MUNDARIJA

Bosh muharrir Abduhamid MUXTOROV

Tahrir hay’ati:Hikmatilla RASHIDOV

Islom ZOKIROVMaqsudjon YO‘LDOSHEV

Murodilla ХOLMUHAMEDOVShavkat SHARIPOV

Malohat A’ZAMOVAInomjon MAJIDOV

Uzoqboy BEGIMQULOV

Mas’ul kotibG‘olib BAHROMOV

Sahifalovchilar: Olmos MUXTOROV

Husan SAfARALIYEV

Matn teruvchi Barno ORZIQULOVA

Navbatchi muharrirNigora O‘ROLOVA

Tahririyat manzili:100129, Toshkent shahri,Navoiy ko‘chasi, 30-uy.

Telefon: (0 371) 244-75-88, 244-75-87, 244-75-46, 244-75-47.

e-mail: pedagog_minbari@umail.uz

Jurnaldan ko‘chirib bosilgan maqolalar «Peda gog minbari»dan olindi, deb izohlani-shi shart.

Jur nalda nashr etilgan maqolalarda mual-lif­larning­l tahririyat­l nuqtayi­l nazariga­l mu-vofiq­lkelmaydigan­lfikr-mulohazalari­lbosilishi­lmumkin.

Tahririyatga yuborilgan qo‘lyozmalar mu-allifarga­lqaytarilmaydi.­l

Мнение­lредакции­lне­lвсегда­lсовпадает­lс­lмнением­l автора.­l Редакция­l оставляет­l за­lсобой­l право­l на­l стилистическую­l правку­l и­lсокращение­lстатей.­lПрисланные­lв­lредак-цию­l рукописи­l не­l возвращаются­l и­l не­l ре-цензируются.Фамилия­l и­l инициалы­l авторов­l пишутся­l

согласно­lданных­lих­lпаспорта.

Bosmaxonaga 28.01.2016-yilda topshi ril-di. Ofset usulida chop etildi. Qog‘oz bichimi 60x841/8. Shartli bosma tabog‘i 4,5. «Times»

garniturasi. 11, 12 kegl.«O‘qITUVchI» NMIU bosmaxonasida

chop etildi. Manzil: Toshkent sh. Yangishahar ko‘chasi, 1.

Buyurtma №__. Adadi 2500 nusxa.

MUASSISLAR:O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi

T.N. Qori-Niyoziy nomidagi pedagogika fanlari ilmiy-tadqiqot instituti«Maktub print» mas’uliyati cheklangan jamiyati

MILLIY g‘OYA VA MA’NAVIYAT ASOSLARIBaxtiyor To‘rayev. Tarixini unutgan jamiyat o‘z yo‘lini yo‘qotadi .......................................... 3

ALIShER NAVOIY TAVALLUDININg 575 YILLIgIgA“Ko‘ngil xazinasi” ...................................................................................................................... 6

BOBUR TAVALLUDININg 533 YILLIgIgAVahob Rahmonov. fikrchan she’riyat va hikmatomuz nasr ..................................................... 8

TARIX SABOqLARIQadimgi Yunoniston madaniyati ................................................................................................. 11

IqTISODIY BILIM ASOSLARN.Ibragimova. Sog‘lom raqobat – iqtisodiyot tayanchi ............................................................ 15

DAVLAT VA hUqUq ASOSLARIqobuljon Akbarov. Oila – jamiyat asosi ................................................................................... 17

AMALIYOT, USLUB, NATIJASattor Burhonov. Boshlang‘ich ta’limda matematika fanigakompetensiyaviy yondashuv ...................................................................................................... 19Musoxon Jakbarov. Xorijiy tillarni o‘qitishda ilg‘or pedagogiktexno logiyalardan foydalanish .................................................................................................... 22

chET TILIDAN SABOqLARLutfullo Jo‘rayev. Xushmuomalalik ......................................................................................... 25

PSIXOLOg MINBARIMahmud Yo‘ldoshev. Hayot maktab(mi?) ................................................................................ 27

MULOhAzALola qahhorova. farzand tarbiyasida media omillar ................................................................ 30

SINfDAN TAShqARI O‘qISh UchUNNigora Nuronova. Jaloliddin Manguberdi ................................................................................ 32

BILAg‘ON BOLAJONNigora O‘rolova. Savodxonlik sinovi ....................................................................................... 35

REPORTAJUldona Abdurahmonova. «Китоб олами»нинг зиёси ............................................................ 37

В БИБЛИОТЕКУС. Варелас. Каракалпакский танец ......................................................................................... 39

ЧЕЛОВЕК И ОБЩЕСТВОН.Ф.Сайдалиходжаева. Правовое воспитание учащихся с учетом возрастных особенностей ......................................................................................... 43

МЕТОДИКА. ОПЫТН.Т.Рузматова, Ф.У.Айматова. Возможности применения технологии модульного обучения при изучении курса «Высшая математика» с практикумом по решению задач ........................................................................................... 46И.М.Казакова. Метод проектов как эффективная форма организации учебно-воспитательной деятельности в общеобразовательной школе ............................... 48

МУЗЫКАЛЬНАЯ ЛИТЕРАТУРАЕ.У.Мухтарова. Оперно-хоровое творчество Р.М.Глиэра ..........................................50

КЛАССНЫЙ ЧАСН.Н.Джамилова. Дисциплина – результат воспитания ....................................................... 53

