marx ve üretken emek

7/23/2019 Marx ve retken emek

1/26

MARXTA RETKEN EMEK KATEGORS VE 1988-2006DNEM TRKYE EKONOMSN AMPRK BULGULAR

Yiit KarahanoullarAnkara niversitesi

Siyasal Bilgiler FakltesiAratrma Grevlisi

zetSermaye ve deer kategorilerinin kuramsal temelini oluturmas ve olgusal dzeyin Marxist

perspektifle tahlili iin zerinde analitik olarak netleilmesi gereken ancak yazndaki farkl sorunsallara grehakknda birbirinden btnyle farkl tanmlar retilmi bir kategoridir retken emek kategorisi. Bualmada, yazndaki bu tanmsal eitlilie ve tartmalara girilmeksizin, Karl Marxn kendi metinlerinebavurularak retken emek kategorisi tanm zerinde netleme salanmaya allacak ve ardndan, ulalan bu kuramsal ereveden hareketle kategorinin ampirik lm yapl p Trkiye ekonomisi iin 1988-2006dnemine dair gzlemler retilecektir. Trkiyenin bu dnemde yaad yapsal dnme dair bulgularla birlikte art deer retim srecinin, dolaysyla sermaye birikiminin iine girdii kriz potansiyeli ortaya

konulacaktr.Anahtar Kelimeler: Art deer, retken ve retken olmayan emek, Karl Marx, ticaret, kk meta

retimi.

Productive Labour Category in Marx and Some Empirical Findings forTurkish Economy in the 1988-2006 Period

AbstractThis article has two aims. The first one is to try to understand the Marxist analytical categories of

productive and unproductive labour which, as proposed in the paper, constitute the theoretical base for thewhole value theory and which need clarification. Although it has such an importance for the Marxisteconomics, the literature is full of contradictory definitions. Therefore in order to fulfill the first aim, thearticle necessarily refers to the original texts of Marxs main works without dealing with the second handsources in the literature and defines the productive labour category according to Marxs theory.

The second aim is to apply these analytical categories to the analysis of Turkish economy. This studyinvolves calculations of the productive to unproductive labour ratios, depiction of structural changes and periodization of the 1988-2006 years according to value patterns. The article concludes with someobservations about the crisis potential in value creation and capital accumulation process.

Keywords: Surplus value, productive and unproductive labour, Karl Marx, commerce, pettycommodity production.


2/26

Ankara niversitesi SBF Dergisi63-2118

Marxta retken Emek Kategorisi ve 1988-2006Dnemi Trkiye Ekonomisi in Ampirik Bulgular

Kuramsal Netlemeretken emek kategorisinin tanmlar iin, Marxn retken emek ile

retken olmayan emek kategorilerini en detayl haliyle ele aldArt-DeerTeorileri Birinci Kitapna (ADT), Kapitalin birinci cildinin nc taslannaltnc blmne (K-I-6) ve Kapitalin ikinci cildine (K-II) bavurulacaktr.Kavram analitik olarak alglayabilme abamzda bize yol gsterici olmas

bakmndan, Marxist yaznda bize gre kavram zerine yaplm en titiz vesistematik aba olan Savran ve Tonakn (2007) [1999] almas (ST) ve farkl

biremaya oturmakla birlikte onun ncl niteliinde olan Shaikh ile Tonakn1994 almas referans olarak alnacaktr.

Kavram analitik olarak doru bir ekilde ina edebilmek iin isesoyutlamann hangi sorunsal zerinde ykselecei konusunda tutarl bir yolizlemek gerekmektedir.1 Bu nedenle her eyden nce vurgulanmas gerekentemel nokta retken olan/olmayan emek kategorilerinin, kapitalist retim

biimine dair bir soyutlama olduu ve zerinde ykseldii sorunsaln dakapitalist sermaye birikim mekanizmalarnn zmlenmesi olduudur. retkenemek kategorisine dair yaznda tartlmakta olan eitli soyutlamalarn aslndafarkl kuramsal sorunsallara hizmet eden farkl tanmlar olduuvurgulanmaldr. rnein kavramn yukarda belirttiimiz Marxtaki sorunsal

ile kavramn snflarn tanmlanmas ya da devrimci znenin karakterinin belirlenmesi gibi sorunsallarda kullanlmas, birbiriyle ilikilendirilemeyen

1 Burada Bertell Ollmann Marxn diyalektik yntemine dair yorumlarna referansverilmektedir (Ollman 1993).


3/26

Yiit KarahanoullarMarxta retken Emek Kategorisi ve 1988-2006 Dnemi Trkiye Ekonomisi 119

btnyle farkl dzeylerde soyutlamalar ve tanmlar yaratacaktr.2 Bizimburadaki sorunsalmz sermaye birikimi dinamiklerini ortaya karmak olduuiin Marxn zgn tanmna bavurmamz ve ampirik aratrmay soyutlama-sorunsal tutarll olan analitik bir tanma oturtmamz uygun olacaktr.

Toplumsal yeniden retim mekanizmalarn dndmzde tm emekkategorilerinin yeniden retim iin trl formlarda ilevsellikler stlenmiolduu kolayca kabul edilebilir ve bu anlamda btn emek kategorileri retkenaddedilebilir. Ama baz emek kategorileri sermaye iin ne yazk ki (!) retkendeildir. Bunun sebebi, bu tr emek kategorilerinin sermaye iin art deerretmiyor oluudur. Burada vurgulanmas gereken nokta, bu emek

kategorilerinin sermaye iin krllk yaratabiliyor olsa bile art deerretmemesidir.

Buradaki deer, retken olmak ve sermaye tanmlarnn Marxistiktisadn kuramsal erevesine ait tanmlar olduu unutulmamaldr. Bu nedenle

burjuva iktisadnn retken olma ve retkenlik kategorileriylekartrlmamaldr. Burjuva iktisadna gre btn emek kategorileri, emekalmasnn karlnda cret ald mddete, retken olmak zorundadr. Budurum, kuramn rasyonel birey tanmnn bir gerei olarak ortayakmaktadr: Rasyonel bir giriimci retken olmayan iileri istihdametmeyecektir.3 retkenlik ise retimin verimine dairdir.

Marxn zmlemesinde ise burjuva iktisadnn cretlere ve istihdama

dair bu bakndan tamamen farkl bir tanmlama sz konusudur. En basithaliyle ifade edecek olursak cret, yani emek gcnn deeri, ortalamadaemein kendini yeninde retmesini salayan geimlik crettir; kr da emeinrettii toplam deerden, bu cret pay dldkten sonra sermayedarn elkoyduu art ksmdr ve deerin her iki ksmn yaratan da emektir.4

Yalnzca emekle olan bu belirli iliki paray ya da metalar sermayeyedntrr ve retim koullaryla bu iliki araclyla (...) paray ya da metalarsermayeye dntren, baka deile, emek-gc karsnda bamsz duruma

2 retken emek yaznndaki farkl tanmlarn, sorunsallar etrafnda kategorizasyonuiin Karahanoullar (2006) almasna baklabilir.

3 Yine rasyonalitenin gerei olarak, emein creti tam tamna onun marjinal retimineeit olmak zorundadr: Rasyonel bir ii, cret bu dzeyin altnda olduu durumdaalmak istemeyecek, bu dzeyin stne kt durumda da rasyonel giriimci iinemek istihdam etmenin bir anlam olmayacaktr.

4 retim srecinin bizzat iinde ise canl emek, bir yandan cretleri yani deiensermaye deerini- yeniden-reterek ve te yandan art-deer yaratarak sermayeyednr; ve bu dnm sreci araclyla toplam paraher ne kadar bunun deienksm, cretlere harcanan ksm ise de- sermayeye aktarlm olur (ADT: 370).


4/26


gelen maddelemi emein deerini srdren ve artran emek, retken-emektir.retken emek, kapitalist retim sreci iinde emek-gcnn ald biimin vetarzn ve tm ilikinin ksa addr. Ancak onu emein teki trlerindenayrdetmek, ok byk nem tamaktadr; nk bu ayrm, tm kapitalistretim tarznn ve sermayenin kendisinin de zerinde temellendii emeinzgl biimini ifade eder (ADT: 370-1).

Genel Olarak retken Emek/Sermaye inretken EmekHer emek, toplumsal sistem asndan bir sonu retir ve bir rn verir

ancak her rn veren emek sermaye iin art deer retmez. retmediikonusunda kukusu olanlar, Marxn eletirisiyle ba etmek zorunda kalacaktr:

Yalnzca, kapitalist retim biimini kesin biim olarak ve dolaysyla,sonsuza dek doal retim biimi olarak- gren burjuva darkafall, sermayeasndan retken emek nedir sorusunu, genelde hangi emein retken olduuya da retken emein genel olarak ne olduu sorusuyla kartrr; ve sonuta,herhangi bir ey reten, herhangi bir sonu yaratan enein bu gerekerevesinde retken olduu yantn vererek ne kadar akll olduunu dnr(ADT: 368).

