

Дискуссии относительно перехода на латиницу возобно-вились в период независимости Туркменистана. После распада СССР в начале 1990-х годов в Туркмении был поднят вопрос о переходе на латинскую письменность. Но они не имели под со-бой лингвистической целесообразности. Группа разработчиков была поставлена перед политической необходимостью, обо-снованной соответствующим указом президента Сапармурада Ниязова. Зарубежные туркмены во время заседаний курултая обращались к президенту С.Ниязову с предложением о заме-не кириллицы на латиницу, так как, им сложно было понимать кириллические тексты. Был внедрен новый алфавит на основе латиницы, однако в 90-х алфавит дважды претерпел изменения, что сказывалось на качестве образования. Туркменистан доба-вил несколько букв в общий для тюркских народов алфавит [1].

56


Латинизация туркменской письменности была узаконе-на решением Меджлиса в 1993 году с указанием, что процесс должен быть завершен за три года. Однако окончательно офи-циальные акты Туркменистана были переведены на латинскую графику к 2000 году.

Из-за того, что переход с кириллицы на латиницу в Туркме-нии проходил достаточно быстро, такой резкий скачок сказал-ся на качестве образования. Например первоклассники учили новый латинизированный алфавит, но уже на следующий год были вынуждены учить и кириллический, так как новых учеб-ников для 2-го класса издано не было. Такая ситуация наблюда-лась в течение 5-6 лет с момента начала реформы.

Переход на латиницу усложнил учебно-преподавательскую деятельность и сказался на сокращении книгоиздательства. Ху-дожественных книг на латинице выпускается пока мало, в ос-новном, это официальные газеты и журналы для семейного чте-ния.

Переход на латиницу оказался практически целесообраз-ным, поскольку около 55 000 студентов из Туркменистана еже-годно проходят обучение за границей. В 2014 году в Туркме-нистане среднюю школу окончили чуть более 100 000 человек. В 2014 году в вузы было зачислено 6 860 студентов из 32 928 подавших заявления на поступление, то есть только 7% стали студентами туркменских вузов. В 2014 году в иностранных ву-зах к занятиям приступили не менее 10 000 первокурсников из Туркменистана. 2016/2017 учебный год Туркменистан начал с 6-ю университетами, 11-ю гражданскими институтами, 1-й ака-демией и 1-й консерваторией. В 2016/2017 учебном году граж-данские вузы Туркменистана открыли 7 256 мест для поступа-ющих на первый курс.

Число студентов из Туркменистана, обучающихся за гра-ницей, стабильно растет, начиная с первых лет Независимости. Вузы Туркменистана могут принять только 1 из 5 выпускников средних школ, желающих продолжить обучение и получить высшее образование. По данным Министерства образования

57


и науки России, в 2014/2015 учебном году в российских вузах обучался 15 631 студент из Туркменистана. В тот же год коли-чество туркменских студентов в Турции составило около 7 000 человек.

Помимо столичных учебных заведений, существуют Тур-кменский государственный педагогический институт в Туркме-набаде, Туркменский государственный энергетический инсти-тут в Мары и Туркменский сельскохозяйственный институт в Дашогузе.

То есть, все туркменские вузы, кроме трех, находятся в Ашхабаде: Туркменский государственный университет им. Махтумкули, Туркменский государственный медицинский университет, Туркменский сельскохозяйственный универси-тет им. С.А. Ниязова, Международный университет нефти и газа, Университет инженерных технологий Туркменистана им. Огуз хана, Международный университет гуманитарных наук и развития, Туркменский государственный институт культуры, Туркменский государственный институт транспорта и связи, Национальный институт спорта и туризма Туркменистана, Тур-кменский национальный институт мировых языков им. Д. Аза-ди, Институт международных отношений МИД Туркменистана, Туркменский государственный институт экономики и управле-ния, Туркменский государственный финансовый институт, Тур-кменский государственный архитектурно-строительный ин-ститут, Государственная академия художеств Туркменистана и Туркменская национальная консерватория.

С 2007 года было открыто 4 новых вуза: Институт между-народных отношений МИД Туркменистана (2008), Междуна-родный университет нефти и газа (2012), Международный уни-верситет гуманитарных наук и развития (2014) и Университет инженерных технологий им. Огуз хана (2016). 2 вуза были за-крыты: Филиал РГУ нефти и газа им. И.М. Губкина в Ашха-баде (2012) и Международный туркмено-турецкий университет (2016). Еще несколько вузов поменяли название.

58


Все школы и вузы в Туркменистане по форме собствен-ности являются государственными, хотя действующий закон «Об образовании» допускает существование в стране частных образовательных учреждений. Единственным исключением является частная средняя общеобразовательная Ашхабадская международная школа, принадлежащая НКО Quality Schools International и действующая при финансовой поддержке Прави-тельства США.

В разное время в Туркменистане открывались учебные заведения, действовавшие под патронажем иностранных ком-паний, а также правительств в рамках межгосударственных соглашений. В Туркменистане действует совместная туркме-но-российская средняя общеобразовательная школа им. А.С. Пушкина.

Изначально все учебные заведения в Туркменистане были бесплатными.

Исключение было сделано для туркмено-турецких лицеев и Международного туркмено-турецкого университета специаль-ным Постановлением президента С. Ниязова от 24 мая 1999 года.

После прихода к власти Президента К. Бердымухаммедо-ва был принят новый закон «Об образовании», который пред-усматривал возможность платного обучения в отдельных обра-зовательных учреждениях Туркменистана.

В 2012 году Президент Туркменистана К. Бердымухам-медов заявил о необходимости введения платного обучения в вузах страны с 2013/2014 учебного года и публично дал пору-чения Министерству образования, Министерству финансов и Центральному банку Туркменистана всесторонне изучить во-прос и подготовить соответствующие документы.

Открытый в 2014 году в Ашхабаде Международный уни-верситет гуманитарных наук и развития был изначально заяв-лен как «первый национальный опыт создания высшей школы на хозрасчетной основе». Следующим стал открытый в 2016 году Университет инженерных технологий Туркменистана им. Огуз хана.

59


Официально платными являются несколько общеобразо-вательных школ, в частности туркмено-российская школа им. А.С. Пушкина, туркмено-турецкая школа и американская Аш-хабадская международная школа.

Ашхабадская международная школа (AIS) лицензирована Министерством образования Туркменистана и управляется не-коммерческой организацией Quality Schools International (QSI) при финансовой поддержке Правительства США. Стоимость обучения в AIS – 20,8 тыс. долларов/год плюс 1,55 тыс. долла-ров/год за услуги школьного автобуса и еще около 500 долла-ров/год за обеды в школьной столовой.

В начале 1960-х годов в Туркменской ССР на каждые 10 000 населения приходилось около 100 студентов высших учеб-ных заведений. К концу 1980-х население выросло в 2,3 раза, но количество студентов выросло еще больше – в 1989 году на 10 000 населения приходилось уже 117 студентов местных вузов. Это много.

В 2014/2015 учебном году в Туркменистане насчитывалось 1 070 100 учащихся средних школ, 42 754 студента начальных и средних профессиональных школ и 32 427 студентов вузов — всего 1 145 281 человек.

Переход на латиницу оказался практически целесообраз-ным и в связи с тем, что в Туркменистане много предприятий, открытых иностранными компаниями. Перевод туркменского языка на латинскую графику успешно сопровождал вхождение страны в мировую экономику: как через открытие совместных предприятий внутри Туркменистана, так и на основе значи-тельного увеличения экспортно-импортных операций и выезда граждан на работу в Турцию и другие страны.


1. https://www.lada.kz/another_news/

60


Гульбахрам Молотова, заведующая отделом литературоведения и языкознания

Центра уйгуроведения Института востоковедения имени Р.Б.Сулейменова КН МОН РК, кандидат философских наук

ПЕРЕХОД К ЛАТИНСКОЙ ГРАФИКЕ: ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ

Вопрос о подготовке к переходу казахского языка на ла-тинскую графику ставился еще в 2012 г. в Стратегии «Ка-захстан-2050». В 2017 г. Глава государства Н.А. Назарбаев в программной статье «Взгляд в будущее: модернизация обще-ственного сознания» озвучил, что «… к 2025 году все деловые документы, периодические издания и книги должны начать вы-ходить на латинице. Сейчас начнется большая подготовительная работа. Правительство должно подготовить график перехода на латиницу» [1]. 26 октября 2017 г. Президент Казахстана под-писал указ о переходе к латинской графике. Согласно данному указу Главы государства, специально созданная национальная комиссия должна обеспечить поэтапный переход к латинице. Предстоит серьезная работа. Одним из основных обязанностей комиссии является обеспечение поэтапного перехода к латин-ской графике. Разумеется, здесь во внимание принято, прежде всего, апробация принятой системы графем и их адаптация, т.е. графика должна быть максимально удобно применяемая. Что и предполагает проведения эксперементов на разных уровнях, в результате чего будут вноситься изменения. Это естествен-ный подход. Необходимо учитывать те проблемы, с которыми столкнулись другие тюркоязычные государства, которые осу-ществили переход к этой письменности 20-25 лет назад. С при-нятием решения о переходе с кириллицы к латинской графике начали работу по подготовке проектов латинской графики для языка уйгуров, принадлежащих к одной семье языков с казах-

61


ским народом, близостью истории и культуры, а также связан-ных единым информационным пространством.

История прошлого столетия показывает, что алфавит дол-жен четко отражать звуковую систему казахского или другого тюркского языка. Как известно, имеются некоторые фонетиче-ские особенности языка каждого тюркского этноса. При под-готовке проекта латинской графики необходимо учитывать эти особенности. В рамках доклада мы хотели затронуть историю использования в начале прошлого столетия латинской графи-ки уйгурами СССР, затем перейти к проблемам современности. Переход с арабского алфавита на латинскую графику начата в Азербайджане под председательством ЦИК АзССР С. Агама-лы-оглы и на Северном Кавказе (Ингушетия, Северная Осетия и Кабарда), несколько позднее – в Средней Азии и Казахстане. Широкий размах это движение приобрело в 1925-1926 годах. Опыт латинизации письменности в Азербайджане лег в основу дальнейшего развития письменности в стране. Известный линг-вист Евгений Поливанов в 1923 году издает брошюру «Пробле-ма латинского шрифта в турецких письменностях», где говорит о необходимости созыва съезда или конференции работников просвещения тюркских народов СССР по вопросам графики. В 1924 году в Москве при Научном обществе востоковедения была создана Ассоциация латинского шрифта для тюркских письменностей (Аслат), которая и начала подготовку обще-тюркского съезда. Основную организационную работу по созы-ву съезда провело Общество изучения Азербайджана.

26 февраля 1926 года открылся первый Всесоюзный тюр-кологический съезд в Баку, в котором приняли участие предста-вители тюркских народов, специалисты Академии наук СССР и зарубежные делегации, в том числе ученые из Турции и Гер-мании. При переходе к латинской графике участники съезда рекомендовали использовать опыт Азербайджана в других ре-спубликах и областях Союза. Для этого создается Всесоюзный центральный комитет нового тюркского алфавита (ВЦК HTA). С этого момента начинается этап организованного и широко-

62


го движения за латинизацию письменности тюркских народов, применявших главным образом арабский алфавит. В построе-нии алфавита впервые выдвигается лозунг «унификации», то есть графического и фонетического объединения отдельных на-циональных алфавитов. Первый пленум ВЦК HTA (Баку, 1927 год) принимает проект унифицированного нового тюркского алфавита из 34 букв, с вводимыми по мере надобности добавоч-ными знаками для отдельных языков [2].

Уйгуры, как и другие представители тюркоязычных наро-дов СССР, приступили к разработке проекта латинской графи-ки для уйгурского языка. Этот вопрос широко освещен в ста-тье академика, известного уйгуроведа Г.С. Садвакасова «Уйғур йезиғиниң тарихиға даир» (К вопросу об истории уйгурского письма). Уйгурская интеллигенция Казахстана, Кыргызстана, Узбекистана создали общества или кружки, разработали не-сколько проектов латинской графики и обсуждали среди на-рода. Например, Латиф Ансарий составил новый уйгурский алфавит на основе латиницы, состоящий из 33 букв, проект ал-фавита широко известного поэта Абдулхай Мухаммади состоял из 32 букв, Б. Насирий – 28 букв. В процессе подготовки про-ектов и обсуждения активно участвовали преподаватели школ. С 29 апреля по 4 мая 1928 г. в Самарканде проходила конферен-ция уйгуров Средней Азии и Казахстана по проблемам языка, где рассматривали вопрос перехода к латинице. В мае 1930 г. в Алма-Ате провели II филологическую конференцию, где под-нимался вопрос орфографии и терминологии уйгурского языка. В данном научном форуме ободрено решение I конференции, которая проведена в Самарканде, решили вопрос о переходе к новому алфавиту. Из истории письменности тюркских наро-дов известно, что латинская графика использовалась до начала 40-х годов ХХ века. Создан огромный пласт исследовательской работы, художественной литературы, перевод мировой литера-туры на уйгурский язык. С принятием кириллицы этот корпус научной и художественной литературы пополнил фонд редких книг библиотек. К ним последние несколько десятилетия обра-

63


щались лишь исследователи. В 50-е годы перевод мировой ли-тературы на уйгурский язык переиздавался на основе кирилли-цы. Это был определенный период в развитии книгопечатания в Средней Азии и Казахстане. Созданные шедевры в этот период являются национальной по форме и содержанию фондом куль-туры тюркоязычных народов широкого ареала.

Относительно вопроса перехода казахского языка на ла-тинскую графику хотелось бы отметить, что намечен курс по-этапного перехода к этой письменности. До 2025 г. латиница будет использоваться в делопроизводстве, осуществляться пу-бликация периодической печати и учебников и т.д. В этой свя-зи следует отметить, что в Казахстане издается газета «Уйгур авази» республиканского значения, «Азия сегодня» и журналы частного значения. Для уйгурских школ публикуются учебники и учебные пособия. Естественно, необходимо разработать про-екты латинской графики для уйгурского языка на основе той графики, которую примут окончательно для государственного языка. Проект графики, принятой на сегодняшний день имеет свои недочеты. Это связано с использованием апострофов для обозначения некоторых специфичных для казахского языка звуков. Использование апострофов несколько затруднителен. Усложняется, прежде всего, визуальное восприятие написанно-го текста. Необходимо и учитывать тот факт, что на этой пись-менности будут учиться дети. По этой причине национальной комиссии, созданной для поэтапного перехода к латинице нуж-но тщательно разработать, вернее, доработать уже принятый проект латинской графики для казахского языка. Вне внима-ния авторов проекта латинской графики остался целый корпус звуков, которые присутствуют в арабо-персидских заимствова-ниях, заимствованиях, осуществленных через русский язык, и собственно русских заимствований. Мягкий знак (ь) и твердый знак (ъ) характерно не только для заимствованных слов посред-ством русского языка, но и для арабо-персидских заимствова-ний. Если не обращать внимания на такие моменты, то при на-писании омонимов будет происходить путаница. Так, например, в уйгурском языке слово «сүръәт» (تعرس) пишется с использо-

64


ванием твердого знака (ъ), что в переводе означает «скорость». «Сүрәт» (تروص) пишется без твердого знака и дает значение «внешняя форма, лицо, изображение». Если не принять во вни-мание такие особенности языка, то неизбежна путаница.

С момента издания Указа Президента страны о переходе к латинской графике на страницах газеты «Уйгур авази» бурно обсуждается данный вопрос, предлагаются проекты латинской графики для уйгурского языка. Например, статьи Р. Арзиева [3], А. Хамраева [4], П. Махсатовой [5], З. Ивуллаевой и М. Махам-динова [6], А. Камалова [7]. Р. Арзиев в своей статье предлагает использование «j’» для обозначения звука «җ», характерного для уйгурского языка. Он считает, что передача звуков с обозна-чением апострофами соответствует клавиатуре на английском языке. В отличие от него А. Хамраев предлагает обозначать ди-графами: ш – sh, ч – ch, ң – ng. За счет использования в пред-лагаемом им проекте новой графики диграфов уменьшается ис-пользование апострофов. П. Махсатова в своей статье выражает беспокойство, что использование апострофов для обозначения звуков, специфичных для тюркских языков, усложнит воспри-ятие текста. Ее, первую очередь, занимает вопрос орфографии, т.е. каким образом учить первоклассников правописанию. П. Махсатова предлагает проект графики, составленный еще в 90-е годы видным ученым Казахстана Г.С. Садвакасовым. Она предлагает не забывать тот факт, что письменность должна ха-рактеризоваться преемственностью поколений. З. Ивуллаева и М. Махамдинов предлагают передачу ә – ä, ө – ö, ү – ü, ғ – ğ, ң – ñ, җ – j’. Они считают, что использование диграфов значи-тельно удлиняет написание слова. А.К. Камалов в своей статье «Уйғур тилидики латин алфавитини ишләп чиқиришниң асасий принциплири» – «Основные принципы разработки латинского алфавита уйгурского языка», выделяет три принципа, которых необходимо придерживаться при составлении латинской графи-ки для уйгурского языка: 1) она должна основываться на том ва-рианте, который выбран для казахского языка; 2) она не должна быть прямым переносом алфавита, созданного для казахского

65


языка; 3) алфавит должен быть удобным для уйгуров, прожива-ющих в других странах и континентах.

Можно согласиться лишь с первым принципом, выдви-гаемым А.К. Камаловым. Проживая в едином пространстве, уйгуры Казахстана при создании латинского алфавита для уй-гурского языка должны брать за основу тот вариант латинской графики, которую окончательно примут для казахского языка после определенных дополнений и изменений. На самом деле, использование апострофа для передачи специфичных для ка-захского языка звуков несколько осложняет восприятие слова, которое несет определенное значение. Совершенно прав Ю.В. Кнорозов, который указывает такие свойства алфавита: «алфа-вит имеет свойство передачи «фасцинации» (дословно «очаро-вывание», «обаяние»), т.е. несет определенную эмоциональную смысловую нагрузку, занося информацию в наше подсознание. Мы видим не просто слова и символы, а запоминаем саму «кар-тинку», внешний вид надписей, что, безусловно, влияет на наше восприятие мира, культурную идентичность».

По нашему мнению, права П.М. Махсатова, которая выра-жает тревогу по поводу использования апострофов для переда-чи таких звуков, как ә, ғ, и/й, ү, ө, җ, ч, ш, ң. Она, как автор учеб-ников и учебных пособий, методист НМЛ «ГМК» ГНМЦНТО при Управлении образования г. Алматы, ставит вопрос о доста-точной сложности восприятия написанного текста с апострофа-ми. С другой стороны, нельзя забывать о заимствованных сло-вах в казахском и уйгурском языках. От них нельзя отказаться, поскольку они отражают реалии нашей жизни.

Следует отметить, что еще в 90-е годы прошлого столе-тия ведущими лингвистами-уйгуроведами поднимался вопрос перехода к латинице. В 1991 г. в г. Урумчи Г.С. Садвакасов со-вместно с Ибрахимом Мутъи, Мирсултан Османовым обсуж-дали вопрос о переходе латинской графики. Как известно, уй-гуры Казахстана и СУАР КНР в течение долгих десятилетий используют две графики: кириллицу и арабскую письменность. В своих беседах метры уйгуроведения признали, что латинская

66


графика могла бы упразднить данную проблему [5]. Использо-вание арабской графики и кириллицы для переписки уйгурами двух государств усложнялась тем, что с принятием латиницы, затем кириллицу в первой половине ХХ века в Казахстане араб-ская графика вышла из употребления. Образование народ полу-чил на основе кириллицы. Письма или же труды, написанные на уйгурском языке арабской графикой стали недоступными для большинства уйгуров. Стала необходимость перехода к единой письменности.

Переход к латинской графике в Казахстане широко обсуж-дается. В этом процессе активно участвуют этнокультурные центры Ассамблеи народа Казахстана. В этой связи хотелось бы отметить, что в ноябре на собрании Этнокультурного цен-тра уйгуров создана комиссия, которая будет разрабатывать и утверждать приемлемый вариант алфавита на основе латиницы.

В заключении своего выступления хотелось бы выразить надежду, что Национальной комиссией, созданной для реализа-ции проекта перехода к латинице, будут внесены коррективы в новый алфавит казахского языка и тем самым, можем избежать многих проблем орфографии, терминологии и других аспектов языкознания.


1. Назарбаев Н.А. Взгляд в будущее: модернизация обще-ственного сознания // Казахстанская правда. 13 апреля 2017.

2. Уалтаева А.С. Исторические аспекты перехода на латини-цу. Электронный научный журнал «edu.e-history.kz» № №4 (12).

3. Арзиев Р. Латин һәрипигә көчүш – бизниң умумий вәзипимиз. Уйғур авази. 12.10.2017.

4. Алимҗан Тиливалди. Уйғур авази. № 45.5. Мәхсәтова П. Имканийәттин дурус пайдинилип, тоғра

нәтиҗә чиқирайли. Уйғур авази. 16.11.2017.6. Ивуллаева З., Мәһәмдинов М. № 47.7. Камалов А. Уйғур тилидики латин алфавитини ишләп

чиқишниң асасий принциплири. Уйғур авази. 30.11.2017.

67


Наталья Сейтахметова,главный научный сотрудник РГКП «Института философии, политологии и религиоведения» КН МОН РК, доктор фило-

софских наук, профессор, член-корреспондент НАН РК.

ФИЛОСОФСКИЕ АСПЕКТЫ ЛАТИНИЗАЦИИ: ДИАЛОГ И ИНТЕРТЕКСТУАЛЬНОСТЬ

Переход на латинскую графику связан с решением концеп-туальных методологических и практических задач. Мы должны осознать, что переход на латиницу – историческое решение и каждый гражданин Казахстана – не просто причастен к нему, каждый из нас – участник и творец этого события. Необходимо понимание, что латинизация – не приватное дело казахоязычно-го населения, а всего общества и, в том числе тех, кто не владеет казахским письмом в кириллической графике. Теперь каждый гражданин должен овладеть новой техникой письма, работать, учиться в новой графике.

Для научного сообщества эта задача – очень важная, ведь от ее качественного решения – перехода – зависит образова-тельное содержание научного дискурса. Ученые должны ввести в оборот науки графически обновленные концепты, которые не должны потерять смыслового содержания, в них графика и со-держание должны быть интертекстуальными, диалогичными, органично встроенными в языковые законы. В таком только ва-рианте термины сохранят полисемантичность, интенциональ-ность к смыслообразованию, гармонии формы и содержания.

Парадигма казахской латиницы должна отвечать нормам и законам казахского языка, приоритетом должен быть язык, а не диктат графики, только в этом случае сохранится культурный суверенитет, национальная культурная идентичность.

Казахский язык – философский, глубоко метафизический, он многозначен, полисемантичен. Его интертекстуальность, как главная характеристика, является исторической и традици-

68


онной. Из века в век шлифовались формы языка, конструкты, он коммуницировал в открытом мировом пространстве, язык дополнялся, появлялись новые конструкты, слова. Интертек-стуальность как диалогическая сущность казахского языка по-казывает нам исторический опыт и графического коммунициро-вания: орхоно-енисейское – чагатайское – арабское – латинское – кириллическое и др. Все графики, которые становились в силу исторических условий формами интертекстуальности, приспо-сабливались к моделированию языковых конструктов.

При осуществлении перехода на латиницу необходимо найти не просто удобную, «упрощенную» форму написания, а форму онтологического соответствия казахскому языку, в кото-ром содержится креативный и мобильный потенциал к приня-тию и преобразованию слов.

Проблемный ракурс вокруг «латиницы – кириллицы» со-средоточен в основном на вопросе о сохранении культурного наследия на кириллице и поколенческом вопросе.

Необходимость сохранения культурного наследия, создан-ного на кириллице, не вызывает никаких сомнений, и оно бу-дет сохранено, более того, оно является главным образователь-но-научным ресурсом. Но в этом случае необходимо избегать абсолютизации значения прошлых традиций и уже тем более, цепляться за них как «утопающим». Например, известным уче-ным Освальдом Шпенглером в работе «Закат Европы» было очень хорошо подмечено, что возрождение культуры в новых исторических, социально-экономических условиях невозможно в контексте абсолютизации прошлой цивилизации и следования ее принципам. Культура является динамичной, она развивается благодаря духовно-материальной практике человечества. Изме-нению подвергается, в том числе и сознание человека, творяще-го культуру.

«Цепляясь» за культурную традицию прошлого, мы пыта-емся удержать все те культурные принципы, сформировавшие культуру, но это невозможно. Удержать можно один – фунда-ментирующий, а остальные будут меняться, поскольку меня-

69


ется бытие и время культуры. Таким фундаментом является казахский язык, он и будет аккумулирующим весь опыт истори-ческого взаимодействия языковых форм, коммуникаций и осно-вой для новых преобразований.

Так, например, тюркский язык, объединивший культурное пространство Древнего Казахстана и, позднее, Средневеково-го, стал языком, на который переводилось множество текстов – нарративов духовно-религиозного, литературного, докумен-тального, исторического содержания. Известно, что в некото-рых манихейских текстах имеются исключительно тюркские слова, например, «тенгри» и др., они встраивались в другие культурные традиции, и наоборот, создавая диалогическое про-странство языковых взаимодополнений.

Полиязычность для тюркского мира тех времен, была, ви-димо, закономерным культурным явлением, позднее она вы-тесняется двуязычием: тюркским и арабским, но именно в этот период происходит постепенное развитие и становление ка-захского языка, позднее ставшего классическим литературным языком, которым «говорит» бытие казахской культуры. Ученые отмечают, что в процессе проникновения арабо-персидских слов во времена ислама в тюркском языке происходит удиви-тельная вещь: эти слова приспосабливаются к законам тюркско-го языка и сообразно этому моделируются*.

Опыт многотысячелетних поликультурных кругов, кото-рый проходил казахский язык, взаимодействуя и соприкасаясь с другими культурами и традициями, показывает, что он не только сохранил свой идентификационный культурный код, но и развернул собственное бытие в многоликом полифоническом культурном пространстве мировой истории, в этом опыте осу-ществлялся диалог языков и их форм выражения, на которых говорили другие культуры.

Сегодня Казахстан – уникальное поликонфессиональное, поликультурное государство, традицией его фундаментирую-

* Языки народов СССР. Том 2. Тюркские языки. – М.: Наука, 1966. – С. 36.

70


щей является казахская культура и казахский язык. Казахстан – светское государство, но наличие религиозных и культурных традиций, причем, многих традиций – историческая реаль-ность. Пересечение культур и традиций сказалось на культур-ном процессе, который сегодня происходит в Казахстане: это соединение традиций прошлого с современными, поскольку не-возможно строительство культурной политики вне понимания современных динамичных процессов, происходящих в культу-ре, которую мы называем культурой постмодерна. Имея дол-гую историю, казахстанская культура стремится к инновациям, культурной адаптации своих ценностей, и, одновременно, стре-мится удержать собственное национальное содержание. Уни-кальность казахстанской культуры и заключается в ее одновре-менной традиционности и современности. В ней переплетаются реалии культуры – современной и прошлой великой культурной традиции, классика и попкультура, массовость и элитарность, религиозность и светскость, рациональность и мистицизм, от-крытость и потаенность, символизм и антисимволизм, и все эти компоненты выражены в языке, в структурном и онтологиче-ском его содержании. Вот почему переход на латиницу является не риторическим вопросом, а судьбоносным, в нем проблема-тизируется вопрос понимания текста, коммуникации автора и читателя. Новая графика написания не должна провоцировать языковую турбулентность, она должна органично встроиться в социокультурное пространство Казахстана и «зазвучать».

«Поколенческий вопрос» о том, как быть, существовать людям старшего поколения, коммуницирующим в графике ки-риллицы сегодня, должен стать вопросом практического реше-ния. Иными словами, политизация латинского вопроса – это не тренд, тренд – это коммуникативно-образовательная его реали-зация. Вовлечение всех слоев населения, а не только молоде-жи в обучение казахскому языку в латинской графике позволит избежать социально-политического акцентирования. Необхо-димо в краткосрочной перспективе создание образовательных центров по «всеобучу» латинской графике казахского языка

71


на разных площадках: университеты, институты, школы и др. Это позволит не только избежать языковой турбулентности, но и будет способствовать консолидации общества в понимании целесообразности принятого решения о переходе на латинскую графику.

Цели перехода на латинскую графику связаны с задача-ми вхождения Казахстана в мировое научно-образовательное пространство и необходимостью мобилизации креативного потенциала казахского языка в коммуникации с европейскими культурами не через графический ресурс языка – посредника, а напрямую. Это позволит избежать тотализации, «империзации» графического письма, открыв перспективу со-творческого вза-имодействия языка и графики. Целью перехода является также полноценное осуществление Болонского процесса.

Тренд в образовании в мировом масштабе – это установка на интеграцию с наукой. Множественные проблемы, возникшие за последние десятилетия в системе высшего образования, свя-заны с тенденцией трансграничности образования, которые, с одной стороны, открывают перспективы коммуникации и диа-лога, с другой, возникают опасения получить некачественное образование, поскольку трансграничное образование не всегда может жестко контролироваться со стороны государственных органов.

Европейские тенденции в образовании представляются ре-гиональными и глобальными, но главный тренд сегодня – гло-бализация и трансграничность, в связи с чем образовательный процесс осуществляется в комплексной стратегии единства со-циализации, открытости, интеграции, мобильной креативно-сти, инноваций и финансовой транспарентности.

Интеграция образования и науки давно уже является глав-ной тенденцией в европейских образовательных процессах, что для Казахстана еще до сих пор является едва начавшейся, не-смотря на то, что Главой государства подчеркивается необходи-мость научных изысканий в университетах. Пока только один вуз Казахстана осуществляет работу в этом направлении – На-зарбаев университет.

72


Наше образование все еще «имитирует» Болонский про-цесс, а само образование осуществляется всего лишь по болон-ской форме, не более. Играет в этом деле свою роль низкая мо-тивация необходимости полноценного осуществления процесса реформ, поскольку в западном образовательном пространстве наши дипломы воспринимаются как сертификаты, «аля боло-нья», в которые никто не верит. Хедхантинги Европы – яркие тому примеры.

Превращение университетов в центры науки связано с об-щими тенденциями мировой образовательной системы, но на-циональные концепции образования исходят не столько из ин-тересов, сколько из возможностей. Секвестирование бюджета на научно-исследовательские проекты, увеличение оплаты за образование в частных вузах, уменьшение грантов в государ-ственные университеты и т.д., оказывают негативное влияние на осуществление болонских реформ. Тем не менее, получение выс-шего образования является наиболее важным в любом обществе, поскольку общество, которое строится образованными людьми, способно к адекватному решению глобальных проблем.

В связи с увеличением значения высшего образования про-исходят трансформации стратегий университета. Моделирова-ние университетского образования происходило по известным концепциям Гумбольдта и Ньюмана, и в той, и другой, значе-ние университета определялось коммуникативной его ролью. Введенный П. Дракером концепт «общество знания» как нельзя лучше определяет роль университета в формировании свободы мышления, свободы творчества.

Индексы цитирования, рейтингование университетов ока-зывают влияние на академические и университетские иссле-дования. Насущной задачей и целью образования является его качество, обеспеченность качества находится в русле креатив-ного, инновационного образования.

С переходом на латинскую графику связаны надежды на вхождение в равноправный диалогический процесс образова-

73


ния и науки в мировом масштабе, обеспечивающим равный до-ступ к образовательным ресурсам и доступ мирового сообще-ства к отечественным научно-образовательным, что обеспечит диалог и взаимодополнительность гуманитарного знания XXI столетия.

Мұхтарбек Шайкемелев, ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты

саясаттану бөлімінің меңгерушісі, саясаттану ғылымдарының докторы

Нүркен Айтымбетов, ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты

саясаттану бөлімінің ғылыми қызметкері, PhD докторы

ҚАЗАҚ ГРАФИКАСЫНЫҢ ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ ӨТУІ ҰЛТТЫҚ БІРЕГЕЙЛІКТІҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗІ

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың осы жылғы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында қазақстандық қоғамдық сананы жаңғыртуға баса тоқтала келіп: «Қазақ тілін біртіндеп латын әліпбиіне көшіру жұмыстарын бастауымыз керек. Біз бұл мәселеге неғұрлым дәйектілік қажеттілігін терең түсініп, байыппен қарап келеміз және оған кірісуге Тәуелсіздік алғаннан бері қарай мұқият дайындалдық» – деп ерекше атап өтеді [1]. Қазақ графикасының латын әліпбиіне көшіру туралы Елбасының нақты тапсырмасы-нан кейін тіл саласындағы басталған реформалар, атап айтқанда латын әліпбиінің түрлі нұсқаларының қарастырылуы қоғамдық ой-пікірдің қалыптасуына және азаматтық қоғам өкілдерінің белсене араласуына түрткі болды. Оның түп негізі қазақ графикасының латын әліпбиіне көшуі арқылы ұлттық бірегейліктің жаңаруына және оның қалыптасуына тездетуге себеп болуында жатыр.

74


Ұлттық бірегейлікті қалыптастыратын факторлар сол ұлттың тілі, сиволдары, мифтері болып табылады. Көп жағдайда белгілі бір ұлттың өз ішінде өзара түсіністікке алып келетін сол ұлттың тіліне қарап, оның қай ұлттың өкілі екенін анықтауға бо-лады. Ұлттық бірегейлік тілмен тығыз байланысты, өйткені тіл тек қана қауымның рухани болмысын немесе өзара тілдесудің құралы ғана болып табылмайды, сонымен қатар ұлттарды бір-бірінен тілдік топтар арқылы ерекшелендіріп тұратын қасиетке ие. Дж. Фишман атап көрсеткендей, ұлттар өмір сүруі барысын-да, олардың тілі әрқашан осы ұжымның символы және басқа да қауымдастықтармен бірігу мен антогонизм арқылы топтың бейнелеу құралы болып табылады [2, 48]. Осы орайда елімізде 1989 жылы тіл туралы заңның қабылданған уақыттан бері қарай ұлттық интеллигенция, азаматтық және қоғамдық өкілдері арасында латын қарпіне көшу керек пе, әлде кириллицада қала береміз бе деген сұрақ төңірегінде қоғамда пікірталастар ешқашан толастаған емес.

Aлaйдa, Қaзaқстaнның ұлттық бірегейлігінің aнықтaлуын-дaғы өте мaңызды және өзекті мәселе ретінде елімізде әртүрлі ұлт өкілдерінің өмір сүруін aйтуымызғa болaды. Бұл тұрғыдa, Қaзaқстaнның полиэтносты құрaмының ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекет бaсшысы хaлықтың бaрлығын бірдей күшпен бір тілге, бір идеологияғa біріктіру aрқылы олaрды aссимилияциялaу одaқтaс елдердің тaрихи тәжірибесі көрсеткендей болaшaғы жоқтығын тәуелсіздіктің бaстaпқы кезінен бaйқaлды. Сондықтaн, бірегейліктің этностық түрі турaлы қaзaқстaндық қоғaмдa нaқты іс-қимылдaрғa көшу ерте екендігін көрсетті. Керісінше, қоғaмдa aзaмaттық бірегейлікті дaмыту қолдaу қaжеттігін туындaтты. Aл, сонымен қaтaр бір мезгілде бaсқa ұлттaрғa қысым көрсетпей демокрaтиялық мемлекет үлгісінде aссимиляциялaу эволюциялық жолмен жүргізілгендігін қaлaды.

