PERON FÖY 1

1 TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI KONU ANLATIM FÖYÜ1. ÜNİTE: Metin Türleri

Olay Çevresinde Gelişen Metinler

METİN TÜRLERİ

Makale

Deneme

Sohbet

Mülakat

Fıkra

Röportaj

Eleştiri

Haber yazıları

TARİHÎ METİNLER

FELSEFİ METİNLER

BİLİMSEL METİNLER

GAZETE ÇEVRESİNDE GELİŞEN METİNLER

KİŞİSEL HAYATI KONU ALAN METİNLER

Anı

Günlük

Gezi yazısı

Mektup

Biyografi

Otobiyografi

ÖĞRETİCİ METİNLEREDEBÎ METİNLER (SANAT METİNLERİ)

COŞKU VE HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR)

OLAY ÇEVRESİNDE GELİŞEN METİNLER

Anlatmaya Bağlı Metinler

Destan / Efsane

Masal / Fabl

Manzum hikâye

Halk hikâyesi

Hikâye

Mesnevi

Roman

Göstermeye Bağlı Metinler (Tiyatro)

Modern Tiyatro

Geleneksel Türk Tiyatrosu

Trajedi

Karagöz

Komedi

Orta oyunu

Dram

Meddah

Köy seyirlik oyunları

ÖRNEKTİR

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI KONU ANLATIM FÖYÜ21. ÜNİTE: Metin Türleri

Olay Çevresinde Gelişen MetinlerPeron Föy 1

OLAY ÇEVRESİNDE GELİŞEN METİNLERGenel özellikleri

yy Kurguya dayalıdır.

yy Olaylar gerçek veya gerçeğe uygundur.

yy Estetik zevk vermeyi amaçlar.

yy Öyküleyici ve betimleyici anlatım kullanılır.

yy Mecazlardan, söz sanatlarından yararlanılır.

yy Kişi, olay, zaman, mekân gibi ögeleri vardır.

yy Serim, düğüm, çözüm bölümlerinden oluşur.

Yapı UnsurlarıOlay: Herhangi bir ilgi nedeniyle bir arada bulunan ya da birbir-leriyle ilgilenmek zorunda kalan kişilerden en az ikisinin karşı-lıklı etkileşimidir.

Olay örgüsü (olay zinciri): Kurgusal olayların edebî metinde sı-ralanışı ile oluşan bir düzenlemedir. Hikâyelerde tek veya birbi-riyle ilintili tek zincir hâlinde olay örgüsü varken romanlarda bir-den fazla olay örgüsü bir çatışma çevresinde birleşir.

Konu: Yapıtta ele alınan, üzerinde durulan düşünce, durum ve-ya sorun metnin konusunu oluşturur. Konu, somut bir durumu veya sorunu ifade eder.

Tema: Bir sanat eserinin merkezinde yer alan temel duygu ve düşüncedir. Soyuttur: yalnızlık, aşk, umut, yaşama sevinci vb.

Çatışma: Karşıt duygu, düşünce, istek, kişilik özelliklerinin bir ara-da sergilenmesi ile ortaya çıkan durum: iyi-kötü, zengin-fakir vb.

Mekân: Olayın oluştuğu, geliştiği çevre veya yere mekân adı verilir.

Zaman: Olayın geçtiği, başlangıç ve sonu olan evredir. Anlat-maya bağlı metinlerde zaman kronolojik şekilde akmayabilir.

Kişi: Olayları yaşayanlara kişi (kahraman) denir. Bütün kişiler birlikte yapıtın şahıs (kişi) kadrosunu oluşturur.

yy Karakter: Yapıtta kendi kimliğini ve kişiliğini temsil eden ki-şilerdir. Davranışları tahmin edilemez.

yy Tip: Daha çok, kendisi gibi olanları temsil eden kişilerdir. Ait olduğu sosyal durum, statü üzerinden yansıtılır. Kalıplaşmış davranış özellikleri vardır: cimri tipi gibi.

Anlatıcılar:

yy Birinci kişili anlatım: Eylemler “ben, biz” kişilerine göre kul-lanılır: Merdivenlerden hızla çıktım. / çıktı.

yy Üçünü kişili anlatım: Eylemler “o, onlar” kişilerine göre kul-lanılır: Merdivenlerden hızla çıktı. / çıktılar.

Anlatım YöntemleriÖyküleyici anlatım (hikâye etme): Olayı mekân, zaman ve kişi kavramlarıyla ilişkilendirerek veren anlatım biçimine denir. Ola-yı gerçekleştiren kişiler vardır.

Betimleyici anlatım (tasvir): Dış dünyayı, varlıkları, kişileri ve-ya nesneleri okurun zihninde canlandıracak şekilde kelimeler-le resmetmedir.