ВОСПИТАТЕЛЬНЫЙ ЧАСЛ.М.Константинова. По дороге добра .................................................................................. 55

НА ДОСУГЕ!Л.Н.Толстой Сказки.Рассказы. Басни. ................................................................................... 60

XORIJDA TA’LIMJanubiy Koreyada ta’lim tizimi ................................................................................................... 69

BILIB qO‘YgAN YAXShIAbu Rayhon Beruniy .................................................................................................................. 71

PEDAgOg kUTUBXONASIgATanishing, yangi kitoblar............................................................................................................. 76

BU qANDAY TAYYORLANADI?..Nigora O‘rolova. Yosh sportsevarlar uchun kedalar ................................................................. 78

g‘AROYIB OLAMG‘ayrioddiy sharsharalar ............................................................................................................. 80

УШБУ СОНДА

«КЎНГИЛ ХАЗИНАСИ»

Миллатимизнинг­l ғурури,­l шаъну­l шарафини­l дунёга­l тараннум­lқилган­lулуғ­lзот,­lбуюк­lсўз­lсанъаткори­lАлишер­lНавоий­lбарча­lасар-ларида­lинсон­lҳақида­lқайғуради,­lодамийликка­lярашиқли­lфазилат-ларни­lмадҳ­lэтади.­lУмрининг­lсўнгги­lйилларида­lёзилган­l«Маҳбуб­lул-қулуб»­lасарида­lНавоий­lғоят­lмазмунли­lва­lсермашаққат­lҳаёти­lдаво-мида­lтўплаган­lбой­lтажрибаси­lва­lхулосаларини­lқолдирган.­lҚуйида­lушбу­lасардан­lолинган­lҳикматлар­lэътиборингизга­lҳавола­lэтилади.Бу­lасар­l ёшу­l қари,­lмиллати,­l ирқи,­l динидан­l қатъи­lназар,­l ҳар­l ким­lучун­lҳаётнинг­lбебаҳо­lсабоқларини­lберади.

ФИКРЧАН ШЕЪРИЯТ ВА ҲИКМАТОМУЗ НАСР

Заҳириддин­l Муҳаммад­l Бобурнинг­lжаҳон­l тамаддунидаги­l ўрни­lўзига­lхос­lбўлиб,­lҳам­lтарихда­lэнг­lузоқ­lумр­lкўрган­lсулола­lасосчиси­lбўлган­lподшоҳ,­lҳам­lмумтоз­lшоир­lва­lадибдир.­lАллоҳ­lбу­lумри­lғайрат­lва­lматонатда­lкечган­lбандасига­lшундай­lажиб­lқудрат­lато­lэтган-ки,­lу­lқайси­lишга­lқўл­lурса,­lуни­lэнг­lолий­lнуқтага­lетказиб­lқўяди!

Ваҳоб РаҳмоноВфилология­lфанлари­lномзоди,­lпрофессор

Лев николаевич ТоЛсТой

Старик­lсажал­lяблони.Ему­lсказали:–­l Зачем­l тебе­l эти­l яблони?­l Долго­l

ждать­l с­l этих­l яблонь­l плода,­l и­l ты­l не­lсъешь­lс­lних­lяблочка.Старик­lсказал:–­l Я­l не­l съем,­l другие­l съедят,­l мне­l

спасибо­lскажут.

Рассказы для самых маленьких

МУДРЫЙ СТАРИК (БЫЛЬ)

3

Ҳақиқатдан ҳам ушбу китобда айтилгани-дек: «Тарихини унутган халқ, жамият ўз йўлини йўқотади. Бундай халқ ва жамиятнинг келажаги йўқ». (109-бет) Ахир аждодларимизнинг ибра-тидан сабоқ олиш бизга куч-қувват бағишлайди. Агар ўтмишимизга назар ташласак, ҳозирги ин-теллектуал тараққиётнинг бошида, замонавий инновацион технологик жараёнларнинг асоси-даги илмий ғояларнинг мағзини буюк бобока-лонларимизнинг мероси ташкил этмайдими!?

Бу ҳақда америкалик олим, профессор Фре-дерик Старр 2014 йил май ойида Самарқандда бўлиб ўтган халқаро конференцияда шундай деган эди: «Биз­lшу­lчоққача­lҳозирги­lзамон­lфан-ларининг­l фундаментал­l асосларини­l яратган­lМуҳаммад­lибн­lМусо­lХоразмий,­lАҳмад­lФарғоний,­lАбу­l Наср­l Форобий,­l Абу­l Райҳон­l Беруний,­l Абу­lАли­lибн­lСино­lсингари­lкенг­lқамровли­lолимларни­l«араб­l олимлари»­l деб­l ҳисоблаб­l келган­l эканмиз.­lВаҳоланки,­l улар­l сизнинг­l юртингиздан­l чиққан­lэкан.­l Фан­l тарихидаги­l олимлар­l менталитети­lҳақидаги­lқарашларни­lўзгартириш­lвақти­lкелди,­lчамаси».

