nacionalna istorija srednjeg veka - vladimir lakic

Vladimir Lakić

Nacionalna istorija srednjeg veka

2009.

Nacionalna istorija srednjeg veka____________________Vladimir Lakić i Petar Lakić

1. NASELJAVANJE SLOVENA NA BALKANSKO POLUOSTRVO

1. Najstariji podaci o Slovenima

Geografski podaci govore da se Sloveni nalaze na velikom prostoru koji se od Karpata

bazenom Visle proteže sve do Baltičkog mora. Prva pouzdana istorijska svedočanstva o

Slovenima potiču iz I i II veka nove ere. Plinije Stariji, Tacit i Ptolomej daju vrlo

oskudne podatke o Ventima, pod čijim imenom oni poznaju Slovene.

Pojava Slovena na levoj obali Dunava i njihovi upadi na teritoriji Vizantije na početku

VI veka, kako su zabeležili Prokopije i Jordanes ne određuju i početak njihovog kretanja

van granica njihove prve pra – postojbine. Bilo je i ranijih spomenika npr. Pseudo

Cezarije Naizanski prvi spominje Slovene pod njihovim imenom u područiju Dunava

početkom V veka. Pored toga postoje i izvori da se polovinom V veka u okviru Atiline

države pominju slovenski elementi u Panonskoj niziji, tako Prisk pominje ne hunsko

stanovništvo koje svoje piće naziva «medos» i Jordanes pominje obred «strave» na

pogrebnim svečanostima na Atilinom grobu.

Masovna seoba Slovena i kompaktno naseljavanje leve obale Dunava pada u doba posle

propasti Atiline države. Prema Jordanesovom izveštaju koji se zasniva na situaciji iz

poslednjih decenija V veka, kompaktna slovenska teritorija se proširila do Dunava u

porečju Sereta, a prema Prokopijevom izveštaju iz prvih decenija VI veka, čitav kraj

severno od donjeg Dunava (Današnja Vlaška) naseljen je slovenskim masama, pa ga

pojedini vizantijski pisci nazivaju «Sklavinijom». Sloveni su u to vreme naseljavali i

veliki deo stare pokrajine Dakije (današnjeg Erdelja), a posle prelaza Langobarda u

Panoniju i oblast oko Karpata severno od Dunava (današnja Moravska i Slovačka) kao i

Češku. Ali o tome će biti više reči u kasnijem izlaganju.

2. Naseljavanje Slovena na Balkanu

Krajem V i početkom VI veka, na teritoriji Zapadnog Rimskog carstva javljaju se prve

varvarske države: Vandalske u severnoj Africi, Vizigotske na Pirinejskom poluostrvu i

južnoj Galiji, Franačke i Burgundske u Galiji, Ostrogotske u Italiji i na zapadnom delu

Balkanskog poluostrva.

2


Seobe germanskih plemena privode se kraju: u VI veku samo je još značajna seoba

Langobarda, koji se iz oblasti Karpata spuštaju u Panoniju i posle kraćeg boravka u njoj

prelaze u Italiju, dok se Gepidi koji su se u prvoj polovini VI gospodari u jugo – istočnom

delu srednjeg podunavlja, bili oko 567. razbijeni od Langobarda i potčinjeni Avarima i

tako nestali sa istorijske pozornice. U toj situaciji Istočno Rimsko carstvo nastoji da se

odbrani od sve češćih i opasnih navala Persijanaca u Maloj Aziji pa čak i da opet okupi

pokrajine nekadašnjeg Zapadnog Rimskog carstva.

Međutim, baš u to vreme nova varvarska plemena sve žešće napadaju evropske

pokrajine carstva, i to centralni i istočni deo balkanskog poluostrva. Nosioci tih napada

bili su Sloveni i Avari, a pored njih i Bugari, sa kojima se behu udružili ostaci Huna,

razbijenih posle Atiline smrti.

Sloveni sada prvi put pod svojim imenom aktivno stupaju na istorijsku pozornicu.

Svojom pojavom oni daju osnovni pečat daljem istorijskom razvitku ovih krajeva.

Njihovi napadi traju više od jednog veka i završavaju se naseljavanjem Slovena na

Balkansko Poluostrvo i u Istočne Alpe. Na početku VI veka Sloveni su se u kompaktnim

masama nalaze na levoj obali donjeg Dunava.