Anlatma: Hâkim bakış açısı ile oluşturulur. Anlatıcı, kahraman-lardan birisi değildir. Kişileri, anlatıcı tanıtır. Anlatmanın birçok yolu vardır.

yy Özetleme: Çok uzun süren bir zamanın kısa anlatımıdır.

yy Geriye dönüş: Anlatıcının karakterler, yerler ve olayların ön-ceki durumları veya geçmişleri ile ilgili bilgi vermesidir.

yy İç çözümleme: Kişilerin iç dünyaları hâkim anlatıcı bakış açı-sıyla anlatılması, psikolojik tahlil yapılmasıdır.

Gösterme: Anlatıcı bu yöntemde kendini devre dışı bırakır. Ya-zar; kişileri konuşturur, onların davranışlarını sergiler. Göster-menin birçok yolu vardır.

yy Bilinç akımı/bilinç akışı: Kişilerinin duygu ve düşünceleri-ni, herhangi mantıki bir bağ olmadan ve dil bilgisi kurallarına uymadan okuyucuya aktarmadır. Konudan konuya atlanır.

yy İç konuşma: Kahramanın söylenmemiş düşüncelerinin, zih-nin serbest bir ürünü olarak fakat mantıki bir sıra içinde oku-yucuya anlatmadır.

yy Diyalog: Olay içerisindeki kişilerden iki veya daha fazlasının karşılıklı konuşturulması tekniğidir.

Parodi: Belli sanat tarzını, bir şahsı veya belli bir grubu taklit ederek onun gülünç veya abartılı yanlarını ön plana çıkartmadır.

Pastiş: Bir metnin söylem özellikleri dikkate alınarak yeni bir me-tin meydana getirilirken taklit (kopya) edilmesidir.

İroni: Söze, ciddi bir tavırla, söylenilenin zıddı bir anlam yükle-nerek yapılan ince, ısırıcı, eleştirici alaydır.

Anlatıcı bakış açıları:

yy Gözlemci anlatıcı bakış açısı: Anlatıcı, olay örgüsünün kah-ramanlarından biri değildir. Olayları tarafsız bir gözle izler, gözlemlediklerini sunar.

yy Kahraman anlatıcı bakış açısı: Kahramanlardan birinin an-latıcı olduğu bakış açısıdır. Anlatıcı, olayları kahraman ka-dar bilir. Olaylar, yapıttaki kişilerden biri tarafından anlatılır.

yy Hâkim (ilahi, egemen, olimpik) anlatıcı bakış açısı: An-latıcının, olayları ve kişilerin iç dünyaları dâhil olmak üzere her şeyi bildiği bakış açısıdır. Metnin bütün akışına hâkimdir.

ÖRNEKTİR

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI KONU ANLATIM FÖYÜ31. ÜNİTE: Metin Türleri

Olay Çevresinde Gelişen MetinlerPeron Föy 1

DESTANToplumların geçmişinde derin izler bırakmış bir olayı, özellikle de yiğitlik ve olağanüstülükleri şiir şeklinde hikâye eden türdür.

yy Olağanüstü varlıklar ve olaylar bulunabilir.

yy Kahramanlar genelde soylu kişilerdir.

yy Kahramanı ve toplumu bir yüceltme söz konusudur.

yy Şiir şeklinde oluştuğu hâlde nesir şeklinde yazıya geçirilmiştir.

yy Millî nitelikler taşır.

Oluşum Aşamaları:yy Doğuş aşaması: Millet üzerinde derin izler bırakan olaylar ya-

şanır ve kahramanlar ortaya çıkar.

yy Yayılma aşaması: Kahramanın yaptıkları veya toplumu etki-leyen olay, kuşaktan kuşağa zenginleştirilerek aktarılır.

yy Derleme aşaması: Ağızdan ağıza yayılırken gelişen ve zen-ginleşen destan, bir sanatçı tarafından yazıya geçirilir.

EFSANEGerçek veya hayalî belirli kişi, olay veya yer hakkında gerçek ol-duğuna inanılarak anlatılan kısa hikâyelerdir.

yy Tarihî niteliği olan olaylarla veya kişilerle bağlantılıdır.

yy Kişiler olağanüstü nitelikler taşır.

yy Kahramanlar tanrısal varlıklar değildir.

yy Olayı yaşayan kişi gerçek yaşamdaki bir kişiyle ilişkilendirilir.

MASALBilinmeyen yer ve zamanlara ait olağanüstü kahramanların ba-şından geçen olayların anlatıldığı yapıtlardır.

Kaynağı bilinmeyen masallar “halk masalı”,

Yazarı bilinenler “sanatlı masal” olarak adlandırılır.

yy Kişiler canlı, cansız, hayalî her türlü varlık olabilir.

yy Olaylar, kişiler ve mekânlar olağanüstü nitelikler taşıyabilir.

yy Zaman ve mekân kurgusaldır, bilinen niteliklere sahip değildir.

yy Öğrenilen geçmiş zaman veya geniş zamanın rivayeti ile anlatılır.

yy Evrensel nitelikler taşır.

yy Ders vermeyi amaçlar.