Старрнинг бу гаплари замирида: «Сиз ўз бобо-калонларингизни биласизми? Уларга муносиб-мисиз? Уларнинг меросини тадқиқ этиш бора-сида нима иш қилдингиз? Бу ҳақда дунё матбуо-тида бонг урмайсизми? Жаҳондаги етакчи олим-лар билан бу борада дадил баҳслашмайсизми?» – деган далда, ҳатто дашном ҳам бордек. «Эски тузум даврида биз ўз тарихимизни билмас эдик. Кўзимиз бамисоли кўр эди. Бутун олам юк-сак ҳурмат ва эҳтиром билан тилга оладиган буюк аждодларимизни танимас эдигу, сохта «доҳий»лар ҳаётини... ёдлаб олган эдик». (112-бет) Бунинг устига, айрим олимлар бобокалон-

MILLY g‘OYA VA MA’NAVIYAT ASOSLAR

ТАРИХИНИ УНУТГАН ЖАМИЯТ ЎЗ ЙЎЛИНИ ЙЎҚОТАДИёхуд «Она юртимиз бахту иқболи ва келажаги йўлида хизмат қилиш – энг

олий саодатдир» китобини ўқиб...

ларимизни атайлаб камситиб кўрсатишга ури-нишар эди.

Ўтган асрнинг 70-йиллари бошида Тош-кент давлат педагогика институтига бориб, бир дўстимдан Берунийнинг «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» асарини олиб қайтдим, йўл-йўлакай математик олимларимиздан бирини учратдим. Қўлимдаги китобга кўзи тушиб: «Бе-рунийми? Ҳа, энди, бу бир тарих-да. Тўғрисини айтганда, шу Берунийларнинг билимини ҳозирги 10-синф ўқувчиси билан таққосласак, 10-синф ўқувчисининг билим дои раси устунроқ келади», – деди. Унинг гапларидан ҳафсалам пир бўлиб, «Сиз Берунийнинг китобларини ўқиганмисиз?» – деб сўрадим. У беписанд қўл силтади: «Ўқиб нима қиламан, ҳаммаси қуруқ гап, ундан кўра тригонометрик масалаларни ечаман».

Таасуфки, «совет»лар мафкураси даврида Бе-рунийга муносабат шундай эди!

Минг афсуски, ҳатто аксарият зиёлиларимиз ҳам аслида геометрик тенгламаларни тригоно-метрик усулда ечиш йўлларини дастлаб ўртага ташлаган олим Беруний эканини, у «Осори ал-боқия» асарида (юқорида­lдўстимдан­lолган­l ки-тобда) ҳам мураккаб математик масалаларни ечиш йўлларини, айтайлик, саналарни бир ка-лендардан бошқасига ўтказишда фойдалани-ладиган математик усулларни ана шу китобда кўрсатиб берганини билмасди. Беруний эса бу китобни ёзганида 27 яшар навқирон йигит эди.

Биз ўша даврда Беруний ёки Хоразмий-ни ўзбек олими деб аташга ҳам журъат қила олмас эдик. Ваҳоланки, Беруний ва-фотининг 900 йиллигига бағишланган бир китобда рус олими С.П.Толстов 1949 йили

Бахтиёр ТўРаеВ,фалсафа­lфанлари­lдоктори,профессор

4

шундай ёзган эди: «Беруний­l хоразмликдир,­lхоразмликлар­l эса­l ўзбек­l халқи­l асосий­l этник­lядросининг­l муҳим­l қисми­l ҳисобланадилар.­lХоразмлик­l ўзбеклар­l қадимги­l ва­l ўрта­l аср-даги­l хоразмликларнинг­l авлодларидирлар.­lУларнинг­l маданияти­l ва­l улар­l орқали­l бутун­lўзбек­l маданияти­l қадимги­l хоразмликлар­lмадания­lтининг­l давомидир.­l Беруний­l ўзидан­lолдин­lўтган­lбуюк­lватандоши­lМуҳаммад­lибн­lМусо­l Хоразмий­l сингари­l ўзбек­l маданияти-нинг­l классиги,­l ўзбек­l фанининг­l яратувчиси,­lЎзбекистонда­lетишган­lўрта­lаср­lолимлари-нинг­lэнг­lбуюкларидандир»1.

Нега ўзбек олимларида ўша даврда С.Толс-товдек илмий журъат етишмаган? Бунинг са-баби шундаки, маҳаллий олимларни тоталитар мафкура машинаси эзиб қўйган эди. Бу бора-да ўзбек олими Сулаймон Азимов қисматини эслаш ўринли. Бир суҳбатимизда профессор О.Файзуллаев шундай хотирлаган эдилар: «Мен 1947 йили «Қизил Ўзбекистон» газетасининг бош муҳаррири С.Азимовнинг таклифи билан мазкур газета учун Мирзо Улуғбек таваллуд топган кунга бағишлаб «Мирзо Улуғ бек – улуғ ўзбек астрономи» деган каттагина мақола ёзиб бердим. Мақола газетанинг иккинчи саҳифасини тўлиқ эгаллаб, катта шрифтлар би-лан терилган, кўзга ташланувчи сарлавҳа остида босилиб чиқди. Шундан сўнг юқори ташкилот-лардан бири газета бош муҳарририни суҳбатга чақирибди. Улар орасида қуйидаги савол-жавоб бўлиб ўтибди:

– Мақолани ким ёзган?– САГУ студенти.– Ўртоқ бош муҳаррир, сиз қаёққа қара-

дингиз? Бу нима майнавозчилик? (Газетадаги­lсарлавҳани­l ўқиб) «Улуғ ўзбек астрономи???» Нима? Ўзбек халқи улуғми? Бизда битта улуғ халқ бор, шуни билмайсизми? Нима, Улуғбек – улуғми? Бекор гап! Улуғбек каллакесар босқинчи Темурлангнинг невараси бўлган. Бунинг устига у шоҳ бўлган. У – эксплуататор! Нима, биз энди келиб-келиб эксплуататорларни, шоҳларни газе-тада мақташимиз керакми? Сиз келиб-келиб бир студентнинг ёзганларига ишондингизми? Ик-кинчи бор сизнинг газетангизда бундай мақола босилмасин!!!