Осы турaлы Қaзaқстaн Республикaсының Президенті Н.Ә. Нaзaрбaев «Тaрих толқынындa» aтты өзінің еңбегінде ұлттық бірегейліктің екі түрлі қaрaмa-қaйшы пaрaдигмaлaры aрaсындaғы тaңдaудың қиын екенін aйтaды. «Қaзіргі Қaзaқстaнның этникaлық

75


әртүрлілігі тaяудaғы тaрихи мерзімде бірыңғaй этностық бірегейліктің қaлыптaсуы турaлы aйтуғa мүмкіндік бермейді. Шындықтың бетіне турa қaрaй білу керек, бүгінгі тaңдa біздің пәтуa бірлігімізге сaяси құндылықтaр ғaнa тұғыр болa aлaды. Әзірше, қaзaқ тіл тәрізді мәдени дәнекер өзінің елеулі рөлін aтқaрa aлмaй келеді. Бүкіл қaзaқстaндықтaрдың бірегей этникaлық сaнaсын қaлыптaстырудaғы әуейіліктің зор қaсіретке ұрындыруы дa ықтимaл», – деген тұжырым жaсaды [3].

Қaзaқстaндaғы ұлттық бірегейлікті қaлыптaстыру мәселесі төңірегінде мемлекеттің ұстaнымы бірегейлік этностық негізде болуынa сaқтықпен қaрaп, aзaмaттық бірегейлік пен этностық бірегейлік aрaсындaғы тепе-теңдікті сaқтaп отыруғa негізделген. Бұл этностық және aзaмaттық ұстaным aрaсындaғы ымырaшылдық сaясaт Қaзaқстaнның ұлттық сaясaтының негізгі бaғыты болып тaбылaды. Сондықтaн ішкі және сыртқы жaғдaйлaрғa бaйлaнысты посткеңестік елдердегі aзaмaттық және этностық бірегейлік aрaсындaғы тепе-теңдік әрқaшaн тұрaқты емес. Оның бaсты себебі полиэтносты қоғaмдaғы этносaрaлық нaрaзылықтың өсу қaуіпінің бaсым болуымен түсіндіріледі. Жaлпы, Қaзaқстaндaғы ұлттық бірегейліктің этностық пaрaдигмaсы ешқaндaйдa қиыншылықтaр тудырмaйтын үрдіс сaнaлушы еді, aлaйдa, бaсқa қaзaқ емес ұлттaр үшін қaзaқ ұлтының тілі мен мәдениетін бойынa сіңіріп бірегейлену үрдісі мүмкін емес.

Алайда, Қазақстан мемлекетінің тәуелсіздік тари-хында үздіксіз саяси сананы ояту мен ұлттық сананы қалыптастыру үдерісін жүргізіп келе жатқандығын көреміз. Бұл үдерістің ұзаққа созылуы себебі еліміздің ғасырлар бойы Ресей империясының қоластында орыстандыру саясатының нәтижесінде қазақтардың ұлттық құндылықтарынан ажырауы мен басқа саяси мәдениетке толығымен бейімделу үрдісі, жаңа саяси мәдениетке бірден өтудің қоғам ішінде қарсылық тудыру қаупімен тығыз байланысты еді. Яғни, кеңестік идеологияның ықпалынан бірден шығу мүмкін емес болатын-ды. Осы орайда ұлт мәселесін зерттеумен айналысатын ғалым Р.Қ.Қадыржанов қоғамдағы жағдайды нақты бейнелей отырып: «Қазақстандық

76


орыстарда күшті империялық сана орныққан. Жиырма жыл көлемінде санаға өзгеріс енгізе қою қиын. Кеңес Одағы олар үшін Үлкен Ресей тәріздес болды. Олар қалаған жерінде өмір сүрді. Бірақ, олар түсінуі керек, ескі «ойынның ережесіне» енді қайта оралу мүмкін емес. Ал жаңашаға олар әлі дайын емес. Моральды тұрғыдан да, психологиялық тұрғыдан да...» – деп атап көрсетеді [4]. Яғни, мемлекеттік саясат бұл үрдісті кезең-кезеңмен жүзеге асыруды көздеді. Оған дәлел ретінде әрбір он-жыл сайынғы қазақ тілін дамыту мен жетілдіруге бағытталған «Тілдерді қолдану мен дамытуға арналған мемлекеттік бағдарламаларды» айтуға болады.

Қазіргі уақытта мемлекеттік тілдің даму үрдісінің баяу іске асуы, еліміздің тәуелсіздік алған уақыттан бері қарайғы жиыр-ма жылдық тарихында толықтай қазақ тілді елге айнала алмауы мен мемлекеттік тілдің өз деңгейінде лайықты дәрежесіне ие бола алмауы – ұлт патриоттарының, тіл жанашырларының және зиялы қауымдарының төзімін тауысты. Бұл тұста қоғам ішінде қазақ тілін қажетсінудің күшеюі мен ұлттық бірегейліктің жаңғыруының артуы байқалады. Бұның айғағы ретінде қазақ тілді басылымдардағы мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейту мен статусын көтеру мәселесін ұлт жанашырларының үздіксіз талап етуі айқын дәлел бола алады. Себебі, тіл ұлттың негізгі белгісі ретінде халықтың болмыс-бітімінің сақталуында шешуші рөл атқарады, оның рухани мәдениетінің бір бөлігі болып табылады, сондықтан да тіл өзіне деген құрметті та-лап етеді. «Тіл тағдыры – ұрпақ тағдыры, ұрпақ тағдыры – ел тағдыры» деген ұранды ұстанған қазақ халқы ғасырлар бойы елі мен жерін, діні мен тілін сақтап қалу жолында талай қиын-қыстау кезеңдерді басынан кешірді. Өйткені, ана тілі мәселесі – сол тілде жасаған, жасап келе жатқан халықтың өткені мен бүгінгісін таразылай отырып, болашағын таны-татын, сол халықтың мәңгілігінің мәселесі. Елдіктің негізгі шарттары, түптеп келгенде, мемлекет тілінің, ұлт рухының көтерілген биігімен өлшенеді. Тіл – қарым-қатынас құралы болумен бірге оны тұтынушы халықтың салт-дәстүрін, әдет-

77


ғұрпын, дүниетанымдық ерекшелігін, ұлттық болмысын, рухани-мәдени байлығын, сан ғасырларға созылған даму тари-хын ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырып жеткізуші, жинақтаушы қызметін атқарады. Осы қасиеттеріне сәйкес қазақ тілі еліміздің бүкіл аймағында, қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару тілі болуға тиісті [5].

Осы мақсатта тәуелсіздік алғалы бері бұқаралық ақпарат құралдарында, көпшілік ортада қызу талқыға түсіп келе жатқан мәселе бұл – кирилицадан латын қарпіне көшу болатын. Ла-тын қарпіне көшудегі басты мәселе ұзақ уақыт бойы шешімін таппай келе жатқан қазақ тілін күшейюі мен елімізде ұлттық сағаны жаңғырту үдерісін қолға алу, сонымен қатар әлемдік ақпараттық кеңістігіне шығу. Алайда, қазіргі кезде бұл мәселенің төңірегінде әр түрлі саяси қарама-қайшылықтар мен қоғамдық пікірдің түрлі арнаға ауысуын туындатты. Осы орайда, 2013 жылдың басынан бастап Философия, саясаттану және дінтану институтында жүзеге асатын «Этносаралық қарым-қатынас мониторингі және Қазақстандағы діни жағдай» атты ғылыми жоба шеңберінде латын қарпіне өтуге байланысты қоғамдық пікірге ғылыми сараптама жасау мақсатымен қазақ тілді БАҚ-на контент-анализ жасалынды. Контент-анализге еліміздегі оқырмандары мен таралымы көп болып табылатын белгілі жаз-ба ақпарат құралдары кірді, олар: «Жас қазақ», «Жас Алаш», «Айқын», «Жас қазақ үні», «Ислам және өркениет», «Алма-ты ақшамы» және т.б. Ал электронды ақпарат құралдарына оқырман қауымға танымал қазақ тілді сайттар қарастырылды, олар: Abai.kz, Baq.kz, Ult.kz, Masa.kz, Azattyk.org сайттарында жарияланған материалдар енді.

Жүргізілген контент-анализ нәтижесі қоғамда латын әліпбиіне көшуге байланысты туындаған ой-пікірді үш топқа бөліп бөлуге болатындығын көрсетті, олар: біріншіден, бұл ба-стаманы қолдаушылар, екіншіден, бұған күмәнмен қараушылар немесе қарсы шығушылар, үшіншіден, қалыс қалушылар не-месе үнсіз бақылаушылар. Қолдаушылардың басым көпшілігі өздерін ұлт патриоттарымыз деп санаушылар, яғни, қазақ

78


халқының ұлттық бірегейлігін күшейтуді қалайтындар. Бұл топқа ұлтшылдар, қазақ тілінің жанашырлары кіреді. Олар латын әліпбиіне көшу арқылы орысқа тәуелділіктен құтылып, түркі халықтарының интеграциясына бағытталуға қол жеткіземіз деп санайды. Осыған байланысты «Ақ жол» ҚДП Орталық хатшы-сы, ҚР мемлекеттік қайраткері, журналист Сәбит Байдалының ойынша бір анығы отаршылдардың қазақтарды дыбыссыздан-дыру арқылы, тілсіздендіру арқылы ұлтсыздандыру саясатының зардабын қазақтардың әлі тартып келе жатқандығын айтады. Оның айтуынша, латын әліпбиіне көшу қазақ санасын отарсыз-дандыру үшін қажет деп санайды [6].

Ал, осы ойды мақұлдай отыра, М.Әуезов атындағы атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры, фило-логия ғылымдарының докторы, профессор Уәлихан Қалижан «Алаш айнасы» газетіне (21.02.2013 жыл) берген сұхбатында «...біз латын әрпіне көшкен кезде осы классикалық зерттеулерді дереу латын әрпімен басуға дайынбыз. Мұхтар Әуезовтің 50 томдығын да латын әліппесімен шығаруды ойластырып қойдық» – деді [7]. Ол латын әрпіне көшу ұлттық менталитетті өсіріп, халықты біріктіреді, жаңа ұрпақ тоталитарлық коммунистік жүйенің психологиясынан арылады деп көрсетеді. Осыған қарай отырып қазақ элитасының, ұлт патриоттарының көзқарасы тұрғысында латын әліпбиіне көшу Қазақстанда түркі бірегейлігін күшейтуге әсер етеді. Яғни, көп жылдар бойын-да жоғалған түркі халықтарының арасындағы мәдени, рухани, тілдік және туысқандық байланыстың қайта жаңғыратынына сенімді. Бұл байланыс кеңестік құлдық саясаттың нәтижесінде жоғалған деп есептейді. Сондай-ақ, латын қарпіне өтуді қолдаушылар өткен ғасырда алаш зиялыларының азаттық рухтағы жалынды ойларын өздерінін басты ұраны және сол кезеңнің тарихи тұлғаларын (Мәселен, Ә.Бөкейханов, М.Шохай, Т.Рысқұлов және т.б.) тәуелсіз қазақ елінің символы санайтындар, олардың аңсаған түркі халықтарының бірігуіне қол жеткізетініне зор сеніммен қарайды.

Белгілі саясаттанушы Ерлан Қарин латын әліпбиіне көшу қазақ тілін әйгілеп қана қоймай, көкжиегін де кеңейтеді. Басқа

79


елдердегі қазақ диаспорасының ақпарат алуда кедергілерге тап болып жатқандығын, оның айтуынша, қазақ тілі латын әліпбиіне көшкен кезде автоматты түрде ақпараттық кеңістігі кеңейе түседі, Қытай, Түркиядағы және басқа жақтағы қазақ жастарына жол ашылады, сонымен қатар елімізді мемлекеттік тілдің қолдану аясын күшейтеді деп санайды [8].

Алайда, қазақ интелегенциясының ішінде де латын әліпбиіне көшуге күмәнмен қарайтындар да бар, олардың негізгі бөлігі өздерінің еңбектерін кириллица қарпімен бастырғандар. Олар болашақ ұрпаққа бұл дүниелердің түсініксіз және құннсыз болатындығына алаңдайды, сонымен қатар мемлекет барлық жазбаларды латыншаға аудармайды, бұл қыруар қаржатты талап етеді деп ойлайды. Осыған байланысты Мұхтар Шаханов Ре-спубликамызда еліміздің ежелгі, кейінгі тарихына, мәдениетіне, рухани құндылықтарына байланысты және ғылымымызды, әдебиетімізді, салт-санамызды әспеттейтін миллиондаған ат-пен кітаптар, ғылыми еңбектер басылды. Әліпби ауыстыру арқылы мүшкіл халде тұрған тіліміздің жағдайын одан сайын әлсірететінімізді көп адамның түсінбейтініне қайран қалудамыз дейді [9]. Сонымен бірге бір топ зиялы қауымдар бірігіп латын әліпбиіне көшуге байланысты өздерін қарсылықтарын білдіріп Елбасына, Үкіметке, Парламент депутаттарына ашық хат жол-дады. Олардың айтуынша, бұл жерде жұрттың бәрі терең түрде аңғара бермейтін мынадай бір үлкен мәселе жасырынып жа-тыр: «Әліпби негізінде қазақтарды ашық түрде екі топқа бөлу қылмысқа барабар іс. Сондықтан да, латын қарпіне көшу – орны толмас өкінішке бастары хақ» – деген жолдар хатта кезедеседі.

Алайда, қоғамдағы латын әліпбиін қолдау мен қарсы шығушылар арасында өрбіген өткір пікірталастың тасасында сырттан бақылап отырған топтар де кездеседі. Олар бұл баста-маны не қызу қолдамайды, не болмаса оған ашық қарсылық білдірмейді. Олардың ұстанымы әліптің артын бағайық деген бағытта. Осы мақсатта профессор Қуандық Тұрдалиннің пай-ымдауынша Қазақстан латынға көшуді 2025 жылға межелеп отырудың мәнісі: біріншіден, Қазақстанда қазақтардың 40 пай-ызы өз ана тілін білмейді. Екіншіден, Қазақстандағы 17 мил-

80


лион халықтың 7 миллионы – басқа ұлт өкілдері. Үшіншіден, латынға көшкен түркі елдері ішінде Қазақстан ғана орыстармен ортақ шекаралас. Бұл шекараның ұзындығы 8 мың шақырымға созылады. Төртіншіден, сол ұзын-сонар шекараның арғы жағы да, бергі жағы да – басқа ұлт өкілдері. Бесіншіден, елімізде орыс тілінде шығатын газет-журналдар, кітаптар өте көп әрі еркін са-тылуда. Бұл жағдайда, біз жоғарыда айтқан 40 пайыз «орыстар», оған қоса жеті миллион басқа ұлттар реформаға бас қатырып, неге латынша үйренуі тиіс? Олар бұрынғыдай орыс газет-жур-налдарын оқып жүре бермей ме? Ал мемлекеттің тең жартысы-нан астамы кириллица қарпінде қала берсе, Отан тұтастығынан не қалады? Жаңа әліпбиге көшкен ел елу жылда сауатсыз елге айналады. Мұны тарих дәлелдеген деп атап көрсетеді [10].

Яғни, латын әліпбиіне көшу бастамасына орай қоғамда өрбіп жатқан қарама-қайшы пікірлердің тайталасына түрткі болған негізгі ойларды салыстыра отырып талдау арқылы жоғарыда басты тұжырымдар келтірдік. Бұл пікірталастардың негізі мақсаты қазақ халқының ұлттық бірегейлігін анықтауға бағытталған. Тарихтан тамыр алатын жаңа қазақ бірегейлігі түркі халықтарының ортақ бірегейлігіне негізделген түркі мемлекеттерінің интеграциясын қолдайтын топтар. Олардың басым көпішілін ұлт паттриоттары, тілдің шынайы жанашыр-лары, соның ішінде ең бастысы басым бөлігін жастар құрайды. Менің ойымша латын әліпбиіне көшу заман талабы болып табы-лады, өйткені постиндустриалды қоғамда ақпараттық техноло-гиялар дамыған заманда және жаһандану кезеңінде әлемге ортақ әліпби елімізді дүниежүзілік саяси аренаға шығуға итермелейді. Әсіресе, жастар жаға әліпбиге көшуге жан-жақты дайын. Оның себебі үш тұғырлы тіл тұжырымдамасы шеңберінде ағылшын тілін меңгеруге бет қойған, оларға бұл әліпби бөтен емес. Мемлекетіміздің алдында тұрған басты мәселе латын әліпбиіне көшкен көрші түркі мемлекеттерінің тәжірибесіне сүйене оты-рып, жан-жақты саралаудан өткізіп барып жүзеге асырылады деп ойымызды тұжырымдаймыз.

81


Әдебиеттер

1. Назарбаев Н.Ә. «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақала. http://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press

2. Fishman J.A. Language and Ethnicity in minority sociolinguistic perspective. Clevedon, Philadelphia: Multilingual Matters Ltd, 1989.

3. Нaзaрбaев Н.Ә. Тaрих толқынындa. – Aлмaты: Жібек жолы, 2010. – Б. 149-150

4. Кадыржанов Р.К.: «Казахи или казахстанцы». Весь мир. № 3 (37). Июнь – июль 2012 г. Стр. 4-5

5. Нугумарова А. Құнарлы тілміздіз құнын түсірмей қолдану аясын кеңейте берейік. http://www.baq.kz/kk/regional_media/post/35767

6. Байдалы С. «Латын әліпбиіне көшу – қазақ санасын от-арсыздандыру». http://abai.kz/content/sebit-baidaly-latyn-elipbiine-koshu-kazak-sanasyn-otarsyzdandyru

7. Қалижан У. Ғылыми мұраларымызды Latynga көшіру бүгіннен басталуы керек.// Алаш айнасы. –№ 28 – 21.02.2013 ж.

8. Қарин Е. Латын әліпбиіне көшу қазақ тілін әйгілеуге себеп болады.// Жас қазақ үні. – № 3. – 22.01.2013.

9. Шаханов М. Қазақтың қоғам қайраткері латын әліпбиіне көшуге қарсы шықты. http://news.nur.kz/250192.html

10. Тұрдалин Қ. «Әліптің артын бағайық «Жаңа әліпби жөнінде» // Жас Алаш № 52 (15822) – 4.07.2013.

82


Валентина Курганская,главный научный сотрудник отдела политологии Института философии, политологии и религиоведения КН МОН РК,

доктор философских наук, профессор,

Владимир Дунаев,главный научный сотрудник отдела политологии Института философии, политологии и религиоведения КН МОН РК,

доктор философских наук, профессор,

ЛАТИНИЦА КАК ЭЛЕМЕНТ ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАТИВНОЙ СРЕДЫ СМАРТ-ОБРАЗОВАНИЯ

На форуме «100 новых лиц Казахстана» Президент страны Н.А. Назарбаев заявил, что с переходом с кириллицы на лати-ницу «мы все вступаем в общий развивающийся информаци-онный мир, язык интернета, язык науки и культуры» [1]. Таким образом, переход на латиницу означает не просто смену графи-ки, но переход на новый язык. Данный аспект проблемы заслу-живает пристального внимания, в особенности при обсуждении вопросов радикального реформирования системы образования как непременного условия реализации данного стратегическо-го направления модернизации общественного сознания. Ведь именно в системе образования формируются необходимые зна-ния, навыки и компетенции в области грамматики и синтаксиса языка, порождённого информационно-коммуникативными тех-нологиями.

В современном обществе объём информации, передавае-мой по телекоммуникационным каналам, растёт, а объём инфор-мации, получаемой из непосредственного опыта общения, соот-ветственно, снижается. Экранная культура вытесняет книжную культуру. Формируется сознание пользователя. Новая коммуни-кационная система говорит на универсальном цифровом языке извлечения, создания, накопления, хранения, обработки, пере-

83


дачи, использования информации – подлинном lingua franca со-временной аудиовизуальной культуры. Этот язык подчиняется своей собственной логике

Электронная коммуникация в глобальной сети Интернета строится в формате гипертекста. Элементы размещённых на сайтах текстов снабжены гиперссылками на другие тексты и са-мого разного рода материалы (текстовые, графические, аудио- и видеофайлы и т.д.). Множеством перекрёстных ссылок образу-ется паутина прямых и обратных связей, по которой и передви-гаются зашедшие (или попавшие, пойманные) в сети Интернета пользователи.

Перевод языка науки, культуры, образования на язык ИКТ мировой электронной сети метафорически (быть может, из-лишне выспренно, но верно по существу) обозначен как меж-галактическое путешествие человечества: выход из «Галактики Гутенберга [2] в «Галактику Интернет» [3]. Причём эти «га-лактики» имеют различную топологию. Галактика Гутенберга – это мир человека печатной культуры, человека Книги. Мир, организованный как Текст линейного письма. Галактика Интер-нет – это мир Гипертекста, нелинейной интертекстуальности, говорящий на применяемом во всемирной паутине языке HTML (Hypertext Markup Language) – языке гипертекстовой разметки. На этом языке Web-сёрфинга линеарная структура текста пре-вращается в ткань (сеть, паутину) интертекстуальности, кото-рая плетётся в актах чтения из нескончаемого множества нитей. Это многоголосое эхо культуры, гул её языков, игра значений и смыслов, мифов и символов, цитат и реминисценций, шествие сквозь текст временных пластов, культурных эпох, цивилизаци-онных кодов создают мощную стереофонию пересекающихся взаимовлияний в многомерном пространстве и обратимом вре-мени интертекстуальности. В этом реляционном пространстве-времени странным образом могут инвертироваться векторы ду-ховных воздействий и детерминаций. Решение, данное Гегелем в «Феноменологии духа», считает Ж.П. Сартр, представляет «значительный прогресс по сравнению с Гуссерлем» [4, с. 259].

84


Славой Жижек преспокойно замечает: «“Ричард II” неопровер-жимо доказывает, что Шекспир читал Лакана» [5]. Такого рода анахронизмы в современной гуманитаристике, отказывающей-ся от принципа линейности историко-культурного процесса и прослеживающей перекличку голосов в Большом времени культуры, становятся обычными.

Сетевая форма возникновения и взаимной генерации смыс-ловых связей гипертекста является наиболее неопределённой, характеризующейся наибольшей вероятностью стохастических эффектов, наибольшей плотностью и частотой возникновения точек бифуркации и т.д., что делает гипертекст непредсказуе-мым в своих трансформациях.

Конструктивные особенности гипертекста были выявлены и описаны задолго до появления Интернета П.А. Флоренским. Во введении к своей работе «У водоразделов мысли» П.А. Фло-ренский развивает идею о «круглом мышлении» и нелинейном письме как специфических приёмах построения открытой си-стемы понятий конкретной метафизики: «Связи отдельных мыслей органичны и существенны; но они намечены слегка, порою вопросительно, многими, но тонкими линиями. Эти свя-зи, полу-найденные, полу-искомые, представляются не сталь-ными стержнями и балками отвлечённых строений, а пучками бесчисленных волокон, бесчисленными волосками и паутинка-ми, идущими от мысли не к ближайшим только, а ко многим, к большинству, ко всем прочим. Строение такой мысленной ткани – не линейное, не цепью, а сетчатое, с бесчисленными узлами отдельных мыслей попарно, так что из любой исходной точки этой сети, совершив тот или иной круговой обход и за-хватив на пути любую комбинацию из числа прочих мыслей, притом, в любой или почти в любой последовательности, мы возвращаемся к ней же» [6, с. 25].

Важной конструктивной особенностью сети-паутины по-нятий конкретной метафизики является переход смыслового слоя в виртуальный план: «В этой сетчатой ткани и промыс-

85


лившему её – вовсе не сразу видны все соотношения отдель-ных узлов и все, содержащиеся в возможности, взаимные вязи мысленных средоточий: и ему, нежданно, открываются новые подходы от средоточия к средоточию, уже закреплённые сетью, но без ясного намерения автора» [6, с. 25]. По отношению к виртуальным смыслам текста, закреплённым сетью взаимных отсылок, автор теряет своё привилегированное положение пе-ред читателем. Именно виртуальный план интертекстуальных смещений, замещений, подмен становится главным объектом постмодернистских стратегий деконструкции смысла текстов культуры.

Мир Интернета – это оцифрованный (дигитальный) мир, возвращающий человека в пифагорейско-платоновский космос. В этом космосе числа созидают основные платоновские кате-гории – сущность, тождество, различие, покой, движение. По-этому число предшествует не только счисляемым предметам, но и сущему как таковому: «Число раньше сущего» [7, с. 854]. Наука нового времени также пришла к выводу, что Книга бы-тия написана языком математики. Однако отнюдь не случайно, что вместе с возникновением компьютерных графических ре-дакторов возникает и совершенно новый математический язык. Создатель фрактальной геометрии Бенуа Мандельброт отме-чает практически полное отсутствие какого бы то ни было ви-зуального сопровождения в работах Вейерштрасса, Кантора и Пеано. Аналогично обороту с математическим языком Книги бытия приняли дела и в физике – «Небесная механика» Лапласа вышла в свет без единой иллюстрации. Теория фракталов, орга-нически связанная с графической формой представления мате-матических концепций, требует иного подхода: «Вижу – значит верю». «Формула может описать лишь малую долю взаимоот-ношений между моделью и реальностью, в то время как челове-ческий глаз обладает огромными способностями к интеграции и различению» [8, с. 41]. С тем, однако, ограничением, что ру-ками фракталы не нарисуешь, а вот компьютер с этой задачей справляется играючи.

86


Открытые современной математикой математические структуры, не умещающиеся в рамки построений Евклида и Ньютона, поначалу воспринимались как «патологические» или даже «психопатичные», как некая «выставка чудовищ», вроде кубистской живописи и атональной музыки. Для создания язы-ка научно-рационального описания фракталов учёным мужам пришлось изобретать явно «антинаучные» термины. «Не сле-дует путать самоквадрируемых драконов с самоподобным дра-коном от Хартера и Хейтуэя» [8, c. 272], – это цитата взята не из алхимического трактата и не из фантастического рассказа С. Лема, а из книги Б. Мандельброта «Фрактальная геометрия природы». В новом типе математики изумлённому взгляду от-крывается совершенно новый мир чистой пластической красо-ты, заложенный давным-давно в слово «геометрия»; открыва-ется особый, парадоксальный тип сложности, удивительный мир синергии хаоса и порядка. Красота фракталов сочетает в себе красоту строго симметричных объектов типа кристал-лов с красотой живых природных объектов, привлекательных именно своей неправильностью. Основное свойство топологи-ческой структуры фракталов – самоподобие, по модели отра-жения зеркала в зеркале (при этом для большинства фракталов характерно нежёсткое самоподобие, рекурсивные процедуры их генерации ковариантны, т.е. зеркала обладают определённой структурностью, кривизной) – позволяет совместить простран-ство воображения с его фактически неограниченной свободой и математически строгую логику.

Таким образом, экран монитора и гипертекст порождают культуру, в которой ломаются перегородки между отдельными научными дисциплинами, между наукой и искусством, между воображением и логикой. Эти тенденции положены в основу многочисленных программ создания цифровой образователь-ной среды и моделей смарт-образования. Современные цифро-вые технологии всё активнее включаются в образовательный процесс на всех его этапах и уровнях. На основе использования этих технологий сформировался новый тип информационной

87


среды образования – электронная информационно-телекомму-никационная среда взаимодействия субъектов образовательного процесса. Цифровизация (дигитализация) информационно-ком-муникативного пространства образования ведёт к радикаль-ному, качественному изменению всей системы образования. Информационно-коммуникативные сети, персональные мо-бильные устройства, большие данные и облака хранения ин-формации, открытые образовательные ресурсы (OER), интерак-тивные и игровые технологии обучения меняют архитектуру образовательных процессов.

В литературе выделяется ряд направлений формирования ИКТ-пространства образования [9]:

- на смену (или в дополнение) привычному учебнику-книге, бумажному носителю образовательного контента, ус-реднённой модели и линеарной структуре изложения учебного материала должна прийти персонализированная цифровая об-разовательная среда, где каждый обучающийся выбирает соб-ственную образовательную траекторию движения по нативно-му цифровому контенту, а среда, в свою очередь, непрерывно анализирует потребности, способности, навыки, компетенции, достижения и т.д. и предлагает сценарии дальнейшего развития.

- цифровая образовательная среда должна развивать куль-туру конструктивной информационно-коммуникативной связи, давать ученикам возможность рецензировать и комментировать работы друг друга, формировать сообщества, помогать отстаю-щим.

- система оценки не должна быть агрессивной, как фи-нальные контрольные или выпускные экзамены. Диагностика должна происходить бесшовно с процессом обучения. Систе-мы, работающие с большим объёмом данных, способны в режи-ме реального времени сравнивать ученика с тысячами других, анализировать, насколько глубоко он понимает предмет, и пред-сказывать успеваемость. Это снижает необходимость в стрессо-вых тестах и помогает оказывать каждому точечную поддержку на основе обратной связи.

88


Учебная онлайн среда смарт-образования – это динамичное пространство, меняющее свои характеристики в зависимости не только от административно утверждаемых нормативов, но от изменения субъектов образовательного процесса. С исполь-зованием сетевых форм организации материала и технологий мультимедийного представления образовательного контента формируются наглядные межпредметные и междисциплинар-ные связи.

Разумеется, предлагаемые модели смарт-образования, дик-туемые новыми ИКТ, несут с собой многочисленные риски. Формирование веб-дизайна гипертекстового контента образо-вания зачастую подменяется созданием электронного текста учебника, воспроизводящего традиционные формы работы с книгой. С другой стороны, развитие технологий 3D экранного воспроизведения информации порождает стремление к тоталь-ной визуализации образовательного контента. «Визуализация интегрирует в себе на сегодня самые разнообразные объекты: видеоролики (кинофрагменты, видеозаписи реальных процес-сов и явлений, видео уроки, видео опыты, видеозапись про-смотра экспонатов музея, природных объектов), анимационные объекты и 3Д мультимедиа (реконструкции, коллекции объек-тов – виртуальная реальность, компьютерные модели), и видео-взаимодействие в реальном времени, выход через веб-камеры на реальные объекты, фоторяды (с автопрокруткой), иллюстра-тивные подборки (рисунки, стоп кадры) с возможностью их «оживления», то есть вызова анимации или видео на экран по гиперссылке-иллюстрации на нём, конечно же, слайды и слайд шоу, интерактивные графики, диаграммы, карты, чертежи, схе-мы, в том числе 3Д, ссылки в виде скрин-шотов с переходом на нужную страницу сайта» [10]. Между тем уже в 1970-е гг. предметом беспокойства психологов и педагогов стало негатив-ное воздействие компьютеризации образования на когнитивные способности учащихся: лёгкость доступа к информации с по-мощью технологий HTML гипертекстов вытесняет самостоя-тельное решение задач. К концу XX в. обеспокоенность стала

89


концентрироваться на процессах визуализации и символизации знаний. Стремлением представить базисные категории и уни-версалии культуры в форме чувственно воспринимаемых об-разов формируется «клиповое», фрагментированное сознание, блокирующее как аналитические способности, так и способно-сти творческого воображения.

В детских играх воображение позволяет ребёнку высту-пать одновременно актёром, режиссёром и драматургом игро-вого действа. Один и тот же предмет может играть любую роль. ИКТ располагают богатым арсеналом игровых форм усвоения знаний. Однако в компьютерных играх и основанных на них технологиях обучения творчество и импровизация заведомо ограничены программным обеспечением.

Особый комплекс задач возникает в связи с формировани-ем открытой онлайн модели образовательной среды на основе перехода к латинской графике. Латинская графика облегчает и стимулирует адаптацию языка к особенностям интернет-ком-муникации. Между тем ещё в 1976 г. в своём докладе Пре-зиденту Франции С. Нора и А. Минк утверждали, что одним из факторов компьютеризации общества является тенденция к упрощению языка [11]. Манера молодёжи коверкать слова, пренебрегать синтаксисом и грамматикой в интернет-перепи-ске отражает особенности утраты интернет-культурой качеств книжной культуры, «новой устностью» общения в интернете. «В наш век совершается возврат к устной форме под давлением симультанной организации опыта, обусловленной электронной технологией» [2, с. 127], а качества, выработанные печатной культурой «галактики Гутенберга», начинают исчезать.

Интернет-тексты являются чем-то средним между устной речью и письменным текстом. Наиболее наглядно эта «новая устность» представлена в феномене так называемых «чатов». С одной стороны, чат – это текстовый вид коммуникации, вы-свечивающийся на экране. С другой стороны, чаты (от англ. chat – беседа, разговор) воспроизводят структуры и стилисти-ку устного общения. В чатах, как правило, грамматические и орфографические нормы, пунктуация и т.д. не соблюдаются,

90


что диктуется обменом сообщениями по компьютерной сети в режиме реального времени. Происходит своего рода возвраще-ние к идее звукописи как первоначальной форме использования письма ребёнком, усвоившим фонетический алфавит. Кроме того, скорость общения диктует обращение к экономным фор-мам выражения мыслей и эмоций – для последних использу-ются смайлики или сознательное коверкание слов, как аналог передачи интонации в устной речи. Развёрнутые, подробные изложения своей позиции в чатах, форумах, конференциях по-просту игнорируются («слишком много букав»). Языковые де-виации постепенно складываются в нечто наподобие говоров или диалектов. Таким образом, переход к латинской графике, облегчая адаптацию к особенностям интернет-коммуникации, приспособление казахского языка к англоязычному компьютер-ному сленгу, вместе с тем требует особого внимания к сохране-нию норм литературного языка.


1. Назарбаев рассказал о плюсах перехода на латиницу // https://vz.ru/news/2017/12/1/897742.html

2. Мак-Люэн М. Галактика Гутенберга: Сотворение человека печатной культуры. – К.: Ника-Центр, 2004.

3. Кастельс М. Галактика Интернет: размышления об интер-нете, бизнесе и обществе / Пер. с англ. А. Матвеева под ред. В. Харитонова. – Екатеринбург: У-Фактория (при участии изд-ва Гу-манитарного ун-та), 2004.

4. Сартр Ж.П. Бытие и ничто: Опыт феноменологической он-тологии. – М.: Республика, 2000.

5. Жижек С. Глядя вкось. Введение в психоанализ Лакана че-рез массовую культуру

6. Флоренский П.А. У водоразделов мысли // Флоренский П.А. Имена: Сочинения. – М.: ЗАО Изд-во ЭКСМО-Пресс; Харь-ков: Изд-во Фолио, 1998.

7. Плотин. Эннеады VI. 6. О числах // Лосев А.Ф. Миф – Чис-ло – Сущность. – М.: Мысль, 1994.

91


8. Мандельброт Б. Фрактальная геометрия природы. – М.: Ин-ститут компьютерных исследований, 2002.

9. Манифест о цифровой образовательной среде // http://manifesto.edutainme.ru/

10. Цветкова М.С. Технологические подходы к реализации электронных учебников в глобальном информационном образова-тельном пространстве // http://digital-edu.info/vyp/4/?ELEMENT_ID=1648

11. Nora S., Minc A. The Computerization of Society. A Report to the President of France. – Cambridge; L., 1980.

Гүлзия ПірәліМ.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының

бас ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының докторы

ЛАТЫН ҚАРПІ БІЗГЕ НЕ БЕРЕДІ?