ÇOCUKLU KAYA

Akçaova bucağının Belen mevkisinde gövdeden birbirine bitişik iki insanı andıran sivri bir kaya vardır. Kuzeye bakan bu iki kaya-dan doğudakinin gövdesine yapışık küçük bir kaya daha bulun-maktadır. Bu küçük kaya da annenin kucağındaki çocuğu tem-sil etmektedir.

Vaktiyle bir kadının teknesinde ekmeklik hamur yoğururken kü-çük çocuğu da yanlarında oynuyormuş. Bir ara çocuk kendi pis-liği ile de oynamaya başlamış. Sonra pis ellerini hamur teknesine batırmış. Allah, kutsal nimeti koruyamayan anne, baba ve çocu-ğunu o anda taş hâline getirmiş. Bu yüzden kayaya “Çocuklu Ka-ya” denmekte ve çocuklar yanlış davranışlarında “Allah seni de taş eder!” denerek korkutulmaktadır.

Göktürkler, bir düşman baskınına uğrarlar. Türklerin hepsi kılıç-tan geçirilir. Yalnızca bir genç, yaralı olarak kurtulur. Düşmanlar onu da bulup kollarını, bacaklarını keserler fakat genç ölmez. Di-şi bir bozkurt genci kaçırır; kimsenin bulamayacağı bir mağaraya götürür. Kurt ile gencin on erkek çocuğu olur. Bu kardeşlerin en akıllısı olan Aşina (Asena), Türklere hükümdar olur.

(Bozkurt Destanı)

Doğal destan Yapay Destan

Tarihin karanlık devirlerinde olu-şan, toplumun ortak ürünü olan, şiir şeklinde söylenen, çok son-radan düzyazı şeklinde yazıya geçirilen destanlardır.

Ulusların doğal destanları:

yy Almanlar: Nibelungenlied yy Finliler: Kalevalayy Fransızlar: Chanson de Ro-

landyy Hintliler: Ramayana, Ma-

habharatayy İngilizler: Beowulfyy İranlılar: Şehnâmeyy İspanyollar: Le Cidyy Japonlar: Şintoyy Ruslar: İgoryy Sümerler: Gılgamışyy Yunanlılar: İlyada, Odys-

seiayy Türkler: Ergenekon, Boz-

kurt, Türeyiş vb.

Toplumu derinden etkileyen bir olayın bir şair tarafından anla-tılmasıyla oluşan destanlardır.

Yapay destan örnekleri:

yy Ariosto: Çılgın Orlandoyy Dante: İlahi Komedya yy Milton: Kaybolmuş Cennetyy Tasso: Kurtarılmış Kudüsyy Vergilius: Aeneisyy Cahit Külebi: Atatürk Kur-

tuluş Savaşı’nda yy Ceyhun Atuf Kansu: Sakar-

ya Meydan Savaşıyy Gülten Akın: Maraş’ın ve

Ökkeş’in Destanyy Mehmet Âkif Ersoy: Ça-

nakkale Şehitlerineyy Nâzım Hikmet: Kuvâyı Mil-

liye

Sufilerin, evliyaların hayatlarından ve kerametlerinden söz eden efsanelere “menkıbe”, bu tür menkıbeleri toplayan eserlere de “menakıpname” denir.

NOT

ÖRNEKTİR

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI KONU ANLATIM FÖYÜ41. ÜNİTE: Metin Türleri

Olay Çevresinde Gelişen MetinlerPeron Föy 1

Masalın Planı (Yapısı)yy Döşeme: Başlangıç bölümüdür. Giriş tekerlemesi ile başlar.

Bu bölümde “Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde...“ gibi kalıplaşmış sözler yer alır.

yy Serim: Olay, kişi, zaman ve mekân ile ilgili temel unsurlar ortaya konur. Kişiler tanıtılır ve masalı kuracak olayların na-sıl başladığı anlatılır. Bu bölüm, “Bir memleketin birinde...” gibi sözlerle başlar.

yy Düğüm: Olayların düğümlendiği ve bir çıkmaza girdiği bö-lümdür. Olaylar, dinleyici veya okuyucunun ilgisini, merakı-nı artıracak bir hâle gelir.

yy Çözüm: Düğüm bölümünde ortaya konan sorunun çözüme kavuşturulduğu bölümdür.

yy Dilek: Olayların olumlu bir sonuca bağlandığı bölümdür. Ge-nellikle bitiş tekerlemesiyle son bulur. Hem masal kişilerine hem de dinleyicilere yönelik iyi dilekler sunulur. Bu bölümde “Onlar ermiş muradına, biz çıkalım kerevetine”, “Darısı yur-dumuzun güzelleri başına” gibi kalıplaşmış sözler yer alır.

Keloğlan’ın beline kalın bir ip bağlamışlar, suyu alması için ku-yuya sarkıtmışlar.

Keloğlan, kuyunun yarısına gelince sağ tarafında karanlıkta ani-den bir kapı açılmış. Adamın biri Keloğlan’ı kucakladığı gibi bu kapıdan içeri çekmiş… Neye uğradığını anlayamayan Keloğlan kendine gelince, bir de ne görsün? Geniş bir bahçe ve bu bah-çenin ortasında altından yapılmış büyük bir saray durmuyor mu?