Шундай қилиб, бош муҳаррир фалсафа фан-лари номзоди, профессор Сулаймон Азимовга қатъий ҳайфсан эълон қилинган». 1С.П.Толстов. Беруний ва унинг замони // Беруний – Ўрта асрнинг буюк олими (Беруний вафотининг 900 йиллигига бағишланган мақолалар тўплами). – Тошкент: Ўзбекистон ФА нашриёти, 1950. 4-бет.

И.А.Каримов ёзади: «Биз кўпинча бу борада ҳам камтарлик қиламиз. Лекин менинг тила-гим, истагим шуки, бу ҳақда кўпроқ гапириш, меросимизни кўпроқ ва чуқурроқ ўрганиш ке-рак. Буюк аждодларимизни, ота-боболаримизни эслаш дегани – бу ўзимизга тан бериш дегани-дир». (110-бет) Ахир, буюк бобокалонларимиз инсониятга санашни, ҳисоб-китоб қилишни, юлдузларга қараб географик йўналишларни, вақтни аниқлашни, Ер шарининг харитаси-ни чизишни, ўсимлик, ҳайвонот оламининг сир-асрорларини билишни, сабр-тоқат ва бағ-рикенглик билан тинчлик ва осойишталикни сақлашни, ахлоқий қадриятлар орқали маънави-ятни юксалтиришни ўргатган бўлса, бу илм ва қадриятлар бугунги кунда бизнинг яшашимиз-да, юксалишимизда асқотаётган экан, нега энди уларни ўрганмаслигимиз, тадқиқ этмаслигимиз, бутун дунёга тарғиб ва ташвиқ этмаслигимиз керак?

Хоразмий алгебрани кашф этиб, инсониятга мураккаб масалаларни ечиш йўлларини ўргатди, ўнлик саноқ системасини кашф қилиб, одамзодни чалкаш ҳисоблардан қутқарди. Аҳмад Фарғоний инсониятга астрономия калитини инъом қилди. Абу Наср Форобий – «Иккинчи муаллим» си-фатида юнон фалсафасини ғарбга тирилтириб берди, мантиқ ва мусиқа товушларини қоғозга тушириш усулларини кашф этди. Беруний бутун бошли илмий-тадқиқот институтлари ҳам бажара олмайдиган мураккаб илмий муаммоларни ечиб, инсониятга янги-янги (Картография,­l Хроноло-гия,­lГеодезия,­lТопономика,­lМинералогия,­lФарма-когнозия,­l Сферик­lтригонометрия,­lAстрономия­lва­lбошқа) фанларни бошлаб берди. Ҳозирги за-мон тиббиётини эса Абу Али ибн Синонинг «Тиб қонунлари»сиз тасаввур этиб бўлмайди. Мирзо Улуғбек академия сининг шуҳрати бутун дунёга ёйилган. Тригономет рик ҳисоблашнинг кўплаб қоидалари мазкур академияда яратилган. Унинг зижи (юлдузлар­l каталоги) шу кунгача ўзининг аниқлиги билан астроном-олимларни ҳайратга солмоқда.

Булар ҳақида ёшларимизга изчил таълим бе-ришимиз лозим. Бу борада Юртбошимизнинг қуйидаги фикрлари жуда ўринли: «Тарихини унутган, ундан тўғри сабоқ чиқариб яшамай-диган халқ доимо йўлидан адашади. Тарихий хотирасиз келажак йўқ, деган гапнинг маъно-си шунда. Шу нуқтаи назардан қараганда яқин ўтмишимизда рўй берган воқеаларни одамлар-нинг, айниқса, ёшларнинг эсига солиб туриш ке-рак, деб ўйлайман». (119-бет)

MILLY g‘OYA VA MA’NAVIYAT ASOSLAR

5

Тарихдан тўғри хулоса чиқариш лозим. Та-рихда ютуқлар ҳам, хатолар ҳам бўлади. Онг-ли инсон ўтмишда ўтган яхшиликлардан ибрат олиб, унга интилади, ёмонликлардан, хатолар-дан эса сабоқ чиқариб, такрорланишининг ол-дини олади. Инсоннинг тарихни ўрганиб, кела-жак сари дадил қадам ташлай олиши – тарихдан тўғри хулоса чиқарганлигини билдиради.