Marxn ironik yantn dinlemeye devam edelim:

Sulunun retken gcn geliimi zerindeki etkileri ayrntl olarakgsterilebilir. Hrszlar olmasayd, kilitler bugnk yetkin dzeyine ularmyd? Kalpazanlar olmasayd banknotlar imdiki yetkinliine varr myd?(ADT: 364). Bir filozof fikir retir, bir air iir, bir rahip vaaz retir, bir

profesr uzmanlk kitab vb... bir sulu su retir. Bu sonuncu retimle bir btn olarak toplum arasndaki balantya biraz daha yakndan bakarsak,kendimizi birok nyargdan kurtarabiliriz. Sulu yalnzca su retmez, aynzamanda ceza hukuku retir ve bununla birlikte ceza hukuku dersleri veren

profesr retir; buna ek olarak ayn profesr, kanlmaz olarak dersleriniieren yaptn genel piyasaya meta olarak srer. Elyazmas yapt... yalnzcayaratcsna kiisel keyif vermekle kalmaz, ulusal zenginlii de arttrr(ADT:

363).Bu kadar kark bir iin iinden kabilmek iin ihtiya duyulan ey

analitik bir tanm olsa gerek. Bunun iin Marxn aratrmalarnda bavurduuyntem olan kavramn en genel formu ile balay p, kavram sorunsala uygundiyalektik admlarla somuta doru, yani ona daha fazla aklayc gkazandrarak, yaklatrmaya alalm. Bu abada, yukarda andmzalmalar bize yol gsterici olacaktr.


5/26


Genel olarak retken emek kategorisini anlayabilmek iin tm insanetkinlikleri u ekilde toplulatrlabilir: retim, dolam, blm, kiisel vetoplumsal tketim (ST: 23-24).

Her retim, belirli bir toplum biimi iinde ve onun araclyla doann birey tarafndan mlk edinilmesidir (Marx, 1993[1857-8]: 87). Tketim ise,sadece insanlara zg olan ve ayrt edici bir emek gerektirmeyen bir faaliyettir.Blm etkinlii, toplumsal retim biimi erevesi iinde dorudan kendiniortaya koyan bir belirlenimdir; bizzat kendisi emek ieren bir faaliyetdeildir. Dolam ve toplumsal dzenin yeniden retimi ise belirli birtoplumda insanlar arasndaki tarihsel olarak belirlenmi toplumsal ekonomik

ilikilerden kaynaklanan ileri yerine getirirler (ST: 24-25).Bu etkinlikler iinde sadece retim, doa ile girilen iliki araclyla

insanla kendi yeniden retiminin vazgeilmez maddi elerini salayanbiricik faaliyet olmas bakmndan dier tm faaliyetlerden kkl biimdefarkldr (ST: 25). Bir nceki blmde tartld gibi burjuva iktisad bu befaaliyet alann da retken olarak grme eilimindedir. Oysa retim dndakidier drt etkinlik genel olarak retken emek bile deildir. Yalnzca buzgl olarak maddeci anlam ile retimle uraan emek, genel olarak retkenemek eklinde tanmlanabilir (ST: 25).

Bu durumda, baz faaliyetler genel olarak retken bile deilken, yanihibir toplumsal retim biiminde retken deilken, bunlarn kapitalist retim

biiminde sermaye iin retken olmasna olanak yoktur. retken emek,kapitalist retim biimi iinde belirli zellikleri olan bir emek tipidir. imdi buzellikleri netletirmeye alalm.

Gelirden stihdam Edilen/Sermayenin stihdamEttii EmekMarxn retken emek ile retken olmayan emek kategorilerine dair

yaklamn en ayrntl haliyle ADTde bulmaktayz. Burada Marx onunaratrma ynteminin en belirgin zellii olan kavramn daha ncekisunumlarnn eletirisi ile balamaktadr ie. retken olan olmayan ayrmnn

kkeni klasik ekonomi politie, fizyokrasiye ve merkantalizme dayanr. Buklliyat iinde Marxn zerine en ok urat, adeta kavram iin mihenknoktas yapt tanm, Adam Smithin tanm olmutur. Marx, Smithin konuyadair grlerinin, kendisinden nceki fizyokrat ve merkantilist yaklamlardaki


6/26


yanllar ayklayarak ulat doru tanmla5 ki Marx buna, A. Smithin en byk bilimsel baarlarndan biri (ADT: 147) demektedir-, srarla tadyanl bir fizikselci yaklamn i ie getii bir karmaa oluturduunu belirtir.Smithin doru olan birinci tanm, sermayenin istihdam ettii emek ile gelirekarlk deiilen emek ayrmna dayanr ve sadece sermayenin istihdam ettiimeta retimi yapan emein retken olduuna iaret eder. Smithin ikinci ayrmise retkenlii, kendini satlabilir maddi bir metada sabitletiren yani fizikseldeer yaratan emei retken emek olarak grr. Bu fizikselci tanm bir sonraki

blmde ele almak zere doru tanm biraz daha amaya alalm.

Smith, deer yaratma kavramn merkantilistler ve fizyokratlardan farkl

olarak ticaret ya da tarmla deil, retim ile ilikilendirmektedir. Marx retkenolma tanmn Smithden alarak daha da ileri gtrmektedir: Yalnzca sermayereten cretli emek retkendir. (Bu, emee denen tutar, o, arttrarak yeniden-retir, ya da cret biiminde aldn, daha fazla emek olarak yeniden geri veriranlamna gelir) (ADT: 142-143). Yalnzca sermayenin, sermaye retimi iinistihdam ettii emek retkendir. Gelirden, kullanm deeri retmek iin istidamedilen emeki deer yaratmaz. Kapitalist iin nemli olan deiim-deeridirve deiim deerinin artmasdr; kullanm deeri ve bu deerin artmas deildir.Onun iin nemli olan, soyut zenginliin artmasdr bakalarnn emeinisahiplenmenin artmasdr. Deer, artan deiim deeridir. Tpk bir cimrideolduu gibi onda da kendini zenginletirme mutlak gds egemendir, ama tekfarkla: o, gdsn, altn ve gmten bir hazine yma tarznda bir yanlsamaile tatmin etmeye almaz; gerek retim demek olan sermaye yaratmaklatatmin etmeye alr (ADT 267).

Bir kapitalist olarak kapitalist iin emek-gcnn kullanm-deeri, onunfiili kullanm-deerinden, bu zel somut emein yararllndan yani iplikiemei, dokumac emei, vb. olmasnda deildir. O, bu emein rnnn birkullanm-deeri oluuyla ne kadar ilgileniyorsa, bu emein kullanm deeriylede ancak o kadar ilgilidir; nk kapitalist iin rn (...) bir metadr, bir tketimmaddesi deildir. Metada onu ilgilendiren ey, dediinden daha fazla deiim-deerinin yer alm olmasdr; ve bu nedenle, onun asndan, emein kullanm

5 Hem merkantilistlerde hem de fizyokratlarda farkl niteliklerde emeklere iaret edilse bile sadece deer yaratan emek retken olarak deerlendirilmektedir. Bu noktadahangi emein deer yaratt konusunda bu iki yaklam farkl pozisyonlar savunur.Fizyokratlara gre sadece tarmsal faaliyet art deer retmektedir ve dolaysylatarm emei retkendir. Merkantilistlere gre ise sadece d ticarette verilen fazla artdeer olarak nitelendirilmelidir ve bu denenle ihracatla uraan, yurtdndan deerlimaden getiren emek retken olacaktr (ADT: 143-144).


7/26


deeri, cret olarak dedii emek-zamann daha fazla miktarda geri alyorolmasndadr (ADT: 146).

Emein nasl bir emek olduunun, ne i yaptnn bir nemi yoktur.Onun nasl ve ne amala istihdam edildii nemlidir. Ayn ierie sahip emekhem retken hem de retken olmayabilir (K-I-6). retken olmak iin emeisermaye srecine dahil eden deiimin, yani cretli emek ilikisinin salanmasgerekmektedir. Ancak baz emek trleri sermaye ile deil, bireylerin gelirleri iledeitirilmekte, yani emeki, sadece bir hizmetli olarak istihdam edilmektedir.Bu, sermaye ile deil, dorudan gelirle, yani cret ve krla (...) deiilenemektir (ADT: 147). Sermaye ile deil de gelirle deiilmesi, emein nihai

tketim iin kullanm anlamna gelmektedir, yani deerden deer retmek iindeil ama emein rnn (hizmetini) tketmek iin yaplan istihdamdr.