Sarayın bahçesinde güllerin arasında dünya güzeli bir kız otur-muş, arkasında bir dudağı yerde, bir dudağı gökte olan bir dev ayakta duruyormuş. Çiçeklerin arasında bir tavus kuşu dolaşı-yormuş. Şaşkınlıkla bunları seyre dalan Keloğlan’ın birden arka-sında gürleyen bir sesle aklı başından gitmiş. Dönüp bakınca ne görsün? Dev, arkasında durmuyor mu! Dev, korkunç bir sesle:

– Ey ademoğlu!... Söyle bakalım, gördüklerinden hangisi da-ha güzel?

Masalın Tarihsel Gelişimiyy Dünya edebiyatında masal türündeki ilk yapıt, MÖ 6. yüzyıl-

da Eski Yunan’da yazıya geçirilen Ezop Masalları’dır.

yy Batı edebiyatında La Fontaine, Grimm Kardeşler, Andersen bu türde önemli yapıtlar vermiştir.

yy Hint edebiyatındaki Pançatantra adlı eser ile Beydeba’nın yazdığı Kelile ve Dimne, Doğu’daki ilk masal örnekleri ola-rak bilinir.

yy Arap ve İran kaynaklı Binbir Gece Masalları, Doğu toplum-larının ortak ürünüdür.

yy Türk edebiyatında Uygur Dönemi eseri olan Kalyanamka-ra ve Papamkara masal özelliği gösteren ilk yapıtlar arasın-da yer alır.

yy Türk edebiyatında ilk masal derlemeleri ise Billur Köşk Ma-salları adlı yapıttır.

yy Türk halk edebiyatında “kıssa” adıyla karşılanan “masal” tü-rü için 19. yüzyıldan itibaren “mesel” sözcüğü kullanılmıştır.

yy “Masal” kavramını bugünkü anlamıyla kullanan ilk sanatçı Namık Kemal’dir.

yy Ziya Gökalp, Pertev Naili Boratav, Eflatun Cem Güney, Na-ki Tezel, Ignac Kunos, Tahir Alangu gibi araştırmacılar Türk masallarını derlemişlerdir.

yy Türk masallarında en önemli tiplerden biri Keloğlan’dır. Ke-loğlan tipi Türk zekâ gücünün başta gelen temsilcisidir.

Çözüm .. 1

Aşağıdakilerden hangisinin bir masalın döşeme bölümün-den alındığı söylenebilir?CCCA) Gökten üç elma düştü; biri söyleyene, biri dinleyene, biri de

bana.

B) Ülkelerin birinde, Keloğlan ile ihtiyar anası beraberce mutlu mesut yaşıyorlarmış.

C) Anam kaptı maşayı, babam kaptı meşeyi, döndürdüler dört köşeyi.

D) Günlerden bir gün, yine sarı ineği önüne katıp nerede yem-lik, yeşillik bir yer varsa oraya götürmüş

E) Gel zaman, git zaman derken biri filiz gibi bir delikanlı olmuş; biri de gül gibi bir kız!

Örnek .. 1

ÖRNEKTİR

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI KONU ANLATIM FÖYÜ51. ÜNİTE: Metin Türleri

Olay Çevresinde Gelişen MetinlerPeron Föy 1

yy Mevlana’nın Mesnevi adlı yapıtında fabl özelliği taşıyan par-çalara rastlanır.

yy Gülşehri’nin Farsçadan çevirdiği Mantıku’t-Tayr adlı yapıtta fabl özelliği gösteren metinler yer almaktadır.

yy Şeyhî’nin Harnâme adlı mesnevisi, Türk edebiyatındaki ilk fabl örneği kabul edilmektedir.

yy Şinasi ise 1859’da La Fontaine’in fabllarını Türkçeye çevire-rek bu türe katkı yapmıştır.

TAVŞAN İLE KAMLUMBAĞA

Tavşan ikide bir böbürleniyor “Kimse benden hızlı koşamaz!” diyormuş. Sonunda kaplumbağa dayanamamış, “İstersen yarı-şalım.” demiş. Koşuya başlamışlar. Tavşan epeyce yol aldıktan sonra, “Hıh, o sırtı kabuklu hayvancık sürüne sürüne kim bilir ne zaman sonra bana yetişir?” diye düşünmüş. “Şu ağacın altına bi-raz uzanıp dinleneyim...” demiş. Uyuyakalmış. Kaplumbağa ağır yürüyüşü ile yürümüş yürümüş, hiç dinlenmeden yol almış. Tav-şan bir ara gözünü açmış. Bir de ne görse beğenirsiniz, kaplum-bağa neredeyse yarışı bitirmek üzereymiş. Hemen fırlamış, rüzgâr gibi koşmaya başlamış. Ama ne çare, kaplumbağaya yetişeme-miş. Böylece tavşan yarışı kaybetmiş. Aldırış etmemenin cezasını çekmiş. Kaplumbağa ise düzgün adımlarla, durmadan yürüdüğü için yarışı kazanmış. Erken kalkan yol alır, demişler.