Бу борада улуғ алломаларимизнинг ҳаёти ва маънавий меросини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Бунинг учун буюк алломаларимизнинг асарларини чуқурроқ ўрганиш ва улардан ҳам ўтадиган илмий кашфиётлар қилишга интили-шимиз лозим. Бу олимларимиздан тинимсиз машаққатли меҳнат, сабр-қаноат, чидам, иқтидор, билим ва малакани талаб этади. Таниқли олим, Беруний номидаги давлат мукофоти совриндо-ри, физика-математика фанлари номзоди, тарих фанлари доктори, профессор Ашраф Аҳмедов Абу Райҳон Берунийнинг бир қанча асарлари-ни ўзбек ва рус тилларига таржима қилган ва изоҳлар берган. Бу ниҳоятда сермашаққат иш. Масалан, бу олим Берунийнинг араб, форс ва инглиз тилларидаги таржималарини бир-бирига таққослаш учун инг лиз, араб ва форс тиллари-ни чуқур ўрганишига тўғри келди. Математик ва тарихчи олим сифатида Берунийнинг «Хро-нология» асарини янгидан таржима қилди. Ўтган асрнинг 60-йилларида Берунийнинг бу асарини араб тилидан рус тилига арабшунос олим М.Салье таржима қилган эди. У асли та-рихчи бўлиб, математик қоидаларни яхши бил-мас эди. Шу сабабли Берунийнинг математик ифодаларини таржима қилишда бир қанча ха-толарга йўл қўйган. А.Аҳмедов китобдаги бун-дай жойларни синчиклаб ўрганиб, Берунийнинг математик қоидаларини ҳам аслига мослаб, ту-затиб чиқди. Хуллас, олимнинг кўп йиллик са-марали меҳнатлари натижаси ўлароқ, яқинда Берунийнинг «Осори ал-боқия» асари «Па-мятники минувших поколений (Хронология)» номи билан рус тилида «Фан» наш риётида бо-силиб чиқди2, шу асарнинг ўзбек тилидаги наш-ри «Қадимги халқлардан қолган ёдгорлик лар» номи билан нашр этилиш арафасида. Асарнинг инглизча таржимаси (таржимонлар­l А.Аҳмедов­lва­l Ф.Старр) Америкага юборилди. 2006 йил А.Аҳмедов Берунийнинг «Тафҳим» асарини ҳам ўзбек тилида Урганчда нашр қилдирди. Шу-нингдек, А.Аҳмедов Мирзо Улуғбекнинг «Зижи­lжадиди­lКўрагоний» юлдузлар каталоги жадва-

2Абу Райхан Беруни. Памятники минувших поколений (Хро-нология). Ташкент: «Фан», 2015. С. 664.

лини Улуғбек туғилган куннинг 600 йиллигига бағишлаб нашрдан чиқарган, собиқ Иттифоқ даврида Беруний, Хоразмий ва Улуғбек асарла-рининг ўзбек ва рус тилларида нашр этилишида фаол иштирок этган.

Хоразмийнинг «Ал-жабр ва ал-муқобала» (810­l йил),­l «Китоб­l ат-Таърих»), Берунийнинг «Картография» (995­lйил) ва «Хронология» (1000 – 1003) асарлари бундан минг йил илгари яра-тилган. Яъни Хоразмий ва Беруний қадимги тарихимизга бизга қараганда минг йил яқинроқ яшаган, минг йил илгариги манбалар билан ишлаган. Уларнинг манбалардан келтирган иқтибослари ҳозирги кундаги маълумотларга нисбатан ишончлироқ бўлиши мумкин. Шун-дай экан, олимларимиз, жумладан, диншунос-лар ҳам диний манбалар устида баҳслашишдан олдин Беруний ва ундан ҳам илгари яшаган Хо-размий асарларини чуқурроқ ўрганишса, фой-дадан холи бўлмасди, деб ўйлаймиз. Айниқса, Хоразмийнинг «Васиятлар ҳақидаги» кито-бида исломдаги мерос илми аниқ математик ҳисоб-китоблар воситасида асосланган. Шунда биз боболаримизнинг салоҳияти нақадар куч-ли бўлганини яхшироқ англаган ва ўзлигимиз қадрини ўрнига қўйган бўлар эдик.

Бизнинг юртимиздан бутун дунёни ҳайратга солган улуғ мутафаккирлар ўтган экан, бунинг замирига чуқурроқ назар ташлайлик. Президен-тимиз ёзади: «Дунёда ҳеч нарса тасодифан пай-до бўлмайди. Ҳаммасининг илдизида, томири-да, албатта, қандайдир бир асос, замин бўлади.

Ҳеч қачон бўм-бўш жойда улуғ зотлар пай-до бўлмайди. Агарки қайсидир мамлакатда бир янги кашфиёт қилинибди, ноёб мутафаккир пайдо бўлибди, деб айтса, билиб қўйинглар, ўша ерда қадимий анъана, илмий мактаб бор. Илмнинг, ижоднинг замини бор жой, албатта, вақти келиб улуғ олимларни етиштириб беради. Бу, ўз навбатида, одамда миллий ғурур ҳиссини уйғотади». (118-бет)

Ҳа, бизнинг юртимиз бўм-бўш макон бўлмаган, унда не-не улуғ зотлар яшаган, ижод қилган, йирик-йирик илмий-маърифий макта-блар бўлган, улар инсониятга илму фандан, одо-бу ахлоқдан, инсофу диёнатдан дарс беришган. Бизнинг юртимиз Шарқу Ғарб, Шимолу Жануб-ни туташтирувчи буюк чорраҳада, маданиятлар, цивилизациялар туташган улуғ маконда жой-лашгани учун ҳам бутун дунёга таълим берувчи алломалар етишиб чиққан.