Жиырма жылдан бері таусылмайтын жыр болған латын әліпбиіне көшу мәселесі енді мемлекеттік тұрғыдан қолдау тауып еді, абыз атанған академик ағаларымыз бен тілші-мамандарымыз, отансүйгіш, от ауызды, батыл ойлы, ұлтжанды азаматтарымыз неге қақ жарылып, екіге белініп отыр? Түсініксіз. Себебі, сөз бен әрекет бірікпеген жағдайда үнемі осындай орынсыз олқылықтар болары анық. Әйтпесе, кеше ғана латын қарпін қолдаған тілшілер неге бүгін оның қолданылуы, қазақ тіл заңдылығын сақтауы қиын деп қашқақтайды? Оған неге кәсіби маман ретіндегі ортақ бір пікірге тоқталған ұсыныстарын, нақты ғылыми тұжырымдарын айтпайды? Ең бастысы, латын қарпіне көшудің нақты себебі, артықшылығы мен кемшілігі, қандай қиындықтары мен жетістіктері бар, оның бізге, біздің мемлекеттік тіліміздің дамуына дәнекерлік жасайтын жақсылықтары бар ма, болса қандай деген сауалдарға неге жауап жоқ? Нақты іске кешу кезегі келді десек те, осы шаруамен тікелей

92


айналысып отырған министрліктер мен тіл басқармаларының, арнаулы құрылған комитеттер мен А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының ғылыми ұйымы қандай шаралар жүргізу керек деген тұжырым ұсынады? Кеше ғана шибөрідей шулаған мамандардың ендігі елді сендірерліктей, қоғамдағы әртурлі пікірлерге тыйым саларлықтай сауатты да парасатты пікірі, ғылыми негізделген нақты ұсынысы қайда?

Осындай сауалдарға жауап таппай қысылғанда шарасыз-дан бос даурықпа сезден гөрі нақты істі қалайтын, қазақ тілі мен ұлтының тағдыры мен келешегі үшін қандай да қауіптен тайсалмай табанды еңбек еткен ХХ ғасыр басындағы Алаш зиялыларының пікірлеріне жүгінуге тура келеді. Мәселен, «Байтұрсынұлы Ақыметтің араб әліб-бійін жақтаған байанда-масында» айтылған: «...солай болған соң әріп алмастыру деген жеңіл мәселе болып шықпайды. Бұл – ел жағынан да, елдің шаруасы жағынан да ауырлығы зор мәселе екендігін еске алып отырып шешетін нәрсе. Үстін қарап, ат үстінен айтқандай, сөзбен, жеңіл шеше қойатын мәселе емес. Салақ қарауға бол-майтын салмақты мәселе.

Латын әрпінің араб әрпінен гөрі көзге көрініп тұрған артықтығы, бадырайып тұрған пайдасы болса екен; онда ел көңілденіп, әсіресе сауаттылары көңілденіп, қолдап-жебеп, көтермелеп бірдеме етер деп дәмеленер едік...», – деген сезді біз де айтқымыз келеді. Мемлекеттің мүддесі мен ұлттың руха-ни құндылықтарына жауапты ел сауаттылары, яғни зиялылары қазіргі кириллица әрпін латын әрпіне ауыстыру мәселесін са-лыстыра отырып, артық-кем деген нендей сипаттары бар деген сауалға неге жауап іздемеске? Тағы да Ахмет Байтұрсынұлының пікіріне сүйенейік: «Екі әріпті теңестіріп, артық-кемін тексеріп, өлшеуге салғанда, таразының табан тірейтін нәрселері мыналар боларға тиіс:

1) тіл дыбысына жеткілікті-жеткіліксіздігі қанша?2) қайсысымен басылған иә жазылған сөз оңай оқылады?3) қайсысымен жазу жеңіл, жазылғанын тану жеңіл?4) қайсысы баспаға қолайлы (баспаға сыйымды болуы,

жұмыстың өнімді болуы о да сонда).

93


5) үйретуге (сауат ашуға) қайсысы оңтайлы?6) көркемдік пен көзге жайлылық жағынан қайсысы артық?Әуелі, тілдыбысына жеткілікті болу, болмау жағынан са-

лыстырып қарайық. Араб әрпінен қазақ әліпбиіне 14 әріпті өзгертпестен дайын күйінде алдық, 5 әрпіне ереже қосып алдық.

Латын әрпінен ең өзгертпестен алдық дегенде 15 әрпін-ақ алған. Басқаларын өзгертіп алып отыр. Сейтіп алғанда, 7 әрпі өзгертіп алуға жараған, басқалары тіпті жарамаған соң «ң» мен «й» дыбыстарына ойлап шығарып, n, j таңбаларын алып отыр», – дейді (Байтурсынулы.А. Бес томдық шығармалар жинағы. 4-т, Алматы, «Алаш», 2006 жыл).

Міне, латын әрпіне байланысты осындай нақты сауалдарға бүгінгі тілші-мамандар неге жауап бермейді? Қазақ тілінің қалыптасып, дамуына зор үлес қосқан А.Байтұрсынұлы бұл ба-яндамасында латын тілін қостамай отыр, бірақ оның қазақ тіл орамына лайықталған араб әліпбиінен еш артықшылығын көре алмай отырғанын ғылыми және тіл заңдылығына сүйене оты-рып, дәлел – дейді емес пе?!

XX ғасыр басындағы алғашқы ұлт зиялыларының қасында жүз есе сауатты, әлемдік өркениетті еркін меңгерген бүгінгі тілші мамандар осындай ойға қонымды, жұрт сеніміне ие боларлықтай әңгімеге неге бармайды? Қазіргі екі ойлы, екі үдай болып отырған қазақ қауымына осындай салыстырыла зерттел-ген көңілге қонымды пікір, көз жеткізетіндей нақты нәтиже ке-рек емес пе?

Бүгіндері латынға көшудің бір қиындығы – қазақтың кейбір әріптерін латынша бірнеше мағынада оқудың қиындығы дейді. Бірақ оны түсіндіріп жатпайды. Ал А. Байтұрсынұлы ше? Ол былай түсіндіреді: «...латын әрпі ұлылы-кішілі қосар таңбалы болады. Оның үстіне баспа әрпі мен жазба әрпі біріне-бірі ұқсамайтын түрде болады. Бір сөзде екі түрлі сүгірет бо-лады. Біреуін танудың орнына екі-екіден тану керек болады. Сөйтіп, әріптің екі баспа түрін, екі жазба түрін, сөздің екі баспа сүгіретін, екі жазба сүгіретін тану керек болады. Мұның аты бір жұмыстың орнына төрт, төрттен сегіз жұмыс деген болады...»

94


(261-бет). Және: «Латын әліпбиінде әріп ұлылы-кішілі болып, екі-екіден келеді...латын әрпін өзгертпей алуға болмайды. Ең кем болғанда 25-30 пайызға өзгертіліп алынады», – дейді (263-бет). Мұның тіл заңдылығына сәйкес өзгертілу жұмыстарын тілші мамандар айта жатар, қалай болғанда да үйреншікті әліпбиден екінші әліпбиге кешу оңай шаруа емес. Біздің балаларымыздың ағылшын тілі мен интернет тілін жақсы білгенімен, біз білетін орыс және латын әріптері бір жүйелі бола түрса да қазақ тілінің заңдылығына сәйкес езгертілетін латын әліпбиіне әләзір әлі келе қоймас.

Сондықтан қазақ зиялылары – бүгінгі бірінші мақсаты – мемлекет мақсат етіп отырған латын әрпіне көшу бізге не береді деген сауалға жауап іздеу, осы жолда іздену, оны халық көкейіне қонымды етіп, кезін жеткізу.

Және оны көптің бірі емес, тіл заңдылығын жетік білетін ар-наулы ғылыми орта, кәсіби мамандар беруі тиіс. Байтұрсынұлы іздеген сауалдардың жауабына екі ойлы болып отырған бүкіл қазақ жұрты, оқырман қауым, ата-аналар да зәру.

Ал енді бұл істі қалай жұзеге асырамыз десек, бізден бұрын латын әрпіне көшіп, біраз тәжірибе де, мамандар да жинаған, оны жүргізуге қажетті құрал-жабдықтар да даярлаған, түркі тіл заңдылығына сәйкес өзгертілген, бейімделген бүгінгі латын қарпін пайдаланып жүрген көрші елдердің (мысалы, өзбектердің, әзірбайжандардың және т.б.) жетістіктеріне жүгінген жөн секілді.

Осы орайда бір айта кетер нәрсе, тарихи оқиғалардың қайталануы да қызықты жайт. Мәселен, бұрындары отарлау-шы елдер басып алған ұлтты рухани құлдықта ұстап, тарихы-нан, ана тілінен, салт-дәстүрінен мүлдем мақрұм қалдырып, мәңгүрттенуі үшін алдымен адамдардың санасын улау, өзге тілмен тұсаулау секілді айла-тәсілді қолданғаны мәлім. Және оны тез арада шұғыл жүргізген және сол мұратына жеткен. Әлем тарихында да, біздің төл тарихымызда да тілді өзгерту арқылы бүтіндей халық, ұлттарды жойып жіберу қаупі талай қайталанды емес пе?! Тіпті арыға бармай-ақ, кешегі небәрі

95


70 жылдық кеңестік дәуірдің өзінде жаппай орыстанып кете жаздадық емес пе? Сол кезеңде жүргізілген латын әрпіне көшу саясатының садцары қандай болды деген сауалға жауап іздеп, ұлтжанды ғалым Мекемтас Мырзахметұлының ойлары-на жүгінейік: «...И.В. Сталиннің араб жазу таңбасын алдымен латын жазу таңбасымен алмастыруға нұсқау беруінің астарлы сыры әлі де ашылмай келеді. Менің пайымдауымша, біріншіден, патша үкіметінің араб жазу таңбасын алмастыру саясатынан ха-бары бар ұлт зиялыларынан сескеніп, алдымен, латынша жазу таңбасына өту арқылы қоғамдық пікірді адастыруды көздеген. Екіншіден бұл зиялы топ тұрғыдан бірден орыс жазу таңбасына өтсе, ұлы державалық шовинистік пиғылға қатты қарсылық ту-арын білген соң, уақытша саяси маневр жасаудан келіп шыққан саяси амал еді. Түбін ойлап жоспарланған қызыл қырғын (1937 жыл) өткен соң, зиялылардың көзі жойылып, орыс жазу таңбасына өткізуде қарсылық та болмайды деген болжамы шындыққа айналды», – деген сөзі көп нәрсенің астарын ашып бергенді (М.Мырзахметұлы. «Қазак, калай орыстандырыл-ды?». Алматы, 2010 жыл). Осы мақаласында көрнекті ғалым М. Мырзахметұлы «Жаңа әліпке көшу туралы Халық Комис-сарлар Кеңесінің жанындағы Орындаушы комиссия» дейтін ұйым латын жазуына қарсыларды заң жүзінде қудалауды ашық турде жүргізгенін, әсіресе Орындаушы комиссияның бастығы Ораз Исаевтың «Еңбекші қазақ» газетіндегі үндеуінде: «...Жа-рияланып отырған 20 күннің ішінде бүкіл кеңсе ісі жаңа әліпке көшірілетін болсын! Жаңа әліпті білмеймін дейтін қызметкерлер жаңа әліптің жасырын жауы деп саналып, сотқа тартылсын!» – деген ресми сөзі жүзеге асырылып, тез арада латын әрпі қолданысқа еніп, 1930-1940 жылдар бойы жүргізілгенін айтады. Орталықтан берілген нұсқауды жергілікті жердегі шенеуніктер осылай тездеткендіктен 1940 жылы орыс жазу таңбасы да енгізіледі. Соның нәтижесінде 49 түркі халықтарының 22-сі ғана қалып, оның 27-сінің тілі «өлі тілге» айналса, 194 ұлттың 93-і жұтылып, 101-і ғана қалуы жан түршіктіреді. Мына жаһандану заманында бүкіл әлем халықтарының латын қарпіне көшуі де

96


көңілге күдік ұялатады. Осы орайда ғалым: «Енді бүгінгі күнгі саяси-әлеуметтік, идеологиялық себептерді ескере отырып, түркі халықтарының бәріне ортақ, бірақ әр халықтың ұлттық ерекшелігін ескеріп отыратын бір ғана ортақ жазу таңбасына өту – болашақ ұрпақтың өмірлік қажеттілігіне айналуда. Өйткені біз, түрік халықтары, саяси-әлеуметтік, идеологиялық жағынан бөлшектеніп, ыдыраудың соңғы шегіне жеттік. Енді рухани тұтастыққа қол созып әрекеттенбесек, алдағы кезеңде ұтылған үстіне ұтыла бермекпіз», – дейді.

Латын тіліне көшсек те жерлікті халық тілдің ішкі заңдылығына, табиғи дыбыстық ерекшелігіне сай етіп пайдала-ну мәселесі сөз болғанда осы күнге дейін бауыр басып қалған орыс жазу таңбасын қимайтындар да, осы кунге дейінгі рухани мұраларымыздан айрылып, мәңгүрттенген ұрпақ пайда бола ма және оған мол қаржы да қажет деген және т.б. сылтау мен даулы пікірталас та жоқ емес. Бірақ қиындықсыз тәуекел қайда? «Ерін- шектің ертеңі бітпейді» деп кішкентай кезімізде ата-анамыз кейитін еді. Сол айтқандай, ертең ертеңмен, міне, 20 жылдан асса да қазақ тілі мемлекеттік мәртебесін толыққанды мойында-та алмай келеді, ұзаққа созған сайын оның қолдануы да сағызша созылып кете берері сөзсіз. Сондықтан да латын жазу таңбасына 2025 жылы емес, керісінше тездетіп өтсек, отаршылдық са-надан арылып, кеңестік дәуірдегі саясатқа негізделіп, бүгінде оқу программаларынан алынып тасталған жағымды-жағымсыз кейіпкерлері көп рухани мүгедек туындылардан, төл тарихы-мыз емес, КСРО тарихы насихатталған жалған дүниелерден арылып, ұлттық қорымызды тазалап алмаймыз ба? Көркемдік құндылықтар мен таза тарихи, ғылыми деректерге негізделген монографиялық зерттеулерді де уақыт сынынан өткізіп, «Ғылыми қазына» жобасы бойынша жарияланып жатқан «Классикалық зерттеулер» арқылы жүйелеп, ақпараттардың есепсіз ағынынан елді адастырмай шынайы шығарманы ғана шығаруды қолға алған жөн сияқты. Ол үшін «көз қорқақ, қол батырға» салып, көштен қалмай тез қимылдасақ іс қарқын алары сөзсіз. Оған біздің саяси-экономикалық та, моралдық-

97


құқықтық, психологиялық дайындығымыз да, тұрмыстық-материалдық жағдайымыз да жеткілікті. Қазірден бастап, қайта шығарылып, жазылып жатқан көне мүраларымызды, төл тари-хымызды, әдебиетіміз бен мәдениетіміздің, енеріміздің жаңа зерттеулерін жазуға, жариялауға бөлінген қаржыны біртінден латын жазу таңбасымен шығаруға шұғыл бетбұрыс жасау керек сияқты. Және қазіргі 1-сыныптан бастап ағылшын тілін оқып жатқан балаларымыздың латын таңбасын да тез игеріп кетуге мүмкіндігі мол. Аға ұрпақ та бұл таңбадан хабардар. Ал басқа түссе, кімде болса тез-ақ игеріп алуы кәдік. Оған жоғарыда келтірілген тарихи фактілер дәлел бола алады.

Латын жазу таңбасын өз еркімізбен, бейбіт жолмен таңдаған екенбіз, енді осы жолда табанды еңбек етіп, ұрпағымызға ұлттық құндылықты құрайтын мәңгілік маңызы бар рұхани жәдігерлерді ғана мұра етейік.

Саясат Бейісбай,ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану

институтының бөлім жетекшісі

ЖАС ҒАЛЫМДАРДЫҢ ОЙЫ ҰШҚЫР, ҰСЫНЫСТАРЫ ҰТЫМДЫ

ЭКСПО-2017 көрмесі өтті, қазақ графикасының латын әліпбиіне өтуі күн тәртібіне шықты. Биылғы жылы осын-дай өзекті жәйттерге көпшілік көңіл аударды.Бұл мәселелер жас ғалымдардың да назарынан тыс қалмақ емес. Осыған орай «Ғылым ордасының бір топ магистранттары және PhD докторанттарының қатысуымен ҚР БҒМ ҒК «Философия, саясаттану және дінтану» институтының мәжіліс залын-да «Жас ғалымдар ЭКСПО-17 қорытындылары мен латын әліпбиіне көшудің болашағы туралы» атты тақырыпты қаузаған кеңейтілген семинар өтті.

98


Аталмыш семинар-кеңесті Институт директоры, саясатта-ну ғылымдарының докторы, профессор Ақан Бижанов кіріспе сөзбен ашты.

– Біздің жас ғалымдардың еліміз өміріндегі осын-дай маңызды мәселелерден тыс қалмай, белсенділік таны-тып, жасаған ұсыныстары мен ізденістері қуантады, – деді А.Бижанов. – «ЭКСПО-2017» көрмесінің ел өміріндегі өрны өзгеше. Астана болашақ «жасыл» энергияны бүкіл әлемде тиімді пайдалану, қоршаған ортаны таза сақтау, күн, жел, су-электр стансалары мен теңіз, мұхит сулары секілді қуат көздері арқылы энергияны үнемдеу аса маңызды әрі ауқымды шара екенін тағы бір мәрте дәлелдеді. «ЭКСПО-2017» көрмесі қуат көзін үнемдеу саласында елімізді әлем жұртшылығы алдында үлкен мәртебеге көтерді.

Сондай-ақ қазақ тілін латын графикасына көшіру Мем-лекет басшысы алдымызға қойып отырған мәні зор мәселе. Бұған ешкім немқұрайды қарамауда, сондықтан латын әліпбиін енгізуге бүкіл жұрт белсенді араласып, қызу қуаттап отыр. Қазір институт ғалымдары мен қызметкерлер латын әліпбиіне көшуде социологиялық зерттеулер жүргізіп, талдама, сарап-тама жасауды қолға алған. Осылайша, латын әліпбиіне көшу еліміз өміріндегі өзекті мәселе екенін көреміз, оған бүкіл қоғам атсалысуда. Елбасы айтқанындай, қазақ тілі – ол біздің рухани негізіміз. Тіл білімін зерттеуші ғалым мамандардың пікірінше, жаңа әліпби біздің қоғам дамуының барлық саласында, білім беру, ғылым мен мәдениеттегі алар орны айрықша. Бұл бір жағынан жаңа ақпараттық және қазіргі заманғы озық технологи-яны енгізудің тиімді жолы. Жастарымыздың арасында ағылшын тілін меңгеруге үлкен құлшыныс танытатын өскелең ұрпақтың көбеюі қуантады, олар осылайша әлемдік ақпараттық кеңістікте өздерінің интеллектуалдық әлеуетін арттырады. Латын әлпбиі өзге де этностардың ағылшын және қазақ тілін үйренуге жақсы мүмкіндік береді. Яғни бұл үрдістің артықшылығы анық байқалады. Сондықтан, осы екі мәселеде жастардың пікірін, ұсыныстарын тыңдайық, деп қорытындылады сөзін институт директоры Ақан Бижанов.

99


Сонымен, ЭКСПО-2017 көрмесі еліміз тарихындағы елеулі оқиға болды. Үш айға созылған Астана көрмесіне соңғы есеп бойынша төрт миллионға жуық адам қатысып, содан мол мағлұмат алған. Әсіресе жастардың әсері үлкен. Болашақ энер-гиясын қолдануға арналған көрмеге өз еліміздің азаматтарынан басқа алыстан атбасын арнайы бұрғандар аз емес. Халықаралық көрменің нәтижесін дәл бүгін емес, ертең көретініміз кәміл. Оның болашағы, тигізер пайдасы мол болуға тиісті. Келер ұрпақ кемел ғұмыр кешу үшін бүгінгі тірлік тұщымды болуы керек. ЭКСПО – ол тек қана келіп көріп қайту үшін ұйымдастырылған көрме ғана емес, ғаламдық мәселелерді шешудің жолдарын көрсететін шара. Осының бәріне уақыт төреші. Астананың баламалы энергиясы дейтіндей брендті қалыптастыру ке-рек. Үлкен көрме өткізу – үлкен жетістікке жетудің жолы. Ал ондағы ғимараттардың ешбірі қаңырап бос қалмайды, бірнешеуі халықаралық қаржы орталығына айналса, енді бірі тұрақты жұмыс істейтін көрме ғимараты болуда, әрқайсысының атқаратын өз міндеті бар. Семинарда магистрант Жібекжан Ке-мел «ЭКСПО-2017» көрмесіне арналған зерттеуін ортаға салды.

Аталған көрменің басты мақсаты – елімізге жаңа техноло-гиялар мен инновациялар тарту әрі оны өндіріске енгізу екені белгілі. Оған республиканың барлық өңірінен «Жасыл» эконо-миканы қолдану мәселелеріне қатысты тың жобалар ұсынылды. Дәстүрлі емес энергия көздерін дамытуға бағытталған тар-тымды туындылар қойылды. Мысалы, солардың ішінде ақтөбелік өндіріс жаңашылдарының жобалары көрмені тамашалаушылардың айрықша ықыласын туғызды. ЭКСПО өткен соң өңірдегі 20 мыңнан астам кәсіпкер өздерінің озық технологияларын өндіріске енгізуге бет бұрды. Бүгінгі күні соның ішінен әлемдік заманауи стандарттарға сәйкес келетін жиырма технология таңдалып алынды. Қазір облыста соны жүзеге асыруға байланысты жұмыстар жан-жақты өрістеп келеді. Осынау, «ЭКСПО-2017» көрмесіне қойылған жобалар-ды іске асыруға қатысты тартылған инвестицияның жалпы со-масы 128 миллион АҚШ долларын құрайды. Дәл қазіргі кезде

100


аймақта «жасыл технологияларға» қатысты 300 миллионнан астам АҚШ долларын құрайтын 4 жоба жүзеге асып келеді. Олардың қатарын жел және су электр стансалары, энергетика қорлары қондырғылары, сондай-ақ жел генераторы секілді жо-балар бар. Мұндай техниканы қолдану өңірдегі экологиялық ахуалды сауықтыруға және энергия қуаттарын үнемдеуге жол ашады. Сонымен бірге еңбек өнімділігін 10-15 пайызға көтеруге әрі энергия тапшылығын қысқартуға мүмкіндік береді.

Астана «ЭКСПО-2017» ұлттық компаниясының депар-тамент директорларың мәлімдеуі бойынша – ЭКСПО көрмесі басталғалы халықаралық павильондарға миллиондаған адам кіріп шыққан. Оның ішінде – Африка плазасы, Мысыр, Түркия, Әзірбайжан, Таиланд павильондарына халық көп барған екен. ЭКСПО-да 66 мемлекеттің Ұлттық күні өтіп, 160-қа жуық тақырыптық іс-шара ұйымдастырылған. Сонымен қатар, маусым айынан бастап көрмеге 22 елдің үкімет басшысы, 78 мемлекеттің сыртқы істер министрі келген екен. Тауар айналымының жал-пы сомасы 905 миллион теңгеге жеткен. Астанадағы көрменің басты павильоны «Нұр Әлем» расында әлем назарын өзіне аударып, жұршылық қызығушылығын арттырған. Павильон-да заман талабына сай технологиялар да аз емес. Мәселен, голландиялық студенттер ойлап тапқан автокөліктер. Техника отынсыз-ақ, күн көзінен қуаттанып қозғалады. Алаңда тұрған модельдер макеті болса да, қазір шетелде бұл темір тұлпарлар белсенді пайдаланылып жатыр. Павильонға келушілердің саны күніне 28 мыңға жуықтаған. Көрмеге үш айда 115 мем-лекет және 22 халықаралық ұйым қатысып, болашақ энер-гиясы тақырыбында өз ізденістерін көрсетті. Астана EXPO 2017 көрмесінен кейін, жоғары технологиялар орталығы ғана емес, әлемдік өркениеттің тоғысқан мекеніне айналды. Аталмыш көрмені өткізу енді Араб Әмірліктеріне бұйырды. 2020 жылы Дубай қаласы EXPO қонақтарын қарсы алмақ. Қорыта келгенде, күннен күнге дамып жатқан заманауи техно-логияларды тиімді пайдалану үкіметтік деңгейде қолға алынса, біздің дәстүрлі энергия көздеріне тәуелділігімізді айтарлықтай

101


төмендетуге мүмкіндік туар еді. Тәуелсіз жас мемлекетіміз үшін «EXPO-2017» көрмесін өткізудің маңызы өте зор. Бұл көрмес тек Астана үшін ғана емес, бүкіл еліміз үшін экономикалық дамудың жаңа қадамы болады.

Ал институттың болашақ ғалымы, докторант Анастасия Федорованың зерттеуінше, мұнайдың қоры 40-50 жылда, газдың қоры 80 жылда, ал көмір қоры 400-500 жылда таусылады. Де-мек, қазірден бастап баламалы қуат көздерін тауып, экологияны да таза сақтап, Қазақстан Президенті бекіткен «жасыл» эконо-мика бағдарламасын дамытуды қолға алуымыз керек. Ол үшін жер, су, жел, биооотын секілді табиғи ресурстарды тиімді пай-далану маңызды. «Жасыл» экономиканы жүзеге асыру арқылы таусылуға таяу жер байлығына тәуелді болмай, табиғи қорларды, яғни қуат көздерін игеру кезек күттірмейтін шара.

Қазақстанда қуат көздерін пайдаланудың оңтайлы нұсқасы – күн, жел, гидроэнергетика, биоотын, геотермалдық жолда-ры бар. Соның ішінде жыл бойы республиканың 70 пайыз аумағында күн қуатын пайдалануға мүмкіндік мол. Жыл онекі ай күннің шуағы 2800-3000 сағатқа дейін түсіп тұрады. Күннің жарық сәулесі әсіресе орталық, оңтүстік және оңтүстік-шығыс өңірінде мол түседі.

Ал жер қуатын тиімді пайдалану Дания мен Голландияның тәжірибесі бойынша жылдамдығы 5,6- 6,8 м/сек аралығында болуы тиіс. Қазақстан үшін жел қуатының мол тұстары Ка-спий аймағы, орталық, солтүстік Қазақстан, оңтүстік және оңтүстік шығыс Қазақстан. Тәжірибе көрсеткеніндей, Жоңғар қақпасында жел қуаты өте жоғары аймақ. Сол сияқты Ше-лек өңірінде «ЖерұйықЭнерго» жел электр стансасын салу көзделуде.

Сонымен, ЭКСПО көрмесі Қазақстанға не берді? Бағамдап қарасақ, одан алатынымыз аз емес екен. Солтүстіктің гуілдеген бораны, сақылдаған саршұнақ аязында француздар ойлап тапқан термоқабырға өте тиімді көрінеді. Ол қабырға қақаған аязда да, шыжыған ыстықта да бірқалыпты температураны ұстап тұрады екен. Демек, сол тәжірибені бізде пайдалануға әбден болады.

102


Ал поляктар ЭКСПО-ға көк көмірін әкеліпті. Ол экологиялық таза, күйесі де жоқ. Тиісінше жылуы жиырма есе көп. Осы көк көмір біздегі қара көмірден анағұрлым таза болғанымен, бағасы біршама қымбат екен. Қымбаттау болса да қуатты қызуымен, ауаны ластамайтын тазалығымен құнды.

Келесі мәселе латын әліпбиіне байланысты өрбіді. Осыған орай аталмыш институттың докторанты Дәурен Дариябе-ков өз ойын ортаға салды. 2006 жылдан бері латынға көшудің стартегиялық маңызын айтып келе жатқан Президент Н.Ә. Назарбаев: «Компьютерге лайықталып ешбір нүктесіз әліппе жасауға болады. Бұл мәселені ойланып-толғанып, асықпай-саспай жасау керек» деді. Латынға көшу – стратегиялық идеоло-гия. Сау ақылмен, кеңесіп шешілетін мәселені науқаншылдыққа салудың қажеті жоқ. Латын қарпіне көшуді оппозиция, қоғам да қолдайды. Тек қай графиканы таңдаймыз деген күрмеулі мәселеде компромиске келу қиын болып тұр. Жалпы әлеумет 80 жыл бауыр басқан кириллицадан арылу үшін нақты алфа-витке тоқтам жасай алмай тұр. Сондай-ақ, аға буын, орта буын, жас ұрпақтың жаңа алфавитті қабылдау деңгейі әр алуан екенін ескеруіміз керек. Қоғамның едәуір бөлігі қолдайтын «Бір әріп – бір таңба» жобасы жаңа заман талабына келіңкіремейді. Сол себепті, диакритикалық үлгімен жасалған түрік, әзірбайжан, өзбек нұсқаларынан түбегейлі бас тартқан дұрыс. Сосын ла-тын графикасының саяси стратегиясына да мән беруіміз керек. Түркия парламенті 1928 жылы түрік тілінің реформасы жай-лы заң қабылдап, 1929 жылы латын әліпбиіне көшу саясатын жүргізді.

Ал қазіргі Қазақстан жағдайында саяси билік, оппози-ция және қоғам кемел шешімге келіп, жұмылып жұмыс жа-сауы қажет. Бастапқыда ортақ алфавит қолданысқа енгізген Әзірбайжан, Өзбекстан, Түркіменстан елдерінің тәжірибесінен сабақ алу маңызды. Ғылыми базасының 80-90 пайызы орыс тіліндегі бұл мемлекеттердің оқулықтары, кітаптары және бұқаралық ақпарат құралдары латын графикасына дайын емес еді. Ортақ латын графикасының кесірінен Әзірбайжанның

103


ақпараттық кеңістігін Түркияның газет-журналдары мен түрлі әдебиеттері жаулаған. Совет шырмауынан әрең шыққан Әзірбайжанға ауыр соққы болды. Екінші бір елге ақпараттық тәуелділіктің қаупін сезгендіктен ортақ алфавиттен бас тар-тып, жеке әліпби түзді. Түркіменстан да көп ұзамай әліпбиін өзгертті. Өзбекстанның жағдайы тіпті қиын болды. Мектепте биология, химия, география сынды пәндерге арналған латын тіліндегі оқулық жоқ болғандықтан, ғалымдары Түркияның оқулықтарын қолдануды ұсынды. Бұның соңы да ақпараттық мұқтаждық пен тәуелділікке әкелді. 1995 жылы Өзбекстан үкіметі де бұл алфавиттен қашып құтылып, дербес алфавитін жасауға көшті. Қазіргі кездегі ақпарат кеңістігі ортақ заманда ортақ әліпби жасаудың артында «тәуелділік саясаты» тұрғанын ескеруіміз керек.

Бізге түріктің де, әзірбайжан мен өзбектің де қателігін қайталаудың қажеті жоқ. Біздің өз жолымыз бар. Парламентте талқыланған алғашқы шикі жобаның шашбауын көтерушілер де болды. Қазақ латынды бұрын да қолданған. Демек, біз қазір латынға көшуге емес, оған қайта оралуға дайындық жасап жа-тырмыз.

Мемлекет басшысы «Ғалымдар, тіл мамандары, тарихшы-лар бір мәмілеге келгенде, мен жаңа әліпбиді жариялаймын»,-деді. Солай жариялады да. Ендігі жерде біржақты ұрандата бер-мей нақты іске көшу керек.

1929 жылы қолданысқа кірген латын негізді әліппе бір ды-быс – бір әріп принцибімен түзілді. Дәл сол принципті советтік түркілерден көріп, Түркия да енгізген еді. Диграф дегенді қолданбады. Негізі жаңа түрік тілінде біраз үлгі француз тілінен алынған, бірақ алфавитте таза совет латиницасының принцибін ұстанған.

Ең бірінші, 1993 жылы Түркия мемлекетінің бастамы-сымен бекітілген түркі елдеріне ортақ әліпбиді негізге алмай, классикалық латын-ағылшын графикасындағы таңбалардың негізінде қазақ алфавиті түзілуі керек. Екінші, диграфтық үлгіде жасалған «Байлатын» нұсқасына біршама толықтыру енгізуді

104


тиімді. Сандық технологияға негізделген 26 әріп, қосымша 1 апостроф көп мәселенің түйінін шешер еді. Сонда «тілге жеңіл, жүрекке жылы» тиетін, етек-жеңі жинақталған әліпби шықпақ. Бұл диакритикалық әліпби емес.

Осыған орай институттың келесі магистранты Оралбек Ысқақ та ойын ортаға салды. Латын әліпбиіне көшу солтүстіктегі көрші елге тәуелділіктен арылуға әсер етеді. Саяси өзгерістерге де септігін тигізеді. Латын графикасы өркениетке даңғыл жол ашады. Түркі қауымдастығымен жақындасуға мол мүмкіндік береді. Ал қиындығы сол, жетпіс жылда жинаған еңбегімізді бүкіл рухани байлығымызды латын әліпбиінде қайта жазуда ғана ауырлық тудырады дегенді айтты.

Дегенмен, сол кеңестік кезеңдегінің бәрі керемет деп кім айтты? Сол тұстағы солақай идеологияның салдарынан сана-ны улаған мың-сан ақпараттардан, миллиондаған басылыммен шыққан керексіз дүниелерден арылатынымыз да есте болуы тиіс.

Кезінде Таласбек Әсемқұлов «Егемен Қазақстан» газетінде жарияланған «Әріп тағдыры» дейтін мақаласында: «Енді, міне, бүгін, ішкі-сыртқы саясатта аса байыпты, сақ, ақырын жүріп анық басатын Елбасымыз ерекше іске бел буып отыр. Енді әліпбиіміз өзгереді. Әліпби өзгереді, осылайша біз төрт тарап, жеті ықылымға тарап кеткен бауырлас ағайынмен, түрік деп аталатын нәсіл мен қайыра бауырласамыз, ортақ мәдениетке қадам басамыз. Бұл баяғы Ахмет, Әлихан, Мұстафа, Жаһанша, Мағжан, Міржақып сынды аяулы ағаларымыздың, Исмайыл-бек Ғаспыралы бастаған Қырым ұлтшылдарының, тағы да, біз атын біле бермейтін түрік нәсілі қайраткерлерінің асыл арма-ны еді. Олар жете алмады. Міне, біз бүгін осы істі ары қарай жалғастырамыз. Әрине, әліпбидің өзгеруі өте қиын шаруа. Әлі талай қателер болады, программалар өзгерген себепті компью-терлер «қалқып» қалатын болады, кириллицада жасалған жаз-ба мұраны жаңа жазуға аудару кезінде талай сүріну де болады. Бәрі де болады. Бірақ соның бәрі де өтеді. Өтеді де кетеді. Діни кітапта айтылғандай, «Жаңа аспанға жеткенде, өтіп кеткен

105


аспанды есіңе де алмайсың, ол туралы өкінбейсің де». Жаңа әліпби құт-берекеге жеткізсін, ағайын!» -деген еді. Бұған алып қосарымыз жоқ.

Латын әліпбиіне қатысты таяуда Парламент сенатының торағасы Қасымжомарт Тоқаев мырза осы нұсқаның кейбір кемшін тұстарын қайта қарау, түзету тұрғысында орынды пікір айтты. Осы айтқаны көкейге дөп қонады.

Сагикызы Аяжан,заведующиая отделом философии РГКП «Института

философии, политологии и религиоведения» КН МОН РК, доктор философских наук, доцент

Сергей Колчигин,главный научный сотрудник РГКП «Института философии,

политологии и религиоведения» КН МОН РК, доктор философских наук, профессор

РЕЧЬ И ПИСЬМО:К ЭВОЛЮЦИИ ОРГАНИЧЕСКОЙ СИСТЕМЫ ЯЗЫКА

Язык есть нечто неотъемлемое от человеческого мышления и культуры, во всяком случае – теснейшим образом с ними свя-занное. Более того, как показали исследования Эдварда Сепира и Бенджамина Уорфа, он выступает еще и как фактор, суще-ственно влияющий на характер культуры и детерминирующий человеческое восприятие реальности. Правда, мысль и душа человека проявляют себя не только в языке: их манифестаци-ей служат разнообразнейшие предметно-практические акты, движения, жесты и даже выразительное молчание, не говоря уже о духовности, которая наилучшим образом выражает себя не в словах, а в поступках [1]. Как указывал Умберто Эко: «…вербальному языку недоступна полнота выражения (попробуй-

106


те описать в словах разницу между запахом вербены и запахом розмарина), и поэтому он вынужден полагаться на помощь пря-мых указаний, жестов, модуляций тона» [2].