Marx bu iki emein farkn gstermek iin u rnei verir: Ayn ktyreten, ancak bunu iki farkl istihdam biimiyle yapan iki terzi dnr. lkinde

bu emek, bir iletmede palto dikmek zere istihdam edilmekte olan bir terzidir;ikincisinde ise eve arl p palto siparii verilen bir terzidir. Her ikisinde deayn kullanm deeri retilmektedir. Ancak sadece ilkinde bu kullanm deeri

bir deiim deerine de dnmtr, ki sermaye birikiminin mantngerektiren de budur. Palto paltodur (...) Ama birinci durumda terzi ii,yalnzca bir palto retmez, sermaye retir; dolaysyla kr da retir; kapitalistolarak ustasn, cretli-ii olarak kendisini retir (ADT: 280). Sadece

kullan

m deeri zerinden dnecek olursak, ikisinde de yarat

lan deer birbirinin ayn olacaktr. Giriimci bu kullanm deerini yarattrd ya da bukullanm deerine sahip olduu iin giriimci olmamaktadr. Marx bunu uekilde anlatr:

Birgiriimci terzi kendi iisinin yapt bir paltoyu giyip tkettiizaman ne lde giriimci olursa bir gndeliki terzinin benim giymem iinevde yapt palto da beni (ekonomik bir kategori anlamnda) ancak o kadarkendi giriimcim yapar (ADT: 280). Yani giriimciyi sermayedar yapan bukullanm deeri deil, deiim deerine sahip bireyi emek gc satn alarakona rettirmesidir. Emekiler de gelirleriyle bu tr emek hizmetlerinden satnalabilmektedir, yukardaki yarg geerli olsayd bunun da onlar sermayedaradntrmesi gerekirdir (K-I-6).

Yukardaki ikinci rnekte emek, sermayeyle deil, gelirle eit metalarolarak deitirilmitir, emein rnnn kullanm deeri satn alnmtr.lkinde ise sermaye ile deitirilmitir ve sermaye, emein gcn bir kullanmdeeri olarak satn almtr. ...retim sreci, yalnzca bir meta retim srecideil, ama art-deer retimi srecidir; art-emein emilmesi ve bylecesermaye retilmesi srecidir (ADT: 380).


8/26


Balangta yatrlan sermaye emek gcnn kullanm deerinin sermayetarafndan ele geirilmesi ile kendini arttrarak gerekletirir. Bu, sadece ilkdurum iin geerlidir, birey elindeki paray emekle deitirirkensermayeletirmektedir. kinci durumda ise paray gelirinin harcanan bir parasolarak kullanmaktadr. Emein tketimi Para-Meta-Para olarak ortayakmamakta, Meta-Para-Meta (en son meta emei ya da emein hizmetinisimgelemektedir) dizgesini oluturmaktadr. Burada para sermaye olarak deil,sadece bir mbadele arac olarak ilev yapmaktadr (K-I-6). Evinde hizmetialtran bir kii ile hizmeti arasnda yine bir alm satm ilikisi olmutur ve

bir kullanm deeri retilmitir. Ancak bu durumda kullanm-deerinden

yararlan

biimi bir tr ataerkil iliki, efendiyle ua

n ilikisi biimindedir(ADT: 280). Kapitalist anlamda deer yaratma ilikisi ancak emek gcnnsermayeye sat ile gerekleebilir.

Yukardaki rnekleri terzi asndan yeniden dnecek olursak her ikifaaliyette de bir sat sz konusu olduu ve terziye bir gelir getirdiigrlecektir. Bu anlamda her iki terzinin de retken olduu hissi uyanabilir.Evet emek asndan bakacak olursak hem retken emekinin hem de retkenolmayan emekinin emek gcnn bir meta olduu aktr. Ne var ki, retkenemeki, onun emek-gcn satn alan iin meta retir. retken-olmayanemeki ise, onun iin meta deil, yalnzca bir kullanm-deeri, hayali ya dagerek bir kullanm-deeri retir (ADT: 149).

Hizmeti emeinin hizmetinin kendisi iin retken olduunu Smith deyadsmyor. Her hizmet onu satan iin retkendir. Para karl yalan yereyemin etmek, onu yapan iin retkendir. Belgelerde sahtecilik yapmak, onuyapmas iin kendisine para denen asndan retkendir. Birini ldrsn diyekendisine para denen kii iin cinayet retkendir. Dalkavuun, muhbirin,yaltaknn, asalan, anak yalaycnn hizmeti, bu hizmetleri paraszyapmayan insanlar iin retkendir. Madem ki retken emekidirler, yleyseyalnzca servet reticisi deil, ayn zamanda sermaye reticisidirler. Tpkmahkemeler ve devlet gibi, kendi demesini kendisi yapan hrsz da enerjisinikullanr, zgl bir dorultuda kullanr, bir insan gereksinimini karlayan yanikendi gereksinimini, kim bilir belki de karsnn ve ocuunun gereksiniminikarlayan sonular retir. Sonuta [o bir] retken emekidir; kukusuz eer,

sorun yalnzca bir gereksinimi karlayacak bir sonu retmekse ya dayukarda anld gibi eer hizmetlerini satmak, onlar retken yapmayayetiyorsa (ADT: 277-8).

zetle, ele aldmz emein, kendisinin bir aba sarf etmi olmasnn, buabann kendisi iin/toplumsal yeniden retim iin faydal sonular dourma-snn, bundan gelir elde etmesinin, rettii metann sosyal yararllnn /kullanm deerinin, bizim retken olma tanmmzla bir ilikisi yoktur. Zira


9/26


retken olma,emein ieriinden ya da sonucundan deil, ama belli birtoplumsal biiminden karlm bir tanmdr (ADT: 148) ve sermayeninyeniden retimi, art deer dinamikleri sorunsal iin tretilen bir kategoridir.

Metada Maddeleen Kalc EmekSmithin kafa karkl ve Marxn bu noktada ortaya koyduu eletiri,

vlger burjuva iktisadnn tedrisatndan geenlerin yaayabilecei olaskuramsal yalpalamalara kar bir idman niteliinde olmas nedeniyle nemlidir.

Maiyetinde alan btn sivil ve askeri memurlarla birlikte hkmdar,

btn ordu ve donanma, retken olmayan iilerdir. Bunlar kamu hizmetigrr; bakalarnn yllk emek rnlerinin bir ksm ile geinirler. Hem enarbal, en hatr saylr hem en hafif mesleklerden kimisi bu ayn snfasokulmak gerektir. Kilise adamlar, hukukular, hekimler, her trledebiyatlar; tiyatro oyuncular, soytarlar, mzikiler, opera arkclar, operakekleri, v.b... Hibiri retken deildir nk (...) hepsinin yapt haslolduklar anda ortadan kaybolur Topluluk iinde en sayg deer tabakalardan

bazlarnn emei, sradan hizmetilerinki gibi, hibir deer hsl etmez; o emekharcandktan sonra, srp giden, ileride karlna bir o kadar emek eldeedebilecek herhangi devaml bir nesne veya satlr eya zerinde kkleipmaddelemez (Smith, 2006: 358-9).

Smithin bu tan

mlar

, doru ve yanl

kategorileri bir arada bar

nd

rmas

nedeniyle anlaml deildir. Karklk, Smithin retkenlii anszn, kendini,kalc olan ve herhangi bir zde ya da satlabilir bir metada toplamak,maddeletirmek olarak grmesinden kaynaklanr.6 (...) herhangi bir nesne yada satlr bir mal zerinde kkleip maddelemeyen, genel olarak yaplryaplmaz kaybolup giden (Smth, 2006: 358) emek retken deildir. Bunoktada Smith, retken emei toplumsal biimi zerinden tanmlamay birkenara brakr ve zenginlii/deeri fiziksel byklkler olarak gren bir bakkullanr (ADT: 151). Bir baka yerde ise doru tanma tekrar dnmektedir:retken-olmayan iiler [ve], hi almayan kimseler, hepsi, gelirle beslenir(Smith, 2006: 361). Kendileri bir ey retmediklerinden, bu gibi kimselerinhepsi, baka insanlarn emek rn ile beslenir. Onun iin, lzumundan fazla

oaldlar m, belirli bir ylda bunlar, bu rnn yle byk bir parasn

6 retimi fiziksel ktyla zde grme hatas modern burjuva iktisadnda ve hattaMarxizm iinde, gei problemi olarak adlandrlan tartmalardaki hakim Marxist

pozisyonlarda srdrlegelmitir. Bu konuda aklayc yorumlar iin Kliman(2006)a baklabilir.


10/26


tketirler ki, ertesi yl bunu yeniden istihsal edecek retken iileri beslemeyeyetecek kadar kalmaz (Smith, 2006: 371). nsan,7 bir dizi manfaktr iisialtrarak zenginleir; bir dizi hizmetkar tutmakla yoksullar (Smith, 1985:271).