MILLY g‘OYA VA MA’NAVIYAT ASOSLAR

6

Яхшиликларни топмоқ – едирмоқдир, айбларни яширмоқ – кийдирмоқдир. Зарур вақтида берил-ган эски чопон ва бўз тўн – саховат, бемаҳал ҳадя қилинган зарбоф чопон – ярамасликдир. Овқатим увол бўлмасин десанг – едир, либосим эскирмасин десанг – кийдир. Саховат қилиш йўлини шу айтил-ган гаплардан англа.

* * *Мазлумга яхшилик қилсанг – золимдан омон-

да бўласан. Агар кучлилардан зарар кўрмайин десанг, кучсизларга фойда етказ. Ақли бор одам жанжаллашишдан қочади, дўстлашиш учун кели-шувчилик эшигини очади. Арининг ғувиллашида найза санчиши хавфи бор, асаларининг ғовурида болга муяссар бўлиш имкони бор.

* * *Дўст дийдорини кўришни истасанг – ошиқ бўл,

бунинг уддасидан чиқмасанг, ошиқлар атрофида бўл. Агар сенда у ўтнинг шуъласини кўриш ҳаваси бўлса, бир учқуни сен томонга юзланса басдир.

* * *Кимки умрини мардлар хизмати учун сарф-

ласа, умри ўтса ҳамки, абадий умр эгаси бўлади. Ўзингни шундайлардан узоқ тутма, бошинг кетса ҳам шу муддаони унутма. Умр – бевафодир, мар-дона ҳаёт абадийдир.

* * *Ҳар ким биров билан дўст-ёр бўлса ёки дўст-

ёрлик даъвосини қилса, ўзига раво кўрмаганни

«КЎНГИЛ ХАЗИНАСИ»

миллатимизнинг ғурури, шаъну шарафини дунёга таран-нум қилган улуғ зот, буюк сўз санъаткори алишер навоий бар-ча асарларида инсон ҳақида қайғуради, одамийликка ярашиқли фазилатларни мадҳ этади. Умрининг сўнгги йилларида ёзил-ган «маҳбуб ул-қулуб» асарида навоий ғоят мазмунли ва сермашаққат ҳаёти давомида тўплаган бой тажрибаси ва ху-лосаларини қолдирган. Қуйида ушбу асардан олинган ҳикматлар эътиборингизга ҳавола этилади.1 Бу асар ёшу қари, миллати, ирқи, динидан қатъи назар, ҳар ким учун ҳаётнинг бебаҳо сабоқларини беради.

1Алишер Навоий. Маҳбуб ул-қулуб. Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1983.

унга ҳам раво кўрмаслиги керак, баъзи нарса-ларни ўзига раво кўрса ҳамки, дўст-ёрига раво кўрмаслиги лозим. Кўп машаққатлардан киши руҳига алам етади, жисму жони бунга тоқат қилади. Аммо бундай машаққат дўсти бошига ту-шишини хаёлига ҳам келтира олмайди. Мабодо хаёлига ҳам келтиргудек бўлса, даҳшатдан ҳаёти сўнади.

* * *Фосиқ олим – ўзига золим донишманддир, дав-

латманд бахил – ўз зиёнини кўзловчи нодондир. Бу икки тоифа умрини бекорга ўтказади ва гўрга ҳасрату армон билан кетади. Ахир, буларнинг бири илм ўрганиш учун қанча машаққат тортди, лекин илмига амал қилмади, иккинчиси мол-дунё йиғиш учун кўп овора бўлди-ю, нимага сарфлаш-ни билмади.

* * *Ёмонларга лутфу карам қилмоқ – яхшилар-

га зарар ва озор бермакдир. Мушукни парвариш қилмоқ – кабутар учун офатдир. Шағол ёнини олмоқ – товуқ тухумини қуритмоқдир.

* * *Илм ўрганмоқ – эътиқодни мустаҳкамлаш

учундир, аммо бойлик орттирмоқ учун эмас. Са-ховатсиз бой – ёғинсиз булутга ўхшайди, илми-га амал қилмаган олим – устига китоб ортилган эшакка ўхшайди.

ALIShER NAVOIY TAVALLUDININg 575 YILLIgIgA

7

* * *Киши ўз молидан қанча фойдаланса – ўзиники,

қанча асраса – ўзганикидир. Заҳмат билан топ-ганингни ўзингдан аяма, дўстлар билан меҳнат қилиб топганингни душманлар учун асрама.

* * *Тилга ихтиёрсиз – элга эътиборсиз. Кўп, бемаза

сўзлайдиган эзма – кечалари тонг отгунча тинмай ҳурадиган итга ўхшайди. Тили ёмон одам – халқ кўнглини жароҳатлайди, ўз бошига ҳам офат ет-казади. Нодоннинг ваҳшийларча бақирмоғи – эшакнинг бемаҳал ҳанграмоғи. Хушсухан одам юмшоқлик билан дўстона сўз айтади, кўнгилга тушиши мумкин бўлган юз ғам унинг сўзи билан даф бўлади. Сўзда ҳар қандай яхшиликнинг им-кони бор, шунинг учун ҳам айтадиларки, «нафас-нинг жони бор...»