Тем не менее, тезис о неразрывной связи языка и значе-ния, выражения и смысла является бесспорным. «Этот тезис ве-рен, если мы понимаем термин “язык” как обозначение любой знаковой системы», – писал Роман Якобсон [3]. И если языку иногда придают чрезмерное значение, абсолютизируя его не-сомненную важность (которая вовсе не нуждается в подобной гипертрофии), то эта абсолютизация может быть связана и с по-литической конъюнктурой, и с тем социокультурным заданием, какое мы видим, например, в западной философии последнего столетия. Здесь язык едва ли не вытесняет собою сущностное содержание мышления, становясь самодовлеющим феноменом в познании и бытии.

Но, как бы то ни было, значение и роль языка в жизни на-рода чрезвычайно велики. Бытие любого этноса, народности определяет языковая общность. Она же является сердцевиной культуры данной народности. Именно в языке наиболее ярко проявляется различие между культурами разных народов, т.е. традициями, обычаями, особенностями жизненного уклада. В некоторых случаях именно язык сплачивает ту или иную народ-ность.

Почему же, по какой причине в сознании любого народа, в любой народной культуре язык обнаруживает свою высокую значимость? Факторов, объясняющих это, найдется немало. Укажем только на один из них, поскольку ему, на наш взгляд, уделяют незаслуженно мало внимания.

Язык в своих истоках, в своем генезисе поистине родствен народу. Он, так же, как и народ, «нарождается», т.е. возника-ет подобно тому, как из материнского лона рождается ребенок. Иными словами, появление языка – процесс естественный, спонтанный. И тот тип целостности, которому соответствуют рождение ребенка и рождение языка, является целостностью органической (в отличие от противоположной ей – механиче-

107


ской). Язык распускается как цветок. На это в той или иной мере и форме указывали крупные мыслители прошлого и насто-ящего, многие выдающиеся лингвисты, к примеру, Вильгельм фон Гумбольдт и Ноам Хомский. Действительно, язык как си-стема грамматических форм складывается не по частям, как ме-ханический агрегат, не от частей к целостной системе, а как раз наоборот – по логике органической системы. Язык в качестве спонтанной системы и живой, устной речи – система органиче-ская. В ней целое возникает сразу как принципиально готовое целое, которое затем дифференцируется внутри себя.

Проще говоря, язык – феномен естественный, он не приду-мывается людьми, а дается им сразу как готовый, в виде живой речи.

Вдумаемся. Где без языка не обойтись? В предупреждении об опасности? В выражении любви? В стремлении помочь не-умелому? В указании направления? Нет. Всё это есть и у жи-вотных, – но они не нуждаются в речи и письме. Значит, чело-веческий язык нужен по-настоящему лишь там, где необходимо сообщить о чем-то сложном. К примеру, о взаимоотношениях с теми или иными людьми или необходимости информировать о чем-то глобальном: о Боге, идеях, душе, о причинных от-ношениях и целевых устремлениях. Следовательно, языку не требовалось развиваться от простого к сложному, путем посте-пенного усложнения. Он должен был явиться в мир сразу как сложный. И при этом – как естественно льющаяся и коммуни-кативная речь.

Именно поэтому родной язык, будучи естественным, орга-ническим целым, является «культурным кодом» нации, частью культуры, ее продуктом и той основой, которая определяет дальнейшее развитие национальной культуры страны. Чем бо-гаче язык, тем более развитой является модель мира в сознании народа. В языке аккумулируется опыт внутреннего мира на-рода. «Языки, – писал в этой связи Вильгельм фон Гумбольдт, – это иероглифы, в которые человек заключает мир и свое во-ображение; при том, что мир и воображение, постоянно создаю-

108


щие картину за картиной по законам подобия, остаются в целом неизменными, языки сами собой развиваются, усложняются, расширяются. Через многообразие языков для нас открывается богатство мира и многообразие того, что мы познаем в нем; и человеческое бытие становится для нас шире, поскольку языки в отчетливых и действенных чертах дают нам различные спосо-бы мышления и восприятия» [4].

На казахской земле одной из главных ценностей всегда яв-лялось Слово, прежде всего – устное. Искусство слова счита-лось первейшим из искусств; казахи поддерживали людей «со смелыми устами», поощряли и почитали их не меньше, чем батыров. Чингиз Айтматов в своем последнем романе «Когда падают горы» устами литературного персонажа Арсена Саман-чина приводит емкое высказывание из казахско-кыргызской по-эзии номадической эпохи: «Слово выпасает Бога на небесах, Слово доит молоко Вселенной и кормит нас тем самым молоком из рода в род, из века в век. И потому вне Слова, за пределами Слова нет ни Бога, ни Вселенной, и нет в мире силы, превосхо-дящей силу Слова, и нет в мире пламени, превосходящего жа-ром пламя и мощь Слова» [5].

Можно сказать, что Слово выступает посредником между мыслью человека и Космосом, Вселенной. Поэтому не удиви-тельно, что наши предки издревле ценили и бережно относи-лись к слову. При этом возникновение чувства гордости у како-го-либо народа по отношению к своему языку свидетельствует о тесной связи между языком и национальным самосознанием. Ибо язык раскрывает определенные черты национального ха-рактера, причем не только подтверждает само существование национального характера как явления, но и высвечивает его малозаметные аспекты и грани.

Взаимосвязь языка, национального характера и конкрет-но-исторических типов общества наталкивает на серьезный во-прос не только теоретического, но и практического свойства. В общем виде его можно сформулировать как вопрос о том, раз-вивается ли язык с ходом истории. При всей его кажущейся оче-

109


видности он достаточно сложен, поскольку имеет внутри себя целый ряд разнообразных аспектов, в том числе (а может быть, и в первую очередь) тот, который связан с письменным языком и его историческими трансформациями. Дело в том, что устная речь, являясь живым органическим процессом, с ходом време-ни начинает требовать для себя оформления в некую фиксиро-ванную систему знаков, а впоследствии, в новых исторических условиях, их переоформления, организации в новую систему. Известны различные варианты письменного языка: пиктогра-фия, иероглифическое письмо и т.д. Все они суть попытки че-ловечества «остановить время», сохранить ценности, добытые в устной речи, в качестве достояния для будущих поколений. Отсюда проистекает то обстоятельство, что различные мировые языки в своем историческом движении старались найти опти-мальную форму письменного выражения. Этот процесс поиска в принципе бесконечен: едва ли можно надеяться отыскать аб-солютно релевантную письменную форму для устной речи. Две «ветви» языка – устная и письменная – достаточно различные способы выражения внутренних содержаний человеческого со-знания и духа.

В последние сто лет мы ясно видим этот сложный процесс развития письменного языка, эти поиски наиболее адекватной ему графической модели на примере казахского языка. Он про-шел путь развития от рунического письма к арабской графике, от нее – к графике латинской, затем к кириллице. А сегодня ста-вится задача вернуться к латинской графической системе, но в несколько ином виде, чем прежде.

Трудность этого процесса, помимо прочих моментов, со-стоит в том, что в нем возникает необходимость корреляции органической системы (устного языка, звучащей речи) с систе-мой искусственной, т.е. с той или иной графикой, которая не столько родилась спонтанно из органической стихии эволюции, сколько придумана людьми, создана ими искусственно в целях собственного удобства. Следовательно, переход казахского язы-ка на латинские начертания букв связан, кроме тех трудностей,

110


что лежат на поверхности, еще и с чрезвычайно тонкой задачей удержания меры, баланса, гармонии между устной и письмен-ной речью. Устное Слово – одна из высших ценностей традици-онной казахской культуры, и утратить ее было бы весьма неже-лательно и в социокультурном, и в глубинно-психологическом отношении.

Языковые трансформации – не единовременный процесс: изменения языковой среды у каждого народа и человечества в целом будут происходить и в будущем. Поэтому задача долж-на ставиться не только на ближайшие годы, но и на столетия вперед. Тем более что современные искусственные системы, компьютеры, цифровые гаджеты в известной степени усугу-бляют разрыв между живым устным Словом, характерным для традиции, и языком письменных обозначений, присущим со-временной технократической эпохе. В перспективе грядущего существует угроза существенного расширения пробела между живой жизнью устной речи и электронными системами знаков как своего рода «электронной бюрократией». Это, без сомне-ния, одна из тех проблем, над которыми стоит серьезно рабо-тать уже сегодня и в ближайшем будущем.

В этом отношении надо заметить также, что в современ-ном Казахстане население страны обладает достаточно высо-кой степенью единства в смысле исторически сложившихся общих ценностей, наличием культурной гомогенности, еще не утратившего активности межэтнического взаимодействия. Это – позитивная основа для патриотической идентификации, но следует понимать, что здесь существуют и большие риски, так как эта основа, к сожалению, имеет тенденцию к сокращению и разрушению. Между тем Казахстан в течение многих веков развивался как полиэтническое общество при ведущей роли ка-захского этноса, его культуры, языка, исторических традиций. Ни в коей мере нельзя забывать этот огромный социальный, политический, нравственный опыт общей жизни, плодотвор-ного взаимодействия многих этносов Казахстана. Необходимое условие плодотворного развития страны – продолжать взаимо-

111


действие культур, сохранять и укреплять гармонию традиций и инноваций.

И в первую очередь – в языковой сфере. Именно она, как мы пытались показать, связана с народным сознанием непо-средственно и наиболее глубокими и тонкими нитями бытия и культуры.

В условиях казахстанского полиэтнического общества го-сударственный язык может иметь перспективу развития и стать в действительности доминирующим только при активной го-сударственной поддержке. Но не стоит забывать и об усилиях и возможностях самого человека. Поддержка государства, фи-нансовое обеспечение, разработанная языковая политика – это лишь средства, а не цель, которая должна исходить от самого человека, от его стремления позитивно изменять сложившуюся языковую ситуацию, от его осознания роли и значения родно-го языка, от его стойкой гражданско-патриотической позиции. Значительная роль здесь объективно принадлежит ученым: историкам, лингвистам, философам, чья миссия – расширять сознание и активно содействовать формированию высоких гу-манистических ценностей.


1. Об этом см. напр.: Колчигин С. Язык и его отношение к ду-ховности // Колчигин С. Слово и дух. – Алматы, 2012. – С. 142-147.

2. Умберто Эко. Поиски совершенного языка в европейской культуре. – СПб., 2009. – С.33.

3. Якобсон Р.О. Формальная школа и современное русское ли-тературоведение. – М., 2011. – С. 37.

4. Гумбольдт В. Язык и философия культуры. – М., 1985. – С. 349.

5. Айтматов Ч. Когда падают горы. – СПб., 2007. – С. 3.

112


2017 жылдың 8 желтоқсанында Достық үйіндегі «Қазақ жазуын латын әліпбиіне көшіруді жүзеге асырудың

әлеуметтік-саяси аспектілері» атты ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты және

Алматы қ. Қазақстан халқы Ассамблеясының Ғылыми сараптамалық тобының республикалық ғылыми-

тәжірибелік конференциясының

ҰСЫНЫСТАРЫ

Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның қатысушылары қазақ жазуының латын әліпбиіне өтуі «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық құжаттарында және «Мәңгілік ел» жалпыхалықтық идеясын-да аталған Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың тапсырмасына сәйкес, Қазақстанның әлемдік ақпараттық кеңістігіне енуі және уақыт талабымен байланысты рухани және қоғам өмірінің тағы да басқа көптеген мәселелерін шешу қоғамдық сананың маңызды факторы болып табылатындығын атап көрсетеді.

Ғалымдар мен мамандар, Қазақстан халқы Ассамблеясының және республиканың ғылыми қауымдастығының өкілдері кон-ференция тақырыбы мен ҚР БҒМ ҒК Философия, саясатта-ну және дінтану институты жүргізген зерттеу нәтижелерін талқылау барысында төмендегідей ғылыми-тәжірибелік ұсыныстар мен қорытындылар шығарды:

1. Институт жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстары мен әлеуметтанулық зерттеулер нәтижелері республиканың көптеген тұрғындары қазақ жазуының латын әліпбиіне көшуін қолдайды және жағымды қабылдайтындығын көрсетті. Қазақстан халқы Ассамблеясы өзінің этномәдени бірлестіктері атынан, ғылыми қауымдастықпен бірге этносаралық сұхбат пен ынтымақтастықтың көпжылдық жеке тәжірибесін қолдана оты-рып, Қазақстан халқының бірлігі мен келісімін сақтау мен да-мыту мақсатында алда тұрған мемлекеттік тілді латын графика-сына көшіруді әлеуметтік-мәдени және саяси қолдауға барлық

113


күш-жігерін жұмсайды. Оның кепілі ретінде әрбір қазақстандық мемлекеттік социо-лингвистикалық реформасы арқылы ашыла-тын мүмкіндікті тәжірибеде іске асырады: бизнесте, әлеуметтік салада, идеология мен мәдениетте және қоғамның барлық сала-сында.

2. Тұрғындар үшін ақпараттың негізгі көзі ТВ және Интер-нет басылым болып табылады, сондықтан тұрғындар арасын-да кең танымал аты аталған электронды БАҚ-да ақпараттық-түсіндіру жұмысын күшейту қажет. Сонымен бірге баспа БАҚ-да ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын жалғастыру керек. Осы жұмыстың негізіне қазақ тілінің латын әліпбиіне өтуінің ұтымды тұстарын нақты дәлелдер, танымал қазақстандық және шетелдік саясаткерлер, ғалымдар мен қоғамдық қызметкерлердің сөздері жату керек.

3. Аталған әлеуметтанулық зерттеулерде айтылған аға буын өкілдерінің кейбір бөлігінде мемлекеттік тілдің латын графика-сын игеруде қиындықтар туындауы мүмкіндігін есепке ала оты-рып, реформаның бастапқы кезде мүмкін ресми құжаттарда текстерді латын және кирилица әліпбиінде қатар қолдану қажет болады. Латын әліпбиіне өтудің бастапқы кезеңінде осы екі графикалық қоғамдық кеңістікте де сақтауға болады, ол қазақстандықтардың аға буын өкілдерінің тез бейімделуіне көмектеседі. Сонымен бірге екі графикалық тұрғындардың күнделікті тәжірибеде барлық жағдайда қолдана бермейтін бөлігінің назарын аудартады.

4. Тұрғындардың басым бөлігінің қоғамдық кеңістікте жарнаманың барлық түрінде жаңа әліпбидің белсенді насихат-талуы қажет: сауда-саттық, бизнес-жарнама, мекен-жайлық, әлеуметтік жарнама және т.б. БАҚ баспа құралдарында қазақ тілінің латын әліпбиінде әрдайым жұмыс жасайтын ақпараттық бағана құру қажет.

5. Қазақстандық интернет-кеңістігінде әрбір қиналған адам тәулік бойы барлық графикалық таңбаларды қолдану бойынша толық түсініктеме ала алатын қазақ тілі үшін латын әліпбиінің ерекшеліктерін түсіндірудің тегін ақпараттық жолдарын құру керек.

114


6. Ғылыми қауымдастықта «Ғылым Ордасы» базасын-да гуманитарлық бағыттағы жеті институттың пәнаралық әдістемелік семинарын тұрақты ұйымдастырып отыру қажеттілігі туындады. ҚХА, ҮЕҰ және басқа да азаматтық қоғам институттарымен бірге «Рухани жаңғыру» және «Қазақстан-2050» Стратегиясының тапсырмалары аясын-да мемлекеттік тілдің латын әліпбиіне көшірілу үрдісін жетілдірудің жаңа механизмдерін ұсынатын сұхбат алаңы ретінде осы семинарды қолдануға болады.

7. ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану инсти-туты Алматы қаласы Қазақстан халқы Ассамблеясымен біріге отырып 2018 жылы және келесі жылдары қазақ тілінің латын графикасына өтуін табысты жүзеге асыру бойынша біріккен жұмыс және біздің азаматтардың мәдени дәстүрлерінің өзара кірігуі мен алдағы уақытта жақындасуына бағытталған іс-шаралар мен кездесулер ұйымдастыруды көздеп отыр.

8. Еліміздің білім саясатын іске асыру шеңберінде қазақ жазуының латын әліпбиіне өтуінің әртүрлі аспектілеріне арналған ғылыми-танымал басылымдар әзірлеу, латын әліпбиіне өтудің кезеңдік жаңа ғылыми салмағы бар әдістерді дайындау қажет деп есептейміз: балалардың мектепке дейінгі мекемесі – мектеп – колледж – ЖОО заманауи ақпараттық-технологияларды қолдану арқылы.

9. Кейбір елдердің тәжірибесін ескере отырып, мемлекеттік деңгейде оқу, ғылыми және көркем әдебиеттерді латын гра-фикасында кезеңдеп жарыққа шығару мәселесін қарастыру қажет. Алғашқы кезеңде оқулықтарды, классикалықтардың шығармаларын және басқа аса маңызды әдебиеттерді басып шығару орынды деп есептейміз. Болашақта кітапханалардың, оларды сатып алуға қаржы бөлу мәселесін қарастырған жөн.

115


РЕКОМЕНДАЦИИ

Республиканской научно-практической конференции «Социально-политические аспекты реализации перехода казахской графики на латиницу» Института философии, политологии и религиоведения КН МОН РК и Научно-

экспертной группы Ассамблеи народа Казахстана г. Алматы

Участники республиканской научно-практической конфе-ренции отмечают, что переход казахской графики на латиницу в соответствии с поручением Президента страны Н.А. Назар-баева, изложенными в программных документах «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» и общенациональной идеи «Мәңгілік ел», является важным фактором модернизации общественного сознания, вхождения Казахстана в мировое информационное пространство и решения многих вопросов, связанных с вызова-ми времени, как в духовной, так и в других сферах жизни обще-ства.

Ученые и специалисты, представители Ассамблеи народа Казахстана и научной общественности республики в ходе об-суждения темы конференции и результатов проведенных иссле-дований, осуществленных Институтом философии, политоло-гии и религиоведения КН МОН РК сформировали следующие научно-практические рекоммендации и выводы:

1. Результаты научно-исследовательских работ и социоло-гических исследований, проведенных Институтом показывают, что большинство населения республики поддерживает и поло-жительно воспринимает переход казахской графики на лати-ницу. Ассамблея народа Казахстана в лице ее этнокультурных объединений, совместно с научным сообществом, используя собственный многолетний опыт межэтнического диалога и со-трудничества приложит все усилия по социокультурному и по-литическому сопровождению предстоящего перехода государ-ственного языка на латинскую графику в целях сохранения и развития единства и согласия народа Казахстана. Залогом этого

116


послужит то, что каждый казахстанец на практике реализует возможности, открываемые социо-лингвистическими рефор-мами государства: в бизнесе, социальной сфере, идеологии и культуре и в других сферах общества.

2. Основными источниками информации для населения яв-ляются ТВ и Интернет-издания, поэтому необходимо усилить информационно-разъяснительную работу в этих электронных СМИ как самых популярных среди населения. При этом сле-дует продолжить информационно-разъяснительную работу и в печатных СМИ. В основу этой работы должны быть положе-ны аргументированные доказательства преимуществ перехода казахского языка на латиницу, выступления авторитетных ка-захстанских и зарубежных политиков, ученых и общественных деятелей.

3. С учетом данных социологических исследований о том, что у некоторой части представителей старшего поколения мо-гут возникнуть сложности в овладении латинской графикой государственного языка, возможно на начальном этапе реформ будет необходимо дублирование текстов на латинице и кирил-лице в официальных документах. Эту же двухграфичность на начальном этапе перехода на латиницу можно соблюдать и в сфере публичного пространства, что поможет более быстрой адаптации старших поколений казахстанцев. В то же время двухграфичность позволит активизировать внимание к латини-це той части населения, которая не всегда пользуется ею в по-вседневной практике.

4. Необходима активная пропаганда нового алфавита в пу-бличном пространстве среди всех слоев населения через все виды рекламы: торгово-розничную, бизнес-рекламу, адресно-справочную, социальную рекламу и др. В печатных изданиях СМИ необходимо создать постоянно действующие информаци-онные колонки с алфавитом казахского языка на латинице.

5. В казахстанском интернет-пространстве следует создать бесплатные информационные каналы разъяснения особенно-стей латиницы для казахского языка, где в любое время суток

117


каждый затрудняющийся мог бы получить полное разъяснение по употреблению тех или иных графических символов.

6. В научном сообществе назрела необходимость органи-зации постоянно действующего междисциплинарного методо-логического семинара ученых семи институтов гуманитарного профиля на базе «Ғылым ордасы». Совместно с АНК, НПО и другими институтами гражданского общества можно было бы использовать данный семинар как диалоговую площадку, пред-лагающую новые механизмы совершенствования процессов перехода государственного языка на латиницу в контексте задач Программы «Рухани жаңғыру» и Стратегии «Казахстан-2050».

7. Институту философии, политологии и редигиоведения КН МОН РК совместно с Ассамблеей народа Казахстана горо-да Алматы в 2018 году и в последующие годы инициировать и осуществить серию мероприятий и встреч, направленных на дальнейшее сближение и взаимопроникновение культурных традиций наших граждан, понимание их духовной общности и совместной работы по успешному осуществлению перехода государственного языка на латинскую графику.

8. В рамках осуществления образовательной политики страны считаем необходимым подготовить серию красочных научно-популярных изданий, посвященных разным аспектам перехода казахской письменности на латиницу, проработать новые наукоемкие методы поэтапного перехода на латиницу: детское дошкольное учреждение – школа – колледж – ВУЗ с ис-пользованием современных информационно-коммуникативных технологий.

9. С учетом опыта ряда стран мира, на государственном уровне проработать вопросы поэтапного издания на латинской графике учебной, научной и художественной литературы. Счи-тали бы целесообразным на первом этапе приступить к изда-нию учебников, произведений классиков и другой литературы первостепенной важности. В перспективе рассмотреть вопрос выделения средств библиотекам для их приобретения.

118

Латын әліпбиіне көшудің мәдениеттанулық және білім берулік...

ІІ БӨЛІМ

«ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ КӨШУДІҢ МӘДЕНИЕТТАНУЛЫҚ ЖӘНЕ БІЛІМ БЕРУЛІК

МӘСЕЛЕЛЕРІ» атты дөңгелек үстел материалдарының жинағы

Сборник материалов круглого стола«КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКИЕ И ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ

ВОПРОСЫ ПЕРЕХОДА НА ЛАТИНИЦУ»

Серік Нұрмұратов,ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану нституты

директорының орынбасары, философия ғылымдарының докторы, професссор

Гүлнар Нүсіпова,ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану

институтының магистранты

ҚАЗАҚ ГРАФИКАСЫН ЛАТЫН ҚАРПІНЕ КӨШІРУДІҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Қазіргі тарихи кезеңде Қазақстан Республикасындағы мемлекеттің тілдің графикасын жаңа форматқа өзгерту қадамдары басталып кетті. Мемлекеттік деңгейде латын гра-фикасына жүйелі түрде толықтай көшу 2025 жылға жоспар-ланып отыр. Көрші жатқан түркі тілдес елдер: Әзербайжан,

119

Культурологические и образовательные вопросы перехода...

Түркіменстан, Өзбекстан бірнеше жыл бұрын латын графикасы-на өту қадамдарын пәрменді түрде жасағанын білеміз. Олардың осындай іс-әрекеттеріне халықаралық деңгейде өзіндік үлгі болған ХХ ғасырдың басындағы Түркия елінің тілдік трансфор-мациялану тәжірибесі болатын. Ғасырлар бойы араб әліпбиін қолданып келген Түркия мемлекеті 1929 жылы латын графи-касына қалай ауысқаны тарихтан белгілі. Кемал Ататүріктің осындай батыл қадамдарды жасауына түрткі болған нәрсе – Түркияның Еуропалық мәдени, экономикалық, тіпті, тұтастай алғанда дүниетанымдық кеңістігіне барынша жақындай түсу ынтасы мен ықыласы болатын.

Ал, енді дәстүрлі исламдық құндылықтарды өздерінің өмір сүру салтында, көзқарастарында басымдылық еткен жұртшылыққа осы қадамдардың басында ұнамағаны да анық. Кез келген инновациялық қадам әлеуметте алғашында толық-тай қолдау таба қоймайтыны да белгілі. Дегенмен, әлеуметтік дүниедегі латын әліпбиіне деген сұраныс бір жағы Еуропа құрлығымен, Еуропа мемлекеттерімен шектесіп жатқан гео-кеңістік үшін қолайлы болғанын аңғарамыз. Түркілік зиялы қауым бірте-бірте мұсылмандық дәстүршілдіктен Еуропалық модернизацияның артықшылығын сезіне бас-тайды. Әрине, түрік халқы дүниетанымдық тұрғыда өзінің мұсылмандық құндылықтарын жойған жоқ, исламдық сенімнен айрылған жоқ. Тіпті, кейде қазіргі заманда қалалардағы батыстық құндылық-тардың басымдық танытатын тұстарына сыни көзбен қарайтын кездері де болады. Тек өзінің ұлттық құндылықтарының жаңа заманда жаңа сапалық деңгейде өрбуіне өзіндік серпін қажет екенін сезінді. Міне, осындай тарихи дәуірде өзгерістерді жасауға тәуекел ете алатын мемлекет қайраткерінің билікті қолға алуының өзі керемет құбылыс болатын.

Әрине, Кеңес Одағында кирилл әліпбиінде ондаған жылдар бойы өмір сүрген көрші елдер үшін өткен онжылдықтар жүзеге асырылған лингвистикалық өзгерістер оңайға түскен жоқ. Тіпті, Түркияның өзі латын әліпбиге көшуді қиындығын 30 жылдай ба-сынан өткізгенін естен щығармауымыз керек. Ал көрші жатқан

120


Өзбекстан қазіргі тарихи кезеңде осы тілдік трансформацияның әлеуметтік, мәдени және лингвистикалық мәселелерін тиімді шешудің жолдарын іздеуде, кейде кирилл салтындағы әлеуметке өздерінің сұраныстарын қанағаттандыруға мүмкіндіктер беріп қояды. Паралелді түрде Өзбекстан билігі қирилл әліпбиінің көмегімен қалыптасқан өткен тарихи кезеңдердегі рухани құндылықтарды ұмытпауға шақырып та қояды. Әрине, осын-дай өтпелі кезеңнің тәжірибесі тіл графикасын өзгертуге бет бұрған кез келген мемлекет үшін өте маңызды.

Адамзаттың тарихында әліпбидің әртүрлі нұсқалары болғаны белгілі. Сонау руна жазуларынан бастап, иероглиф, пе-троглиф, арабтық нұсқадағы жазу түрлерімен қатар латын және кирилл әліпбилерінің адамзат тарихында орын алуының өзі кездейсоқтық емес. Себебі, таным саласындағы философиялық әр қилы толғаныстардың сипаты болғаны іспетті, мәдениеттің даму үдерісіндегі әртүрлілік те заңды құбылыс. Шын мәнінде құбылыстағы көптүрлілік бірлікке қызмет еткенде ғана адамның қызметі арқылы әлемді үйлесімдендіруге, гүлдендіруге өзінің қомақты үлесін қоса алады. Латын қарпін таңдаған елдердің мәдениетін көбінесе өркениеттіліктің көрінісі, дамығандықтың белгісі ретінде қарастыру заманауи дүниетанымдық жүйелерде дәстүрлі ұстанымға айналғаны анық.

Адамның дүниетанымы – пайымдалған, зерделенген, игерілген әлемге деген түсініктердің жүйесінен тұрады. Демек, кез келген ақыл сүзгісінен жеткілікті деңгейде өткізілмеген түсінік пен сөз, ұғым мен ақпарат дүниетанымның құрамдас бөлігі бола алмайды, ол тек оның қалыптасуының алғышарты бо-луы мүмкін. Жалпы адами дүниетанымның мәні мен мағынасын сөз еткенде рационалдық элементтерге көңіл бөліп, негізінен ақыл-ой иесінің санасындағы басымдық танытатын қалыптар мен құрылымдарды, ұстанымдар мен қағидаларды бағдарға аламыз. Әрине, бірінші кезекте адами сана рационалистік элементтерді өзінің бойына жинақтайды. Бірақ адам толықтай сананың ғана ауқымында өмір сүріп, Ғаламның зерделі мүшесі ғана болып қала бермейді. Оның рухани әлемі бар, сондықтан

121


адам үшін сезімдік дүниенің маңызы зор және ол кейде сезімдік әсерлерімен, эмоцияның ыңғайында өмір сүреді. Мәселе, сол кезде әлеуметтік субъект табиғи инстинктердің деңгейінде, өзімшілдікдің шеңберінде, дарашылдықтың шекарасында қалып қоймағаны абзал. Одан шығудың жолы – адамның ру-хани кемелденуінде, өзінің рухани бағыттағы әрекеттерін жүйелеуінде.

Адамаралық қатынастарда тілдік ерекшеліктер мен ұлттық төлтумалық ұстанымдар маңызды рөл атқарғанмен біздің барлығымызды ұлтымызға, дінімізге, жынысымызға қарамай біріктіріп тұрған іргелі ұстанымдар бар екені белгілі. Мәселен, халық руханиятының қалыптасып, тарихи процесте өрбіп оты-руын көрсетіп, оның ұлттық кодымыздың негізін қалайтын әмбебап қасиеттерін атауға болады.

Қазақ халқының сан ғасырлық тарихын ғылыми сүзгіден өткізу гуманитарлық ғылымның, оның ішінде та-рих ғылымының негізгі борышы. Әсіресе, руханиятымыздың тарихи кезеңдеу мәселесі маңызды. Осы тұрғыдан алғанда Елбасының «Тарих толқыны» атты еңбегінде келтірілген сараптамалық жұмыстар [1, 271-293 бб.] түбегейлі әдіснамалық бағдар болып табылады. Қазақстан Республикасы Президенті өзінің «Ұлы Дала Елінің» тарихын баяндаған еңбегінде оның тарихи-мәдени эволюциясын маңызды 12 тарихи кезеңдерге бөледі. Әрбір тарихи кезеңнің өзіндік ерекшеліктері болғанмен, қазақ халқының сонау сақтар заманынан қазіргі кезеңге дейінгі рухани өмірін, руханиятын тұтастаныдырып тұрған ерекше қасиеттер де бар. Солардың негізгісі – рухани сабақтастықпен құндылықтар жүйесінің ғасырлар тезінен өтіп, жалғасып оты-руы, этикалық құндылықтардің үнемі өрбуі, этникалық тілдің негізгі нұсқаларының сақталуы болып табылады. Міне осы үш бағыттағы рухани эволюция халықтың жойылып кетпей, әлімдік тарихта орнын сақтауына себепкер болды.

Руханияттың төртінші кезеңін суреттей отырып, автор төмендегідей халықтың дүниетанымынан ақпар беретін ежелгі жазба мәдениетіне қатысты ойларымен бөліседі: «Болашақ қазақ

122


халқының солтүстіктегі этникалық қабаты – қыпшақтар – рухтың арқауын біршама кейінірек дәуірдегі жазба ескерткіштерде сақтап қалды. Бұл, ең алдымен, XIII ғасырдағы қыпшақ тілінің ескерткіші – Соdeх Сumanicus (Кодекс Куманикус). Мұнда қыпшақ фольклорының ең жақын үлгілері, жұмбақтар, нақыл сөздер, бақташы өлеңдері және әрі қарай қыпшақтың батырлық эпосына жататын шығармалардың бәрі бар.

Сонымен бірыңғай түркі эпосының үш бұтағы немесе үш бөлігі – бұл Қазақстандағы түркі руханияты қалыптасуының өзіндік бір үш шеңбері болып шығады; ол руханият осы күнгі түркі халықтарының, оның ішінде қазақ халқының да мәдени-тарихи үрдістерінде із қалдырған.

Бірыңғай діни сенім ретіндегі түркішілдік-оғызшылдық қуатты таным тарихына, далалық тарихнамаға, Тәңір атаның ұрпақтары әулетінде тайпа-лық көсемдерді дәуірлеткен шежіреге сүйенген. Мұның өзі далалық жаңа идеология, шын-туайтында, жаңа бір дін болатын» [1, 274 б.].

Этномәдени интеграциялық үдерістер ежелгі заманда-ақ орын алғаны белгілі. Атақты «Жібек жолын» еске түсірсек, оның коммуникативтік рөлі зор болғанын байқаймыз. Тілдер арасындағы өзара байланыс, өмір салтындағы мәдени ықпалдасулар, тәңіршілдік сенімге бет бұру, қазіргі кезеңге дейін ұлттық менталитетте өзіндік орны бар әруаққа сенудің барлық формалары тарихи кезеңде көрініс берген. Түркілік қыпшақтардан, оғыздардан, қарлұқтардан құралған тайпалар өзара жақындасады.

Сонымен түркілік дүниетанымдық жүйе өзінің терең мағыналы тұжырымдарын, даналық үлгілерін, эпостық толғауларын әртүрлі мәдени ескерткіштерінде қалдырды. Орхон-Енисей жазба ескерткіштері өз заманының шешімі табылмаған сұрақтарына кейбір құндылықтық мағынадағы жа-уаптарды беруге талпынған еді. Көшпенділік өмір салтының жазба мәдениеттен алыс болды деген түсініктің жаңылыс екенін Орхон-Енисей жазба ескерткіштері дәлелдеп отыр. Кейінгі 900 жылдай қазақ халқының, оның алдында түркі тайпаларының

123


рухани әлемінде үстемдік ете бастаған исламдық құндылықтар, сонымен қатар араб жазуы оның дүниетанымдық әлеміне бірша түзетпелер енгізді.

Әрине, көшпенділер өмір салты ғасырлар бойы өзінің ішкі құндылықтық-мағыналық бірлігін ұстап отырды. Демек, ол өзінің дүниетанымдық әмбебаптары бойынша тарих сынағынан өте алды. «Әл-Фараби Орталық Азияда түркінің Платонындай рөл атқарды. Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігі» – Қазақстан мен Орта Азиядағы Түркі тілдес халықтардың бізге жеткен ең тұңғыш зайырлық шығармасы, Махмұд Қашғаридан қалған түркі тілдерінің «Диуани лұғат-ат-түрк» сөздігі – XI ғасырдағы түркінің ең тұңғыш энциклопедиясы» [1, 276 б.]. деп түркі за-манында қала мәдениетінің, жазба мәдениеттің болғаны атап көрсетіледі. Сөйтіп, тілге деген сараптамалық еңбектер сонау түркі заманында-ақ орын алғанын байқаймыз.

Қазақтардың ХХ ғасырдағы этникалық тарихы әртүрлі драмалық, кейде трагедиялық оқиғаларға толы болды. Соның ішінде ана тілі мәселесі бойынша туындаған жағдай қазақ диа-спорасы мен Қазақстандағы ұлт өкілдері арасындағы қарым-қатынасқа әсер етпей қоймайды. Өйткені, қазақ әліпбиі үш рет түбірлі өзгеріске ұшырады. Алдымен араб әліпбиі болса, одан соң қазақ тілі ХХ ғасырдың 30-жылдары латын әліпбиіне негізделсе, соңынан халқымыз кириллицаны негізгі әліпби етті. Мұның бәрі сырттағы қазақ диаспорасы өкілдерімен ақпараттық, білімдік, мәдени-рухани қарым-қатынас жасауға елеулі кедергілер жасағаны белгілі.

Жалпы тілге деген әлеуметтік қатынас жай ғана ком-муникация құралын анықтауға деген қоғамдық әрекет ғана емес, ол сонымен қатар халықтың мәдени келбетін анықтауға, оның дүниетанымдық негіздерін, құндылықтық бағдарларын қалыптастыруға деген талпыныс екенін байқаймыз. Осыған орай, қазақ тілінің әліпбиін латынға ауыстыруға деген қызметтің астарында, оның мемлекеттік мәртебесін белгілі бір биік дәрежеге жеткізуге деген негізгі мақсат пен талпыныс тұрғанын байқауға болады.