Smith, retken olma kategorisinin tanm iin bir taraftan fizikselci birkriter kullanmakta dier taraftan ise gelirin istihdam ettii emek /sermayeninistihdam ettii emek ayrmna bavurmaktadr: A. Smithte metann her ikidurumu kullanm-deeri ve deiim-deeri- birletirilmitir (ADT: 162).8

Marxn yaklamna gre, kapitalist retim srecini anlamlandrabilecektutarl bir retken olma tanm fiziksel byklklerle ya da kullanm deeriyle

ilgili olamaz. Metadan, emein maddelemesi olarak sz ettiimiz zaman yani metann deiim deeri anlamnda- bu yalnzca hayali bir eydir, yanimetann toplumsal varolu biimidir, metann maddi gereiyle ilgisi yoktur;

belli miktarda toplumsal emek ya da belli miktarda para olarak dnlmtr.Olabilir ki, sonucu olduu emek, o metann zerinde herhangi bir iz

brakmamtr (ADT: 160).

Maddi nesneler retiminin dnda kalan bir alandan rnek alrsak, birretmen, rencilerin kafalar zerinde emek harcamasnn yansra, eer okulsahibini zenginletirmek iin de eek gibi alyorsa, retken bir emekisaylr. Okul sahibinin, sermayesini, sosis fabrikas yerine retim fabrikasnayatrm olmas hibir eyi deitirmez. Demek oluyor ki, retken emeki

kavram, yalnzca, i ile yararl etki arasndaki, emeki ile emek rnarasndaki bir ilikiyi anlatmakla kalmyor, ayn zamanda tarihsel gelimedendoan ve iiye, dorudan doruya art-deer yaratma arac damgas vuranzgl bir toplumsal retim ilikisini de anlatyor K-I: 520).

retken Olmayan AlanlarVarlan noktay zetleyerek devam etmekte yarar var: tm insan edimleri

sralandnda baz edimlerin genel olarak retken bile olmad grlr.Genel olarak retken olan edimler iinde ise cretle allyor olsa bilegelirden istihdam edilen emek deil, sadece sermayenin istihdam ettii emek

7 Alntnn yapld evirideki bir adam ifadesi, insan kavram ile deitirilmitir.8 Marx, Smithin iine dt elikiye yklenir: Bu durumda madem maddi deer

retenler retken saylmaktadr, gelirden istihdam edilmesine, yani retkenolmamasna ramen hizmetilerin de emeklerini bir eyin iinde saptadklar vegerekte o eylerin deerini arttrdklar kendini bir nesnenin iinde tespit ettiklerimddete Smithe gre retken saylmas gerekir.


11/26


retkendir. Yani, yalnzca deiim deeri retmek iin sermaye tarafndanistihdam edilen emek retken emektir.

Sermaye tarafndan istihdam edilmesine karn, genel olarak retkenolmayan dolam alan iinde faaliyet gsteren emek kategorileri retkendeildir. imdi Kapitalin III. Cildine (K-III) referanslarla bu kategorilerin niinretken olmadklar ve hangi durumlarda, ne lde retken olabileceklerikonular aklanmaya allacaktr.

a) TicaretBurjuva dnnn bizi ana kld bakn izleri merkantilizmekadar srlebilmektedir. Ticareti yaplan eyleri reten her emek retkendir. Bu

tezin ardndaki mantkudur: Deiim olmadan emek hibir burjuva zenginliiretmediine gre zenginlik yalnzca ticaretten gelir eylere deeriniyalnzca deiim ya da ticaret verir; deiilebilir bir deer reten her emek yada bir deiim-deerine sahip olarak bizzat kendisi, bu erevede zenginlikretir (K-III: 193). Buradan kan zorunlu sonu kapitalizmde her emeinretken olduudur. Oysa ticaret ile gerekletirilen ey sadece, retilmi olandeer kmesinin mlkiyetinin el deiimidir. Ticaret sayesinde, deer, bir

bireyin mlkiyetinden kar ve bir baka bireyin mlkiyetine geer. Demek kitoplamda, ticaret alannda sarf edilen emek ile yeni bir deer art eldeedilememektedir.

Sermayenin dolam alanndaki saf ilevlerinin- sanayi kapitalistinin,nce metalarn deerini gerekletirmek ve sonra da bu deeri retim elerinetekrar evirmek iin yerine getirmek zorunda olduu ilemlerin, meta-sermayenin bakalamn M-P-M hareketini, u halde, satma ve satn almahareketlerini gerekletiren ilemlerin ne deer, ne de art-deer rettikleriaktr (K-III: 248). Bu ilevlerin retim sermayesinin kendisinden kp, farklkapitalist zneler tarafndan, yani tccar sermaye tarafndan zel bir faaliyetolarak yerine getiriliyor olmas bu gerei deitirmemektedir.9

9 Ama yararldr: ...bu alm ve satm iiyle uraan kimseyi, emeini satan bir insanolarak kabul edeceiz. Emek-gcn ve emek-zamann M-P ve P-M ilemlerindeharcamaktadr. Yaamn, tpk iplik ya da hap yapan bir kimse gibi bu yoldankazanmaktadr.Gerekli bir ilevi yerine getirmektedir, nk yeniden-retim srecininkendisi de retken olmayan ilevleri iermektedir. Tpk bir baka insan gibialmakta, ama emei, znde, ne deer, ne de rn yaratmaktadr. O bizzat retiminfaux fraissine ait bulunmaktadr... Onun yararll, daha ok, toplumun emek-gcnn ve emek-zamannn daha kk bir ksmnn bu retken olmayan ileve

balanmasndan ileri gelmektedir (K II: 122).


12/26


Ardndan can alc noktaya gelinmektedir: O halde, tccar sermayesininkendisi art-deer retmediine gre, ortalama kr biiminde cebe indirdii art-deerin, toplam retken sermaye tarafndan retilen art-deerin bir ksmolaca aktr (K-III: 249).

Aka anlalabilecei gibi sermayenin kr elde etmesi onun art deeryaratm olmasn gerektirmemektedir. Tekil bir sermaye iin kendisininretken faaliyetlerde bulunup bulunmamasnn, retken emek istihdam edipetmemesinin bir nemi yoktur; onun hayat mcadelesi iin nemli olan krd r.Tekil bir sermaye, retken olsun ya da olmasn emekle kurduu iliki ile kendigenileyen P-M-P evrimini tamamlayabilecektir. Krllk, ticarette ya da mali

sermayede10 olduu gibi baka bir alanda retilmi art deerin el deitirmesiile de salanabilir.

Tccarn yapt, metalarn fiyatlarnda nominal bir ykseltme yaparak,art-deer ve art-rnden pay almann yalnzca dolambal bir yoludur (K-III:250). (...) krn, metalarn fiyatlarnda nominal bir ykselmeden ya dadeerleri zerinde bir fiyatla satlarndan meydana geldii dncesi, [sadece]ticari sermayenin gzlenmesinden kaynaklanr. (keli parantezler bize ait)(K-III: 250).

Tpk sanayi sermayesinin yalnz, metalarn deerinde zaten art-deerolarak varolan krlar gerekletirmesi gibi, tccar sermayesi de, ancak tmart-deer ya da krn, sanayi kapitalisti tarafndan metalar iin gsterilen

fiyatta henz tamamen gereklememi olmas nedeniyle bir kr gerekletirir(K-III: 253).

Tccar sermayesi (...)kr, metalarn ierdii (...) karl denmeyenemein tamam iin retken sermayeye tam bir demede bulunmayarak vemetalarn hl iermekte olduu bu karl denmemi ksm iin, satyaplrken bir karlk isteyerek salar (K-III: 258). Sanayi sermayesi,

bakalarnn karl denmeyen emeine dorudan doruya elkoyarak art-deer retir. Tccar sermayesi, art-deerin bir ksmna, bu ksm, sanayisermayesinden kendisine aktararak, sahip kar (K-III: 259).

Btn bu tespitlere u ekilde kar klabilir: Ticaret sermayesi, piyasada alc bulabildii mddete, retilen metalar istedii fiyattan satma

zgrlne sahip deil midir? Evet bu dorudur; ama yukardaki tespitleringeerliliini unutmamak kouluyla. (...) tarihsel gelimesi boyunca, bu sregerekten tersine dnmektedir. Metalarn deerlerini, az ok kendi deerlerineuygun olarak ilk belirleyen tccar sermayesi olup, genel kr orannn ilk

10 Bunlara pek tabiidir ki rant da eklenmelidir.


13/26


ekillendii alan yeniden-retim srecini salayan ve tevik eden dolamalandr. Sanayi krn balangta belirleyen ticar krdr (K-III: 253).