Ўзи хунук, гапи бемаъни, овози ёқимсиз одам қурбақага ўхшайди. Бахт бағишловчи тоза руҳ манбаи ҳам тил, ёмонликлар келтирувчи наҳс юл-дузининг чиқар жойи ҳам тил. Тилини тиёлган одам – донишманд оқил, сўзга эрк берган одам – беандиша ва пасткаш. Тил ширин ва ёқимли бўлса яхши, тил билан дил бир бўлса яна яхши. Тил билан дил – инсондаги энг яхши аъзолардир. Бўстонда – гулсафсар, гулғунча ва райҳонлар энг ёқимли гуллардир.

Одам тили билан бошқа ҳайвонлардан имти-ёзлидир. Унинг тили орқали бошқа одамлардан афзаллиги билинади. Тил – шунча шарафи билан нутқнинг қуролидир. Агар нутқ номаъқул бўлиб чиқса – тилнинг офатидир.

* * *Тил ширинлиги – кўнгилга ёқимли, муло-

йимлиги эса фойдали. Чучук тил аччиққа айланса, кўпчиликка зарари тегади, қанддан май тайёрлан-са ҳаром бўлади. Ширин сўз соф кўнгиллар учун асал каби тотлидир, болалар учун мулойим табиат-ли одам – ҳалвофуруш каби севимлидир.

* * *Ҳар кимнингки сўзи – ёлғон, ёлғони ошкор

бўлгач, уятга қолган, ёлғонни чиндек гапирувчи сўз устамони – кумушга олтин қоплаб сотувчи заргар. Ёлғон-афсоналар билан уйқу келтирув-чи ёлғончи – уйқуда алаҳловчи. Ёлғон гапирувчи ғафлатдадир, сўзнинг бир-биридан фарқи кўпдир, аммо ёлғондан ёмонроқ тури йўқдир.

Ёлғон гапириш билан ўз вақтини ўтказувчи одам, бу қилиғи ёмон туюлиш ўрнига, кишилар-ни алдагани билан фахрланади ҳам. Ёлғончи ўз гапига гўллик билан қулоқ солувчини топса, улар-

га ёлғонни чинга ўтказса, муродига етган бўлади. Ёлғончи – халқ қошида гуноҳкор, халқ олдида шарманда. Бундай наҳснинг беор юзи ёмонлик-ка ўгирилган бўлади, бундай наҳсга ботган одам қутлуғ уй – жаннатдан нари бўлғай.

* * *Кимки ёлғон сўзни бировга тўнкагай, ўз қора

юзини ёғга булайди. Озгина ёлғон ҳам улуғ гуноҳдир; озгина заҳар ҳам ҳалок қилувчидир.

* * *У ердан бу ерга гап ташувчилар элнинг

гуноҳини ўз бўйнига олувчилардир. Чақимчилик ҳатто чин гап бўлса ҳам кўнгилсиздир, ёлғон бўлса янада нафратлидир. Сўз етказувчининг хоҳ катта-си, хоҳ кичиги – дўзах ўтининг тутантириғи бил.

* * *Кўнгил хазинасининг қулфи тил, у хазинанинг

калитини сўз бил.

* * *Сабр билан кўп мушкул ишлар осон кўчади.

Ишда шошган кўп тойилади, кўп тойилган кўп йиқилади.

Ишда ошиқмоқ – ёш болалар иши, сабр билан иш қилмоқ тажрибали, ёши катта одамлар иши-дир.

* * *Оз гапирмоқ – ҳикматга сабаб, оз емоқ –

соғликка сабаб. Оғзига келганни демоқ – нодон-нинг иши ва олдига келганни емоқ – ҳайвоннинг иши.

* * *Гавҳар балчиққа тушгани билан қиймати ка-

маймас, эшакмунчоқни тожга таққан билан феруза ўрнини тутмас ва ҳеч ким унинг баҳоси пастлиги-ни унутмас.

* * *Қобилиятли одамни тарбия қилмаслик – зулм-

корлик ва ноқобил одамга тарбия ҳайфдир. Униси-ни тарбиянгни аяб нобуд қилма, бунисига тарбия-тингни зое қилма.

* * *Билмаганни сўраб ўрганган – олим, орла-

ниб сўрамаган – ўзига золим. Оз-оз ўрганиб доно бўлур, қатра-қатра йиғилиб дарё бўлур. Ўрганишдан қочган – дангаса, ўрганишдан қочиш учун юзига важ-баҳона эшигини очган – иш ёқмас, заҳмат чекиб илм ўрганган – донишманд.

ALIShER NAVOIY TAVALLUDININg 575 YILLIgIgA

8

Подшоҳликда у бобурийлар сулоласига асос солди ва бу сулола тарих саҳнасида 323 йил яша-ди, шеърият ва насрга қалам урди. Унга Алишер Навоий ёнидан жой олиш насиб этди, Бобур адаби-ётшунослик илмининг энг қийин соҳаси – арузга ҳам дахл этди. Натижани қарангки, бирор арузчи олим араб, форс, озарбойжон, турк тадқиқотчиси етолмаган чўққини забт этди: аруз рисоласида 537 вазнни тадқиқ этиб, мисоллар билан исботлади.

Бобур шахсининг кўпқирралиги ва ҳар бир қиррада ўткирлигини айтмайсизми: подшоҳ, лашкарбоши, шоир, адиб, олим, фақиҳ, му-тафаккир, меҳрибон ота, мусулмони комил, Ҳақпараст ва ҳақиқатпараст инсон.