HİKÂYE (ÖYKÜ)Yaşanmış veya yaşanması mümkün olayların okuyucuya zevk verecek şekilde anlatıldığı kısa metinlerdir.

yy Olay, kişi, yer ve zaman unsurlarından oluşur.

yy Konu ayrıntılı şekilde işlenmez.

yy Ayrıntılı çevre betimlemesi yoktur.

yy Kişi kadrosu çok sınırlıdır.

yy Kişilerin sadece konu ile ilgili yönleri anlatılır.

Hikâyenin Planı (Yapısı)Hikâye “serim (giriş), düğüm (gelişme) ve çözüm (sonuç)” ol-mak üzere üç bölümden oluşur.

FABLKahramanları çoğunlukla hayvanlardan seçilen, ders verme ama-cı güden, genellikle manzum şekilde olan edebî türdür.

yy Kahramanlar genellikle hayvanlardır.

yy Hayvanlar insani özellikleri temsil edecek şekilde yer alır.

yy Teşhis ve intak sanatları üzerine kurulur.

yy Bazen insanlar da kahramanlar arasında yer alır.

yy Olay örgüsünü iyilik-kötülük gibi çatışmalar oluşturur.

yy Yer ve zaman ögeleri belirsiz şekilde yer alır.

yy Evrensel tema ve kavramlar işlenir.

yy Fabllarda öğüt amacı vardır.

yy Sonunda ders verilir.

yy Öğütler daha çok, atasözü veya özdeyiş şeklinde verilir.

yy Kalıplaşmış sözlerden yararlanılabilir.

Fabl Planıyy Serim: Bu bölümde kahramanlar kısaca tanıtılır, olayın geç-

tiği çevreden söz edilir, olay örgüsü başlatılır.

yy Düğüm: Bu bölümde temel çatışma ortaya konur ve olay düğümlenir. Olayın ayrıntılarına girilir. Okurun veya dinleyi-cinin merakı uyarılır.

yy Çözüm: Bu bölümde düğüm çözülür, çatışma sona erdirilir, okurun veya dinleyicinin merakı giderilir.

yy Öğüt: Bu bölümde olayla ilgili ana fikir, öğüt biçiminde verilir. Okurun veya dinleyicinin bu öğüdü alması beklenir.

Fablın Tarihsel Gelişimiyy Dünya edebiyatında Ezop Masalları ilk fabl örneklerini içerir.

yy La Fontaine, Ezop ve Beydeba’dan esinlenerek fabllar yaz-mıştır.

yy Beydeba’nın kaleme aldığı Kelile ve Dimne, Doğu dünyasın-daki ilk fabl örneklerini içerir.

yy Sadi’nin Gülistan adlı eserinde fabl özelliği taşıyan parça-lara rastlanır.

Fabllar genellikle şiir şeklinde olsa da olaya bağlı metinler arasında yer alır.

UYARI

Dünya edebiyatında fabl türünden yararlanılarak romanlar ka-leme alınmıştır. Richard Bach’ın Martı, George Orwell’ın Hay-van Çiftliği ve Antoine de Saint-Exupéry’nin Küçük Prens adlı yapıtları fabl özelliklerine sahiptir.

NOT

ÖRNEKTİR

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI KONU ANLATIM FÖYÜ61. ÜNİTE: Metin Türleri

Olay Çevresinde Gelişen MetinlerPeron Föy 1

ROMANYaşanmış ya da yaşanabilecek olayların yer, zaman ve kişiye bağlanarak anlatıldığı uzun yapıtlardır.

yy Temel ögesi kişidir.

yy Kişiler, tüm yönleriyle anlatılır.

yy Ana olaya bağlı iç içe olaycıklar bulunur.

yy Olaylar geniş bir zamanı kapsayabilir.

yy Mekânlar ayrıntılı şekilde anlatılır.

yy Serim, düğüm, çözüm bölümlerinden oluşur.

Roman Türünün Tarihsel Gelişimiyy Cervantes’in 16. yüzyılın sonlarına doğru yazdığı Don Kişot

roman türünün örneği kabul edilir.

yy Türk edebiyatında ise Tanzimat’a kadar romanın yerini des-tan, efsane, mesnevi, halk hikâyesi ve masallar tutmuştur.

yy 1859’da Yusuf Kamil Paşa ilk roman çevirisini yapmıştır. Fé-nelon’un Telemak adlı romanını Terceme-i Telemak adıyla 1862’de yayımlamıştır.

yy 1872’de Şemsettin Sami Türk edebiyatındaki ilk yerli roman olan Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat adlı yapıtı yazmıştır.

yy Namık Kemal ilk edebî roman olan İntibah ile ilk tarihî roman olan Cezmi’yi yazmıştır.

yy Servetifünun Dönemi’nde Halit Ziya Uşaklıgil, roman türünün Batılı anlamdaki ilk başarılı örneklerini vermiştir.

yy Aynı dönemde Mehmet Rauf ise ilk psikolojik roman olan Eylül’ü kaleme almıştır.