Deerin niceliini pratikte belirleyen ve gerekletiren ticaret alandrama bu alan yukarda aklanmaya alld zere kendi tanm gerei yeni birdeer yaratamaz. Btn tespitten, ticaret sektrlerinde alan emekilerinretken olmad sonucu kar. Ama bu emekiler de, deer retmemelerineramen cretli olarak altklar mddete ve daha ok alarak tccar iindaha ok kr braktklar lde smr ilikisine tbiidirler. (...) bu gibiticaret ilerinde alanlar, dierleri gibi cretli iilerdir. Her eyden nce,

bunlarn emek-gc, gelir olarak harcanan parayla deil, tccarn deien

sermayesiyle satn alnmtr ve dolaysyla bu g, zel hizmetler iin deil,kendisine yatrlan sermayenin deerinin geniletilmesi amacyla satnalnmtr. Sonra, onun da emek-gcnn deeri ve u halde creti, dieriilerinki gibi belirlenmitir, yani emeinin rn ile deil, onun zgl emek-gcnn retim ve yeniden-retiminin maliyeti ile belirlenmitir (K-III: 258).Bireysel tccarn elde edecei kr kitlesi, bu srete kullanabileceisermayenin kitlesine bal olup, altrd kimselerin karl denmeyenemei ne kadar fazla olursa o kadar fazla sermayeyi satnalma ve satma iindekullanabilir(...) altrd kimselerin karl denmeyen emei, art-deeryaratmamakla birlikte, onun bu art deere elkoymasn salar ve bu da,sonuta, sermayesi bakmndan ayney demektir. Bu nedenle de o, tccar iin

bir kr kaynadr K-III: 259).

Ald cret ne olursa olsun, cretli emeki olarak, zamannn birksmnda karlksz alr. Gnde sekiz isaatlik rnn deerini alabilir amagene de on saat i yapar. Ne var ki, gerekli emein aracl ile toplumsalrnn bir ksm kendisine aktarlmasna karn, ancak sekiz saatlik gerekli-emek nasl bir deer yaratmyorsa, bu iki saatlik art-emek de deer yaratmaz.Hereyden nce, toplum asndan bakldnda emek-gc, imdi de eskindeolduu gibi salt dolam ilevinde on saat tketilmitir (Kapital II: 122-123).

zet olarak, ticaret alannda sermayenin altrd emek retkenalanlarda yaratlan art deeri ekme ilevini yerine getirmekle birlikte kendisi

bir deer yaratmad iin retken deildir.

b) Ulam-Depolama Ne lde retken Deildir Ne deer, ne art-deer yaratan ticari sermaye tam olarak depolama,

tama ulatrma, toptan ve perakende datm gibi kendisiyle bantlolabilecek btn heterojen ilevlerden syrlm ve asl ilevi satmak iin satnalma iiyle snrlandrlm olan sermayedir (K-III: 249). nk retimindevam formundaki dier tm faaliyetler retken faaliyetler alan iinde


14/26


tanmlanr. Maln nihai niteliine ulamas iin gerekli olan tamaclk vedepolama faaliyetleri bu tr retken faaliyetlerdir. Bu nedenle Marx ulatrmafaaliyetini, maden, tarm ve imalattan sonra drdnc sanayi olarak grr.retken emein yani cretli emekinin- sermayeyle ilikisi burada da maddiretimin teki alanlarndaki ilikinin tpatp aynsdr (ADT: 385). Ulatrmasanayi metann uzamsal konumunu deitirmekte, bylelikle kullanm deerini(grlebilir bir iz brakmamakla birlikte) ve deiim deerini deitirmektedir.

Bu tr tamaclk ilerini ticaret sermayenin kendisi stlenmi olabilir.Bu durumda, yerine getirdii ulatrma ileri lsnde onun da retkenaddedilmelidir.

(...) nesnelerin kullanm deerleri ancak tketimleri ile maddeleir, vebunlarn tketimi, bu eylerin yer deitirmesini, dolaysyla da tamasanayiinde ek bir retim srecini gerektirebilir (K-II: 137). rnlerin birretken kurulutan dierine tanmasn, bir de son biimini alm rnlerinretim alanndan tketim alanna geii izler. Bu hareketleri tamamlamadan,rn, tketim iin hazr deildir (K-II : 138).

O halde retimin tamamlaycs olarak yaplmayan dolam faaliyetleriretken olmayan alanda yer alacaktr. Genel yasa udur: yaln zca metalarnbiim deiikliinden ileri gelen dolam maliyetlerinin hepsi deerlerinekatkda bulunmaz. Bunlar, yalnz, deerin gereklemesi ya da bir biimdendierine evrilmesi srasnda yaplan harcamalardr. Bu maliyetleri karlamak

iin harcanan sermaye (bunun denetimi altnda yaplan emek de dahil) kapitalistretimin faux fraissi arasndadr. Bunlarn art-rnden karlanmalargerekir... (K-II: 137). rnein nihai biimini alm bir rnn speklatifamal olarak stoklanmas ya da arbitraj iin bir yerden baka bir yere tanmasart deer retimine katk yapmayacaktr.

c) Mali SermayeFaiz, sermayenin el koyduu art-deerin ya da emekinin geimlik

cretinin11bir ksmnn bir baka sermaye tarafndan mlk edinilmesidir. Yanifaiz, deerin kayna deil, deerin yeniden blmdr. Faiz, sermaye

11 Marx Kapital IIIte faizin deerin yeniden blm olduuna iaret etmek iinfaiz, kapitalist ile emeki arasnda deil, iki kapitalist arasndaki bir ilikidir (K-III: 336) ifadesini kullanmaktadr. Bunun eksik bir ifade olmasnn nedeniemekilerin de yararland tketici kredilerinin o dnem iin yaygn olmayan birolgu olmasndan kaynaklanmaktadr.


15/26


sahipliini, bakalarnn emek rnlerinin ele geirilmesi arac olarak ifadeeder (K-III: 336).

Faiz (...) kkeni bakmndan, faal kapitalistin, sanayicinin ya datccarn, kendi sermayesi yerine bor alnan sermayeyi kullandnda, para-sermaye sahibine ve onu dn verene demek zorunda olduu krn yani art-deerin yalnzca bir paras gibi grnr, ve kkeninde, onun bir paras olduugibi, gerekte onun bir paras olarak da kalr. Kapitalist eer yalnz kendisermayesini kullanyorsa, byle bir kar blm olmaz, krn hepsi onun olur(K-III: 325).

Hele, sermayenin, herhangi bir retken ilevi yerine getirmeksizin, yani

faizin ancak bir ksmn tekil ettii art-deeri yaratmakszn, kapitalist retimtemeli zerinde faiz salayabileceini; kapitalist retim tarznn, kapitalistretim olmakszn da yoluna devam edebileceini dnmek (...) byksamalk olur (K-III: 332). Yani ortada yeniden bllebilecek bir deerolabilmesi iin retken alanda art deerin retilmesi gerekmektedir. Oysa para-kapitalistin retim faaliyetleri deer retmemektedir. O halde bu malisektrlerde alan emeki de deer retmeyecektir.12

d)Kk Meta retimiretken emek kategorisi iinde yer al p almayaca konusunda kafa

kar

kl

yaratabilecek bir baka emek kategorisi de, yan

nda emekialtrmadan kendi abalaryla retim yapan bamsz zanaat ve kyller,kk meta reticileridir.

Kendi retim aralaryla alan bu reticilerin, yalnzca kendi emekglerini yeniden-retmekle kalmayp bir art-deer yaratyor olmalar olasdr;konumlar, onlarn kendi art-deerlerini ya da (bir blm, vergi vb. ileonlardan alnd iin) art-deerlerinin bir blmn kendilerininsahiplenmelerine olanak verir. Ve burada, belirli bir retim biiminin baatretim biimi olduu, ancak retim ilikilerinin tmnn buna baml halegirmemi olduu topluma zg bir durumla kar karya kalrz (ADT: 381).

12 Faiz gibi, toprak rant da, art deerin kayna olmayan ancak ondan pay alan birunsurdur. (...) nk yeryz, emein rn deildir ve bu yzden deeri yoktur(K-III: 550). Speklasyon da deer yaratmaz (...) u da aklda tutulmaldr:kendilerinin deeri olmayan, yani toprak gibi emek rn olmayan, ya da antikalarve baz byk ustalarn sanat eserleri vb. gibi emek harcanarak yenidenretilemeyecek olan eylerin fiyat, bir ok raslansal dzenlemelerle belirlenebilir.Bir eyi satmak iin, bu ey tekel altna alnmak ve yabanclatrlmak olanantasn yeter; baka bireye gerek yok (K-III: 560).


16/26


Kk meta reticileri ne retken emeki kategorisine, ne retken-olmayanemeki kategorisine girerler (...) retimleri, kapitalist retim tarz altnda yeralmaz (ADT: 381). Kk meta retiminde gndeme gelen art deer,kapitalist retim biiminde sreklilii olabilecek bir form deildir. (...) kendiretim aralaryla reten zanaat ya da kyl de ya adm adm bakalarnnemeini smren kk bir kapitaliste dnecek ya da retim aralarnyitirecek ve cretli iiye dnecektir (ADT: 383).