124


Кез келген тіл өзінің дүниетанымдық қызметін толыққанды атқаруы арқылы өзінің қызметін сақтай алады және дамытады. Халықтың мәдени болашағына үмітті, өркениеттік серпінді да-муына деген сенімді орнықтыру үшін түбегейлі маңыздылығы бар істер атқарылуы тиіс. Осы мағынада латын графикасына көшу қазіргі таңда қажет екенін байқаймыз. Ол дегеніңіз кирилл әліпбиіндегі мәдени құндылықтардан алыстау деген сөз емес. Дүниетанымдық тұрғыда орыс тілінің коммуникациялық және танымдық қызметі қазақ халқы үшін негізінен бұрынғыдай қала береді. Біздің елімізде ұлтаралық қатынастардың мәдениетін бекіту, орнықтыру мәселесі жалпы тіл мәдениетін, адами қарым-қатынас мәдениетін өрбітумен тығыз астасып жататындығына күмән келтірмейміз.

Қазақстан Республикасы зайырлы, демократиялық мемле-кет ретінде қазақ халқының рухани түлеу, топтасу және бірігу орталығы болып табылады. Енді 2025 жылғы тілдік реформа-дан кейін бұл процесс одан сайын тереңдей түседі деген ой-дамыз. Біздің еліміз бүгінгі таңда әртүрлі себептермен өзінің тарихи Отанынан тыс қалған отандастарымызбен өмірдің барлық салалары бойынша өнімді байланыстарды орнатуға ты-рысады. Осыған байланысты қазақ диаспорасы, ирредентасы, алыс және жақын шетелдерден келген репатрианттар мәселесін қарастырудың өзектілігі мен маңыздылығы арта түседі.

Қазақстан шекарасынан тыс жерлерде 5 миллионнан астам этностық қазақтар тұрады. Олар 14 ТМД мемлекеттері мен әлемнің 25 елдеріндегі қазақ диаспорасының өкілдері, олардың көпшілігі қазақ ирреденттері болып табылады, яғни белгілі бір тарихи кезеңдерде түрлі себептер мен жағдайлар бойынша қазіргі Қазақстан шекарасынан тыс жерлерде қалып, Қазақстанмен іргелес аумақтарда тұратын этностық қазақтар болып табылады. Бұл территориялар кезінде Ресейге, Қытайға, Өзбекстанға қосылып кеткені белгілі. Дегенмен, қазақ халқын біртұтастандыруға, өзара жақындатуға, мәдени ықпалдастыруға әліпбидің латындық сипатқа көшуі көмектеседі деген пікірлер

125


көбею үстінде. Әлемнің көптеген бұрышына тарап кеткен қазақтың тілі де, дүниетанымы да, құндылықтар жүйесі де ынтымақтастығымызды бұзбауы тиіс.

Жалпы Еуразиялық менталитет ерекше құбылыс ретінде Батыстық пен Шығыстық діл мен дүниетанымдық жүйелердің аралығында пайда болған әлемді рухани бейнелеудің ерек-ше сипаты екені анық. Қазақтың этникалық болмысы соңғы ғасырларда осы Еуразиялық сипаттардың, құндылықтық бағдарлардың барлық қырларын бойына қордалағанын байқаймыз. Өзінің менталдық және мәдени ашықтығы арқасында көптеген шетелдік игерілген білімдерді, ұстанымдар мен бағдарларды бойына жинақтаған халықтардың қатарына жатады. Осы үдерістің ділдік деңгейінен басқа тарихи, мәдени және географиялық себептері де бар. Бірақ Ресей сияқты Қазақстанды да «таза Еуразиялық мемлекет» деп айтуға да асығуға болмайды. Себебі, біздің этникалық болмысымыз бен санамызда ерекше діни көзқарастарымыз бен ежелгі түркілік діліміз өзіндік ерекшеліктерімізді әлемге танытады.

Батыспен де, Шығыспен де экономикалық қарым-қатынасымызды барынша кеңейтiп, өркениетті прагматикалық принциптерге сүйенген ашық қоғам құрып, Азия мен Еу-ропа сияқты әлем құрлықтары арасындағы байланысты-рушы «Еуразиялық Ел» болуға ұмтылып отырған кезде шыққан тегiмiздi, дiлiмiздi, дiнiмiздi, тiлiмiздi таза ұстау дәстүрiнiң сақтала бергенi де дұрыс шығар. Осыған орай тілдік реформаның да уақыты жеткенге ұқсайды. Демек, тілмен және жаңа жазу графикасымен бірге жаңа құндылықтар мен дүниетанымдық бағдарлар енетіні де анық. Міне, осы кездегі шақтағы мұқияттылық маңызды деген ойдамыз. Қазақстандық ғалымдардың пайымдауынша, «Шығыстың рухани мәдениеті Батыстың мәдениетінен кем түспейді, тіпті әлем туралы біртұтастанған көзқарас және діни-философиялық түсініктердің әмбебаптығы одан асып түседі. Бұған қазіргі әлемдегі Шығыс, Азия философиясына деген қызығушылықтың арта түскені дәлел бола алады» [3, 16 б.].

126


Алайда, басқа этникалық топтар арасынан тараған, оралған отандастарымыздың бәрiн бауырымызға тартуға тиістіміз, олардың барлығын бірлікке шақыратын, өзара келісімге ұйытқы ұлт мiндетiн атқарып, ортақ қазақы және қазақстандық дiл негiзiнде бiртұтас халық ретiнде қалыптасу процесiне көшбасшылық жасау үшiн бiзге бұрынғы оқшаулап, қызғыштай қорғап келген ұлттық дiлiмiздi жүйелеп, таразылап, өзге отандастарымызға ұғындыруға, бойға сіңіруге тура келедi. Оның үстiне дәстүрлi ұлттық дiлдiң экономикаға, өндiрiстi ұйымдастыру тәсiлiне ықпал ететiнi ежелден белгiлi ақиқат.

Қоғамымызда соңғы уақытта өзектендіріліп отырылған рухани жаңғыру түп негізінде рухани-адамгершіліктік негіздерді ұлттың санасына, оның әрбір азаматының дүниетанымына орнықтырудан басталады. Ал бұл маңызды да күрделі әлеуметтік-мәдени іс-қимылда зияткерлік тұрғыдағы алғышептегі қауымдастықтың белсенділігі маңызды. Қоғамның өркениетті бөлігі болып табылатын ұлттың зиялыларына өзгерістер дәуірінде үлкен жүк артылады. Олардың әртүрлі деңгейдегі білім беру саласы мен жастарды тәрбиелеу ісіне белсенді араласатын, барлық әлеуетін әлеуметтік шындыққа паш ететін шақ келді. Президентіміз бұл мәселені бүкіл халық болып шешуге, оның тетіктерін іске қосуға шақырады [2].

Тәуелсіз еліміздегі ғылымның дамуы оқшаулана алмайды және ол жалпы дүниежүзілік ғылымның дамуымен астасып жататындығы қазіргі жас мамандарымыз үшін түсінікті бола түсуде. Сондықтан ағылшын, неміс және т.б. шетел тілдерін үйрену платформасы нақты түрде маңыздана бастауда. Қазіргі өркениеттік дамудың келбеті мен қисыны осындай. Деген-мен, ғылым өзінің мемлекеттік тілінде де өрбіп, дамып оты-руы шарт. Онсыз мемлекеттік тілдің құндылығы солғындау тартады, ішкі әлеуеті әлсірейді, тұрмыстық тілге айналады. Еліміздегі білім беру саласындағы жағдай да осыған ұқсас. Біз әлемнің көптеген елдеріндегі озық үлгідегі оқулықтарды қазақ тіліне аудару арқылы жоғары оқу орындарындағы оқу үрдісін жаңа деңгейге көтеруге талпынып жатырмыз. Бұл қадамдардың

127


өзіндік жетістіктері жақын арада байқалуы да мүмкін. Де-генмен, өзіміздің дербестігімізді орнықтыратын төлтумалық оқулықтарымызды дайындауды да ұмытпағанымыз жөн.

Рухани жаңғырудың өзегін руханилықты, адамгершілікті қалыптастыру құбылысы жататындығын әсте ұмытпағанымыз абзал. Өзінің ертеңін барынша тиянақты ойламаған халық өзіне-өзі рухани дамуда тежегіштер қояды. Қазақстан халқының жарқын болашағы оның біртұтастығында, бірлігінде, оның әрбір азаматының өмірінің үйлесімді негіздерге сүйенуінде, құқықтық деңгейде адам еркіндігі мен шығармашылығы ба-рынша мықты қорғалған мемлекет ғана өркениетті елдердің қатарына қосылады. Демократиялық құндылықтарды орнық-тыра түсу баршаның ісі, демек әлеуметтік прогресс әрбір азаматтың белсенді түрде саяси-әлеуметтік және рухани үдеріске қатысуымен астасып жатады. Әлеуметтік өмірдегі қарышты қадамдар алғашқы нық қадамдардан басталады. Ауадай қажетті қоғамдық санадағы түбегейлі өркениеттік өзгерістер сенімді, саналы және адекватты әрекеттерден туындайды және әрі қарай өрбиді.


1. Назарбаев Н.Ә. Тарихтың шеңберлері және ұлттық зерде // Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б.

2. Назарбаев Н.Ә. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру // Еге-мен Қазақстан. 12 сәуір 2017 ж.

3. Нысанбаев Ә.Н. Көштен қалмайық десек.... Алматы: «Қазақстан», 2003. – 72 б.

128


Нұрдәулет Ақыш,М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институының

бас ғылыми қызметкері,филология ғылымдарының докторы, профессор

ҚАЙТА ОРАЛУ КІЛТИПАНДАРЫ

Президентіміз алға қойған мәселелерді орындау қашанда жауапкершілікті, тиянақтылықты талап етеді. Латын әліпбиіне көшу мәселесіндегі қазіргі қарбалас жағдайлардың да сипаты осындай. Осы арада басын ашып алатын нәрсе – қазақтар латын әліпбиіне көшеді деп емес, сол әліпбиге қайтадан оралады деп тұжырым жасағанымыз жөн шығар. Өйткені 1929-1940 жылдары аралығында осы әліпбиді қолданғанымызды қашанда қаперден шығармағанымыз абзал. Басы ашық нәрсе – жаңа әліпбиге үлкен дайындықпен келу керек екендігі. Мысал үшін алғанда, латын әліпбиіне 1928 жылы көшкен түріктердің өздерінің дыбыстық қорындағы кейбір әріптерді әліпби жүйесінде таңбалай алмап-ты. Мұндай кемшін тұстар әліпбилерін жылдар өте жетілдіре түскен басқа халықтарда да жоқ емес.

Оппоненттердің болжауынша, біз латын қарпіне көше қалған жағдайда туындайтын проблемалар қатары мынандай болуы мүмкін.

1) Қазақ тіліндегі ғылыми әдебиеттің осы уақытқа шейін тұтастай дерлік тек кирилл графикасында жазылуы; 2)жаңа әліпби бойынша мұғалімдер дайындау; 3)жекеменшік мекемелердің бұрынғыша кирилл әріптерімен жұмыс істей беруі; 4) латын әліпбиімен шығатын ұлттық баспасөзге де-ген сұраныстың азайып кетуі; 5) сонымен бірге қазақтардың бұрыннан да кириллицамен оқитын тобы әліпби екіге бөлінгеннен кейін, латын шрифтісімен жазылғандарды мүлде қолға алмай кету ықтыималдылығы және т.б.

2017 жылдың күз айларында Парламентімізге латын әліпбиінің нұсқалары таныстырылды. Ол нұсқаларды жоғары эшелон арасынан құптаушылар қатары бірсыпыра.

129


Латын әрпін нақты қолдана бастағаннан кейін ескеруді қажет ететін бірер мәселе бар.Соның бірі – осы әліпбимен са-уат аштыру мәселесі. Ол шаруа жөнінде әзірше көп айтылып, талданып жатқан жоқ. Бұл арада қаперге ұстайтын бір нәрсе – әріп үйретудің әдіснамалық шарттарын сақтау керек екендігі. Сауат аштыру мәселесі үлкен науқандық шаруа. Оған жеңіл-желпі қарауға болмайтыны анық. Адамдарды жас ерекшелігіне байланысты оқытудың қажеттілігіне байланысты дайындық жұмыстары қалай жүргізілуде? Осы саладағы кейбір шаласау-атты әдіскерлер ештеңені бүлдіріп жүрмесе екен деп тілейміз.

Біз латын әліпбиіне толық көшіп алғаннан кейінгі мемлекеттік тілдің ахуалы қандай деңгейде болатындығын да қазірден назарда ұстауымыз керек. Мемлекеттік тіл деп аталғанымен, бірақ оның шеті мен шегі, қоғамда алатын орнының деңгейі бүгінгі күнге дейін заңнамада толық нақтыланбаған, жалпы нысан ретіндегі болмысы әлі де бұлдырлау.

Мысал үшін алатын болсақ, Конституция бойынша қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде белгіленсе, онда оның мемлекеттік қызмет барысындағы алатын орны да нақтыланып көрсетілуі тиіс емес пе? Яғни, толып жатқан іс қағаздары, бухгалтерлік, қаржылық (финанстық) есеп-қисаптары, мем-лекет жұмыстарына қатысты толып жатқан қағаз толтырулар мемлекеттік тілде жүргізілуі керек деген сөз. Қай мемлекет-те болсын солай. Ендеше Қазақстанда да осындай амалдар мемлекеттік тілде жүргізілсін деген талаптар неге орынсыз болуы керек? Мемлекеттік түсім комитеттеріне және басқа мемлекеттік органдарға жөнелтіліп жатқан есеп-қисаптар әзірше тек қана орысша. Банк тілі қазақшаға мүлде жолағысы келмейді, тіпті осы ұйымдардың бір нәрсеге жауап алғың кел-се, қазақша сөйлегенің үшін өзіңді кінәлап, өзіңе ұрсатыны жөніндегі алаңдататын мысалдар баршылық.

Оны қойып енді осы күзден бастап ҚР Білім және ғылым министрлігінің кейбір комитеттері тапсырылатын есепті ағылшын тілінде өткізуді талап етуде. Бұндай талап Консти-туциямызда немесе басқа да заңнамалық құжаттарда ресми

130


бекітілген бе? Егер бекітілмесе, осының өзі заң бұзушылық бо-лып табылмай ма?

Қолданысқа тек латын қарпін енгіздік екен, ендеше мемлекеттік мекемелердегі іс жүргізу жұмыстарын да ла-тын қарпіне көшіру керек. Өйткені латын қарпі мемлекеттік тілімізде қолданылатын болса, онда бүкіл мемлекеттік құжаттар да өзінен өзі осы қаріппен жазылуы тиіс.

Мәселені шешудің қазіргі таңдағы қиындығы техникалық мәселе – компьютердің 26 таңбасына қазақ тіліндегі 42 әріпті қалай сыйғызу керектігі жөніндегі әңгіме. Соңғы нұсқа осыны біршама шешіп, нақтылыққа жақындай түсіп отыр. Бірақ қазақ тілінде жоқ «В», «Ф», «Ч» таңбаларын сақтап қалғанымыз қаншалықты дұрыс екеінін де ойлап қою керек. Бұл дыбы-стар кірме сөздерде ғана қолданылады, онда да сирек. Бұл таңдаларды пернетақтадан шығарып олардың орнына қазақтың төл сөздерінлегі актив таңбаларды енгізуіміз керек.

Жалпы дыбыстардың қолданылуы жиілігі әр түрлі. Қазақ-тың төл дыбыстарының ішінде «Ұ», «Ү», «Ғ», «Қ», «І», «Ә», «Ө» дыбыстарының қолданылу жиілігі жоғары. Оларды жеке таңбалау мүмкіндігін тапсақ. Есесіне орыс тілі арқылы енген, қазақтың төл дыбысталуында жоқ «В», «Ф», «Ч» тәрізді таңба-ларды алып тастасақ, қай жеріміз кеміп қалмақ? Оларды соңғы нұсқада көрсетілген қосымша белгілермен де жазуға болады.

Алдыңғы нұсқадағы «сәбіздің» жазылуы жөнінде түрлі әзіл-оспақтар шыға бастады, «ае» екеуі қосылып, бір дыбыс береді екен. Яғни, бір дыбысты жазу үшін перне тақтаны екі рет басамыз, артық қимыл жасаймыз, жұмыс өнімділігі төмендейді. Өйткені қазақ тілінде «Ә» – жиі қолданылатын дыбыстардың бірі ғой.

Қазақтың төл дыбыстарының таңбалары афостроппен бел-гіленген латын әліпбиінің қазіргі нұсқасы кемшіліктерден ада деп айтуға ертерек. Латын әліпбиіне көшудегі мақсаттың бірі осы графика арқылы дүниежүзіндегі исі түркі халықтарымен жақындасу түсу деген мақсат болғаны белгілі. Дұрыс мақсат. Бірақ қарап отырсақ, сан жағынан ең көбі түріктерден бастап

131


осы әліпбимен жазатын жұрттардың біразы төл дыбыстарын афостроппен емес, қос ноқатпен белгілейді екен. Ендеше біз де дәйекшенің сондай түрін неге таңдап алмадық деген сұрақ ту-ады.

Екіншіден, афостроппен жазған кезде сөздердің араларының ашылып кететінін байқадық. Үшіншіден, бір әріпті таңбалау үшін пернетақтаны екі рет басу еңбек өнімділігін төмендетеді, мәтіннің көлемі де ұлғаяды. Тіл жанашылралының түрлі талқылауларында, көптеген мақалаларда бір дыбыс бір таңба деген принципі қайта-қайта айтылса да, құлаққа ілінбеді.

Бұдан шығатын қорытынды – латын әліпбиін әлі де жетілдіріп, түпкілікті шешімге келетін уақыт алда болғанымен, уақыт тығыз.

Латын әліпбиіне жаңа заманауи жағдайда қайта оралғаннан кейін, қазақ әдебиетінің туындыларын кириллицадан қалай көшіреміз деген мәселенің туындауы табиғи. Өйткені біз алғаш рет латын графикасына көшкен сонау 1940 жылдың 13-қарашасынан бастап күні бүгінге дейін қазақ тілінде өмірге келген көркем әдебиет пен әдебиеттану ғылымына қатысты кітаптар саны мың-мыңдап саналады. Осы уақыт ішінде осын-ша кітап шыққан екен деп дәл есептеп шығарған ешкім жоқ. 2025 жылы біз бұл жазу нысанына көшіп болғанша осы ки-риллицамен тағы да туындылардың өмірге келіп қалуы әбден ықтимал құбылыс.

«Әзірше екі жазуды да қатар қолдана береміз» деген күннің өзінде жылдар өте келе, кириллицамен мәтінді тек орыс тілінде ғана жазатын заманға жететініміз анық. Бүгінгі қазақ әліпбиін ұмытатын буын – балабақшалар мен мектептерге кейін баратын жас ұрпақтың өкілдері. Демек олар үшін біз қазақ әдебиетінің кириллицамен өмірге келіп, тасқа басылған туындыларын жаңа әліпби арқылы оқитын жағдайға жетуіміз керек.

Әліпбиіміздің осындай аумалы-төкпелі кезеңінде аға буын өкілдері, әдебиет мамандары қандай шығармаларды латын қарпімен қайтадан шығаратын боламыз деген мәселені ойла-стыра бастауымыз қажет. Және мемлекет қаржысымыен қолға

132


түскен кез-келген туындыны емес, ең тәуір деген дүниелердің ресми түрде тізімін жасап бекітіп алғанымыз жөн болар ед-ау деген ойға келеміз.

Менің пайымдауымша, ең алдымен Кеңес дәуірінде әбден мойындалған, көркемдік талаптарға толығымен жауап бере алатын, халқымыздың өзіндік өзекті мәселелері мен иманды табиғатын ашып көрсете алатын шығармаларға акцент салу ке-рек. Сөз жоқ, бұлардың арасында ең алдымен даусыз құптауға жататындары – қазақ әдебиетінің тарихында іздері қалған Абай Құнанбайұлы бастаған жазба әдебиетінің классиктерінің, Алаштың бес арысы мен Үш бәйтерек аталып кеткен көркемсөз иелерінің мұралары. Атап айтқанда, М. Дулатовтың, Ж. Аймауытовтың, М. Жұмабаевтың, А. Байтұрсынұлының, Қ. Ке-меңгерұлының, М. Әуезовтің, С.Сейфуллиннің, Б. Майлинның, І. Жансүгіровтың, С. Мұқановтың, Ғ. Мүсіреповтың, Ғ. Мұста-финның атақты туындылары.

Осы классик ақын-жазушылардың іздерін ала шыққан Ә. Тәжібаев, Б. Кенжебаев, М. Қаратаев, Ө. Тұрманжанов, А. Тоқмағамбетов, М. Ғабдуллин, І. Есенберлин, Х. Ерғали, Ә. Сәрсенбаев, С.Мәуленов, Қ. Шаңғытбаев, Т. Бердияров, Ж. Молдағалиев, Ә. Нұрпейісов, М. Әлімбаев, Ә. Нұршайықов және басқа да көрнекті тұлғалар назардан қағаберіс қалмауы тиіс. Бірақ бұл айтылғандардың барлық туындыларын бас са-лып латын қарпіне көшіруге кіріссек, асығыстыққа ұрынуымыз да ғажап емес. Өйткені Кеңес дәуірінде коммунистік партияның идеологиясымен таптық түсінікті және жалаң уағыздар мен ұрандарды насихаттауға бағытталған, өмір шындығын бұрмалап көрсететін туындылар көптеп жазылды. Кейбірінің көркем деңгейі біршама жақсы көрінгенімен, оларды рухани талаптарымызға жауап бере қоймайтындықтан, латын әліпбиіне салып қайтадан шығарудың эстетикалық та, моральдық та қажеті бола қоймас.

Ал Кеңес уақытында жоғарыда аталғандардан басқа да көптеген қаламгерлеріміз сол кезеңдегі қазақ әдебиетін одан әрі дамытып, түрлі көркемдік талаптар тұрғысынан байытуға ат

133


салысқанын да жоққа шығара алмаймыз. Ондай қадамға барып, баз біреулер айтып жүргендей, «Кеңес дәуіріндегі әдебиетті қоқысқа лақтыру керек» десек, өткенімізге таяқ лақтырғанмен бірдей болып шығатыны сөзсіз.

Жаңа еске салып өткеніміздей, уақыт ағымына төтеп бере алмай, қазіргі ең алдымен эстетикалық жетістікке назар аударып, обьективті түрде ойлауға бейім оқырмандардың биік көркемдік талабына жауап бере алмайтын дүниелерімізді сол қалпы жылы жауып қоя салғанымыз жөн. Тіпті олардың арасында өз зама-нында жоғары мемлекеттік марапатқа ие болып, даңқы жайылып кеткендері де табылуы ғажап емес. Ғ.Мұстафинның «Миллио-нер» немесе Х.Есенжановтың «Ақ Жайық» романдары тәрізді көптеген дүниелер жас ұрпақты қаншалықты қызықтыруы мүмкін? Дәуір шындығын реалистік деңгейде көрсете алмаған, Кеңес өкіметін жалаң мақтауға құрылған немесе шеберлігі жетіспейтін кітаптардан қайтадан қоқсытқаннан не ұтамыз?

Сонымен бірге қатардағы орташа қаламгерлер сана-тында саналса да, жақсы шығарма қалдырып кеткен ақын-жазушыларымыздың қатары да бірсыпыра. Ондай талант иелерінің жекелеген көркем дүниелерін латын қарпіне көшіріп алып, қайтадан кітап етіп шығаратын болсақ, жас оқырманның өткенге деген рухани талабын толықтыра алармыз. Айталық, Н.Шәкенов, Н.Әлімқұлов, Қ.Ыдырысов, А.Шамкенов, М.Сүндетов, Т.Жармағамбетов, І.Мәмбетов, А.Нұрманов, М.Сатыбалдиев, К.Салықов, О.Бөкей, Қ.Қазиев, М.Қабанбаев және т.б. көптеген қаламгерлеріміздің кейбір туындылары осындай қатардан табылып қалар еді.

Бұл үшін арнайы іріктеу комиссиясын құру керек болатындығы атап айтпаса да белгілі. Айналып келгенде, сексен жылға жуық уақыт ішінде кириллицамен жазылып, мыңдаған кітап болып жарық көрген көркем әдебиетіміздің құнды туын-дыларын болашақ ұрпаққа дұрыстап жеткізудің қамын қазірден бастап ойластыра бергеніміз абзал.

134


Галия Курмангалиева,главный научный сотрудник РГКП «Института философии,


ПЕРЕХОД КАЗАХСКОГО ЯЗЫКА НА ЛАТИНИЦУ В КОНТЕКСТЕ СТАНОВЛЕНИЯ ИСТОРИЧЕСКОГО

СОЗНАНИЯ КАЗАХСТАНСКОГО ОБЩЕСТВА

День подписания Президентом Республики Казахстан Н.А. Назарбаевым указа «О переводе алфавита казахского языка с кириллицы на латинскую графику» [1] – 26 октября 2017 года – можно считать поистине историческим событием, значимость которого в истории и культуре Казахстана еще предстоит оце-нить. Этот политико-юридический документ, подведший черту под всеми «за» и «против» в обсуждении столь важного и ответ-ственного модернизационного шага Казахстана, в лаконичных строках выразил общественное «да» переходу графики казах-ского языка с кириллицы на латиницу. Процессу поэтапного (до 2025 года) реформирования государственного языка положено историческое начало.

Со дня принятия казахстанским социумом Стратегии «Ка-захстан–2050», где была озвучена задача перевода графики ка-захского языка на латиницу, а затем опубликования программ-ной статьи Президента Н.А. Назарбаева «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания», где она вновь была подтверждена, и до вышеотмеченного указа прошло совсем непродолжительное по историческим меркам время. Но оно показывает, насколько перспективным является фактор уско-ряющегося времени, в течение которого быстро и эффективно принимаются политические решения судьбоносного характера. А то, что подписанный акт носит таковой характер, ясно уже сейчас, равно как ясно и то, что всей своей энергией созидания и устремленности он направлен в будущее. Строительство же

135


будущего, начавшееся четверть века тому назад, продолжается и в настоящем, в нашей новой современности. Модернизаци-онные процессы в языковой сфере – часть этого строительства.

Строительство нового, высокоразвитого и конкурентоспо-собного Казахстана проходит многопланово, оно затрагивает не только сферу производства [2], целеполагаемую програм-мой индустриально-инновационного развития страны, но и масштабной модернизацией общественного сознания казах-станского общества, которая должна стать сердцевиной всего процесса реформирования. Реформирование государственного языка, ставшее знаковой акцией исторических преобразований в Казахстане, показывает, что начинается новый отсчет в исто-рии и культуре страны, связанный с модернизацией в фундамен-тальной сфере бытия человека и общества – в сфере казахского языка, который в новейшей истории Казахстана берет на себя ответственную функцию быть государственным языком новой демократической страны.

Как известно, казахский язык до эпохи независимости не имел такой возможности, поскольку Казахстан был колонией России, а потом частью СССР. История его развития в эти исто-рические периоды демонстрирует не только постепенное свер-тывание зоны распространения и функционирования казахско-го языка, но и прерывы в культурном развитии казахстанского общества, прежде всего казахского этноса, обусловленные пере-ходами с арабской графики на латиницу, а затем на кириллицу.

Если задаваться вопросом о значимости философского ана-лиза начинающегося процесса реформирования государствен-ного языка, безусловно, являющегося в настоящее время при-оритетным для ученых-языковедов, то оно, скорее, заключено в будущем, так как проблемное поле философских исследова-ний только лишь начинает складываться. Оно фундируется соб-ственным исследовательским ракурсом и предметной областью, которая как реальность только-только начинает проявлять себя. По мере же собственного развития она все более явственно бу-дет являть себя, самоопределяться, а вместе с тем и прояснять

136


предметную область философской рефлексии языка и языковой сферы. Философский дискурса казахского языка лежит в про-екции будущего развития языковой сферы, когда язык начнет работать в реальности в своей новой латинизированной форме и будет демонстрировать себя как определенную осуществлен-ность в различных сферах применения, прежде всего, в поли-тике, законодательстве, образовании, культуре, в сфере повсед-невности, обеспечении и сохранении культурного наследия казахского народа. Однако это не означает того, что внимание философского сознания не должно быть направлено на то, что пока что существует в зачаточном состоянии. Поэтому имеет смысл сделать некоторые предварительные замечания.

Поднимаемые и акцентированные в данной статье пробле-мы следует рассматривать в качестве своего рода вызовов, кото-рые могут возникнуть в нашем ближайшем историческом раз-витии и стать возможным актуальным предметом обсуждения в дальнейшем. В оценочном плане они – проблемы прогнозного характера, но имеющие под собой некоторое историческое ос-нование в прошлом. Звуча в настоящее время в постановочной форме, эти проблемы и вопросы не должны остаться без вни-мания, более того, стать сферой политической конъюнктуры и решаться под прессингом политического или узкоутилитарного, прагматического интереса.

Говоря сегодня о переходе графики казахского языка на латиницу в контексте становления исторического сознания, прежде всего, необходимо отметить, что говоря о становлении исторического сознания, мы вовсе не имеем в виду, что таковое не имело место в общественном сознании казахстанского со-циума и отсутствовало в его прошлом. Было бы не правильным утверждать это в отношении общественного сознания, как тра-диционного казахского общества, так и казахстанского обще-ства советского периода. Речь идет о становлении историческо-го сознания нового типа, наполненного новым содержанием и о качественном скачке исторического сознания на новом этапе исторического развития, в связи с обретением независимости.

137


Независимость Казахстана внесла новые смыслы в исто-рическое сознание казахстанского общества и новое смысло-видение истории Казахстана. Новые горизонты этого видения, как и черты становящегося нового содержания исторического сознания, еще на заре нашей независимости были обоснованы в «Концепции становления исторического сознания в Республи-ке Казахстан» [3]. Она была утверждена на заседании Нацио-нального совета по государственной политике при Президен-те Республики Казахстан в 1995 году. Если обратиться к ней в свете реформы, осуществляемой современностью в отношении казахского языка, то высветятся те важнейшие ее концептуаль-ные положения, которые обоюдно актуальны и для новых ин-терпретационных возможностей, как исторической науки, так и самой истории, и для открывающихся с переходом на латиницу перспективных возможностей казахского языка.

Одним из важнейших положений Концепции является те-зис о том, что ранее история Казахстана рассматривалась лишь в качестве части общей истории СССР, чем ущемлялось ее соб-ственное, самостоятельное содержание. В настоящее время она требует научной экспертизы с позиции включенности ее в более широкий контекст, как утверждает Концепция: «…в русле миро-вой истории, истории Евразии, истории тюркских народов, стран Центральной Азии» [3]. Эта точка зрения на историю Казахста-на и ее оценка в новом исследовательском ракурсе значительно расширяют горизонт научного видения исторических событий, процессов и фактов и позволяют обогатить историческую науку Казахстана новым методологическим инструментарием.

Действительно, исходная точка зрения и оценка истории, исторического процесса и исторических событий с определен-ных идеологических, мировоззренческих и методологических позиций оказывает существенное влияние на их понимание и представленность в науке. Если история советского периода находила основание в построении нового мира, базирующееся и исходящее из индустриализации, общественной собственно-сти на средства производства, новом субъекте истории в виде новой исторической общности – советский народ, то соответ-

138


ственно этому релевантной являлась история, начинающаяся с 1917 года. Что и культивировалось в общественном сознании, которое парадоксальным образом рождало даже утверждения о том, что в традиционном казахском обществе отсутствовала письменность, в нем имела место лишь устная традиция, а к письменной культуре казахский народ приобщился лишь в ре-зультате победы Октябрьской революции.

Новому историческому сознанию необходимо заново пере-осмыслить нашу историю, освобождаясь от диктата моноцен-тризма, рожденного абсолютизацией земледельческого типа хо-зяйствования, оседлым образом жизни и европоцентристскими установками, лежащими в основе общемирового культурного развития, внося соответствующие коррективы в интерпрета-цию прошлого и руководствуясь обновленной методологией ис-следования и мировоззренческим взглядом. Это требует отхода от упрощенчества, схематизма, фрагментарности, линейного понимания истории и исторического процесса, а также тен-денциозности в оценках и трактовках исторических событий и фактов, соблюдения принципа объективности при изучении феноменов прошлого.

Тенденция истолкования истории Казахстана в русле миро-вой истории и ориентированность исторического сознания на целостное видение истории и прошлого культуры Казахстана коррелируют с такой новой проекцией в развитии казахского языка, которая обусловлена переходом его на латинскую гра-фику, как интеграция в мировое культурное пространство. Она будет способствовать повышению статуса государственного языка на международной арене, ставя казахский язык в один ряд с другими языками мира и делая нашу страну еще более открытой другим культурам и культурным мирам. Кроме того, казахоязычному исследователю и читателю станут ближе и рас-кроются многочисленные зарубежные источники и литература, ранее не изучавшиеся исторической наукой, так как в ней прева-лировала тенденция освоения и использования русскоязычной литературы и российских источников.

139


Новое видение истории Казахстана показывает становя-щемуся историческому сознанию казахстанского общества многокомпонентность и непрерывность истории Казахстана, преемственность культур народов, населявших его, а также ав-тохтонность казахов данной территории. Все это, вместе взятое, обусловливает потребность очень тонко, деликатно и с уваже-нием относиться к истории Казахстана как осуществляющей в силу своей непрерывности связь времен, поколений и культур и внимательным образом изучать ее в целостности, как совокуп-ности историй каждого этноса, проживающего в Казахстане, так и страны в целом. В этом контексте те печальные страницы нашей истории культуры, которые были связаны с прерывами непрерывности, в особенности в силу политических интере-сов и административного давления тоталитарного режима, не должны оставаться потерянными и безвестными для казахстан-ского социума.

Речь идет о том, что казахский язык в двадцатом веке ис-пытал две реформы языка: переход с арабской графики на латинскую, а затем на кириллицу. И эти трансформации не прошли без ущерба для культуры, так как произошел прерыв культурной истории. Не без влияния политико-идеологических факторов достояние культуры на казахском языке, освоенное и выраженное арабской и латинской графикой, осталось малоиз-вестным и почти неизвестным для общественности Казахстана, владеющей казахским языком на кириллице. Многое, что писа-лось этой графикой, ушло в лету и было предано забвению. Это привело к нарушениям в исторической памяти: письменные па-мятники прошлого, исторические свидетельства, хроники ста-ли труднодоступными или малодоступными для послевоенного поколения, для поколения освоения целинных и залежных зе-мель, покорения космоса и перестройки. Знание прошлого, по-терянное в своей определенной части, привело, в том числе, и к духовным потерям.

Актуальный урок истории для современности заключается в том, чтобы будущие поколения не оставили без внимания все то, что было написано кириллицей в течение второй половины

140


ХХ века и первой четверти XXI века. Ахмет Биджан Ерджиса-лун, известный языковед-тюрколог, бывший в свое время пред-седателем Института турецкого языка в Турецкой Республике, в своем интервью газете «Литер» говорит: «Особенность руко-водства Мустафы Кемаля – важные реформы проводятся без от-ложения на какой-либо срок. Реформа произошла очень быстро и была успешной, однако был важный недостаток. Произведе-ния на старом алфавите не переводились на новый алфавит. Это было связано с экономическими и техническими проблемами Турции, а также недостатком человеческого капитала. Эти про-блемы практически отсутствуют в Казахстане» [4].