3. Slovenski prodori na teritoriju Vizantije u VI veku

Prvih godina Justijanove vladavine (527 – 565) obnavljaju se u zajednici sa Bugarima

slovenski i antski napadi i pustošenje vizantijskih provincija. Posle poraza bugarsko –

slovenskih napadača u Iliriku i Trakiji, trački zapovednik Hilvud tri godine (530 – 533) je

uspešno branio granicu na Dunavu, prelazeći čak i na slovensku teritoriju. Njegova

pogibija u borbi sa Slovenima ponovo otvara vrata najezdama, koje međutim u prvo

vreme koči međusobni rat Slovena i Anta. Ali već krajem 30 – tih godina Sloveni sa

Bugarima ponovo učestvuju u napadima na Vizantiju, a najveći od njih 540. dovodi ih

prvi put pred vrata Carigrada.

Uskoro, zatim, obnavljaju Sloveni i samostalne napade na vizantijsku teritoriju. Prvo

upadaju u Trakiju Anti, a posle njih veliki broj Slovena (545). Dve godine kasnije,

Sloveni pustoše sav Ilirik i dopiru do Drača. Vizantijska vojska od 15.000 ljudi samo ih

je pratila ne usuđujući se da sa njima stupe u borbu.

3


Sredinom VI veka napadi Slovena dostižu svoju prvu kuluminacionu tačku. U toku 549.

godine oni najpre pustoše Ilirki i Trakiju, nekoliko puta tuku vizantijske odrede, dopiru

do Egejskog mora gde osvajaju grad Toper na ušću Meste i vraćaju se natrag sa velikim

plenom. Iduće godine 550. prelazi preko Dunava veliki broj Slovena i pustoši po

vizantijskoj državi, kako u Dalmaciji tako i u Trakiji. Ovo je prvi put da se Sloveni nisu

kao do sada odmah vratili sa zadobijenim plenom, već su prezimili (550 – 551) na

vizantijskoj teritoriji «kao u svojoj zemlji, ni malo se ne bojeći ne prijatelja», kako to

kaže Prokopije.

Kod Andrijanapolja oni opet potpuno razbijaju Vizantijsku vojsku i prodiru sve do

Dugog Zida ispred Carigrada. Osnovni cilj im je zadobijanje plena u zarobljenicima,

stoci, dragocenostima i drugim stvarima, a možda se ipak sredinom VI veka ispoljavaju i

tendencije za osvajanje vizantijske teritorije.

4. Dolazak Avara i njihova uloga u slovenskom prodoru na Balkan

Avari su pleme Turskog porekla, koje je pod pritiskom zapadnih Turaka sa središtem u

Turkenstanu već sredinom VI veka krenulo iz centralne Azije u Evropu. Ono je preko

teritorije iznad Crnog Mora prešlo u srednje podunavlje i tu se ustalilio u najzapadnijem

delu stpeskog pojasa koji se proteže od centralne Azije do Panonije.

Godine 558. Avari su upali u područje severno od Kavkaza i Vizantiji ponudili svoju

pomoć protiv drugih varvarskih naroda i zbog toga dobili od Justinijana «godišnje

darove». Oni su zaista ukrotili varvare koji su neprestalno pustošili Trakiju, podčinili

ostatke Huna i Bugarska plemena na severnoj obali Crnog Mora, razbili Antski

plemenski savez i neprestalno pljačkali i Ante, došli naizad do ušćda Dunava gde su

podčinili verovatno i Slovene.

Oko 567. godine Avari su sa Langobardima zaključili savez protiv Gepida i zajedno uz

prećutni pristanak Vizantije, koja je prisvojila Gepidski Sirmij, uništila njihovu državu.

Avari su se naselili na gepidskoj teritoriji u Panonskoj niziji istočno od Dunava, a kad su

se Langobardi iduće godine iselili iz Panojije u Italiju, Avari su postali gospodari i te

pokrajine.

U vremenu kada su došli u Evropu, Avarai su imali oko 20.000 vojnika. Kada su im se

pridružili hunska i bugarska plemena, njihov se broj povećao na oko 50.000. Avari su

4


potčinili razna slovenska plemena koja su sa njima bar delimično selila i u Panonsku

Niziju. Ovde su oni pored Gepida potčinili još i one Slovene koje su tu zatekli. Zbog toga

odnosi između Avara i Slovena i uloga Avara u kasnijim slovenskim napadima na

balkansko poluostrvo spadaju u najvažnija pitanja u istoriji Južnih Slovena toga doba.