Sadece kendi geimi iin retim yapabilen kk kyl retimi ya da ev-ii retim geimlik tketimin ardndan geride bir art-deer brakamaz.Gayr safi retim yalnzca emekinin kendi yeniden retimini salayan, yani

net rn vermeyen (art rn vermeyen) retim, art deer retmeyen emekigibidir, lzumsuzdur (K-I-6).

Kk meta reticisi kendi tketiminin zerinde art rn yaratabiliyorve bu rn piyasaya sunuyor olsa bile onun kapitalist retim formunu temsiletmesi yukarda akland gibi mmkn deildir. Kk meta reticileri ne

piyasadan emek gc satn alr ne de kendi emek gcn satar. Bu nedenle nesahip olduklar retim aralar gerek anlamda sermaye, ne de kendileri gerekanlamda sermayedardrlar; nk retim aralar, ancak ve yalnzcaemekiden ayrld ve emekle bamsz bir g olarak kar karya geldiizaman ve lde sermaye halini alr (ADT: 382).

Yine Marxn rnekleriyle devam edebiliriz: rnein be pound

karlnda Paradise Lostu yazan Milton retken-olmayan bir emekidir.Buna karlk, yayncs iin snai emek harcayan yazar retken emekidir.Milton,Paradise Lostu, bir ipek bcei, ipei hangi amala retirse, o amalaretmiti. Bu onun doasnn bir etkinliiydi (ADT: 375). arksnn kendihesabna satan arkc retken-olmayan emekidir. Ama bir giriimcitarafndan, kendisine para kazandrmas iin tutulan arkcya retken emekidenir; nk sermaye retir (ADT: 376).

e)Toplumsal Dzenin Yeniden retimine Dair EmekToplumsal dzenin yeniden retimi, kamu hizmetleri (sosyal

hizmetler) metalatka retken, piyasa iin retim yapan devlet iletmeleri.

Kamu ynetimi, ulusal gvenlik, brokrasi faaliyetleri, toplumsaldzenin yeniden retimi faaliyetleridir ve genel olarak retken tanm iinegirmezler. stelik kamu gelirlerinden karlanmalar itibariyle de retkenolamazlar. Toplumsal dzenin yeniden retimi ounlukla bireysel tketimleayn nitelie sahip olan toplumsal tketimdir. Piyasa ilikilerine tabii klnmolsa yani kapitalistlemi olsa bile sermaye buradan kar yaratsa bile, yeni bir


17/26


art deer retilemeyecektir. rnein kolluk glerinin ve gvenlikfaaliyetlerinin artk zel gvenlikirketlerince stleniliyor oluu bu etkinliklerisermaye iin art deer reten bir forma sokmaz (her ne kadar bu alanlar artksermaye iin bir kr kaps haline gelse bile). Bu tr faaliyetleri yerinegetirenler, kendilerini yeniden retebilmek iin, baka bir alanda retilmi artdeere el koymak zorundadr. Kamu gvenliinin profesyonel gvenlikirketlerince yaplyor olmas ya da askeri bir igalin irketlemi profesyonelaskeri glerle yaplyor oluu, gvenlik/savunma/igal faaliyetini retkenklamaz. Bu faaliyetler baka bir alanda retilmi art deerin el deitirmesinigerektirir.

Bu alan salk ve eitim gibi kamu hizmetlerinden (sosyal hizmetler) zitibariyle farkldr. Bu tr sosyal hizmetler metalatklar lde retken alanniine girerler. (...) retmenler, doktorlar, hemireler ve dier salk iileri,tam da insan ihtiyalarnn karlanmas asndan kullanm deeri (hizmet)retirler ve bu anlamda grevleri salt mevcut toplumsal dzenin yenidenretimi olan (infaz memuru, vergi tahsildar gibi) cretli emekilerden farkl birkonumdadr...yani, bir vergi tahsildarnn emei, hibir trden toplumsalrgtlenme altnda retken saylamaz; oysa salk iisinin emei, harcanmakoullarna bal olarak retken olabilir ya da olmayabilir (ST: 39).

Kavramn Sermaye Birikimi Tahlili iinlevsellii ve Trkiyede retken Alanda YaananDnm

retken ve retken olmayan emek arasndaki fark birikim asndannemlidir; nk art deerin yeniden sermayeye dnmesinin koullarndan

biri, sadece retken emekle mbadeledir (K-I-6). Kapitalist retimindorudan amac ve asli rn art deer olduu iin, sadece dorudan art deerreten emek retkendir ve bu tr bir emek sarf eden, retken emekidir (K-I-6).

Sermaye, art deer retebilen belirli tip bir emek ile sreklimbadeleye girmek zorundadr (ST: 19). Sermayenin bir btn olarak kendini

geniletebilmesinin koulu art deer reten emek istihdamdr. retkenolmayan alann retken alana gre oransal olarak genilemesi, var olan artdeer zerindeki blm geriliminin artmas anlamnda bir dengesizlikyaratabilecektir ve bu denkliin parann deersizlemesiyle salanmak zorundaolduu bir skma durumu ortaya kacaktr. Kr kitlesinin niceliksel olarak


18/26


tekrar art deere dnmesi iin sermayenin deersizlemek zorunda kalaca busre kukusuz kapitalizmin bir krizi olarak belirecektir.13

te bu kapitalist dinamiklerin somut tahlilinin balang noktas, birnceki blmde netletirdiimiz retken emee dair analitik tanmla mmknklnmaya allacaktr. Sermayenin genilemesi ancak ve ancak retken emekistihdam ile mmknse, tersinden giderek, somut dzeyde retken emekalann kategorik olarak tanmlay p, sermayenin genileme/daralmadinamiklerine dair ampirik bilgi elde etmemiz mmkn hale gelebilmektedir.

Sermayenin evrim yklerini gerek alamda analiz edebilmek iin tabiiki de kr oran, sermayenin organik bileimi gibi temel kategorilerin ampirik

analizine ihtiya duyulmaktadr ancak burada sadece yukarda aktardmziliki zerinden art deer kitlesine dair bir projeksiyon veren istihdamdakiretken alan lmyle yetinilecektir. Bunun iin Trkiyenin demografik

13 retken olma kategorisi yardmyla milli hesaplar sistemi zerinden art deerhesaplarnn yaplabilir olduunu ilk olarak ortaya koyan Shaikh ve Tonak (1994)almasnda, deer-fiyat ilikisi daha soyut bir dzeyde kurgulanmaktadr.Soyutluk dzeyindeki bu farkn aklanmas nemlidir. Toplam deer kitlesi, retimalannda yaratlmakta ve ticaret alannda realize olmaktadr. Bu iki sektrn (girdi-kt yapsna gre katma deer ynyle) toplam, yani bu sektrlerin mali sektreve devlete aktardklarn da ieren fiyat bykl toplam deer olarakhesaplanmaktadr. Bu iliki Marxn en soyut haliyle toplam deer-toplam fiyat

denkliine sadk kalan bir ilikidir. Bir adm ileri gidip incelemeyi somutayaklatrmak yaznda Duncan Foley ile balatlan parann deeri tartmalarndakialmlar kullanlarak mmkndr. Evet kr art deerin parasal karldr.Ancak buradaki parasal karlk STnin almasnda varsayld gibi fiyatlarnkendisi olarak m alnacaktr (fiyatlarn bire bir orannda deerleri temsil ettiivarsaylmaktadr). Bu noktada ardk btncl sistem (temporal single system)yaklamnn izinden giderek parann deerini en kaba haliyle her bir evrimsonunda retken alandaki soyut emek saat ile retken olmayan alan da kapsayantoplam parasal bykln oran olarak tanmlayabiliriz (yaygn olarak paranndeeri yerine onun tersi olan emek saatin parasal karl kategorisikullanlmaktadr). Buna gre retken olmayan alann genilemesi parann deerinidrmesi itibariyle para sermayeyi deersizletirecektir. Bu deersizleme sreci

btn alanlar zerinden bir yeniden blm ilikisi altrmaktadr. Art deerkitlesi, krn deer karl olmas itibariyle, den parann deeri ile arpldndadecektir. Bu kuramsal yaklam, retken olmayan alann genilemesi ya dadaralmas olgusunun kr ile art deer arasnda denklik salayan paranndeerlenmesi/deersizlemesi mekanizmasna dair zmleme sunmas itibariylekriz eilimlerinin deifresi iin ilevseldir. (Ardk btncl sistem yaklam iinFreeman ve Carchedi 1996ya ve D. Foleyin katklar iin Foley 2000e

baklabilir.)