В новейшей истории Казахстана не должно произойти то, что произошло в Турции. Задача политической и интеллекту-альной элиты не допустить прерыва в культуре и истории Ка-захстана, не создавать условий для процветания манкуртизма в казахстанском обществе. Для этого необходимо создать не-прерывную цепочку исторического образования, начиная от дошкольного, школьного, вузовского образования и заканчивая повсеместным созданием той атмосферы, когда история, как утверждает «Концепция становления исторического сознания в Республике Казахстан», становится «аурой современности» через СМИ, учреждения культуры, туризм, краеведение и т. д.

Одними из актуальных на современном этапе развития исторической науки являются вопросы изучения древней и средневековой истории, переосмысления истории советского периода. Успехи археологии в изучении древней и средневе-ковой истории, работы историков, осуществленные в рамках Государственной программы «Мәдени мұра», открыли многие прежде неизвестные страницы истории Казахстана, показали богатство культуры и высоту духовно-интеллектуальных поис-ков. Они значительным образом подняли планку соответствия современности делам и помыслам своих предков и предшеству-ющих поколений, а также ответственности перед историческим прошлым.

Переосмысливая наряду с этим советский период истории Казахстана, следует отметить, что в настоящее время при его

141


анализе все больше подчеркиваются негативные факты, порож-денные эпохой тоталитаризма, административно-командной системой, господством моноидеологии и т.п. Вкупе с преобла-дающей негативной оценкой колониального прошлого Казах-стана характеристика советского периода истории подводят к осмыслению отношений Казахстана с Россией, издавна связан-ных крепкими узами. Исторической науке Казахстана, как и его общественному сознанию, важно, чтобы они были интерпрети-рованы с точки зрения исторической объективности и в свете новых исторических возможностей, открывающихся перед на-шими странами в перспективе демократических преобразова-ний и партнерства на мировой арене.

Признавая безусловную значимость и достижения средне-векового периода истории Казахстана, открывающуюся при-влекательность и очарование древности для современного этапа развития казахстанского общества, важно, чтобы история этих периодов не была абсолютизирована в угоду очернения совет-ской истории. По аналогии с историей Возрождения и Средне-вековья, когда именно возрожденцы отказали средневековью в прогрессе, назвав его «темными веками» (а потом, будучи под-хваченным, этот тезис превратился в утверждение – «эпоха мра-кобесия»), наши современники не должны переписывать совет-скую историю лишь только черными чернилами. Важно помнить о том, сколько позитивного было в казахско-российских отноше-ниях и в угоду сиюминутной выгоде и политической конъюнкту-ре не предавать забвению то лучшее, что было в них.

И, наконец, последнее. Бесспорным завоеванием казахстан-ского общества, его политического руководства является ме-жэтническое согласие, дружба и взаимодействие всех этносов в Казахстане. Реформирование казахского языка открывает новые возможности в межэтническом взаимодействии и сотрудниче-стве с теми этносами, которые сохраняют кириллицу. Казахский язык, будучи государственным языком, открыт для общения и культурного обогащения, тем самым создавая необходимые ус-ловия для своей транспарентности и доступности всем гражда-

142


нам Казахстана. Он несет в себе большой потенциал не только для вхождения в международное коммуникативное, научно-об-разовательное, деловое, технологическое пространство, но для дальнейшей консолидации казахстанского общества, сохране-ния его стабильности и устойчивого развития.


1. О переводе алфавита казахского языка с кириллицы на ла-тинскую графику. Указ Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева. 26 октября. 2017г. //http://www.akorda.kz/ru/legal_acts/decrees/o-perevode-alfavita-kazahskogo-yazyka-s-kirillicy-na-latinskuyu-grafiku

2. Назарбаев Н.А. Новая индустриализация: прыжок казах-станского барса //Казахстанская правда. 7 декабря 2017 г. – № 236 (28615). – С.1-3.

3. Концепция становления исторического сознания в Ре-спублике Казахстан //http://daz.asia/ru/kontseptsiya-stanovleniya-istoricheskogo/

4. Единство в языке. Интервью профессора Ахмета Биджана Ерджисалуна //Литер. 10 ноября 2017 г. – С.4.

Мухтар Изотов,главный научный сотрудник РГКП «Института философии,


ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ ЯЗЫКОВ КАК ОСНОВА РАЗВИТИЯ ЧЕЛОВЕЧЕКОГО КАПИТАЛА

В современных научных определениях язык представляет собой социкультурно детерминированную систему знаков, слу-жащую средством мышления, познания, коммуникации, хра-

143


нения и передачи информации, а также управления человеком. Изначально язык выделяет человека из мира природы, являясь условием развития человеческого общества и одновременно продуктом человеческой культуры.

С помощью языка сохраняется и передается культурно-исторический опыт предшествующих поколений (обычаи, традиции, нормы и идеалы), осуществляется обучение и вос-питание подрастающего поколения. В этом состоит социокуль-турная функция языка.

По отношению к мышлению язык выполняет несколько функций. Во-первых, язык служит формой выражения наших мыслей. Идеальное содержание мышления материализуется в языке, что одновременно служит основой его объективации. Эту функцию часто называют мыслеобразующей.

Другим важным свойством языка является то, что с его по-мощью человек может общаться с другими людьми, запоминать или передавать какую-либо информацию. Это так называемая коммуникативная функция языка.

Все это говорит о том, что язык играет исключительно вы-сокую роль в мышлении и развитии человека. Он помогает ему осваивать мир, «делает» его человеком. Мышление неразрывно связано о предметной и языковой деятельностью.

Язык, как средство мышления, служит, одновременно, и средством получения нового знания. В этом проявляется его гносеологическая функция. Именно в ее рамках язык выступает в качестве основы формирования и развития человеческого ка-питала и в значительной степени способствует интеллектуали-зации ядра человеческого капитала.

В узком понимании образование является человеческим капиталом. В процессе получения образования человек во многом формируется как личность, социализируется, не ред-ко впервые вступают в общественные отношения, получает целостное представление о социоприродном бытии. «Образо-вание – отмечал Ясперс, – делает индивида посредством его бытия соучастником в знании целого. Вместо того, чтобы не-

144


подвижно пребывать на своем месте, он вступает в мир, и таким образом его существование может быть в своей узости все-таки одушевлено всем. Человек тем решительнее может стать самим собой, чем яснее наполненнее мир, с которым его собственная действительность составляет единство» [1, С. 352]. В этом заме-чании выражается вполне начинающий свое становление чело-век. Ученый педагог Я. Каменский писал, что под образованием нужно понимать познание всех вещей, искусств и языков.

В определенном смысле образовательный процесс можно представить как процесс познания, обладающий целым рядом специфических черт. Это специальным образом, организо-ванный вид деятельности, который осуществляется в предна-значенных для этого социальных институтах и предполагает развития человеческой природы до оптимального уровня соот-ветствующей конкретной исторической эпохе.

Образовательный процесс представляет собой двухсто-роннюю, совместную деятельность педагога и учащегося, что предполагает непрерывный диалог, постоянное общение.

Образование будучи коммуникативном процессом, не огра-ничивается лишь передачей знаний, но необходимо связанно с воспитанием учащегося, с формированием его как личности.

Новая парадигма образования, ориентированная на пере-ход от знающей и поддерживающей педагогики к человекосо-зидающей и инновационной педагогике предусматривает суще-ственное изменение познавательной функции этого института.

Дело в том, что конечное, дискретное образование исчер-пало свои возможности общество, в котором основным ресур-сом является информация, настоятельно требует постоянного пополнения и обновления знаний, так как без этого человек не может не только качественно и продуктивно работать, но и ком-фортно жить.

Другими словами, образование становится образом жизни человека. Наращивание знаний не завершается на каком-либо этапе жизни человека, а продолжается всю его жизнь. Оно ста-новится непрерывным.

145


Одна из основных проблем современного образования – постоянное увеличение объема знаний, которое требуется усво-ить учащимся. Эта проблема явилась следствием «информаци-онного взрыва», вызванного научно-техническим прогрессом. И на 70% такой громадный объем (массив), знаний представлен на английском языке.

В современной философии проблемы происхождения язы-ка и его взаимоотношения с мышлением и познанием рассма-триваются в следующих аспектах.

Во-первых, в рамках социокультурного подхода, где одним из важнейших признаков культуры считается язык как сфера бытия, наделенный тем или иным сообществом людей вполне определенными свойствами, который делает этот язык осмыс-ленным. Язык в этом случае понимается как возможность вести диалог, возможность выразит себя и понять другого, как потен-ция соединения различных языков в высшее единство, а различ-ные индивидуальности – в мыслящее целое.

Во-вторых, в контексте философско-психологического подхода при котором на основе исследований взаимоотноше-ния базовых типов языков (предметный, образный, знаковый и символический) и различных типов мышления (практическое, гуманитарное, операторное, художественное, техническое и те-оретическое) существует возможность выделить специфику и установить то общее, что объединяет эти структуры.

В-третьих, в аспекте логико-гносеологического подхода, где язык предстает как один из возможных миров, которому соответствуют вполне определенная логика и мышление со своими специфическими законами. Здесь наиболее важными являются вопросы об универсальности логических законов и взаимосвязи языка с его предметной областью.

Традиционно выделяет две разновидности языка: язык естественный и язык искусственный.

Естественный язык возникает спонтанно в процессе раз-вития человека как необходимое средство общения и познания (казахский, русский, украинский, китайский, узбекский, ан-

146


глийский и др.). Искусственный язык создается человеком для каких-либо целей (научно-технического познания, азбука Мор-зе, эсперанто, языки логики, программирования и т.п.)

В естественном языке знаками являются слова и слово-сочетания, в искусственном – те или иные символы. Наиболее важными свойствами естественного языка является его уни-версальность, связанная с возможностью выражения всего, что требуется передать собеседнику, включая чувства, а также общедоступность для всех представителей нации, использую-щих данный язык. Однако естественный язык неточен и много-значен, что может привести к непониманию или к ошибкам и заблуждениям. Кроме того, естественный язык громоздок.

Среди искусственных языков, выделяют формальные языки, которые строятся в соответствии с четкими правилами, что дает возможность строгого и точного, а также более компактного ото-бражения свойств и отношений исследуемой предметной области. Среди формальных языков наибольшее практическое значение имеют логические языки и языки программирования, которые широко используются в программном обеспечении компьютеров, различных информационных систем и систем управления.

В структуре человеческого капитала происходит интенсив-ное взаимодействие естественного и искусственного языков. И здесь очень важно не допустить так называемой «тирании» од-ного вида языка по отношению к другому. Нужно синхронизи-ровать ход их совместного развития и функционирования.

Становление и развития человеческого капитала как сово-купности личностных качеств человека (образованности, навы-ков, умений и др.) невозможно представить без общения, без коммуникации. Вся жизнь человека, все его бытие представля-ет собой общение, в основе которого лежит взаимопонимание. В своей жизнедеятельности индивид, та или иная социальная группа, сообщество, нация и даже цивилизация вступают между собой с различного рода взаимоотношения, в процессе которых происходит обмен информаций, деятельностью (алгоритмом, методом), социальным или сугубо профессиональным опытом,

147


способностями, навыками, умениями и результатами. Отсюда следует, что общение является одним из важнейших условий формирования и развития человеческого капитала.

В общественной среде средствами коммуникации служат социально выработанные и фиксированные в культуре знако-вые системы, важнейшей из которых является язык, проявляю-щий себя как речь.

Современный немецкий философ Ю. Хабермас полага-ет, что сейчас, в эпоху философского постмодерна, парадигма философии субъекта должна смениться парадигмой философии языка, интерсубъективного понимания и коммуникации, так как «фокус исследования переместился от когнитивно-инстру-ментальной к коммуникационной рациональности. Для него парадигматично не отношение частного субъекта к чему-либо в объективном мире, что можно представить и с чем можно манипулировать, а межличностное отношение, в которое всту-пают способные к общению и действию субъекты, если они вращаются в среде естественного языка, употребляют культур-но-преданные интерпретации и одновременно обращаются к чему-либо объективному, общему для них социальному и со-ответственно к субъективному миру» [2, с. 58]. И здесь роль взаимодействующих языков в глобальных коммуникационных процессах действительно велика и ответственна: ведь резуль-татом такого интегративного взаимодействия будет развитый человеческий капитал.

Данные общемировые закономерности все заметнее про-являются и в развитии человеческого капитала в современном Казахстане, стремящегося встать на путь построения общества знания.


1. Яспер К. Смысл и назначение истории. М., 1991.2. Хабермас Ю. Теория коммуникативного действия. Т.1 //

Вестник МГУ. Серия 7. Философия. 1993. № 4.

148


Бақытжан Сатершинов,ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты Дінтану бөлімінің меңгерушісі, философия ғылымдарының

докторы, профессор

ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІНІҢ ЛАТЫН ҚАРПІНЕ КӨШУІ АЯСЫНДА ЭТНОЛИНГВИСТИКАНЫҢ

МӘДЕНИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Тіл кез келген мәдениеттің аса маңызды белгілік кодтық жүйесі болып табылады және онда, «тіл – болмыстың баспана-сы» деп неміс ойшылы Мартин Хайдеггер айтқандай, кез кел-ген ұлттың барлық мәдени мұрасы сақталады. «Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады» (А. Байтұрсынұлы) демекші, кеңестік дәуірде қазақ тіліне айтарлықтай нұқсан келді. Егер әлемдік тілдердің елуге жуық атқаратын қызметтері болса, тәуелсіздік алдында қазақ тілінде оның он-ақ функциясы қалған (Гарка-вец С. Право каждого народа // Казахстанская правда, 1989, 15 августа). Сол кезеңдегі белгілі демограф М. Тәтімовтың есептеріне сүйенсек, қазақтардың 25 пайызы ғана өз тілін толық меңгерген. Бодандық пен тоталитаризм тұсында дәйекті жүргізілген отаршылдық саясаттың нәтижесінде қазақ тілінің таралу аумағы тарылып, ұлттық мәдениеттің әлеуеті құлдырады. Жаhанданумен сипатталатын қазіргі заманда тәуелсіз Қазақстанда мемлекеттік тіл латын әрпіне өту реформасына кірісуде. Бұл өзекті мәселе тіл мен этностың ғылыми әлемде, дәлірек айтқанда этнолингвистикада қалай қарастырылатынын тереңірек білудің қажеттілігін алға тартады.

Тіл мен этностың өзара қатынасы мәселесіне, жал-пы этномәдениет мәселелеріне В. фон Гумбольдттың философиялық-антропологиялық идеялары зор ықпал етті. В. фон Гумбольдт тілге өзінің жүйелеуші және құрылымдаушы рөлінің арқасында тілдік мазмұнның (мән-мағынаның) өзіндік әлемін қалыптастыра алатындай жасампаз күш береді. Әлемді

149


ақылмен құрылымдау мен белгілі бір тілдік қауымдастық өкілдерінің дүниетанымын қалыптастыру үдерістері тілдің ішкі формасының әрекетіне теңгеріледі. Осы ой мен идеядан бастау алып, кейін дамытылған тұжырымдамалар мен мектептердің жиынтығын жаңа гумбольдтшылдық деп атау қабылданған. Бұл бағыт шашыраңқы тәжірибені реттеудегі және өзара бай-ланысты тұтастық ретіндегі әлемнің кескінін құрылымдаудағы, ойлау мен таным үдерістеріндегі, белгілі бір тілдің мәдениетін құрастырудағы тілдің шығармашылық рөліне басты назар аударады. Әрқилы тілдерде сөйлейтіндердің әлем туралы түсініктерінің де әр алуан айырмашылықтары атап көрсетіледі. Тілдің ішкі формасы әртүрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың ойлауындағы айырмашылықтардың негізі және дүниеге көзқарасының кілті болып табылатын тілдің ұғымдық және синтаксистік мүмкіндіктерінің жүйесі ретінде түсіндіріледі.

Аталмыш бағыт жиырмасыншы ғасырдағы еуропалық және американдық тіл білімінде үстемдік еткен тұжырымдамалардың «формализміне» жауап ретінде осы ғасырдың 20-жылдары пай-да болды (жаңакантшыл Эрнст Кассирердің философиялық тұжырымдамасы, Лео Вайсбергердің, Йост Трирдің, Харольд Хольцтің, Гюнтер Ипсеннің, Петер Хартманның, Хельмут Гиппердің, Йоханнес Эрбеннің жұмыстары). АҚШ-да жаңа гумбольдтшылдықтың идеялары Эдвард Сепир мен Бенджамин Ли Уорфтың антрпологиялық лингвистикасында көрініс тапты. Бұл ағымның еуропалық бағыты жаңа романтикалық реңге ие бола отырып, ең алдымен, Германияда және өзге де неміс тілді елдерде дамытылды. Тілдің семантикалық қырына баса на-зар аударылды, тіл мен мәдениеттің, тіл мен ойлаудың, тіл мен дүниетанымның өзара қатынасын зерттеуге үлкен көңіл бөлінді. Негізінен алғанда мектептерде неміс тілін оқытуға арналған мазмұндық бағдардағы грамматиканың негізін 50-жылда-ры Лео Вайсбергер қалыптастырды. В. фон Гумбольдттың тілдің ішкі формасы туралы идеясын негізге ала отырып, ол ана тілге тән «әлемнің кескінін» білдіретін «тілдік аралық әлемді» зерттейді және бұл ұғым әлемді игерудің динамикалық

150


үдерісін туған тіл арқылы, сөздіктің ұғымдық қорын мрлай-ту арқылы «әлемді орнықтыру» арқылы бағыттайтын және ретсіз заттай болмысты сәйкес тілдік жалпылықпен бай-ланыстыратын рухани, зерделі құрылымдаушы инстанция ретінде түсіндіріледі. Сөздік құраудағы тілдің категориал-ды танымдық функциясына көңіл бөлініп, тілдік мазмұндар әлемінің тілден тілге өткендегі айырмашылығы пайымдала-ды. Мұндай құрылымның төртсатылы құрамы ұсынылады: а) дыбыстарға немесе құрылымға (формаға) бағдарланған грамма-тика; ә) мазмұнға (лексиканы лексикалық өріске семантикалық тұрғыда ұйымдастыру) бағдарланған грамматика; б) әлемді тіл арқылы ақылмен игеру үдерісін зерттейтін функцияларға бағдарланған грамматика; в) тілдік қауымдастықтың өмірлік практикасындағы әрекеттің нәтижелеріне бағдарланған грамматика. Немістің жаңа гумбольдтшылдары (В. Порциг, Г. Ипсен, Й. Трир) ұғымдық (семантикалық, лексикалық) өрістер теориясын құрастыруға үлкен үлес қосып, қазіргі заманғы құрылымдық лексикологияның және құрылымдық семантиканың қалыптасуындағы жүйелік байланыстарды терең ұғынуға септігін тигізді. Бұл бағыттың өкілдері бастапқы кез-де тілге деген гумбольдтық тәсілді Соссюрдің тілдік белгі, тіл жүйесі, тіл мен сөйлеудің дихотомиясы ұғымдары тәрізді идея-ларымен толықтыруға тырысты, ал 70-80-жылдары генеративті лингвистикамен және, әсіресе, лингвистикалық прагматикамен түйісудің мүмкіндіктерін іздестірді.

Этнолингвистика (этносемантика, антрополингвистика) тіл біліміндегі әлеуметтанулық бағыттың американдық нұсқасын білдіреді. Өзінің идеялық бағыты жағынан еуропалық жаңа гумбольдтшылдыққа жақын болып келетін этнолинвистикада тіл материалдық мәдениет қалыптасуының алғышарты болып, кейін онымен өзара әрекетке түсетін ұжымның тарихи мұрасы ретінде түсіндіріледі. Этнолингвистика тілді оның мәдениетке қатынасында, тілдің қызмет етуі мен дамуындағы тілдік, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың өзара әрекетінде зерттеуді басты нысан ретінде алады. Бұл пробле-матика Солтүстік және Орталық Америкадағы көптеген үндіс

151


тайпаларының тілдері мен мәдениетіне деген қызығушылыққа орай он тоғызыншы және жиырмасыншы ғасырлардың аралығында американдық этнографияда көтерілген болатын. Бұл мәселелердің кешені Ресейде А.Н. Афанасьевтің, Ф.И. Буслаевтың және, әсіресе, А.А. Потебняның жұмыстарында көтерілгенін де айта кету керек.

Этнолингвистиканың өзі дербес сала ретінде Франц Боас (1858-1942) пен оның шәкірттерінің алғашқы буынының жұмыстарының нәтижесінде жиырмасыншы ғасырдың бірінші жартысында бөлініп шықты. Бұл салыстырмалы-тарихи (Эд-вард Сепир, Сидней Лем), глоттохронологиялық (Моррис Сво-деш), тарихи-типологиялық немесе аймақтық (Кеннент Ли Хейл, Чарлз Ф.Веглин, Джордж Леонард Трейджер) тәсілдерді пайдалана отырып, американдық тілдерді генеологиялық жіктеудің ғылыми тәжірибелерінің арқасында жүзеге асты. Американдық үндістер тілінің өзара байланысқа түсіп отырған еуропалық тілдермен – ағылшын, испан, француз тілдерімен өзара әрекетін – билингвизм және мультилингвизм мәселелерін, сондай-ақ тілдің дамуына әлеуметтік-мәдени факторлардың әсерін зерттеу (Д.Х. Хаймз, Х. Хойер, Генри М. Хенигсвальд) өзінің қызықты нәтижелерін берді.

Американдық зерттеушілер тіл мен мәдениеттің өзара қатынасын басты мәселе ретінде ала отырып, мәдениеттің қалыптасуындағы, грамматика мен логиканың категорияларының құрамы мен мазмұнындағы, қоршаған дүниені қабылдау мен адамның қылықтарының ерекшеліктеріндегі тілдің шешуші рөлін негіздеуде (неміс зерттеушілерімен салыстырғанда) контрастивті лингвистика әдістемесін (еуропалық тілдерді американдық үндістердің тілдерімен салыстыра отырып) кеңінен пайдаланды. Тілдің салыстырмалылығы болжамы, соған сәйкес әлемнің ұқсас кескіндері (физикалық құбылыстар сәйкес келген кездегі) тілдік жүйелердің белгілі бір жақындығы әсерінен ғана болатындығы көптеген пікірталастар туғызды. Бұл болжамның тілді онтогенез бен филогенезде игеруге қатысты қолданудың әрқилы сипаты аңғарылды.

152


Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысындағы этнолингвистикалық зерттеулердің ерекше белгілеріне мына-ларды жатқызуға болады: эксперименталды психологияның әдістерін қолдану, әртүрлі тілдердің семантикалық үлгілерін салыстыру, халықтық таксономияның мәселелерін зерттеу, апралингвистикалық зерттеулер, белгілі бір тілдің негізінде этностың рухани мәдениетін жаңғырту, фольклористикаға де-ген қызығушылықтың өсуі және т.б. Жақында ғана қалыптасқан социолингвистикамен және психолингвистикамен, сондай-ақ этностық тарихпен, этнографиямен, сөйлеу этнографиясымен, конверсациялық талдаумен, дискурсты талдаумен етене араласу орын алды. Тілді әлеуметтік-мәдени аяда қолдануды талдаудың теориясы мен әдісі ретінде пайда болған сөйлеу этнографиясы бастапқыда 60-жылдары Д. Хаймздың және Дж. Гамперцтің жұмыстарында пайда болып, кейіннен А. Сикурелдің, Дж. Бауманның, А.У. Корсароның еңбектерінде дамытылды. Жаңа қалыптасқан трансформациялық грамматиканың тео-рияларымен салыстырғанда бұл бағыт дискурсты талдаудағы этнографиялық ағымның бастау көзі ретінде сөйлеудің рөлін ұғыну мүмкіндігін мойындайды. Пікір білдіру соның шеңберінде туындаған сөйлеу (кеңірек айтқанда – коммуникативтік) оқиғаға байланысты ғана зерттеледі, кез келген сөйлеу оқиғасының (уағыз, сот мәжілісі, телефон әңгімесі және т.б. болсын) мәдени шарттылығы атап көрсетіледі.

Әлемдік этнолингвистикаға қатысты жасалған бұл қысқаша шолу осы зерттеулердің әдіснамасын ескере отырып, біздің елімізде кенжелеп қалған тіл философиясын өрістету қажеттілігіне меңзейді. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан тари-хи тағдырына орай мәдени деградация мен трансформацияға ұшыраған өзінің ұлттық мәдениетін қайта өркендету бары-сында мемлекеттік деңгейде бірқатар маңызды шараларды жасады. Ең алдымен, ұлттық мәдениеттің негізін құрайтын түбегейлі құндылықтарды, яғни адамдарды рухани тұрғыда оя-татын ұлттық тіл мен дәстүрді қайта жаңғыртуға; тоталитаризм тұсында тыйым салынған халықтың тарихи өткенін толығымен,

153


жан-жақты зерттеулер арқылы қалпына келтіруге, тарихи са-наны қалыптастыру арқылы мәңгүрттік жағдайдан арылуға; ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының асыл қазынасы – мәдени-рухани мол мұрасын игеруге тырысты. Бүгінгі күні қолға алынып жатқан «Рухани жаңғыру» бағдарламасы ая-сында, қазақ әліпбиін латын қарпіне көшіру барысында осы шараларды тағы да жаңғыртудың орайы келіп тұр. Өйткені, жоғарыда айтылғандай, тілдің орфографикасынан бастап орфо-эпиясына дейін адам болмысы мен ментальдығына, сондай-ақ этномәдени бірегейлігіне де үлкен әсер етеді.

«Ана тілің – арың бұл, ұятың боп тұр бетте, Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте» дегендей, қазіргі күні насихатта-лып жүрген «үштағанды тіл» тұжырымын, билингвизм, муль-тилингвизм құбылыстарын асыра дәріптеуге ұрынбай, алдымен ана тілінің мәртебесі мен қолданылуын дұрыс жолға қойып алған жөн секілді. Содан кейін ғана «жабулы қазанда қайнаған мәдениеттің алысқа бармайтынын» ескеріп, тіл арқылы өзге мәдениеттердің жетістіктерін орынды пайдалана білген абзал. Бұл міндетке отандық ғылым мен философияның өзіндік үлес қосары сөзсіз.

Гаухар Барлыбаева,главный научный сотрудник РГКП «Института философии,

политологии и религиоведения» КН МОН РК, доктор философских наук

ПЕРСПЕКТИВЫ ПЕРЕХОДА НА ЛАТИНИЦУ В УСЛОВИЯХ ДУХОВНОГО ВОЗРОЖДЕНИЯ СТРАНЫ

Переход казахской письменности на латинскую графику открывает новые грани духовной культуры, устойчивости, кон-курентоспособности, прагматизма казахстанцев и апеллирует к открытости сознания. Возрождение латиницы – это новый ду-

154


ховный стимул в формировании казахстанского патриотизма, гражданского общества в духе программного концепта «Рухани жаңғыру» и общенациональной идеи «Мәңгілік Ел».

Рухани жаңғыру – духовное возрождение общества – явля-ется настоятельной необходимостью нашего времени. Патрои-тизм, совесть, высокий дух и культура – это вклад каждого че-ловека в обновление страны. Историческая память выступает основой духовного очищения для движения вперед. В этой свя-зи подписание главой государства Указа о переводе алфавита казахского языка с кириллицы на латинскую графику является важным стратегическим шагом возрождения культуры нашего народа, возвращения из небытия исторических текстов и доку-ментов, а также, что очень важно, интеграции нашего народа с мировым сообществом.

На наш взгляд, казахстанцы должны активно включиться в эту работу по выявлению и прочтению важных источников на латинице, по информированию населения об использовании нового алфавита и повышению культуры народа. Возрождение латиницы – это возрождение духа народа.

Если обратиться к истории вопроса, то выясняется, что ка-захи около 200 лет пользовались арабским шрифтом. Арабская вязь была общей для всех тюркских народов вплоть до 1920 года, когда возникло движение за переход на латиницу. В СССР первым на латинскую графику перешел Азербайджан. В 1925 году в Баку был основан Всесоюзный центральный комитет яналифа или «нового алфавита». Уже в следующем году I Все-союзный тюркологический съезд, прошедший в Баку, принял решение о поэтапной латинизации всех тюркских языков.

В августе 1929 года Президиум ЦИК СССР и Совнарком приняли постановление о внедрении нового алфавита – янали-фа. В отличие от турецкого варианта, использовавшего буквы латиницы с различными диакритическими знаками, яналиф включал «нестандартные», отсутствующие в латинице буквы. На этот алфавит были переведены азербайджанский, казахский, киргизский, туркменский, узбекский и все другие тюркские языки, распространенные в СССР.

155


Однако через 10 лет, в 1939 году, правительство организо-вало кампанию по кириллизации письменности народов СССР. Утверждалось, что латинизированный алфавит перестал удов-летворять потребности языков, поскольку он не обеспечивал условий сближения с культурой русского народа. 13 ноября 1940 года был принят закон «О переводе казахского языка с ла-тинского алфавита на алфавит на основе русской графики».

Конечно, в ту непростую эпоху никто этот вопрос с казах-ским народом не согласовывал и не обсуждал. К воле народа никто не прислушивался… Сегодня же наступил момент, когда мы возвращаемся к латинице. И это – не просто смена алфави-та, это принципиальный вопрос, дающий толчок модернизации казахского языка, да и общества в целом, когда казахи самостоя-тельно пользуются правом перехода на латинский шрифт, кото-рый использует сегодня весь глобализированный мир.

Переход на латиницу, о котором начали говорить еще в 90-е годы, на заре нашей независимости – это историческое собы-тие, уверенный шаг в укреплении и развитии казахского языка. Известно, что все новейшие технологии основаны на англий-ском языке, который, как мы знаем, также использует латинский шрифт. Именно освоению этих технологий и должен поспособ-ствовать переход на латиницу. Этот алфавит находится в основе языкового пространства западноевропейского мира и всех эко-номически развитых стран. Современный мир – это мир латин-ского алфавита.

Сегодня в России определенные политические силы с боль-шим сожалением говорят о том, что переход на латиницу при-ведет к дистанцированию казахов от российского культурного пространства. Но ведь хорошо известно, что с русской куль-турой успешно взаимодействуют многие народы, которые не пользуются кириллицей. Можно с уверенностью утверждать, что казахско-российские экономические, культурные, научные связи и впредь будут развиваться и углубляться. Более того, есть сведения о том, что в России существуют определенные круги, рáтующие за перевод русского языка на латинский шрифт.

156


Модернизация – это всегда изменение образа жизни, фор-мирование новых институтов, социальных и экономических от-ношений, выход производства на более современный техноло-гический уровень развития.

Третья модернизация строится на инновационных техно-логиях, методах более глубокого интенсивного использования традиционных подходов, научных открытий новых качеств и свойств окружающей среды. Когда речь заходит о духовной модернизации, которая отражает изменения в общественном сознании, возникают определенные сложности в восприятии технократического термина «модернизация» по отношению к тонким чувствительным процессам.

Духовная модернизация в истории человечества проходи-ла под разными лозунгами и с разной динамикой. Построение новой картины мира, расширение границ сознания достигалось в результате развития Великого шелкового пути, географиче-ских открытий, крестовых походов. В новейший период, уже в XX веке, изменение картины мира происходило в результате создания телевидения, а затем Интернета. Это стало мощным инструментом глобального мира, который влияет на сознание масс, их поведение, культурные коды и мышление.

Основная составляющая идеологии перехода казахской письменности на латиницу – раскрытие цивилизационного, гу-манистического смысла, его толерантного коммуникативного потенциала, необходимого для формирования модернизирован-ного общества во всех его формах и проявлениях.

Духовная жизнь казахского народа имеет целостную при-роду в историческом процессе, что позволяет принципиально по-новому взглянуть на сущность национальной истории, осо-бенность которой состоит в постоянно осуществляющейся ду-ховной преемственности. Преемственность в области духовной жизни казахского народа принципиально отличается от простой последовательности исторических событий буквально по всем параметрам – от мифологических понятий тюркского мира до формирования целостного мировоззрения этноса.

157


В истории казахов происходит динамичный рост нацио-нального самосознания, а вместе с ним возрастает и интерес к своим историческим мировоззренческим корням. Известно, что казахские мыслители видели путь к возрождению националь-ного самосознания в образовании, развитии письменности, в знании родного языка. Сегодня, когда одной из самых обсужда-емых и актуальных тем в обществе выступает проблема модер-низации казахского языка при переходе на латиницу, эти строки из стихотворения «Қазақ тілі» Магжана Жумабаева звучат чрез-вычайно современно и животрепещуще:

«Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардыңЖауыз тағдыр жойды бәрін не бардың...Алтын Күннен бағасыз бір белгі боп,Нұрлы жұлдыз, бабам тілі, сен қалдың!

Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен – тілім,Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім.Тарап кеткен балаларыңды бауырыңаАқ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім! [1, с. 59-60].

(«Все: подвиг и храбрость, страну и единство, силу и сча-стье уничтожила злая судьба… Бесценной памятью об этих счастливых днях остался ты, сияющий словно звезда, язык моих предков! Ты – богатство нашей земли, ты – чистый, глу-бокий, острый, могучий и большой, мой родной язык. Своими чистыми и заботливыми руками ты притянешь, направишь и объединишь детей своих, разбредшихся в разные стороны, о мой родной язык!).

Несомненно, независимость дала уникальные возможно-сти для возрождения языковой культуры и для развития казах-ского языка, способствующего идентификации себя со своей исконной культурой.

Магжан Жумабаев полагал, что язык позволяет прибли-зиться к пониманию тайны души человека, понять и осознать

158


самобытность, а также уникальность бытия нации, ее истории и культуры. Мыслитель подчеркивал мысль о том, что «бір ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарихы, тұрмысы, мінезі айна-дай ашық көрініп тұрады. Қазақ тілінде қазақтың... асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі – бәрі көрініп тұр» [2, с. 115]. («В языке нации как в зеркале видны ее земля и история, ее жизнь и характер. В казахском языке прекрасно виден неспешный и неторопливый, спокойный, терпеливый и сдержанный характер казахов»).

Магжан связывал с сохранением языка само существова-ние нации как таковой. Он был убежден в том, что язык неот-делим от нации, а уничтожение или исчезновение одного из них ведет к уничтожению и исчезновению другого. Поэт-философ утверждал в своей «Педагогике»: «Тілсіз ұлт, тілінен айырылған ұлт, дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес, ондай ұлт құрымақ. Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт – тілі болуы. Ұлттың тілі кеми бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді» [2, с. 115] («Нация без языка, нация, утратившая свой язык, не может су-ществовать. Первое условие и требование к существованию на-ции – это наличие языка. Ухудшение ситуации с национальным языком – начало исчезновения и разрушения самой нации»).

Идеи казахских мыслителей о роли языка в жизни нации имеют непреходящее значение в условиях возрождения духов-ной культуры нашего общества. Культурно-цивилизационный контекст модернизации общественного сознания Казахстана со-временного этапа основан на принципах гуманизма, единства, толерантности в казахской традиции, несущей в себе ключевые коды национального самосознания, нацеленного на созидание, открытость и рациональность.


1. Жумабаев М. Шығармалары: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. – Алматы: Жазушы, 1989.

2. Жумабаев М. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992.

159


Жазира Ошақбаев,ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану

институтының жетекші ғылыми қызметкері, философия ғылымдарының кандидаты

Мейіркүл Жетпісбаева,Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті, философия

ғылымдарының кандидаты

ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ ӨТУДІҢ МӘДЕНИ-ӨРКЕНИЕТТІК МАҢЫЗЫ

Бүгінгі даму үрдістерінің жалпыға бірдей жаһандану мен жаңғыру заманындағы кез келген мемлекет, қоғам, халық үшін ұлттық (этностық) өрлеудің жандануына бағытталған өзінің шынайы ашық мәдени саясатын тиімді түрде іске асы-руы әрі құрастыруы бірінші кезектегі мәселе. Өркениеттің гуманитарлық сұхбатының қарыштап дамып жатқан ғаламдық үрдістерінің арқасында Қазақстан өзінің мәдениетін қадір тұтып қана қоймай, жаһан мәдениетінің негізін біліп, құрмет тұтатын әрі үзеңгілес сұхбат жүргізіп, мәдени мұраларымен ал-маса білетін тең дәрежелі әріптес ретінде де өз орнын алды.