Što se tiče same organizacije varvara može se reći da su u to vreme Avari dostigli

određeni stepen vojne discipline, međutim sa svojim čoporima konja oni su živeli još

uvek podeljeni u «rodove i plemena». Plemena su živela pod svojim starešinama i

pretstavljala i posebne jedinice u avarskoj vojsci, koja je bila uređenja pod desetinskom

sistemu u jedinice od 1.000 i 10.000 ljudi (tumeni). Avari, dakle još uvek nisu

pretstavljali jedinstveni narod, već pravi plemenski savez.

Zbog toga koncepcija o «avarskoj državi» u kojoj bi nomadi bili gospodari razrobljene i

porobljene mase Slovena, na koje se zasnivala dosadašnja istoriografija ne odgovara

istorijskoj istini. I Sloveni su mogli da budu uključeni u savezu sa Avarima, sem

ograničenog broja pojedinaca, samo u obliku kolektivnih jedinica, plemena. Zajedno sa

nomadima oni su činili avarsko – slovenski plemensi savez. Ovde je bitno naglasiti da u

tom plemenskom savezu Avari su iz više razloga bili odlučujući faktor. Njihova vojska

je, uprkos svom plemenskom sasvtavu, bila čvrsto ujedinjena pod kaganovom vojskom.

Pokretljivost dobro naoružane konjice davala je Avarima znatnu prednost nad

slovenskom pešadijom. Pošto slovenska plemena u svom unutrašnjem razvitku još nisu

došla do formiranja stalnijih čvrsto povezanih plemenskih saveza, to je vojna prevlast

Avara bila još veća. Takav podređeni položaj Slovena dolazio je do izražaja u tome što

kagan raspolaže slovenskom plemenskom vojskom i šalje je na vojne pohode, što se

Sloveni često moraju boriti u prvim redovima Avarske vojske i davati Avarima deo svoga

plena, što Avari zahtevaju od slovenskih plemena danak i što docnije napadaju i pljačkaju

naselja podređenih Slovena. Zbog toga je podređenost Slovena bila u toliko jača ukoliko

su bili bliže Avarima, dakle, pre svega u Panoniji i u ravničarskim krajevima.

U vreme kad zajednički napadi protiv Vizantije udružuju Avare i Slovene, rodovsko -

plemenski oblici još uvek jak, sprečavaju postanak velikog trajnog i samostalnog

plemenskog saveza Slovena, jer plemena nisu jedinstvena; kad docnije Sloveni, zbog

velike uloge stočarstva u vreme preseljavanja, ne privlače mnogo Avarske pljačkaše koji

upadaju u Vizantiju. Avari su okupljali veliki deo slovenskih plemena za zajednički

5


napad na Balkansko poluostrvo i Istočne Alpe, čijem su konačnom uspehu oni sami

najviše doprineli. U tom je velika uloga Avara u istoriji Južnih Slovena. Naseljavanjem u

novu domovinu, stvorila se osnova za nastanak trajnih i samostalnih slovenskih saveza i

savez sa Avarima je počeo slabiti. Počele su bune protiv Avara koje su 30 – tih godina

VII veka srušile Avarsku vlast, tako da se ona u starom obimu više nikad nije obnovila.

5. Trajno naseljavanje Slovena na Balkanskom poluostrvu

Posle naseljavanja Avara u Panonskoj Niziji, koja za nekoliko decenija postaje glavni

centar napada protiv Vizantije, prve njihove akcije bile su uperene protiv Sirmija, koji je

Vizantija posela u vezi sa propašću Gepida, a na koji su Avari polagali pravo kao na bivši

gepidski posed. On bi u njihovim rukama predstavljao polaznu tačku za napade na

Vizantiju. Prvi pokušaji Avara da ga osvoje je je propao, ali je Vizantija, koja je zbog

obnovljenog rata sa Persijancima (koji se otegao 20 godina) prebacila svoju vojsku sa

Dunava na istok, posle poraza morala je oko 574. godine da ustupi Avarima deo Srema i

da im plaća godišnji danak u iznosu od 80.000 zlatnika.

Godine 579. kagan se rešio da konačno osvoji Sirmij. Pošto je podigao dva mosta preko

Save, jedan više a drugi niže grada, on ga je sasvim izolovao i posle trogodišnje opsade i

rata protiv Vizantije prisilio na predaju 582. Time je dobio važno uporište za docnije

pohode protiv Vizantije.