19/26


yapsna ve istihdam desenine dair 1988 ylndan beri yrtlmekte olan enkapsaml anket almasnn, Hanehalk gc Anketlerinin (HHGA) mikroveri setine bavurulacaktr. Srekliliinin oluu, rnekleminin bykl,sonularnn ulusal gelir hesaplar, makro ekonomik programlar ve pek okulusal ve uluslararas kuruluun almalar iin temel referans tekil etmesi, buanket setinin bylesi bir yapsal analiz iin uygun bir kaynak olabileceinigstermektedir.14

almada kullanlan yntem u ekilde zetlenebilir: stihdamdaki15retken emek alann tanmlayabilmek iin bireyin iteki durumu, mesleive alt iktisadi faaliyet kolu bilgileri ilikisel olarak birlikte ele

alnmakta, bu nedenle HHGAlerinin birey satrlarn ieren mikro verisetlerine bavurulmaktadr. stihdamdaki nfusta iteki konumu cretli, maalveya yevmiyeli olan bireyler emek kategorisi iinde toplulatrlmaktadr.cretsiz aile iileri ve kendi hesabna alanlar kk meta retimikategorisini oluturduu iin iverenlerle birlikte retken olmayan emekkmesi iinde kalmaktadr.16

Faaliyet kollar asndan retkenliin kategorizasyonu ise u ekildedir:Tarm, hayvanclk, ormanclk ve balklk, madencilik ve ta ocakl,imalat sanayi, elektrik,gaz ve su, inaat ve bayndrlk ileri, ulatrma,haberleme ve depolamama17, kamu ynetimi ve savunma faaliyetleriniiermeyen toplum hizmetleri, sosyal ve kiisel hizmetler18 ve otel ve

14 retken emek kategorisinin Trkiye zerine ilk uygulamas Ahmet Tonakn (1980)almasdr. Bu almada yazar, Trkiye iin 1950-1975 dneminde deiirsermaye ve artk-deer byklklerinin ampirik lmn sunmaktadr. retkenistihdam iin bu almada kullanlan istatistikler, o dnemde istihdam bilgilerini deieren ve be ylda bir yaplan nfus saymlardr.

15 stihdam tanm iin 2004 ylna kadar 12 ya st nfus, 2004 yl ve sonras iin 15ya st ele alnmtr. statistiklerden kan sonu 12-14 ya ocuk iiistihdamnn sekiz yllk eitime geilen 2000 ylndan 2004 ylna kadar hemenhemen tamamen ortadan kalkt ynndedir.

16 Kendi hesabna alanlar kendi iinde yalnz veya cretsiz aile iisi ile birlikte para veya mal karl bir gelir elde etmek amacyla alankiidir(www.tuik.gov.tr).

17 Burada ulatrma, haberleme ve depolama faaliyetlerinin, retken alana dahiledilmesinin sebebi bu faaliyetlerin btnyle retimin tamamlaycs niteliindeolduunun varsaylmasdr. Bu varsaymn nedeni pratik bir lm sorunudur.

18 Bu grubun iine kamu hizmeti niteliinde olan normalde parasz olarak sunulmasitibariyle retken olmayan alan iinde yer alan kamu eitim, salk ve altyapharcamalar, piyasalatrlm olmalar itibariyle retken faaliyetler olarak yer alr.STnin kuramsal nerisi, piyasalatrldklar oranda retken saylmalardr. Burada


20/26


lokantalar retken alan vermektedir. retken olmayan faaliyet kmesi isetoptan veya perakende ticaret;19mali kurumlar, sigorta, tanmaz mallara aitiler ve kurumlar, yardmc i hizmetleri, kamu ynetimi ve savunmafaaliyet kollar olarak alnmtr.20

Meslek kollar iinde mteebbisler, direktrler ve st kademeyneticileri, idari personel ve benzeri alanlar, ticaret ve sat personeliretken olmayan meslekler olarak snflanmtr. lmi ve teknik elemanlar,serbest meslek sahipleri ve bunlarla ilgili meslekler, hizmet ilerindealanlar, tarm, hayvanc, ormanc, balk ve avclar, tarm d retimfaaliyetlerinde alanlar ve meslekleri tayin edilemeyenler ise retken

meslek gruplar olarak alnmtr.21Buna gre toplam istihdam iinde, retken faaliyetlerde retken meslek

pozisyonlaryla alan emekiler retken emek olarak tanmlanmtr.

lk olarak emek kategorisine dair ulalan bulgular inceleyerekbalayalm. Marxn kapitalistlemek zorunda olduunu syledii kk metareticilerinin gerekten de emekilemeye balad, yaanan krlmann

balang tarihinin de 2000 olduu grafikte grlmektedir. Bu, Marxnngrsne uygun bir ekilde gerekleen iileme srecidir. Grafikte

piyasalatrlma oranna dair niceliksel tahminler yaplabilir olmakla birlikte burada,bu alann tamamen piyasalam olduu varsaylacaktr.

19 Ticaret faaliyetlerinin, ulatrma ve depolama gibi retken faaliyetleri kapsamadvarsaylmaktadr.

20 Oteller ve lokantalarn, iinde yer ald toptan ve perakende ticaret, otel velokantalar faaliyet kolundan kamu ynetimi ve savunma ise iinde yer ald toplum hizmetleri, sosyal ve kiisel hizmetler faaliyet kolundan 2000 sonrasdnem ortalama rakamlar kullanlmtr. Anketlerde faaliyet kollarnn tanmlar 9kategoriyi ieren Isic Rev1e gre yaplrken Tik 2000 yl anketinden itibarenfaaliyetleri, 14 faaliyet kolunu ieren Nace Rev1 kategorilerine gre geniletmitir.Bu iki faaliyet kolu Isic Rev1 tanmnda ayr olarak grlememektedir. Otel velokantalar ile kamu ynetimi ve savunma, zorunlu sosyal gvenlikkategorilerinin ayrtrlmas iin geniletilmi faaliyet kollarn ieren 2000 sonrasdnemdeki Nace tanmlarna bavurulmu ve burada kan ortalama oranlar tmdneme iin uygulanmtr.

21 Meslek tanmlarna dair bavurmak zorunda kalnan varsaymlar ise yledir: Tikanket soru kadnda meslek kodlarn 2001 ylndan itibaren deitirmitir. ISCO68e gre yaplan ve bu alma iin daha uygun bir snflama veren kategoriler2001 sonrasnda tamamen farkl bir meslek gruplamas veren ve ISCO 68 ilearalarnda bir evrim anahtar mevcut olmayan, ISCO 88 tanmna gre yaplmaya

balanmtr. Bu almada 1988-2000 dnemi iin elde edilen faaliyet kollarnagre ortalama retken meslek oranlar tm dneme geniletilmitir.


21/26


grlmekte olduu gibi 2000-2001 yllarnn ardndan kk meta reticisi-emeki makas tersine dnmtr. Sz konusu dnm spesifik olarak tarmfaaliyetlerindeki kk meta reticiliinde gereklemitir. Bir dier nemlinokta ise emekileen bu kesimin yeni istihdam alannn retken olmayan alanoluudur. statistiklerden kan sonu youn olarak tarm faaliyetindeki kesiminticaret faaliyetindeki emekiye dnm olduu ynndedir.22

Grafik I: Emek ve Kk Meta reticilerinin Nicel Byklkleri (Bin Kii)

6000000

7000000

8000000

9000000

10000000

11000000

12000000

13000000

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

emekikk meta reticisi

retken alan ele alndnda ise, 2000 sonras dnemde retken emek

istihdamnn nicel olarak artt ancak bunun yannda retken olmayan emekistihdamnn greli olarak daha hzl artm olmas nedeniyle retken olmayanemek alannn greli olarak geniledii ortaya kmaktadr. Bu tespit -retkenemek alanndaki smr oran greli olarak artmyorsa eer- art deerretimindeki artn krlardaki arta gre azalacana iaret etmelidir. Byleise, 2000 sonras dnemde krlln greli olarak daha dk bir retken alan

22 1999dan, 2000 ylna geerken tarm kesimindeki toplam istihdamn 1.238.888azald grlmektedir. Toplam emek saysnda ise 514.521 kiilik art sz konusuolmutur. Bu artn byk bir ksm ticaret ve otel lokanta sektrndegereklemitir. Bu faaliyet dalnda istihdam edilen emeki saysnda ncekiyllarda benzerine rastlanlmayan bir artla sektrdeki emeki says 447.121 kii

birden artmtr.