Roman TürleriKonularına göre romanlar: Bilim kurgu, egzotik, fantastik, mace-ra, polisiye, psikolojik, sosyal, tarihî, tezli roman gibi türleri vardır.

Akımlarına göre romanlar: Klasik, romantik, realist, natüralist, egzistansiyalist, modern, postmodern roman gibi türleri vardır.

Türü Örneği

Bilim kurgu romanı lsaac Asimov, Ben Robot

Egzotik roman Pierre Loti, İzlanda Balıkçısı

Fantastik roman Tolkien, Yüzüklerin Efendisi

Macera romanı Alexandre Dumas, Monte Cristo Kontu

Polisiye roman Arthur Conan Doyle, Sherlock Holmes

Psikolojik roman Mehmet Rauf, Eylül

Sosyal roman Reşat Nuri Güntekin, Yaprak Dökümü

Tarihî roman Tarık Buğra, Küçük Ağa

Tezli roman Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Yaban

Türü Örneği

Klasik roman Fenelon, Telemaque

Romantik roman Victor Hugo, Sefiller

Realist roman Stendhal, Kırmızı ve Siyah

Natüralist roman Emile Zola, Nana

Egzistansiyalist roman Sartre, Bulantı

Modern roman James Joyce, Ulysses

Postmodern roman Umberto Eco, Gülün Adı

Hikâye Türleriyy Olay hikâyesi: Bir olay merkezinde gelişen ve sonuçlanan

hikâyelerdir. Bu tür metinlerde merak unsuru ön plandadır. Sonuç bölümünde düğüm çözümlenerek başta oluşan me-rak duygusu giderilir. Öncüsü Guy de Maupassant oldu-ğundan Maupassant tarzı hikâye olarak bilinir. Klasik hikâ-ye de denir. Türk edebiyatında Ömer Seyfettin, Reşat Nuri Güntekin, Refik Halit Karay bu tarz hikâyeleriyle tanınmıştır.

yy Durum hikâyesi: Olay anlatımına dayanmayan, kişilerin veya hayatın bir kesitinin ele alındığı hikâyelerdir. Öncüsü Anton Çehov olduğundan Çehov tarzı hikâye olarak da bilinir. Türk edebiyatında Memduh Şevket Esendal, Sait Faik Abasıyanık ve Tarık Buğra bu tarz hikâyenin temsilcileri arasında yer alır.

yy Ben merkezli hikâye: Kahramanın kendi ruh hâli ve hayal dünyasını yansıtan hikâyelerdir. Bireyin bunalım ve çıkmaz-ları konu edilir. Modern hikâye olarak da bilinir. Batı edebi-yatında Kafka, Türk edebiyatında ise Haldun Taner, Bilge Karasu bu tür hikâyenin öncülerindendir.

yy Küçürek hikâye: Kısa hikâye, minimal hikâye olarak da ad-landırılır. Şiir gibi yoğun ve imgesel bir anlatıma sahip olan, 250-500 sözcükten oluşan hikâye türüdür. Beklenmedik, şa-şırtıcı, keskin bir etki bırakır. Ferit Edgü, bu türün edebiyatı-mızdaki öncülerindendir.

Hikâyenin Tarihsel Gelişimiyy İtalyan edebiyatında Boccaccio’nun yazdığı Decameron ad-

lı eser, hikâye türünün ilk örneği kabul edilir.

yy Türk edebiyatında Batılı anlamdaki ilk hikâye kitabı Tanzimat sanatçısı Ahmet Mithat Efendi’nin Letâif-i Rivâyât adlı yapıtıdır.

yy Batı tekniğine tam olarak uyan, ilk başarılı hikâye örnekle-ri Tanzimat sanatçısı Samipaşazade Sezai’nin Küçük Şeyler adlı yapıtında yer alır.

ÖRNEKTİR

7 TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI KONU ANLATIM FÖYÜ1. ÜNİTE: Metin Türleri

Olay Çevresinde Gelişen MetinlerPERON TEST 11. İnsanların başlarından geçen ya da geçme olasılığı bulu-

nan olayları anlatan kısa yazı türüdür. Ele alınan olay ve-ya durum; yer, zaman ve kişiye bağlı olarak anlatılır. Olay kısaca işlenir. Olaydaki kişi sayısı sınırlıdır. Bu türde insan yaşamının sadece bir yönü üzerinde durulur, temel olaylar anlatılır, ayrıntıya girilmez. Hiç kuşku yok ki bu türün kay-nağı Hint edebiyatında Binbir Gece Masalları’na kadar uza-nır. 13. yüzyılda İtalyan edebiyatında Boccacio’nun Deca-meron adlı yapıtı bu türün bugünkü anlamda ilk örneğidir.

Bu parçada sözü edilen yazı türü aşağıdakilerden han-gisidir?