Polovinom 584. Sloveni u savezu sa Avarima ponovo prelaze preko Dunava, i od tada

pa do kraja osamdesetih godina nižu se gotovo svake godine bilo avarsko – slovenska

bilo slovenski napadi koji u više mahova dopiru do Dugog Zida. U ovo vreme pada i prvi

pravi pokušaj Avara i Slovena da pomoću mnogih ratnih sprava osvoje Solun, ali se taj

pokušaj posle sedmodnevne opsade završio neuspehom (586). Slični pokušaji biće 614 i

617. godine.

Završetak rata sa Persijom 591. dao je mogućnost Vizantiji da svoju vojsku sa istoka

opet prebaci u Evropu i naredne godine ona počinje rat protiv Avara i Slovena koji

pretstavlja poslednji pokušaj Vizantije da svoju vlast nad Balkanskim Poluostrvom

obnovi neposredno pred završnom fazom slovenskog naseljavanja nad tim područijem.

Rat je sa prekidima trajao 10 godina (592 – 602). Na pohod cara Mavrikija od 592. u

oblast severno od planine Balkana kagan odgovori mirom sa Langobardima i navalom u

6


Trakiju, pa prodre sve do Dugog Zida i primora Vizantince na sklapanje nejasnog

forumilsanog mirovnog ugovora 593. Avari ga tumače kao vizantijsko priznanje njihove

vrhovne vlasti nad Vlaškim Slovenima i pokrajiniom između Dunava i planine Balkana, a

Vizantinci kao ograničenje Avarske vlasti na Avarsku teritoriju iz 582. godine. Posle toga

uspeha kagan se opet okreće prema zapadu, gde idućih godina ratuje protiv Franaka i

Bavaraca (oko 595), a došlo je do sukoba i sa Langobardima. U to vreme počinje

Vizantija da navaljuje na Slovene u današnjoj Vlaškoj. Vizantijski vojskovođa Prisko

594. godine sa uspehom je preneo rat na teritoriju samih Slovena, ali se krajem godine

izvukao od Avarskog pritiska samo pod uslovom da vrati zarobljene Slovene. Iduće

godine prilikom ponovnog napada Sloveni su sami potpuno razbili Vizantijsku vojsku

pod Mavrikijevim bratom Petrom. A kada se 596. godine Prisko približio Avarskoj

teritoriji, kagan opet sklapa mir sa Langobardima i objavljuje rat Vizantiji. Avarsko –

slovenska vojska prvo upada u Dalmaciju 597., a krajem 599. u Trakiju, gde pose opsade

Tomija na Crnom Moru kod Konstance pobeđuje vizantijsku vojsku 600 godine. Kuga

koja je desetkovala Avare primorala je kagan da sklopi mir kojim se odrekao teritorija

južno od Dunava i pretenzije da vlada Vlaškim Slovenima. I pored sklopljenog mira

Vizantinci preduzimaju veći pohod protiv Avara. Prisko prelazi Dunav i posle nekoliko

pobeda vraća se sa velikim brojem zarobljenika (mahom Slovena). Vojnička pobuna koja

je izbila prilikom ponovnog pohoda protiv Vlaških Slovena, jer je Mavrakije zahtevao da

vojska ponovo prezimi u Sklaviniji, uništila je krajem 602. godine sve ove uspehe.

Mavrikije je bio zbačen sa prestola, a za cara je proglašen pobunjenički vođa Foka (602 –

610). Tako se poslednji pokušaj Vizantije da sačuva granicu na Dunavu završio potpunim

neuspehom.

Do približno 615. godine proširuju se Sloveni gotovo preko čitavog Balkanskog

poluostrva i naseljavaju ga. Sloveni su na Balkanskom poloustrvo upali iz više pravaca:

dolinom Morave i Vardara u zaleđe Soluna; u Dalmaciju preko današnje Bosne i Klisa do

Salone (Split). Već krajem VI veka Sloveni su se počeli naseljavati u Donjoj Meziji,

između donjeg Dunava i planine Balkana. Naseljavanje Slovena zahvatila je čak i Grčku

sve do Peloponeza.