Тiл адамзат тарихында әлеуметтiк өзара әрекетпен бiрге бай-ланысып жатыр. Бұл өзара әрекетке тән ерекшелiк адамдардың ұжымдық ынтымақтастығының олардың мiнез-құлқына өзгеше ықпал етуi болып табылады. Қазақ тілі – әлемдегі мағынаға бай, сөздік қоры басым, бойына көне мәдениеттің сарқытын жиған көркем тілдердің бірі әрі бірегейі. Тіл – тек қарым-қатынас құралы емес. Ол тарихи және мәдени-ағартушылық мазмұнға ие.

Қазақ сөз өнерiнiң түп тамыры ерте замандардан баста-лады. Өз дәуiрiне сай дамыған мәдениетi, төл жазуы болған бабаларымыз орта ғасырлардың өзiнде мәңгi өлмес мұралар тудырды. Көне түркi жазуымен тасқа қашап жазылған «Ор-хон-Енисей» жазуларының мазмұн байлығы, ой тереңдiгi

160


көне түркiлердiң сөз өнерiнiң жоғары дәрежеде болғандығын дәлелдейдi. Ержүрек қолбасы Күлтегiннiң, мемлекет қайраткерi Тоныкөктiң құлпытасына қашалған көркем бейнелi, қанатты сөздер, ұтқыр тiркестер осының айғағы.

ХХ ғасырдың басында қазақ тілі шұбарлана бастады. Отаршылдықтың зардабы алдымен тұрмысқа, сол арқылы тілге, тілден рухқа кесел болып, ұлтшылдық сезімін әлсірете бастады. Алаш зиялылары тіл мәселесін көтеріп, сөз тура-лы ұрпағына асыл мұраларын қалдырды. Қазақ тілінде кітап жазып, қазақ тілінің негізін жасаған, қазақ мектебінің іргесін қалаған алғашқы адам Ахмет Байтұрсынов еді. Ол: «қазақша оқу әлі бір белгілі тәртіпке келіп жеткен жоқ, кемшілігі есепсіз көп. Қазақша оқу кітаптары жаңа ғана көрініп келеді. Тәртіппен оқытарлық мұғалімдер аз оқу програмы жоқ... Хүкімет қазаққа қазақша мектеп салып бермейді, қазақтың қазақша оқуын тіпті тілемейді. Сондықтан мектептерімізді тәртіпке қою, қазақша оқуды халыққа тарату – өз міндетіміз» [1], – деп қазіргі кездегі терең білім беру принциптерімен үндес тұжырым жасайды.

Қоғамның тіл мәселесін шешуі – адамзат қоғамына тән заңдылық. Тарихқа көз жіберсек, талай тілдің өмірден өшіп, «өлі тілге» айналғанын білеміз. Себебі, тілге бап керек, бабы табылмаса тілдің қоғамдық қызметі тарылып, біртіндеп қолданыстан шығып қалуы мүмкін. Сондықтан тілге мемлекет тарапынан қамқорлық керек, сонда ғана кез-келген құрып бара жатқан тілдің өрісі кеңейіп, жандана түседі. Ендігі маңызды дүние – ана тіліміздің жазылуының тепе-теңдігін табу. Латын әрпінде қазақша жазылатын хат тілдің заңдылығын сақтай отырып, жазылудан бөлек, бойына онтологиялық бірізділікті сақтау, қазақтың сөздік қорын пайдалануға бейімделу және тың мағыналық мазмұн мен ұғымдарды үлгілеуді біріктіруі қажет.

Кез келген тілдің ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа ама-нат етіліп келген жазылмаған заңдылығы бар. Ол – тілдің жа-ратылысы, оның мәдениетінің тарихынан бөлектенбеуі ке-рек. Өйткені біз белгілі бір халықтың тілінде сөйлеу арқылы сол ұлттың мәдениеті мен руханиятынан хабар береміз. Бұл

161


заңдылық барлық ұлт пен ұлыстың тілдік мәдениетіне тән. Сондықтан да тіл мәселелері қашан да өзекті және үлкен жауапкершілікті талап етеді. Өркениеттік тұрғыдан қарағанда қазіргі латынға өту бір жағынан әлемдік жетекші өркениеттер талабы. XX ғасырдың басы мен мен XXI ғасырдың басындағы латын жазуына өту мүмкіншіліктері де әлемдік саясат немесе «ортақтандыру» мақсатында болып отыр. Арасында аздаған айырмашылықтар болғанымен ұқсас тұстары басым.

Сан ғасырлық тарихы бар, өркениетті әлемге кеңінен тараған араб, латын, кирилл т.б. әліпбилер әрқашанда көптеген тілдің жазба түрде қызмет етуіне негіз болып, жалпы адамзат мәдениетінің дамуына, қоғамдық ілгерілеуіне ерекше ықпал етті. Белгілі бір тілдің дыбыстық құрылымына негізделген әліпби жүйесін екінші бір тілге механикалық тұрғыдан көшіре салу оң нәтиже бермейді: ондай графикалық жүйені игеру үшін мыңдаған адам, мейлі араб, латын, кирилл әліпбилері болсын, артық уақыт, артық күш-жігер жұмсайды. Сондықтан мәселе белгілі бір әліпбиді нақты бір тілдің дыбыстық жүйесіне лайықтап беруде болып отыр. Әсіресе, XIX ғасырдың аяғы мен XX басында ағартушылар, белгілі түркітанушы ғалымдар жа-зу-сызуды реформалау қажеттілігіне айрықша назар аударып, демократиялық бағытқа қарай бетбұрыс жасауды көздеді. Жа-зу-сызуды демократияландырудың негізгі мәні жазуды барын-ша халық тіліне жақындату еді.

Латын графикасы қазақ тілі үшін мүлде бейтаныс жүйе емес. Қазір біз бір есептен латын графикасы негізіндегі бұрынғы әліпбиімізге, кейбір өзгерістермен қайта оралмақпыз. Әрине ол кездегі жағдай мүлде басқа еді. Қазір қазақтардың әліпби таңдауы тәуелсіз Қазақстан жағдайында, өтпелі кезеңнің өткелектерінен өтіп, тұрақты даму жолына түскен жағдайда жүзеге асқалы отыр. Мұндай мәдени-әлеуметтік шаралар-дан пиғылы теріс саясатшылар «орыстан кету», «батысқа бо-дан болу» деп саяси астар іздеп әсіресаясиланған фактор-ды алға тықпаламақ болады. Ал жағдайдың өзі шын мәнінде лингвистикалық, мәдени-әлеуметтік факторлардың бірінші орынға тұрғанын көрсетіп отыр.

162


Латын әліпбиіне көшу – бүгінгі қазақ қоғамының ең өзекті тақырыптарының біріне айналды. Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» [2] атты бағдарламалық мақаласы жарияланғалы бері ел мен жер үшін, туған тіл мен салт-дәстүр, өзге де маңызды құндылықтар үшін жасалып жатқан игілікті шаралар аз емес. Елді, ұлтты рухани жаңғырту мен болашаққа бастаудың аса маңызды тетіктері де тіл мәселесімен тікелей байланысты. Сондықтан қазақ тілін заман талабы-на сай жаңғыртуымыз керек. Бұл әрбір жаңа дәуір тұсында міндетті түрде болатын құбылыс. Сондықтан қазақ тілін латын әліпбиіне көшіруге тіл ішілік және тілден тыс факторлардың, заманның сұранысынан туған табиғи құбылыс ретінде күдікпен емес, үмітпен қарап, оның оңтайлы жолын қарастырғанымыз жөн. Әліппе таңдау, емле жасау – шындығында, арнайы лингвистикалық білімді қажет ететін ғылыми мәселе.

Жазу – белгілі бір әріптердің жиынтығы ғана емес, ұлттың өзіндік болмысын танытатын таңбалар жүйесі, сол ұлттың та-рихы, мәдениетінің таңбаланған жәдігері. Әр халықтың руха-ни, мәдени өсуін, ғылымы мен білімінің, барлық саладағы даму деңгейін көрсететін маңызы зор әлеуметтік-мәдени құбылыс. Жазу арқылы өткен мен бүгінгі және болашақ өміріміз жалғастық табады. Ол – ұрпақтар сабақтастығын қамтамасыз ететін алтын көпір. Ал, жазудың өзгертілуі сол халықтың қоғамдық өмірінің барлық саласына, рухани әлемі мен мәдени деңгейіне, тіпті, әлеуметтік психологиясына әсер етеді.

Бұқаралық ақпарат деректеріне сүйенсек, бүгінде әлемнің 70 пайызы латын жазуы арқылы білімді игеріп, ғылыми зерт-теулермен танысуда . Бұл дегеніміз – білім мен ғылым, са-ясат пен техника, мәдениет пен өнер, спорт т.б. қатысты жазбаша ақпараттың барлығы дерлік латын графикасымен беріледі, қоғамдық өмірдегі жаңалықтардың басым бөлігі осы графиканың негізінде таралады дегенді білідерді.

Латын әліпбиінің мәселесі қоғамда белгілі бір дәрежеде қазақ тіліне деген қызығушылықты арттырды. Өйткені көптеген елдерде қолданылып жүрген латын әліпбиінің таңбасы ешкімге

163


де жат емес. Көз үйренген таңба. Оған өзіміз күнделікті өмірде қолданып, пайдаланып жүрген техникалардың да тигізер әсері мол. Барлық жазулар, өзіміз жиі айтатын әлемдік брендтер ла-тын әліпбиімен таңбаланады. Ендігі кезекте ана тіліміздің де жаңа сапалық деңгейге көтеріліп, дүниежүзілік ақпараттық кеңістікте латын әліпбиінің негізінде қолданыс табатын бол-са, бәсекеге қабілеттілік дегеніміз осы болып шықпай ма. Қазақ тілін тар аяда ұстауға болмайды. Ол міндетті түрде өзге тілдермен ықпалдаса отырып, дамуға тиіс.

Жазудың қандай түрі болмасын белгілі бір таңбалар арқылы жасалады. Қазақ жазуы мен әліпбиі тарихында А.Байтұрсынұлының араб графикасын қазақ тілінің дыбыс жүйесіне бейімдеп жасаған әліпбиі мен жазу теориясының маңызы зор. Қазақтың тұңғыш ұлттық жазуы» деп аталған араб таңбалы жазуды ХХ ғасырдың алғашқы жартысынан бастап латынға ауыстыру науқаны басталды. Бұл қарекет, әрине, же-ке-дара қазақ мәдениетінде емес, түріктер мен әзірбайжандарда басталып, татар, қазақ, өзбек, қырғыз, ноғай т. б. саяси-мәдени өмірінде белсенді түрде орын алғаны белгілі.

Ұлттық төл алфавиттің болуы – ұлттық дыбыстық ерекшеліктерімізді бұзбай таза сақтаудың және оны дамытудың жалғыз ғана кепілі. Табиғаты жат бөтен халықтардың дыбыстық ерекшеліктеріне арналған алфавиттердің қайсысы болса да біздің дыбыстық мүмкіндігімізге сәйкеспейді, соның сал-дарынан ұлтымыздың дыбыстық жүйесі бұзылады. Латын алфавитіне көшуді жақтаушылар оның осы заманғы ғылыми техникаға икемділігін басты назарда ұстайды. Соның ішінде компьютерге кіргізуге қолайлы дегенді алға тартады. Алайда, бұл басты шарт емес. Жазудың қолайсыздығы жағынан дүниеде алдыңғы орында тұратын елдер Қытай, Жапон, Корей елдері. Мысалға қытайды алсақ, олар иероглифтерінің санына өздері әлі жеткен емес, қанша сөз болса сонша иероглиф бар. Бірақ олар біздің жазуымыз компьютерге кірмейді деп өздерінің тари-хи жазуларынан жерінген жоқ, керісінше, жазуларын компью-терге кіргізе білді.

164


Әрине, латын гарафикасына негізделген қазақ әліпбиін жасау жөніндегі шешім қабылданды. Елбасының жарлығы да шықты. Бұл үлкен көш, замана көші, біз сол көштен қалмауымыз керек. Ал латын әліпбиіне көшу арқылы біз әлеммен жақындасуға, әлеммен байланыс орнатуға мүмкіндік аламыз деп ойлаймын. Дегенмен қоғамда талқылау әлі аяқталған жоқ. Қазіргі қабылданған нұсқаны елдің барлығы да бір ауыздан қолдады деп айтуға болмайды. Мысалы диграф емес, апостроф емес, диакритикалық нұсқаны ұсынып жатқандар да бар. Яғни бір әріп – бір таңба заңдылығын да ұсынып отырғандар көп. Бәлкім біз уақыт өте келе осы нұсқаға да келуіміз мүмкін.

Президент өзі айтқандай саты сатымен көшу барысында әліпбидің кем-кетігі, олқы тұстары анықталады, сол кездерде біз «жоқ, мына нұсқаны әлі де былай жетілдіре түсуге бола-ды екен» деген сияқты қоғамдық шешімге келуіміз мүмкін. Ал қазір «бітті, кетті, енді тек қана апострофпен жазатын болдық, әріптің, сөздің, сөйлемнің төбесінде нүктелер, үтірлер көбейіп кетті» деп алаңдаушылық білдіріп жатқандар да бар. Олар-мен де келісуге болады. Өзіміздің төл дыбыстарымыздағы дәйекшелердің көптігі ертең оқып отырған адамға да кері әсер етуі мүмкін. Сондықтан біз әлемдік тәжірибеге негіздеп, әсіресе БҰҰ тілі болып саналатын француз, ағылшын, италиян тілдеріне қарайтын болсақ, олар латын таңбасын өздерінің негізгі дыбы-старына ыңғайлап, диакритикалық белгілерді қолданады. Біз де уақыт өте соған келуіміз ықтимал деп ойлаймын.

Біріншіден, ең басты кедергі – апострофты нұсқадағы әріп жанындағы үтірлердің де бір әріптің орнын алуы, буынға бөлінбеуі және интернеттен қазақша дерек іздеу барысында қабылданбайтындығы болып тұр. Алғашқы диграфты нұсқаға қарсылар да, кейінгі қабылданған үтірлі нұсқаға қарсылардың да көпшілігі осындай әріптердің үстіне ноқат немесе үтір қойы-латын, яғни диакритикалық нұсқаны қалайтындықтарын жазып жатыр. Қасым-Жомарт Тоқаев та жаңа әліпби туралы көпшіліктің пікірінің ескерілуі керектігін атап өтті. Тәуелсіздігін ала са-лып, латынға көшкен Өзбекстанның өзі әліпбиін 4 рет өзгертті.

165


Тәжікстан мен Түркіменстан да бірнеше рет әліпби өзгерткен. Бізде де мұндай тілдік реформа болады деп ойлаймын.

Кез келген мәселеге бүгінгі және келешек уақыт тұрғысынан қарауға болады. Олай болса, біз өз тіліміздің тағдыр-талайына бейжай қарай алмақ емеспіз. Бұл – шындық. Турасын айтқанда, тіл – халықтың өзегі, болмысы, байлығы. Қазір әлемді «жаһандану үдерісі» қарқынды жүріп жатқаны белгілі. Бұл әрбір халықтың ұлттық мәдениетіне, оның мазмұнына айтарлықтай кері ықпал етеді. Ал тіл туралы ай-тар болсақ, жаһандану – ұлт тіліне де қауіп төндіреді. Демек, мұндайда біз өз тілімізді он есе, жүз есе қорғауға күш салуымыз керек. Қазір тіл мәселесінде жайбарақат отыратын заман емес. Мәселені тамыршыдай тап басып, кірпік қақпай, көз ілмей оты-ратын заман. Шекараның күзетшісі болатыны сияқты, тілге де күзетші керек. Ал түп мәніне үңіліп қарасақ, тілдің басты күзетшісі халықтың өзі болуы тиіс. Шынтуайтына келгенде, тілден асқан байлық жоқ. Бүгінгі «байлық» деп жүргеніміздің бәрі тілдің жанында жай нәрсе болып қалуы мүмкін. Өйткені тіл ұлттың басты байлығы ғой. Бір-бірімізбен қазақша сөйлесіп, қазақша түсінісіп отырғанымыз қандай бақыт. Мұндайда тек-тамырдан қол үзілмейді, ұлттық жадымыз сақталады, рухымыз өшпейді, санамыз тұмшаланбайды, болмысымыз бұзылмайды. Мұстафа Шоқайдың «Ұлттық рухсыз ұлт бостандығы болуы мүмкін бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, білмейді де. Ұлт азаттығы – ұлттық рухтың нәтижесі. Ал, ұлттық рухтың өзі ұлт азаттығы мен тәуелсіздігі аясында өсіп дамиды, жеміс береді» деген сөзімен ойымызды тиянақтай кетейік [3, 187].

Бүгінде мемлекеттік тілдің маңызын көпшілік түсініп қалды деп айтуға негіз бар. Себебі қазақ тіліне деген ықылас пен ниет бұрынғыдай емес. Әсіресе, жастардың арасында бұл үрдіс жақсы қолдау тауып жүргенін байқаймыз. Осы рет-те бір мысалды айта кетсем. Жуырда әлеуметтік желіде сол жас азаматтар бір-біріне үндеу тастап, «қазақша сөйлесейік, ұялмайық, акцентпен болса да сөйлейік» десті. Аталған баста-ма тіл үйренуге ниеті бар, азды-көпті қазақша білетін, бірақ

166


таза сөйлей алмағаннан кейін белгілі бір дәрежеде сонысынан қысылып-қымтырылатын, сонымен қатар орысша араласты-рып сөйлейтін азаматтардың арасында кеңінен насихатталып, игілікті сипат алды. Мұндай бастамаға өзге ұлт өкілдері де атса-лысып, қазақша сөйлесейік деген ойларын білдірді. Бейнежол-дауларды тыңдап отырып, қазақ тіліне деген құрметтің артып келе жатқанына көзіңіз жетеді. Жастар қауымы табиғатынан бастамашыл, ортаға жақсы идея, өміршең ұсыныс тасталса оны жалғастырып әкететін қасиетімен ерекшеленеді емес пе?! Осындай көзқарас қазақ тілінде сөйлеуге шақырғанда айқын көрінді. Бұл нені білдіреді? Бұл қоғамда мемлекеттік тілге деген азаматтық сананың өсіп келе жатқанын білдіреді. Кейбіреулердің «Мен осы елде туып-өстім, осы елде білім алдым, демек, мен қазақ тілін білуім керек» деген сөздері патриоттық сана-сезімнің қалыптаса бастағандығының да бір белгісі.

Латын негізді қазақ жазуы – қазақтың дербес ұлт екендігін сездіретін, ұлттық бірегейлікті бекітетін және ұлттық мүддені қорғауға мүмкіндік беретін құрал. Латын әліпбиі қазақ халқының тілін, рухын, ділін сақтайтын мәдени элемент болу үшін тілді компьютерге емес, компьютерді тілге икемдеуді дұрыс деп есептейміз.

Латын графикасына көшу қазақ тілін әлемдік өркениет кеңістігінде ұтымды интеграциялауға, оның коммуникативтік мәртебесін жаңа геосаяси деңгейге көтеруге және ғылыми-техникалық прогресс орталығына енуге мүмкіндік береді. Ла-тын таңбасына негізделген қазақ әліпбиін жасаудағы басты бағдарымыз саяси-әлеуметтік, тілдік рухани талаптар. Сон-да ғана ол бәсекеге қабілетті, тілдік прагматизмді күшейтетін қазақ тарихындағы ең қолайлы, озық әліпбиге айналады.

Қазіргі таңда латын әліпбиі үлкен беделге ие болып, қолданыс аясы да, мүмкіндігі де артып келеді. Дүниежүзінде латын әліпбиі қолданылмайтын сала кемде-кем. Латын графика-сын қолданатын барлық елдердің әліпбиіндегі әріп саны тілдегі фонемалар санынан әлдеқайда аз болуы да оның жетістігі. Жазуға қойылатын басты талап лингвистикалық бағытта ғана емес, техникалық жағдайларға да сай болуы керек. Латын

167


әліпбиі осы талаптарға да сай келеді, сондықтан оның осын-дай артықшылықтарын ескеріп, әлемнің озық елдері игілігін көріп отырған латын әліпбиіне біз де көшуді жөн көрдік. Біздіңше, ең алдымен, латын графикасына өтудің дара жолын саралап алғанымыз дұрыс болар еді. Сол себепті осы бастан, балабақшаларда, мектептерде, жоғары оқу орындарында латын әріптерін жазуды үйрететін пән – каллиграфия (жазу өнері) де-ген сабақты енгізу қажет. Ең алдымен, латын әрпін сауатты жа-затын, оқи алатын мамандар дайындау ісін кешіктірмей қолға алу керек. Әркім осынау қайырлы іске өз үлесін қосса, көп кешікпей жемісін береді деген үміттеміз.

Заман талабына сай – бәсекеге қабілеттілік, прагматизм, ұлттық бірегейлік, білім салтанаты, эволюциялық даму және сана ашықтығы болса, осылардың діңгегі, іргетасы, мазмұны әрі формасы – тіл екені бесенеден белгілі. Олай болса, латын негізді қазақ жазуының реформасы – рухани жаңғыруымыздың белортасы, шешуші факторы, терең мәнге ие бастама. Бұл тек қана тілдің реформасы емес – діл реформасы, жанымыздың жаңғыруы, маңызды стратегиялық бағдарлама. «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» деген ұлағатты пайымның ұлыстық, этностық шеңберінен шығып – ұлттық, мемлекеттік, азаматтық мәртебеге ие болуының айқын айғағы. Бұл – болашағымыздың тізгінін өз қолымызға алудың, Президент сөзімен айтсақ, «болашаққа бағдар», «рухани жаңғырудың» өзегі, Қазақстанның 30 дамыған елдің қатарында сап түзеуінің жарқын кепілі. Жазу-ды жаңғырту – тілді жаңғырту, тілді жаңғырту – елді жаңғырту.


1. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: «Ана тілі», 1992, 448 б. 430-б.

2. Назарбаев Н.Ә. «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» // Егемен Қазақстан, 12 сәуір 2017 ж.

3. Шоқай М. Таңдамалы. – Алматы: Қайнар, – т. 1. – 1998. –512 б.

168


Дәурен Дариябек, ҚР БҒМҒК Философия, саясаттану және дінтану институты

PhD докторанты

ҚР ТІЛ САЯСАТЫ АУҚЫМЫНДАҒЫ ЛАТЫН ГРАФИКАСЫНА КӨШУДІҢ ӘСЕРІ:

КЕМЕЛ ӘЛІПБИ ЖӘНЕ ТОЛЕРАНТТЫҚ

Латын графикасына оралу – стратегиялық идеология. Латын әліпбиіне көшу еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақытта жиі қозғалған өзекті мәселелердің бірі. Әліпби ауы-стыру жөніндегі пікірлер бәсеңдеп, тымық күйге түскендей еді. Тымықты түрген Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан – 2050» стратегиясы. Қалыптасқан мемлекеттің жаңа сая-си бағыты» атты Жолдауы болды. Президент Жолдауда 2025 жылға дейін латын әліпбиіне көшу қажет екендігін шегелеп айтты. Бұл шешімнің Қазақстанның болашағы үшін, келешек ұрпақ үшін маңызы өте зор. Міне, сол сәттен бастап, латын әліпбиінің жобасын әзірлеп, жұртшылыққа ұсынушылар саны барынша артты. Бұл құбылыс ел, тіл тағдыры үшін ешкімнің де бей-жай қарай алмайтындығын білдіреді. Электронды ақпарат құралдарында жарияланған деректерге сенсек, қазірге дейін жаңа әліпбидің жүздеген нұсқасы жасалған. Тіл білімі инсти-туты ғалымдарынан бөлек, ақпараттық сала, яғни IT маманда-ры да көптеген жобалар ұсынды. Латын әліпбиі нұсқаларының көбісі БАҚ құралдары мен әлеуметтік желілер арқылы қалың жұртшылыққа жол тартты. «Facebook», «Twitter» желілерінде, сұхбат-порталдарында латын әліпбиін талқылау қазіргі кез-де қызу жүріп жатыр. Заманауи жаңа үрдіске қарап оты-рып мынадай ой түюге болады. Әліпби жобасын әлеуметтік желіде талқылаудың бір артықшылығы, бұған кез-келген қарапайым қолданушы өз пікірін білдіре алады, толықтыруын, ұсыныстарын емін-еркін жеткізеді. Бәсекелестік заңына сәйкес, түрлі жобалардың ішінен тек біреуі ғана іріктеліп шығады.

169


Латын әліпбиінің халық көңілінен шыққан «Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар» нұсқасы таңдалады. Технологиясы қарыштап дамыған Америка, Германияда, Жапония елдерінде билік өз жоспарларын, алдымен, әлеуметтік желіде сын тезіне сала-ды. Соның арқасында елдің дамуына, көркеюіне қатысты шешімдер қабылданады. Қазақстанда латын әліпбиін енгізу ісінде де бұл тәжірибені қолдану, ел-жұрттың пікіріне құлақ асу өз жемісін берері сөзсіз. Сонымен қатар латын жазуына өткен мемлекеттердің бұл саладағы қағидаларын егжей-тегжейлі зерделеу қажет. Бұл жерде латын әліпбиіне көшкен елдердің жетістігін кәдеге жаратып, кемшілігінен сабақ алғанымыз жөн.

Бүгінде қазақ қоғамы арасында латын әліпбиі үлгісін ұсынушылар арасынан үш топ айқындалып отыр. Оның біріншісі, классикалық 26 таңбалы латын әліпбиін енгізуді жақтаушылар. Екінші топ, Түркия әліпбиін сәл ғана өзгерістермен сол күйі көшіріп алуды қош көреді. Үшінші бағыт өкілдері, қазақ тіліне тән ә, ө, ү, ұ, қ сынды әріптерді беру үшін қосарлы әріптер қолдануды жөн санайды. Осы үш бағыттағы жұмыстарды тал-дап, тереңінен зерттей отырып, мынадай тұжырым түюге бо-лады. Түрік әліпбиін негізге алу – жаңсақтыққа апарар жол. Себебі ноқатты 34 таңба Қазақстанды дүниежүзілік ақпараттық кеңістікке алып шыға алмайды. Және бұл әліпбидің кезінде халықтың назарынан өтпей, асығыс қабылдана салуының кесірінен бүгінгі таңда Түркияда әліпби төңірегіндегі дау-дамай өршіп барады. Жалпы, қазақ тілі мен түркі тілі – лексикалық жағынан ғана емес, фонетикалық жағынан да өте ұқсас тіл. Жоғарыда айтылған ә, ө, ү, ұ, қ әріптерді беру үшін түрік ғалымдары әліпбиге жаңа әріптер қосты, диакритикалық белгілерді, яғни ноқаттарды енгізді, сонымен бірге теріс диа-критика қолданып, і дыбысын ı деп белгіледі. Тек Түркия ғана емес, Түрікменстан, Әзірбайжан елдері де осындай тәсілмен әліпби құрастырып шықты. Алайда оның оң нәтиже бермегені, қарқынды дамып келе жатқан ақпараттық қоғамның талапта-рына сай келмейтіні дәлелденді. Оған мына көрсеткіштерді айғақ ретінде келтіре аламыз: 1) Әрбір ақпараттық құрылғыға

170


ноқатты қаріптері бар драйверді орнатып отыру үлкен уақыт пен үлкен шығынды қажет етеді; 2) Ноқатты әріптермен жазылған мәтіннің өзгеріске ұшырамай, бүлінбей аман сақталуына ешкім де кепілдік бере алмайды. Жазылған мәтін тез бүлініп, басқа шрифттерге ауысып кетеді; 3) Ноқатты қаріптерге көшкен ел-дер халықаралық байланыс саласында, ақпараттық коммуни-кацияларда бәрібір 26 қаріпті латын әрпінің көмегіне жүгінуге мәжбүр болып отыр. Бұған қатысты Түркияда оқып жүрген қазақ студенттері әуежайда, супермаркеттерде, поштада, бай-ланыс саласында қызмет көрсетілгеннен кейін берілетін кви-танция қағаздары классикалық латын қарпінде жазылатынын айтқан еді. 4) Бұдан бөлек компьютерде ғана емес, қаламсаппен жазғанда да ноқатты әріптердің қолды байлайтындығы анық. Егер бір сөздің ішінде бірнеше жіңішке дауысты дыбыс кездесетін болса, сөзді жазып болғаннан кейін оған қайыра ора-лып, төбелеріне таңба түсіріп отыру керек. Мұндай кедергілер ойдың емін-еркін қағаз бетіне түсуіне кедергі келтіреді.

Түркиядағы атақты «Фатих Сұлтан Мехмет» университетінің ректоры, профессор Мұса Думан «Әліпби жөніндегі тартыстар және әріп төңкерісі» деген мақаласында: «Ноқатты әліпби басында оқып-үйренуге оңай және қолайлы көрінгенімен, баспаханада қолдануға қиын болып шықты. Әріптердің төбесіне белгі қойып отыру үлкен қиындыққа соқтырды» деп, ноқатты әліпбидің кемшілігін мойындады. Ілгеріде Р.Ердоған премьер-министр кезінде әліпбиге кірмей келген «q, w, x» әріптерін енгізуді ұсынды. Бұл ұсыныс түрік баспасөз құралдарында үздіксіз жарияланып келеді. Демек, ла-тын әліпбиіндегі біздің темірқазығымыз – түрік әліпбиі болма-уы қажет. Жазуын ноқатты әліпбиге ауыстырған Түрікменстан, Әзірбайжан елдерінде де осы мәселе қызу талқылануда. Осы тұрғыда, Түркі академиясының президенті Ш. Ыбыраевтың «Латын әліпбиіне көшу – қазақ тілінің халықаралық дәрежеге шығуына жол ашады. Қазақ тіліне компьютерлік жаңа техно-логиялар арқылы халықаралық ақпарат кеңістігіне кірігуге тиімді жолдар ашылады» деген пікірін алға тартқым келеді. Өте

171


дұрыс айтылған пікір, бірақ біз 34 таңбалы латын әліпбиімен дүниежүзілік өркениет көшіне ілесе алмаймыз.

Қазақ тіліне тән дыбыстарды беру үшін әріптерді қосарлап қолданудың кемшін тұстары да жетерлік. Бұлай жазатын болсақ, мәтіннің көлемі бір жарым есеге дейін ұлғайып кетеді. Ол артық шығын жұмсауға ұрындырады. Кезінде 1924–1928 жылдарда латын алфавиті туралы пікірталаста Н.Төреқұлов кириллица, араб жазуындағы мәтіндерге қарағанда, латын графикасындағы жазбаларға барынша аз қағаз жұмсалатындығын алға тартқан. Онда да ғалым 26 таңбалы латын әліпбиін мысалға алған. Ал қосарлы әріптер қолдану жүкті жеңілдетпейді, керісінше ау-ырлата түседі. Әлеуметтік, экономикалық және психологиялық тұрғыдан да қолайсыз.

Сараптай келе, классикалық латын әліпбиін енгізудің пай-дасы мен тиімділігі жоғары екендігін аңғардық. Бұл әліпби негізінен ақпараттық сала мамандарының қолдауына ие. Өйткені ақпараттық технологияның билеп отырған заманда 26 таңбалы латын әліпбиінен шығандап, ноқатты әліпби қолдану тіпті де тиімсіз. Неліктен? Себебі бағдарламалау тілдері, драй-верлер 26 әріпке лайықталған, оны өзгерту мүмкін емес.

Жалпы, 26 таңбалы әліпбиді ендіру үшін қазақ тілінің тілдік әлеуеті, қарым-қабілеті толық жетеді. Осы қағиданы негізге алған филолог Арман Байқадамның әліпби жобасы Facebook желісінде, «Абай.кз» порталында талқыланып, оң бағасын алды. Ол қазақтың төл дыбыстары мен латын қаріптерін үйлестіріп, қиындықтарды сәтті шеше білген. А.Байқадам бұл тұрғыда, басқа елдер тәжірибесіне емес, қазақ тіліндегі кере-мет потенциал – сингармонизм заңдылығына жүгінген. Ах-мет Байтұрсынов өз еңбектерінде әрбір дауыстының жіңішке сыңары болатындығын айтып кеткен. Соған сай әліпби нұсқа-сының сингармонизм заңына бейімделгендігі құптайтын жайт.

Бұл жобаның тағы бір ерекшелігі, қ әрпі k қарпімен берілген. Ал латын әліпбиіндегі q болса, ғ әрпін белгілеу үшін қолданылады. Бұл шешім негізсіз де емес. 1930 жылғы әліпби үлгісі бойынша ғ дыбысы q таңбасы арқылы белгіленген. 1940

172


жылға дейін латын графикасында жарық көрген газет-журналда-ры осы заңдылықты толық сақтаған. «Әдебиет майданы» қазіргі «Жұлдыз» журналы редакциясы ғ әрпін беру үшін q таңбасын пайдаланған. М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М.Әуезов сынды классик жазушылардың, ақындардың шығармаларында түгел осылай жазылған. Және 1942 жылы Берлинде латын жазуында басылып шығып тұрған «Милли әдебиет» («Ұлттық әдебиет») журналында q қарпінің ғ әрпі ретінде қолданылғандығына көз жеткіздім. Ал қ әрпі негізінен k таңбасымен берілген. Демек, қ әрпін k таңбасы арқылы беру қолданыста болған. Әрі қазіргі кезде де kz доменінің Қазақстанның халықаралық имиджін қалыптастырып қойғаны белгілі. Яғни қ әрпін латынша k қарпімен беру ең тиімді ұсыныс. Бұл А .Байқадам жобасының бір жетістігі.

Және у әрпін латынша w қарпімен таңбалағаны да дұрыс шыққан. Себебі қазақ тілінің дыбыстық жүйесін зерттеген В. Радлов нұсқасында осылай берілген. Радлов кириллицадағы у мен латын әліпбиіндегі w қарпін табиғаты бір, ұқсас дыбыс ретінде қарастырған. Ғалым «ағылшын тіліндегі «world, will» сөздеріндегі «w» дыбысы у болып оқылады» деген пікір айтады.

Жоғарыда айтып кеткеніміздей, бұл әліпби жобасы Ахмет Байтұрсыновтың қағидаларын басшылыққа алған. Оған сәйкес, а-ә, о-ө, ұ-ү, ы-і дауысты дыбыстарын латын әліпбиіндегі a, o, u, y таңбаларымен берген. А. Байтұрсынов «Тіл тағылымы» кітабында: «Қазақ тілінде 24 түрлі дыбыс бар. Оның бесеуі да-уысты, он жетісі дауыссыз, екеуі жарты дауысты. Дауысты ды-быстар: а, о, ұ, ы, е. Дауыссыз дыбыстар: б, п, т, ж, ш, д, р, з, с, ғ, қ, к, г, ң, л, м, н. Жарты дауысты дыбыстар: шолақ у, шолақ й». Бұл дыбыстардың ішінде «қ» һәм «ғ» ылғи жуан айтылады. «К», «г» һәм «е» ылғи жіңішке айтылады. Өзге 19 дыбыстардың һәр қайсысы бірде жуан, бірде жіңішке айтылады» дейді. Халықаралық термин бойынша к, г, е дыбыстары «софтмейкер» деп аталады, яғни «жіңішкелік жасаушы дыбыстар» деген мәнді білдіреді. Ахмет Байтұрсынов ХХ ғасыр басында төте жазу әліппесін жасаған кезде осы үш дыбыстың ерекшелігін жақсы

173


пайдаланған. Дыбыстардың үйлесімі арқылы жуан дыбыстар жіңішке дыбыстармен бір сөз ішінде үндесіп келмейді. Тек кірме сөздерде, араб, парсы тілдерінен енген қосымшаларда, кіріккен, біріккен сөздерде ғана сингармонизм заңы сақтала бермейді. Алайда қазақ тілінің сөздік қорында мұндай сөздердің көп емес екендігін ескере отырып, оларға қатысты арнайы емле ереже-лер жасауға болады. Жіңішке буынды сөзді беру үшін бірінші буыннан кейін «дәйекше», яғни ‘ таңбасын ендірген жөн. А. Байтұрсынов ұсынған қағида бойынша к, г, е дыбыстары бар сөздерге дәйекше қойылмайды. Және бір ескеретін мәселе, тілімізде сөздер жеке тұлғасында сирек қолданылады. Олар негізінен қосымшалар жалғану арқылы түрленіп, өзгеріске түседі. Бұл өзгеріс оның мағынасына ғана емес, дыбыстық әуезіне де әсерін тигізеді. Қазақ тіліндегі бірнеше мәтінді ла-тын нұсқасында жазып, зерттеу арқылы дәйекшенің қолданылу өрісі 7-8%-дан аспайтынын аңғардық.