BBBA) Roman B) Öykü C) Efsane

D) Fabl E) Destan

4. ----, Tanzimat’la başlayan Batılılaşma sürecinin bir parça-sı olarak kültürel birikimin doğal bir sonucu değil, bir çeşit sanat ithali şeklinde Türk edebiyatına girmiştir. Tür olarak Türk edebiyatında görülmesi, Yusuf Kamil Paşa’nın Fene-lon’un Telemak adlı eserinin çevirisi Terceme-i Telemak adıyla .evirmesiyle olmuştur. Bu dönemde Osmanlı İmpa-ratorluğu Fransa ile yakın siyasi ve kültürel ilişkiler içinde olduğu için özellikle Fransız romanının etkisi ön plana çık-mıştır. Bu türün ilk yerli örneği ise Şemsettin Sami’nin kle-me aldığı Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat adlı eseridir.

Bu parçada boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangi-si getirilmelidir?

AAAA) Roman B) Makale C) Eleştiri

D) Hikâye E) Tiyatro

3. I. İyi-kötü gibi karşıt duygu, düşünce, istek, kişilik özellik-lerini bir arada sergileme.

II. Belli sanat üslubunu, bir sanatçıyı veya edebî toplulu-ğu taklit ederek onun gülünç veya abartılı yanlarını öne çıkarma.

III. Bir metnin söylem özelliklerini dikkate alarak, onu tak-lit ederek yeni bir metin meydana getirme.

IV. Ciddi bir şey söylüyormuş gibi yaparak anlamın tam tersini kastedip bir kişi veya eserle alay etme.

Numaralanmış yerlerde aşağıdaki kavramlardan hangi-sinin açıklaması yoktur?

CCCA) Çatışma B) Pastiş C) Düğüm

D) İroni E) Parodi

5. Hun kağanlarından birinin çok akıllı iki kızı vardı. Bu kızlar çok akılı ve çok güzel idiler. Kızlar o denli akıllı, o denli iyi-lerdi ki babaları şöyle bir karara vardı: “Ben bu kızları ken-dim evlendiremem. Bunlar o denli iyiler ki, o denli akıllılar ki bu kızları ancak Tanrı evlendirir.” Kağan, kızlarını ülkesi-nin en kuzey ucunda, kişi ayağı değmeyen bir yere götürüp yüksek bir dağın başına koydu. Kızlar bu tepede bekleye durdular. Aradan epey zaman geçti. Bir zaman sonra, te-penin çevresinde yaşlı ve erkek bir Bozkurt göründü. Kurt, tepenin çevresinde dolaşmaya başladı ama kızların yanına gitmedi. Kızlardan küçük olanı bu durumu görünce karde-şine: “İşte bu kurdu, ikimizden birinin evlenmesi için Tanrı gönderdi.” dedi ve kurdun yanına doğru gitti. Kardeşi git-me dedi ise de onu dinlemedi. Tepeden inerek kurtla ev-lendi. Bu evlenmeden birçok çocuk doğdu. Bunlara Tokuz Oguz-On Uygur (Dokuz Oğuz-On Uygur) denildi.

Türeyiş Destanı’ndan alınan bu metinle ilgili aşağıdaki-lerden hangisi söylenemez?

EEEA) Tarihsel gerçekliği olan bir milletle ilişkilendirilmiştir.

B) Milletin ortaya çıkışına tanrısal nitelik verilmiştir.

C) Olayla ilgili kimi unsurlar gerçeküstüdür.

D) Kahramanlar soylu kişilerden seçilmiştir.

E) Kalıplaşmış sözlere yer verilmiştir.

2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bilgi yanlışlığı vardır?DDD

A) İlk edebî roman Namık Kemal’in yazdığı İntibah’tır.

B) Roman, Türk edebiyatına Tanzimat Dönemi’nde girmiş-tir.

C) İlk yazılan romanlar, roman tekniği bakımından olduk-ça kusurludur.

D) İlk tarihî roman olan Cezmi’yi Mehmet Rauf yazmıştı.

E) Aşk-ı Memnu Halit Ziya Uşaklıgil’in Servetifünun Döne-mi’nde yazdığı romanıdır.

ÖRNEKTİR

8 TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI KONU ANLATIM FÖYÜ1. ÜNİTE: Metin Türleri

Olay Çevresinde Gelişen MetinlerPeron Test 1

6. Bilinç akışı; romanda figürlerin iç dünyalarını kendi zihinle-rinden, bütün karmaşasıyla aracısız bir şekilde aktarmayı amaçlar. Bu, çağrışıma dayalı olarak birbirini izleyen düzen-siz yapıdaki cümle ve sözcüklerle ortaya konan bir teknik-tir. Bu teknikte kahramanın zihni ve iç dünyası; düşünceler, dağınık sözler, imajlar ve sembollerin çağrışım silsileleri hâ-linde verilmesiyle aktarılır. Bu yönüyle kahramanın iç sesi-nin anlatıldığı ancak tamamen yazarın kontrolünde olan iç monolog tekniğinden ayrılır.

Bu açıklamaya göre aşağıdaki parçalardan hangisi bi-linç akışı tekniğine örnek olarak gösterilebilir?