Sloveni su naseljavanjem na Balkansko poluostrvo došli u kontakt sa starosedelačkim

stanovništvom. Najbrojniji su bili Romeji. Oni su bili građani Vizantijskog carstva, gde je

7


Grčki bio dominantan etnički i kulturni činilac. Gradove i ostrva naseljavalo je romasnko

stanovništvo. Iako su živeli u okvirima Vizantijskog carstva, zadržali su latinski jezik i

latinsko kulturno nasleđe. U kontinentalno zaleđe tih gradova na jadranskoj obali naselili

su se Sloveni. Romani su počeli da trguju sa Slovenima; vremenom je došlo do mešanja

između njih i prepleta kulturnih uticaja. Grupa starosedelačkog stanovništva, poznata pod

imenom Vlasi, očuvala se u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva. Oni su bili

romanizovano stanovništvo, a pred naletom Slovena ostali su bez stalnih veza sa

gradovima. Međusobna ekonomska i trgovačka upućenost Slovena i Vlaha, posle

početnih i povremenih sukoba, dovela je do saradnje i njihovog međusobnog etničkog i

kulturnog mešanja, a negde i do asimilovanja. Vremenom su Vlasima, pored romanskog

stanovništva, počeli da nazivaju i stočarima. U planinskim predelima oko Drača i

današnje Albanije zadržali su se Arbanasi, potomci delimično romanizovanih Ilira. Oni

su vodili prevashodno stočarski način života.

Etnučko mešanje i različiti kulturni uticaji doprineli su stvaranju različitih kulturnih i

civililizacijskih zona na Balkanskom pluostrvu, koje će se tokom srednjeg veka još više

izdvojiti i zaokružiti.

6. Raspad avarsko – slovenksog plemenskog saveza. Opsada Carigrada 626. godina.

Doseljavanje Srba i Hrvata na Balkansko poluostrvo.

Od svog dolaska do treće decenije VII veka alpski Sloveni su živeli pod Avarskom

vlašću. Odnos između Avara i Slovena nije bio isti u svim pokrajinama. Najteži je bio

položaj Slovena u Panonskoj niziji, sedištu Avara. Savez sa Avarima ne sumnjivo je u

prvo vreme koristio Slovenima pri njihovom prodiranju u Alpe. Ali su se oko 620. godine

počeli menjati odnosi između alpskih Slovena i Avara. Ali u isto vreme ceo niz okolnosti

omogućava alpskim Slovenima da se posle 623. godine oslobode Avarske prevlasti i da

se udruže sa zapadno – slovenski plemenima u nov slovenski plemenski savez pod

vođstvom Sama.

Istočne i najjužnije oblasti Balkanskog poluostrva Sloveni su osvajali većinom sami, ali

su ih u tome pomagali Avarski pohodi u Trakiju do Carigrada koji su lomili Vizantijsku

odbranu. Širenjem Slovenske teritorije i udaljavanjem Slovena od Avarskog centra u

Panoniji veza između Slovena i Avara sve su više nestajale, mada definitivni slom saveza

8


Avara sa velikim delom balkanskih Slovena pada tek u vreme posle neuspele opsade

Carigrada 626. godine.

Najveći ratni poduhvat iz ovog doba protiv Vizantije jeste opasda Carigrada 626. godine

za koju se prema sklopljenom savezu ujedinjuju slovensko – avarske snage sa persiskim.

Perskiska vojska doprela je do Azijske strane Bosfora preko puta Carigrada, a avarsko –

slovenska vojska od 80.000 ljudi, pošto je prodrla kroz Dugi Zid, opsela je Carigrad sa

evropske strane. Svi pokušaji da se prodre u grad ostali su bezuspešni, a persiska vojska

nije mogla biti prebačena na evropsku stranu. Posle nešto više od mesec dana opsada je

povučena. Svi ovi neuspeli napori avarskih snaga da sruše vizantijsku državu pokazali su

ne moć avarsko – slovenskog saveza čija je stvarna podloga bila zajednička pljačka i

osvajanje vizantijskih provincija. Pored toga i sam kagan sa svojim okrutinim

ponašanjem prema Slovenima zbog neuspelog napada sa mora teško je narušio ovaj

savez. Na taj način ne uspela opsada Carigrada podstakla je balkanske Slovene da

definitivno raskinu savez sa Avarima, zbog čega je došlo do krvavih sukoba. Sem toga

kao posledica ovog ne uspeha izbile su unutrašnje borbe između samih Avara, a Bugari

severno od Crnog Mora postali su samostalni, što je za nekoliko decenija potpuno srušilo

Avarsku snagu.