Төте жазу мен 26 таңбалы латын әліпбиінің құрылымы бір-біріне қатты ұқсайды. Қытайдағы қазақ мектептерінде к, г, е дыбыстары бар сөздерге дәйекше қойылмайтынын көрсету мақсатында

«К»-ні көрсе ырғиды, «Г»-ні көрсе сырғиды. «Е»-бар жерге баспайды, Өзге жерден қашпайды, – деген жұмбақ қолданылады.

Жұмбақтың шешуі – дәйекше. Осындай ереже-жұмбақтар арқылы шәкірттер төте жазудың қыр-сырын, емлесін тез меңгереді, қателікке ұрынбайды. Қытайдағы бір жарым мил-лион қазақ осы төте жазу арқылы ұлттық рухани, мәдени мұраларды толығымен сақтап, жаңғыртып, жандандырып отыр. Тіпті олардағы көне, рухани мазмұнды қолжазбалар Қазақстандағы мәдени жәдігерлерден де көп. Сондықтан А.Байтұрсыновтың қағидасын латын әліпбиіне қолдансақ, ұтарымыз мол болмақ. Әрі жаһандану заманының көшіне ілесіп кетуімізге зор мүмкіндігіміз бар, әрі құнды мұраларымызды да шашау шығармай сақтап қала аламыз. Бұл қазіргі кезде

174


кейбіреулер айтып жүргендей «Қазақ тілінің жойылуына емес, жоғары дамуына, қарым-қабілетінің кеңінен кәдеге жарауы-на жол ашады». Демек, А. Байтұрсынов жасаған қазақ тілінің фонетикалық, графикалық жүйесі 26 таңба негізінде жасалған қазақ тілінің төл латын әліпбиіне толығымен сәйкес келеді. Бұл – А.Байқадам стандартындағы басты ұстаным. Және ки-рилл графикасындағы төрт сыңарлы дауысты дыбысты латын әліпбиінде бір ғана таңбамен беруге қатысты тағы бір дәйекті келтіруге болады.

Қазақ халқы мыңдаған жылдар бойы араб тілі негізінде жасалған «қадім» әліпбиін қолданды. Арыға барсақ, әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Ахмет Иүгінеки, Қожа Ахмет Ясауи сын-ды даналарымыз, беріден шолсақ, Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Тұрмағамбет Ізтілеуов сияқты кемеңгерлеріміз, жыршы, сүлейлеріміз осы әліпби негізінде сусындап, тәлім-тәрбие алды. Қадім әліпбиі арқылы қазақ тілінің қазынасын кеңейтті, білім мен ғылымды, діл мен дәстүрді көркейтті. Осы ұлы тұлғалар қалдырған көне қолжазбаларды оқып қарасақ, оларда дауысты жуан, жіңішке дыбыстар былай тұрсын, «әлифтен» «ا» басқа дауысты дыбыс мүлдем жоқ. Оның өзі бірде «а-ә» дыбысын бергенмен, кейде «и» немесе «у» дыбы-старын береді. Солай болса да, олар қадімше жазылған кітаптар мен қолжазбаларды қиналмай оқып, жазатын болған. Және тек санаулы адамдар емес, қарапайым халық та қадім жазуын жақсы түсінген. Қадім жазуында халықтың сан жетпес қисса-дастандары, ертегі-аңыздары, даналық жырлары дүниеге келді. Х ғасырда жазылған шығарманы ХХ ғасырдың басында өмір сүрген молданың алдын көрген қарапайым кісінің мүдірмей оқып кете беретіні де содан. Бірақ кирилл әліпбиіне енгізгеннен кейін бұл үрдіс мүлдем жоғалып кетті. Бұдан түйетін ой, қазақ халқында жазылған сөзді айырып тану қабілеті өте жақсы дамыған. Біздің тарихи жазу тәжірибемізде бар бұл құбылыс латын әліпбиінде өзінің жемісін береді деген сенімдеміз.

Қорыта келе, латын тіліне көшкенде, «Бір дыбысқа – бір әріп» принципін емес, 26 таңбалы латын әліпбиін басшылыққа

175


алған дұрыс. Бұл еліміздің өркендеп дамуына, заман көшіне ілесуіне, дамыған елдермен иық түйістіріп, тең тұруымызға толығымен жол ашатыны сөзсіз. Ал таңдалған нұсқаға көшкенде қоғамдағы толеранттылық динамикасын жіті қадағалауда ұстау керек. Латын, кирил дилеммасы қаншалықты өткір мәселе болғанымен, бір шешімге тоқтадық. Ендігі қоғамда туында-уы мүмкін пікірталастың шешуші мәні Қазақстанның ұлттық бірегейлігінде жатыр.

Абылайхан Озанов,магистрант Института философии, политологии

и религиоведения КН МОН РК

ЛАТИНСКАЯ ГРАФИКА: ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ

Идея перехода графики казахского языка на латиницу име-ет актуальность в современном мире, окутанном глобализаци-онными процессами. Действительно, чтобы дать развитие госу-дарственному языку, необходимо предоставить к нему доступ, что и взято за основу перехода на латиницу. Об этом рассуждает и Президент. Латинский алфавит имеет абсолютное развитие, и, пожалуй, нет государства или региона на Земле, где не исполь-зуются его буквы.

В вопросе перехода на латинскую графику определяются и решаются проблемы культурологического характера, связан-ного с идентификационной функцией языка. Эту роль в языке выполняют специфические буквы. Именно их специфика выде-ляет поистине богатый и прекрасный казахский язык из много-образия других, похожих по звучанию и написанию, языков. Президент ставит задачу: уместить на стандартной клавиатуре из 26 символов латинского алфавита 42 буквы нынешнего ка-захского алфавита на кириллице. С подобной задачей справится

176


нелегко, так как необходимо сохранить и подчеркнуть специфи-ку и своеобразие казахского языка. Принятые меры по искоре-нению некоторых букв из кириллицы оказались, мягко говоря, маломощными. Использование апострофов решало одну про-блему и порождало другую. Комиссией по принятию латиницы оставляется выход из ситуации на будущее в виде планируемых к принятию доработок и изменений. Насколько это решение окажется продуктивным покажет время. Нам же остается пред-принять меры по проектированию благоприятного исхода дела.

Исторически, данный переход не первый в прошлом Ка-захстана. Но бывший опыт не имел столь крупных трудностей по принятию изменений ввиду, безграмотности населения и от-реченности простых людей от государственных дел. Да и де-мократия была не так развита, как в современном Казахстане. Процесс был не долгим ввиду идеологических требований. На-ходясь в рамках СССР, невозможно было консолидироваться в огромную страну наряду с другими советскими государствами. Хотя имеющий место режим советского государства предрас-полагал к благоприятному, ускоренному и безпрепятсвенному принятию новой модели письменности. Сегодняшний процесс – это веяние времени, требование глобального процесса разви-тия и актуальных тенденций в конкурентоспособном мире.

Проблема перехода казахского алфавита на латиницу акту-ализировалась сразу после распада СССР. Выдвигалось множе-ство аргументов «за» и «против». Приводились многочислен-ные доводы, как для сохранения кириллицы, так и перехода на латинскую графику. Эта характерная для государств СНГ дис-куссия имела под собой целый пласт культурных, исторических, лингвистических нюансов. Но время, в котором мы живем, те огромные изменения, произошедшие в мире и в Казахстане, определенно ставят точку в этом вопросе. Изменения алфави-та в казахстанском социуме происходили не раз, о чем подроб-но говорит Президент Казахстана в своей программной статье «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания». Действительно, глобальное доминирование латинской графики

177


в технологическом аспекте, научно-образовательном сегменте, культурной индустрии сегодня не вызывает сомнений. Лати-ница перестала ассоциироваться с христианской католической традицией и западной цивилизацией в целом, а выступает на современном этапе условием прогресса и поступательного раз-вития. Даже Китай и Индия, имеющие свои традиционные си-стемы письменности с многовековой историей, сегодня вынуж-дены также активно использовать латиницу в развитии своего технологического и экономического секторов. Арабский мир сегодня параллельно также пользуется латинской графикой в оформлении документов, финансовых операциях, не видя в по-добном ничего дискриминационного.

Необходимость в переходе на латинскую графика одно-значна. Возможность осуществить данный процесс за минимум трудностей и максимум позитивных результатов предоставля-ется нашему государству. Используя опыт других стран в пере-ходе на латинскую графику, мы можем избежать многих допу-щенных прежде ошибок, провальных результатов и добиться гармонично слаженного и постепенного изменения модели письменности.

Важно отметить, что данный процесс касается именно го-сударственного языка и не предвидит изменений в использова-нии русского языка и его функций в государстве. В современном Казахстане наряду с латиницей в течение длительного времени будет параллельно использоваться и кириллица. На кириллице созданы миллионы экземпляров научных книг, художественных произведений – и это наше огромное богатство. Очевидно, что никто не собирается отказываться от такого наследия. Одним из вопросов, который тревожит критиков перехода на латиницу, является проблема перепечатки книг, произведений, научных трудов, изданных на кириллице. Уже говорилось о том, что кни-ги, изданные на кириллице, – это наше достояние, и мы будем им пользоваться и обращаться к нему. Важным в этом контексте представляется опыт Турции, которая в 1920-е годы перешла на

178


латиницу, не потеряв многовековое османское литературное и научное наследие, изданное на арабской графике.

В общем и в целом, процесс перехода на латинскую гра-фику имеет стратегический характер для государства, для его внутренней и внешней политики. Продиктованный условиями конкурентоспособного мира, план модернизации казахстанско-го общества не может обойтись без подобного процесса. Более того, в данном процессе необходимо узреть перспективы рас-ширения границ сотрудничества с другими государствами на основе латинской графики, популяризацию и расширении гра-ниц влияния государственного языка внутри государства и за ее пределами. Актуализация данного вопроса в сознании граждан нашего государства имеет благоприятный характер для продук-тивных решений вопросов, подготовки к данному процессу и его осуществления.

179


«Латын әліпбиіне көшудің мәдениеттану және білім беру мәселелері» тақырыбындағы дөңгелек үстелдің

ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫСТАРЫ

Қазақ жазуының латын әрпіне өтуі жаңа қазақстандық патриотизмді, «Рухани жаңғыру» мен «Мәңгілік Ел» жалпыұлт-тық идеясы негізінде азаматтық қоғамды қалыптастыруға ру-хани ынталандыру болып табылады. Бір жағынан, дөңгелек үстел материалдарын басып шығарудың қазіргі кезеңде ғылыми мағынасымен қатар, мәдени-идеологиялық мәні де ерекше, себебі бір әліпбиден екіншісіне өту тетіктерін тереңдей білуге де әсері болар еді. Ал екінші жағынан, қазақ халқының бай мәдени және рухани әлемі әлемдік қауымдастыққа кеңінен та-ныстырылатын еді.

ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану институтының, ҚР БҒМ ҒК гуманитарлық саладағы басқа институттарының және Ал-маты қаласының жоғары оқу орындары ғалымдарының бірігіп өткізген дөңгелек үстелінде алынған нәтижелердің негізінде мынадай ғылыми-практикалық ұсыныстарды тұжырымдауға болады:

1. Болашақта қоғамтанушылардың күшімен гуманитарлық ғылым бойынша еліміздің жоғары оқу орындарында гуманитарлық саламен қатар жаратылыстану ғылымдары мен техникалық салада да қолдануға болатын латын әліпбиіне көшу бойынша оқу құралын дайындау дұрыс болар еді. Олар-да ғылыми зерттеудің басты идеялары мен принциптері болып төмендегідей қағидаттар алынған:

- Қазақ халқының тарихи мәніне сәйкес келетін дүниетанымдық әмбебаптар деңгейіндегі этностық, діни және азаматтық руханилықтың терең қатпарлары жайлы қорытынды жасалады. Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымының семан-тикалық тірегі онтологияны, антропология мен әлеуметтік фи-лософияны біріктіретін рухани құндылықтар болып табылады.

- Қазақ халқының рухани өмірінің тарихи үдерісте біртұтас табиғаты бар және ол ұлттық тарихтың болмысына жаңа

180


көзқараспен қарауға мүмкіндік береді және оның ерекшелігі үнемі жүзеге асып отыратын рухани сабақтастығында болып отыр.

- Халықтың рухани сабақтастығы тұтасымен алғанда түркі әлемінің мифологиялық түсінігінен этностың біртұтас дүниетанымын қалыптастуына дейінгі тарихи оқиғалардың қарапайым жүйеленуінен ерекшеленеді.

2. Еліміздің білім беру саясатын іске асыру шеңберінде негізінде қазақ жазуын латын әліпбиіне ауыстырудың түрлі қырларына арналған көп бояулы ғылыми-көпшілік басылымдар жинағын дайындаудың мәні зор. Балалардың мектепке дейінгі мекемелері – мектеп – колледж – ЖОО – да қазіргі ақпараттық-коммуникативтік технологияны пайдалана отырып латын әліпбиіне кезеңдеп өтудің қазіргі әдістерін дайындау.

3. Қазақ телевизиясы мен радиосында Қазақстан қоғамтанушы ғалымдарының қатысуымен латын әліпбиіне көшуге арналған интерактивті бағдарламалар ұйымдастыру қажет.

4. Қандай да бір Республикалық басылымда зерттеудің нәтижелері мен маңызды ұсыныстары насихатталатын «Латын әліпбиіне көшу: жолдары мен тетіктері» тақырыбында ғылыми-көпшілік немесе мәдени-ағартушылық айдар ашу керек.

5. «Ғылым Ордасында» «Рухани жаңғыру» тұғырнамасын, «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы мен «Ұлы Дала Елі» брендін қалыптастыру тұрғысынан қарау негізінде латын әліпбиіне көшу мәселесі бойынша гуманитарлық сала бойынша Институттар ғалымдарының тұрақты пәнаралық семинарын ұйымдастыруға болады.

6. Қазақ жазуын латын әліпбиіне ауыстыру мен қазақ халқының рухани мұрасын, оның дүниетанымы мен ұлттық өзіндік санасын дәріптеу мақсатында ҚР БҒМ мен ҚР МСМ қазақ тілін дамыту мен насихаттауға үлкен үлес қосқан ғылым мен мәдениеттің өкілдерінің өмірі мен шығармашылық жолда-ры жайлы көркем және телевизиялық фильмдер өндірісі бой-ынша (қазақ тілінде, орыс және басқа тілдерге біртіндеп ауда-

181


ру) ұзақ мерзімді жобасын дайындауы қажет. Қазақстандық қоғамның әртүрлі рухани дәстүрлерін қосылуға шақыру керек (бұл жұмысқа ҚР МСМ мәдениет және өнер қайраткерлерін шақырылғаны абзал).

7. Дөңгелек үстел материалдары жарияланғаннан кейін латын әліпбиіне көшуге байланысты дұрыс шешімді анықтап, қоғам тарапынан талқылауға шақыру мақсатында ҚР Білім және ғылым министрілігі Ғылым комитетінің гуманитарлық саладағы Институттарының сайтында мәтінді салу қажет.

8. Дөңгелек үстел материалдарын латын әліпбиіне көшу жұмыстарында пайдалануға болады, себебі мәтінде қоғамның әлеуметтік кеңістігіндегі бұл үдерістің мәдениеттанулық мәні мен өркениеттік борышы ашып көрсетіледі.

9. Қазақ жазуын латын әліпбиіне көшірудің негізгі құраушы идеологиясы – барлық жағынан жаңғырған қоғамды қалыптастыруға қажетті толерантты коммуникативті әлеуетінің өркениеттік, гуманистік мәнін ашу.

182


НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКИЕ РЕКОМЕНДАЦИИ

круглого стола на тему: «Культурологические и образовательные вопросы перехода на латиницу»

Переход казахской письменности на латинскую графику является новым духовным стимулом в формировании казах-станского патриотизма, гражданского общества в духе про-граммного концепта «Рухани жаңғыру» и общенациональной идеи «Мәңгілік Ел». С одной стороны, издание материалов круглого стола имело бы особое не только научное, но и куль-турно-идеологическое значение на современном этапе, так как способствовало бы более глубокому знанию механизмов пере-хода от одной графики к другой. А с другой – более широко представило бы мировому сообществу богатый культурный и духовный мир казахского народа.

На основе проведенного совместными усилиями ученых Института философии, политологии и религиоведения КН МОН РК, других Институтов гуманитарного профиля КН МОН РК и отдельных вузов г. Алматы круглого стола и полученных реальных результатов можно сформулировать следующие науч-но-практические рекомендации:

1. Было бы целесообразно в перспективе подготовить сила-ми общетвоведов учебное пособие по переходу на латиницу по гуманитарным наукам, используемого в вузах, как гуманитар-ного, так и естественнонаучного и технического профиля стра-ны. Основополагающими и стержневыми в нем должны стать идеи и принципы научного исследования, отраженные в таких положениях:

- Вывод об устойчивости глубинных наслоений этниче-ской, религиозной и гражданской духовности в рамках миро-воззренческих универсалий, соответствующих исторической сущности казахского народа. Семантической опорой традици-онного мировоззрения казахского народа являются духовные ценности, сводящие воедино онтологию, антропологию и соци-альную философию.

183


- Духовная жизнь казахского народа имеет целостную при-роду в историческом процессе, что позволяет принципиально по-новому взглянуть на сущность национальной истории, где ее особенность состоит в постоянно осуществляющейся духовной преемственности.

- В целом духовная преемственность народа принципиаль-но отличается от простой последовательности исторических событий, буквально по всем параметрам – от мифологических понятий тюркского мира до формирования целостного миро-воззрения этноса.

2. В рамках осуществления образовательной политики страны имело бы смысл подготовить серию красочных научно-популярных изданий, посвященным разным аспектам перехода казахской письменности на латиницу. Проработать современные методы поэтапного перехода на латиницу: детское дошкольное учреждение – школа – колледж – ВУЗ с использованием совре-менных информационно-коммуникативных технологий.

3. Необходимо организовать на казахском телевидении и радио ряд интерактивных передач, посвященных переходу на латиницу с участием ученых обществоведов Казахстана.

4. Открыть в каком-либо Республиканском издании на-учно-популярную или культурно-просветительскую рубрику «Переход на латиницу: пути и механизмы», где освещались и пропагандировались полученные результаты исследования и его важнейшие положения.

5. На базе «Ғылым Ордасы» можно организовать постоянно действующий междисциплинарный семинар ученых Институ-тов гуманитарного профиля по изучению перехода на латиницу под углом зрения концепта «Рухани жаңғыру», формирования национальной идеи «Мәңгілік Ел» и бренда «Ұлы Дала Елі».

6. В целях популяризации перехода казахской графики на латиницу и духовного наследия казахского народа, его миро-воззрения и национального самосознания МОН РК и МКС РК следует разработать долгосрочный проект по производству ху-дожественных и телевизионных фильмов (на казахском языке

184


с последующим переводом на русский и др. языки) о жизни и творческом пути выдающихся представителей науки и куль-туры, внесших огромный вклад в развитии и популяризации казахского языка. Необходимо задействовать духовные тради-ции казахстанского общества (привлечь к этой работе деятелей культуры и искусства МКС РК).

7. После публикации материалов круглого стола необходи-мо разместить текст на сайте Институтов гуманитарного про-филя Комитета науки Министерства науки и образования РК с тем, чтобы вызвать обсуждение со стороны общественности и при определении оптимальных вариантов перехода на латиницу учесть высказанные пожелания.

8. Материалы круглого стола можно эффективно использо-вать в комплексной работе по переходу на латиницу, поскольку в тексте раскрывается культурологический смысл и цивили-зационная миссия данного процесса в социокультурном про-странстве нашего общества.

9. Основная составляющая идеологии перехода казахской письменности на латиницу – раскрытие цивилизационного, гу-манистического смысла, его толерантного коммуникативного потенциала, необходимого для формирования модернизирован-ного общества во всех его формах и проявлениях.

185


Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігіҒылым комитетінің Философия, саясаттану және дінтану

институты туралы мәлімет

Институт 1999 жылдың ақпан айында 1958 жылы ашылған Философия және құқық институтының және 1991 жылғы Философия институтының негізінде құрылды. Ол 2012 жылдың мамыр айында Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен Философия, саясаттану және дінтану институты болып қайта аталды.

Институттың мемлекеттік ғылыми-зерттеу мекеме ретіндегі негізгі міндеттері қазіргі қазақстандық қоғамның зияткерлік және рухани-адамгершілік әлеуетін дамытуға бағытталған философиялық-дүние-танымдық, философиялық-әдіснамалық, саясаттанулық, дінтанулық және әлеуметтанулық зерттеулер жүргізу болып табылады.

Бүгінде ҚР БҒМ Ғылым комитетінің Философия, саясаттану және дінтану институты жоғары кәсіби ғылыми-зерттеу орталығы болып табылады. Институт оның құрылымын айқындайтын үш басты бағыт бойынша жұмыс істейді: философия, саясаттану және дінтану. Онда ҚР ҰҒА 1 академигі, 2 корреспондент мүшесі, 19 ғылым докторы және 6 ғылым кандидаты, 8 PhD докторы ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысады.

Институт қабырғасында әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-мен бірлесе отырып «Ғылым Ордасы» негізінде ғылыми-зерттеу институттардың ғылыми кадрларды даярлау бойынша ғылым мен білімнің интеграциясы жобасы аясында 10 PhD докторант пен 17 магистрант білім алуда.

Институт Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің ғылыми зерттеулерді гранттық қаржыландыруы шеңберінде 2012–2014 жж. «Еліміздің зияткерлік әлеуеті» басымдығы аясында 24 ғылыми-зерттеу жобалары бойынша жұмыс жүргізді. Аталған басымдық бойынша 2015–2017 жж. 5 ғылыми-зерттеу жобасы орындалды. Барлық жобалар бойынша монографиялар басылып шығарылды.

Бағдарламалық-нысаналық қаржыландыру шеңберінде «Ғылыми қазына» пәнаралық ғылыми бағдарламасы аясында 2012–2014 жж. «Қазіргі Қазақстандағы идеологиялық концептілерді конструкциялау» бағыты бойынша 18 монография жарық көрді.

Сондай-ақ «Халық тарих толқынында» бағдарламасы ауқымында Институт келесі бағыттар бойынша зерттеулер жүргізді: «Қазақтардың рухани өмірі: әл-Фарабиден Абайға дейін» жобасы (2014–2016 жж.); «Қазақстанның тарихи және рухани-мәдени дамуындағы діннің рөлі: дәстүрлер мен қазіргі заман» ғылыми бағдарламасы (2014–2016 жж.); «Қазіргі Қазақстан аймағындағы діндер тарихы» және «Қазіргі Қазақстанның аумағындағы ислам мәдениетінің тарихы» оқулықтарын дайындау (2014–2015 жж.).

186


Институт «Қазақстан-2050» Стратегиясын» ғылыми сүйемелдеу жөніндегі ҚР Президенті Әкімшілігінің зерттеулердің Тақырыптық жоспарын жүзеге асыру бойынша 2013-2015 жж. «Тәуелсіз Қазақстанның құндылықтары және идеалдары» атты бағдарламасына жетекшілік етті. 2013 жылы Институт жаңа саяси терминологияның қазіргі сөздігі – «Қазақстан-2050» Стратегиясы» Терминологиялық анықтамалығын дайындауға белсенді қатысты.

«Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2004-2011 жж. Институт «Шығыс Аристотелі» – әл-Фарабидің шығармалар жинағын (10 том), «Әлемдік философиялық мұрасын» (20 том), «Қазақ халқының философиялық мұрасын» (20 том) басып шығарды.

Институт қызметкерлері саясат, ғылым, білім беру, мәдениет, дін, қазақ және әлемдік философия мәселелері бойынша монографиялар мен ғылыми мақалалар жариялайды. Институт қызметкерлерінің ғылыми жарияланымдары таяу және алыс шетелдердің ғылыми рейтингтік басылымдарында сұранысқа ие.

Институт ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұсынған екі журнал шығарады: «Адам әлемі» (1999 жылдан бері) және «Әл-Фараби» (2003 жылдан бері). Қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі Институттың өз сайты бар (www.iph.kz).

Институт үнемі халықаралық ғылыми конференциялар, дөңгелек үстелдер, семинарлар, пікірталас алаңдарын өткізіп тұрады. Бұл іс-шараларға қазақстандық және шетелдік ғалымдар қатысады. Институт Ресейдің, Беларустің, Әзірбайжанның, Қырғызстанның, Қытайдың, Германияның, АҚШ-ң, Түркияның, Иранның, Өзбекстанның, Тәжікстанның және басқа да елдердің ғылыми-зерттеу орталықтарымен тығыз ынтымақтастық орнатқан.

Философия, саясаттану және дінтану институтының базасында әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Абай атындағы ҚазҰПУ және т. б. жетекші қазақстандық жоғары оқу орындарының магистранттары мен PhD докторанттары тағылымдама мен зерттеу тәжірибесін өткізеді.

Институтта қызметкерлердің кәсіби және ғылыми тұрғыда өсуі үшін барлық қажетті жағдайлар жасалған.

Философия, саясаттану және дінтану институты туралы анағұрлым кең ақпаратты мына мекен-жайдан алуға болады:

Қазақстан Республикасы, 050010,Алматы, Құрманғазы көшесі, 29 (3 қабат)Тел.: +7 (727) 272-59-10, 272-58-06Факс: +7 (727) 272-59-10E-mail: [email protected]://www.iph.kz

187


Информацияоб Институте философии, политологии и религиоведения

Комитета науки Министерства образования и наукиРеспублики Казахстан

Институт был образован в феврале 1999 г. на базе созданного в 1958 г. Института философии и права, преобразованного в 1991 г. в Институт философии. В мае 2012 г. постановлением Правительства Республики Казахстан он был переименован в Институт философии, политологии и религиоведения.

Основной задачей Института как государственного научно-исследовательского учреждения является проведение философско-мировоззренческих, философско-методологических, политологических, религиоведческих и социологических исследований, направленных на развитие интеллектуального и духовно-нравственного потенциала современного казахстанского общества.

Сегодня Институт философии, политологии и религиоведения Комитета науки МОН РК является высокопрофессиональным научно-исследовательским центром. Институт работает по трем ключевым направлениям, определяющим его структуру: философия, политология и религиоведение. Здесь проводят научные исследования 1 академик, 2 члена-корреспондента НАН РК, 19 докторов и 6 кандидатов наук, 8 докторов PhD. В рамках проекта интеграции науки и образования по подготовке научных кадров научно-исследовательскими институтами совместно с КазНУ им. аль-Фараби на базе «Ғылым ордасы» обучаются 10 докторантов PhD и 17 магистрантов.

Институт в рамках грантового финансирования научных исследований Министерства образования и науки Республики Казахстан по приоритету «Интеллектуальный потенциал страны» на 2012–2014 гг. выполнил работы по 24 научно-исследовательским проектам. По данному приоритету на 2015–2017 гг. выполнены 5 научно-исследовательских проектов. По всем проектам изданы монографии.

В рамках программно-целевого финансирования по междисциплинарной научной программе «Ғылыми қазына» на 2012–2014 гг. по направлению «Конструирование идеологических концептов в современном Казахстане» было опубликовано 18 монографий.

Также в рамках программы «Народ в потоке истории» Институт проводил исследования по следующим направлениям: проект «Қазақтардың рухани өмірі: әл-Фарабиден Абайға дейін» (2014–2016 гг.); научная программа «Роль религии в историческом и духовно-культурном развитии Казахстана: традиции и современность» (2014–2016 гг.); подготовка учебников «История

188


религий на территории современного Казахстана» и «История исламской культуры на территории современного Казахстана» (2014–2015 гг.).

Институт осуществлял руководство программой «Ценности и идеалы независимого Казахстана» по реализации Тематического плана исследований Администрации Президента Республики Казахстан на 2013-2015 гг. по научному сопровождению «Стратегии «Казахстан-2050». В 2013 г. Институт принял активное участие в подготовке современного словаря новой политической терминологии – Терминологический справочник «Стратегия «Казахстан-2050».

По программе «Культурное наследие» (2004-2011 гг.) Институтом изданы собрание сочинений «Аристотеля Востока» – аль-Фараби (10 томов), «Мировое философское наследие» (20 томов), «Философское наследие казахского народа» (20 томов).

Сотрудниками издаются монографии и научные статьи по вопросам политики, науки, образования, культуры, религии, казахской и мировой философии. Научные публикации сотрудников Института востребованы в научных рейтинговых изданиях ближнего и дальнего зарубежья.

Издаются два журнала: «Адам әлемі» (с 1999 г.) и «Аль-Фараби» (с 2003 г.), рекомендованных Комитетом по контролю в сфере образования и науки МОН РК. Институт располагает собственным сайтом (www.iph.kz) на трех языках: казахском, русском и английском.

Институт регулярно проводит международные научные конференции, круглые столы, семинары, дискуссионные площадки, в которых принимают участие казахстанские и зарубежные ученые. Институт тесно сотрудничает с крупнейшими научно-исследовательскими центрами России, Белоруссии, Азербайджана, Кыргызстана, Китая, Германии, США, Турции, Ирана, Узбекистана, Таджикистана и других стран.

На базе Института философии, политологии и религиоведения проходят стажировку и исследовательскую практику магистранты и докторанты PhD ведущих казахстанских высших учебных заведений, таких, как КазНУ им. аль-Фараби, ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, КазНПУ им. Абая и др.

В Институте созданы все необходимые условия для профессиональной работы и научного роста сотрудников.

Более подробную информацию об Институте философии, политологии и религиоведения можно получить по адресу:

Республика Казахстан, 050010,Алматы, ул. Курмангазы, 29 (3 этаж)Тел.: +7 (727) 272-59-10, 272-58-06Факс: +7 (727) 272-59-10E-mail: [email protected]://www.iph.kz

189


Information about the Institute for Philosophy, PoliticalScience and Religion Studies of Committee Science of the

Ministry of Education and Science оf the Republic of Kazakhstan

The Institute was established in February 1999 on the base of the Institute for Philosophy and Law which established in 1958, that renamed to the Institute for Philosophy in 1991. By the Kazakhstan Government’s resolution, the Institute was renamed to Institute for Philosophy, Political Sciences and Religion Studies in 31 May 2012.

The main objectives of the Institute as a public research institution are conducting the philosophical view of the world, philosophical and methodological, political science studies, religious studies and sociological studies aimed at social-cultural and sociopolitical development and strengthening the independence of Republic of Kazakhstan, developing its intellectual and spiritual-moral potential.

Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies is a highly skilled scientific research center. Institute has three key directions that define its structure: philosophy, political science and religion studies. Currently, scientific projects are conducted by 1 academician, 2 correspondent members of the National Academy of Sciences of RK, 19 doctors of science and 6 candidates of science, 8 PhD doctors. On the basis of the institutes of «Gylym Ordasy» along with al-Farabi Kazakh National University the Institute is involved in the scientific fellows preparation project which has 10 PhD doctoral and 17 Master’s students.

The Institute successfully conducted 24 research projects within financing grants for 2012–2014 by Ministry of Education and Science on a priority of «Intellectual potential of the country». Under this priority there were conducted 5 projects (2015–2017). The monographs were published under all the projects.

Within the framework of program-oriented financing for 2012–2014 as part of an interdisciplinary research program «Gylymi Kazyna» for 2012–2014 «Designing Ideological Concepts in Modern Kazakhstan» were published 18 monographs.

Also, in the framework of «The people in the flow of history», the Institute conducted researches in the following areas: the project “The spiritual life of Kazakhs: tradition and modernity from al-Farabi to Abai (2014–2016); scientific program «The role of religion in the historical, spiritual and cultural development of Kazakhstan: traditions and modernity» (2014–2016); preparation of textbooks on «The history of religions on the territory of contemporary Kazakhstan» and «The history of Islamic culture on the territory of contemporary Kazakhstan» (2014–2015).

The Institute, for 2013-2015 years, has implemented the program «Values and ideals of independent Kazakhstan» to realize the research plan of the Presidential Administration on scientific support of «Strategy «Kazakhstan-2050». In 2013, the

190


Institute took an active part in the preparation of a modern vocabulary of a new political terminology – Terminological reference «Strategy «Kazakhstan-2050».

By the program «Cultural Heritage» (2004-2011), the Institute published collection of the works titled «East’s Aristotle – Al-Farabi» (10 volumes), «World Philosophical Heritage» (20 volumes), «The Philosophical Heritage of the Kazakhs» (20 volumes).

The researchers publish monographs and scientific articles on the issues of politics, science, education, culture, religion, Kazakh and world philosophy. The publications of employees of the Institute are highly demanded in rated publications of Near and Far abroad.

Institute publishes two journals: «Adam Alemi» and «Al-Farabi», recommended by the Committee for Control of Education and Science of RK, which had been published since 1999 and 2003. The Institute has its own website (www.iph.kz) in three languages: Kazakh, Russian and English.

Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies regularly organizes international scientific conferences, seminars, «round tables», where leading Kazakhstani and foreign political scientists and philosophers take an active part. Institute has cooperations with scientific-research centers of Russia, Belarus, Azerbaijan, Kyrgyzstan, China, Germany, USA, Turkey, Iran, Uzbekistan, Tajikistan and others.

Master’s degree and Doctorate students from the leading Kazakh universities such as Al-Farabi KazNU, L.N. Gumilyov ENU, Abai KazNPU and others are conducting their research projects and are trained at the Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies.

The Institute has provided all necessary conditions for professional and scientific development of employees.

More detailed information about the Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies can be found at:

Republic of Kazakhstan, 050010,Almaty, Kurmangazy Street, 29 (3rd floor)Phone: +7 (727) 272-59-10, 272-58-06Fax: +7 (727) 272-59-10E-mail: [email protected]://www.iph.kz

191


ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІН ЛАТЫН ГРАФИКАСЫНА КӨШІРУДІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК

АСПЕКТІЛЕРІРеспубликалық ғылыми-практикалық конференция


СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ РЕАЛИЗАЦИИ ПЕРЕВОДА КАЗАХСКОЙ ГРАФИКИ

НА ЛАТИНИЦУСборник материалов республиканской

научно-практической конференции

Верстка Г. НусиповаДизайн обложки Л. Токтарбекова

РГКП «Институт философии, политологии и религиоведения» КН МОН РК

Подписано в печать 14.12.2017.Тираж 500 экз. Формат 60х84 1/16

Печать офсетная. Бумага офсетная.Усл. печ. л. 12.

Отпечатано в типографии ИП «Волкова Е.В.»г. Алматы, пр. Райымбека, 212/1.

ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІН ЛАТЫН ГРАФИКАСЫНА КӨШІРУДІ...

Documents