BBBA) Leyla ile Necla artık muratlarına ermişlerdi. Senelerden

beri hasretini çektikleri asrî hayata nihayet kavuşmuş-lardı. Ali Rıza Bey’in Bağlarbaşı’ndaki kendi gibi ihtiyar ve çürük evi eski mahrumiyetlerin acısını çıkarmak ister gibi çılgın bir neşe ve şenlik içinde kalkıp kalkıp oturu-yordu.

B) Param var. Nüfus cüzdanım yanımda değil. O gerekli sanırım. Adama, Sarıkumluyum da diyemem, evine git-seydin der. Şimdi Suat çoktan uyumuştur. Hava yine soğudu. Bu yıl kar yağar mı ki!... önünden geçemem bir daha.

C) Ana sözü yerde kalır mı; Sülün kız bu kuruntuyu da yü-reğinden atıp koşulacağı gibi koşulmuş işe; kara topra-ğı alın teriyle öyle bir yoğurmuşlar, öyle bir yoğurmuşlar ki, aldıkları gövermiş gelmiş, dedikleri yeşermiş gitmiş; dağda, dağ olmuş...

D) Mevsim sonbahar. Kastel tepesinden bir sürü geminin yüzmekte olduğu denize ve batmakta olan akşam gü-neşinin aydınlattığı İsveç sahiline bakıyoruz; ardımız-daki siper dik bir yamaçla sonlanıyor; orada koskoca ağaçlar var, sararmış yaprakları dallardan dökülmekte.

E) Öküzler keyiflerince yürümekte, keyiflerince dinlenmek-tedir. Öküzlerin yular ve palan dertleri de yoktur. Mis-kin eşek, “Bunlarla yaratılışta eşit olmamıza rağmen neden bunların başında taç varken biz yoksulluk çek-mekteyiz?” diye sorgulamaya başlar. Cevap bulama-yınca bilge eşeğe sormaya karar verir.

9. (I) Efsanelerin konularını belirli bir olay, yer veya kişi oluş-turur. (II) Bu nedenle halk, efsanelerde anlatılanlar gerçek olduğuna inanır. (III) Halk kültürünün değerli kalıtlarından olan efsanelerin ayrıca, gelenek ve görenekleri korumak, insanlara ders vermek, konu aldıkları olaylara, kişilere ve yerlere saygınlık kazandırmak, insanların iyiye, güzele yö-nelmelerini sağlamak, yaşama umudunu ve sevincini ar-tırmak gibi toplum yaşamında önemli işlevleri vardır. (IV) Sufilerin, evliyaların hayatlarından ve kerametlerinden söz eden efsanelere “menkıbe”, bu tür menkıbeleri toplayan eserlere de “münşeat” denir. (V) Efsaneler, diğer halk an-latılarından en çok mit, masal ve destanla yakınlık gösterir.

Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin hangisinde bil-gi yanlışı vardır?

DDDA) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.

8. Sırtında çuvalla bir adam yürüyordu. Daniyar’dı bu. Bırak çuvalı, şaka ediyordum! dedi Cemile. Çekil başımdan! diye mırıldandı Daniyar, kalasa çıktı. Geri dön! diye bağırdı Ce-mile; sanki bağırmıyor, inliyordu. Ama Daniyar dönemezdi artık; arkasında başkaları vardı. Sonra olanları ayrıntılarıy-la hatırlayamıyorum. Daniyar, o korkunç yükün altında iki büklüm, başını önüne eğmiş, dişlerini dudaklarına geçir-miş, yaralı ayağını dikkatle atarak ağır ağır yürüyordu. Her adımı korkunç bir acı veriyordu ona, öyle anlaşılıyordu; du-rup durup başını arkaya atıyordu. Kalası çıktıkça sallanma-sı artıyordu. İyice sendeliyordu artık. Ağzımın içi, korkudan ve utançtan kupkuru kesilmişti. Donakalmıştım, bütün kas-larımda çuvalın ağırlığını, yaralı bacağın dayanılmaz acısını duyuyordum. Bir kere daha sendeledi Daniyar, başını ge-riye attı; işte o anda gözlerim karardı, toprak ayaklarımın altında kaymaya başladı. Çelik gibi bir pençe elime yapış-masaydı belki bayılacaktım. Cemile’yi birdenbire tanıyama-dım. Çarşaf gibi bembeyaz olmuştu yüzü, sanki gözbebek-leri büyümüştü...

Bu parçayla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söy-lenemez?

AAAA) Olaylar gözlemci bakış açısıyla anlatılmıştır.

B) Sade ve anlaşılır bir dil kullanılmıştır.

C) Anlatımında betimleyici unsurlardan faydalanılmıştır.

D) Diyaloglardan yararlanılmıştır.

E) Anlatmaya bağlı bir metinden alınmıştır.

7. Aşağıdakilerden hangisi masalın bölümleri arasında yer almaz?

EEEA) Döşeme B) Serim C) Düğüm

D) Çözüm E) Öğüt

ÖRNEKTİR