22/26


zerinde ykselmekte olduu sonucuna ularz ki bu, krlarn tekrar gerek artdeer kitlesine dnme zorunluluu nedeniyle sermayenin deersizlemesinigerektirecektir. Buna 2000lerin kriz sonras dneminin byme getirdiinedair bir itiraz gelebilir. Bu bymenin, Marxist iktisat iin deer yaratanretken alan dnda nominal bir byme olduu aktr. Bahsedilendeersizleme eilimleri, 2000lerin byme yllarnda da trl formlarda

bireysel iflaslarla, fark edilmeyen mlkiyet zlmeleriyle dipten dibe srekliyaanyor olabilir ya da kur politikalaryla, finansal alanda yaanangenilemelerle yapay olarak ertelenebiliyor olabilir. Bu tr bir analiz, paranndeeri zerinden gerekleen birikim ve deersizleme mekanizmalarn ele

alan kapitalist birikime dair daha derin bir al

man

n konusudur. Buradasyleyebileceimiz ey bu tr anmalarn ezamanl bir skma haliyle ortayaktnda, sermaye krizi olarak gndeme geldiidir.23

Grafik II: retken ve retken Olmayan Emek Kategorilerinin NicelByklkleri (Bin Kii)

0

1000000

2000000

3000000

4000000

5000000

6000000

7000000

8000000

9000000

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

retken Emek

retken Olmayan Emek

23 retken olma/olmama kategorilerini GSYH yapsnda sektrlere uygulayarak 1980-2000 dnemi iin Trkiyede sermaye birikim eilimine dair nemli bulgular ortayakoyan E. Ahmet Tonakn 2003 tarihli almas, buradaki tespitlerin 1980dneminden itibaren balayan bir eilimin devam olduunu ortaya koymakta.


23/26


Grafik III: retken Emein Toplam Emee Yzde Oran

60,0

62,0

64,0

66,0

68,0

70,0

72,0

74,0

76,0

78,0

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

Marx Kapitalin III. Cildinde para sermayenin anatomisini deifre ettii blmde hisse senetlerinde yaanan fiyat hareketlerinin ulusal zenginlieetkisini sorgular. Bu iliki bizim iin retken olmayan alann genilemesininolas sonularn gstermesi asndan nemlidir. Hisse senetlerinin fiyatlarnnartyor ya da azalyor oluu yeni bir deer yaratmayacaktr. (...) Deerkaybnn, (...) sermayenin be para etmeyen servenler peinde aruredilmesini yanstmas dnda, ulus, nominal para-sermayenin bu sabunkpnn patlamasyla zerre kadar yoksullam olmaz (K-III: 416). Budurumda yoksullaan, toplam sermaye deil, ellerinde hisse senedi tayansermaye olacaktr. Zira bu kesimler art deerden koparmay bekledikleri

paydan ellerindeki katlarn deersizlemesi nedeniyle mahrum olacaklardr.

Bu mahrumiyetin art-deer kitlesinin nicel bykln drmesi beklenemez. Fiyatlar bu ekilde zlmeseydi ve retken olmayan alangenilemeye devam etseydi, dipnotlarda aktartlmaya alld gibi Marxistkurama gre tanmlanan parann deeri decektir. Bu durum, para formundakitm sermayenin deersizlemesi anlamna gelecektir. Ancak genelliklesermayenin krizi olarak alglanan sadece ilk durumdur. Oysa ikinci durumda da


24/26


bir deersizleme sreci almaktadr, fark bunun para mekanizmas zerindentoplumsallamas ve daha az grnr olmasndadr.

Yukarda aktardmz hesaplarda kk meta retimini, retken alanndnda ele aldk. Ancak Trkiye kapitalizminin yapsal bir zellii olaraktarm, hayvanclk, ormanclk ve balklk faaliyet alanndaki egemenretim formunun kk meta retimi olmas24 ve tarmsal faaliyetlerinkapitalizme bu haliyle eklemlenmi bir retim alan yaratmas itibariyle

buradaki kendi hesabna alan ve cretsiz aile iilerini retken emektanmna dahil edip, bu geni tanmyla retken emek alann inceleyebiliriz. Buretken alann toplam istihdamdaki orannn genel olarak azalma eiliminde

olduu ancak 2000 ylnda hzl bir dle yeni bir azalma patikasna girdii, bu anlamda yukardaki tespitleri pekitiren bir tablonun ortaya ktsylenebilir.

Grafik IV: Geni Tanmyla retken Emein Toplamstihdama Yzde Oran

70

72

74

76

78

80

82

84

86

88

90

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

24 1988-2005 dneminde tarm, hayvanclk ve ormanclk faaliyetindeki kendihesabna alanlar ve cretsiz aile iilerinin toplam istihdamdaki oran%93,69dur. 2000 ylnda yaanan krlma bu oranda ciddi bir deiiklikyaratmamtr. 1988-1999 ortalamas %94,17, 2000-2005 ortalamas 92,64tr.


25/26


SonuHerhangi bir kuramn somut dzeye, olgularn tahliline ynelebilmesi

iin, kategorilerinin analitik olarak doru ve tutarl bir biimde tanmlanmasgerektii aktr. Bu almada da zellikle Savran ve Tonakn katklarndanyararlanarak ve Marxn kendi metinlerine bavurarak bu netlemesalanlmaya allm ve elde edilen kategori iin yaplan ampirik hesaplarlayakn dnem Trkiye kapitalizmine dair tespitlere ulalmaya allmtr.

Finansal hareketlerin serbestletirilmesi ile neo-liberalizmin gerekanlamda balad tarih olarak 1989 ve sonras sre ele alndnda 2000ylnn bir derinleme dneminin balangc olarak ortaya kt grlmektedir.Bu neo-liberal derinleme dneminde, retken alann greli olarak zayfladve kr genilemesinin art deer ile elemedii sylenebilir. Bu tespitler, 1999ylnda gndeme getirilen fiyat istikrar program ve 2001-2002 krizleri ardndanyrtlen gl ekonomiye gei program gibi planl bir yeniden ina sreciyledesteklenen uluslararas rekabet kurallarna gre dzenlenmi ve finansal

boyutu derinlemi kapitalizm olgusu ile tutarldr.

KaynakaFOLEY, Duncan (2000), Recent Developments in the Labor Theory of Value, Review of Radical

Political Economics, 32/1: 1-39.

FREEMAN, Alan/CARCHEDI, Guglielmo (eds.) (1996), Marx and Non-Equilibrium Economics

(Brookfield, Vt.: Edvard Elgar).KARAHANOULLARI, Yiit (2006), Marxist ktisatta retken Emek / retken Olmayan Emek

Tartmasna Dair Bir Deerlendirme, Mlkiye, XXX/250: 81-97.

KLIMAN, Andrew (2006), Reclaiming Marxs Capital: A Refutation of the Myth of Inconsistency(Rowman & Littlefield Pub Inc).

MARX, Karl (1993) [1857-8], Grundrisse (Penguin Books).

MARX, Karl (1998) [1862-3], Art-Deer Teorileri Birinci Kitap (Ankara: Sol Yaynlar) (ev.:Yurdakul Fincanc).

MARX, Karl [1864], The Process of Production of Capital, Draft Chapter 6 of Capital Results ofthe Direct Production Process, http://www.marxists.org/archive/ marx/works/1864/economic

MARX, Karl (1993) [1867], Kapital I (Ankara: Sol Yaynlar) (ev.: Alaattin Bilgi).

MARX, Karl (1997) [1885], Kapital II (Ankara: Sol Yaynlar) (ev.: Alaattin Bilgi).

MARX, Karl (1997) [1894], Kapital III (Ankara: Sol Yaynlar) (ev.: Alaattin Bilgi).OLLMAN, Bertell (1993), Dialectical Investigations (New York, London: Routledge).

SMITH, Adam (1985) [1776], Uluslarn Zenginlii (Alan Yaynclk) (ev.: Aye Yunus / MehmetBakrc).

SMITH, Adam (2006) [1776], Milletlerin Zenginlii (Hasan Ali Ycel Klasikler Dizisi, Trkiye Bankas Yaynlar) (ev.: Haldun Derin).

SAVRAN, Sungur/TONAK, Ahmet (2007), retken Emek ve retken Olmayan Emek: A klaKavuturma ve Snflandrma Denemesi, Praksis 16, (ev.: zgr Narin); almann


26/26


orijinali (1999), Productive and Unproductive Labour: An Attempt at Clarificationand Classification, Capital and Class, 68: 113-152.

SHAIKH, Anwar/TONAK, Ahmet E. (1994), Measuring the Wealth of Nations: The PoliticalEconomy of National Accounts (Cambridge: C.U.P.).

TONAK, A. E. (2003), ktisadi Byme, Uluslarn Zenginliinin Artmas m Demektir?, KSE,Ahmet H./ENSES, Fikret/YELDAN Erin (der.), ktisat zerine Yazlar I, KreselDzen: Birikim, Devlet ve Sn flar: Korkut Boratava Armaan (stanbul: letiimYaynlar).

TONAK, A. E. (1980), Artk Deer Orannn lm ABD ve Trkiye, Toplum ve Bilim, 11: 13-48.

marx ve üretken emek

Documents