Унинг абадиятда шунчалик бахти борки, нафақат ўз миллатдош олиму фузалолари, балки бутун дунё мунаққидлари, биринчи навбатда, бо-буршунослар Бобур шахси ва тарихий хизматлари-ни тўғри тақдирлаб, олқишлар ёғдирадилар.

«Бобурнома»ни инглиз тилига иккинчи марота-ба аслиятдан таржима қилган инглиз шарқшуноси Аннета Сюзанна Бевериж хоним китобнинг ички иккинчи саҳифасини тўлиқ қуйидаги бир гап-га ажратган: «Бу китоб Бобурнинг шуҳратига бағишланади».

Ўн икки ёшида ота тахтига ўтирган Бобур ум-рининг охиригача тиним нималигини билмади. Умрининг асосий қисмини аввал улуғ бобоси – соҳибқирон Амир Темур пойтахти Самарқандни эгаллашга, сўнгра Ҳиндистондай йирик мамлакат ҳукмронлигига эришиш учун жангу жадалларга сарфлади.

Ана шундай қўнимсизлик, жанг-жадал, ғалаба ва мағлубиятлар гирдобида кечган умридан Бобур бадиий сўзга – адабиётга ҳам вақт ажрата олди: маҳоратда мисли оз бўлган шеърлар девони тузди ва ўзигача қалам урган насрнавислар ўртасида юк-сак чўққини эгаллаб, «Вақоеъ»(«Бобурнома»)ни яратди.

«Бобурнома» қачондан бошлаб ёзила бошла-ган? Бизнингча, 1520 йиллардан кейинроқ бўлса

ФИКРЧАН ШЕЪРИЯТ ВА ҲИКМАТОМУЗ НАСР

керак. Чунки у ўттиз ёшлардан ошгандан сўнг ўз тарихий сиймоси ва хизматлари моҳиятини чуқур ўйлаб кўриб, унинг эсдаликлари башарият учун қимматли бўлишини мулоҳаза қилиб, аввал кун-даликлар тарзида, сўнг шунгача бўлган ҳаётининг дастлабки даврларини эслай-эслай ёза бошлаган.

Айрим олимлар, у тахтга чиққанидан бош-лаб кундаликлар ёза бошлаган, деб ўйлайдилар. Бундай қараш тўғри эмаслигини икки нарса ай-тиб туради: биринчиси, Мовароуннаҳрда кечган ҳаёти ҳақидаги воқеалар баёнида ҳиндча вақт кўрсаткичлари сўзлари учрайди; иккинчиси, 1512 йилги (ҳижрий 917 йил) воқеаларидан Бобурнинг ўз қўли билан ёзилган машҳур тошбитик:Шунидамки­lЖамшеди­lфаррухсириштБа­lсарчашмас­lбар­lсанге­lнавишт:«Бар­lин­lчашма­lчун­lмо­lбасе­lдам­lзаданд,Бирафтанд­lто­lчашм­lбарҳам­lзаданд.Гирифтем­lолам­lба­lмардиву­lзўр,Ва­lлекин­lнабурдем­lбо­lхуд­lба­lгўр».

Мазмуни:Эшитганим­lборки,­lЖамшиддек­lномдорБошбулоқ­lтошига­lёздирди­lёдгор:«Бу­lбулоқ­lбошига­lкўплар­lетдилар,Кўз­lюмиб­lочгунча­lйитиб­lкетдилар.Мардлигу­lзўрлик-ла­lжаҳонни­lолдик,Лекин­lқабристонга­lқуруқ­lйўл­lсолдик».Сўнгида 917 йил (1512­l йил­l милодий) санаси

аниқ ёзилгани ҳолда, бу тошбитикка алоқадор воқеалар «Бобурнома»нинг 907 йилги (1502­l йил­lмилодий) воқеалари баёнида ёзилган. Демак, агар «Бобурнома» 1513 йиллардан ёзила бошлаганида, муаллиф воқеалар баёнида ўн йиллик фарққа йўл қўймаган бўларди.

Саъдий Шерозийнинг панднома-ҳикматнома асари – «Бўстон»дан олинган бу парча Амир Те-мур юришлари ва тошбитикларига ҳам алоқадор. Чунки Низомиддин Шомий ва Шарафиддин Али Яздий «Зафарнома»ларида Соҳибқироннинг 1391 йил 26 апрель куни Тўхтамишга қарши юришга

Ваҳоб РаҳмоноВфилология­lфанлари­lномзоди,

профессор

BOBUR TAVALLUDININg 533 YILLIgIgA

Заҳириддин муҳаммад Бобурнинг жаҳон тамаддунидаги ўрни ўзига хос бўлиб, ҳам тарихда энг узоқ умр кўрган сулола асосчиси бўлган подшоҳ, ҳам мумтоз шоир ва адибдир. аллоҳ бу умри ғайрат ва мато-натда кечган бандасига шундай ажиб қудрат ато этганки, у қайси ишга қўл урса, уни энг олий нуқтага етказиб қўяди!

Bu tanishuv parchasidir. Asarning to‘liq versiyasi https://kitobxon.com/oz/asar/2373 saytida.

Бу танишув парчасидир. Асарнинг тўлиқ версияси https://kitobxon.com/uz/asar/2373 сайтида.

Это был ознакомительный отрывок. Полную версию можно найти на сайтеhttps://kitobxon.com/ru/asar/2373