Prema kazivanju vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita 30 – tih godina dolazi

do druge seobe Slovena: doseljavanje Srba i Hrvata iz njihove prapostojbine na poziv

cara Iraklija u borbi protiv Avara. Srbi potiču od «ne krštenih i Belih» Srba iza Karpata u

kraju «Bojiki», odakle su došli u doba Iraklija pod vođstvom jednog od «dvojice braće

koji su nasledili vlast u Srbiji od oca. Car im je odredio najpre kraj koji je prozvan Srbica

«Servija» u Solunskoj temi. Posle izvesnog vremena, zaželeli su da se vrate, i već su u

vraćanju prešli Dunav, kad su se još jednom predomislili i ponovo zatražili zemlje gde bi

se naselili. Car Iraklije im je tada prepustio teritorije između Save i dinarskog masiva,

gde su živeli sredinom X veka, kada je o njima pisao učeni car Konstantin VII. Na

osnovu ovih vesti mnogi istoričari smatraju da su postojale dve seobe Slovena na

Balkanskom poluostrvu, jedna ranija seoba velikih slovenskih masa u zajednici sa

Avarima, i druga kasnija seoba ratničkih i dobro organizovanih plemena Srba i Hrvata.

Dakle, u zapadnojužnoslovenskom delu Balkana je polazna tačka razvoja Srba i Hrvata,

ali i drugih plemena i grupa, jer je u prvim stolećima života na Balkanu etnička karta bila

9


složenija, različita od one koje poznajemo sa kraja srednjeg veka. Iz perioda VII – IX

veka ostalo je sačuvano više od 20 imena slovenskih skupina sa velikog prostora od

Koruške do Peloponeza i Crnog mora. Idući od zapada ka istoku i jugu, susrećemo:

Karantance (Horutane), Hrvate, Guduskane, Neretljane, Zahumljane, Srbe, Travuljane,

Konavljane, Dukljane, Moravljane, Timočane, Severce, Druguvite, Velegezite, Verzite,

Sagudate, Rinhine, Strimonce, Vajunite, i na Peloponezu Jezerite i Milinge. Jedan deo je

rano nestao ukuljučen u susedne države ili upijen i rastvoren u prostranoj slovenskoj

državi što se desilo susedima Hrvata i Srba. Hrvati i Srbi se među drugim plemenskim

grupama izdvajaju kontinuiranim razvojem i rastom u sledećim stolećima, starim imenom

donetim iz postojbine na severu, gde su ostala plemena istih imena i nešto prostranijom

teritrijom. Postepeno one će formirati jake državne organizacije koje će igrati odlučujuću

ulogu u budućim periodima u životu Južnih Slovena i istoriji balkana uopšte.

Sl.1: Prikaz Balkana u vreme naseljavanja Slovena

10


7. Slovenski plemensi savez pod Samom (oko 623 – 658)

Zbog odbrane od Avarskog nasilja Solvenska plemena obrazovale su nov savez koji se

širio od Poalpskih Srba do Slovenaca. Jezgro tog plemenskog saveza pretstavljale su

Češka i Moravska plemena koja su se pod vođstvom Sama pobunila protiv Avara kada su

se ovi uneli iz sve snage da zauzmu iz Vizantiju. Najkasnije posle poraza Avara pod

Carigradom 626. godine i raspada Avarskog plemenskog saveza usled unutrašnjeg

neslaganja (626 – 660), ako ne i ranije Slovenskom plemenskom savezu pod vođstvom

Sama pridružili su se i Slovenci u Karantaniji, u istočnim alpima i uz gornju Savu.

Najopasniji ne prijatelj ovog saveza bila su Germanska plemena na čelu sa Francima. Pod

kraljem Dragobertom, Franci odlučuju da Slovenima zadaju glavni udarac, ali je njihova

vojska 631. potpuno razbijena kod Vogastisburga u zapadnoj Češkoj. Taj poraz učinio je

kraj Franačkih pokušaja da unište Samov plemenski savez.

Samov plemenski savez ima tri značajna obeležija: ubrzala je unutrašnji razvitak

slovenskih plemena, podigao je branu varvarskom pritisku sa istoka, i zaustavio je

osvajačke napade germanskih knezova. Posle Samove smrti 658. godine raspao se široki

savez slovenskih plemena jer u većini njegovih delova nisu bili sazreli uslovi za državnu

organizaciju.

2. MAKEDONSKI SLOVENI

1. Slovenska plemena u Makedoniji u VII i VIII veku

U prvim decenijama VII veka, Sloveni su zauzeli celo područije Makedonije, izuzev

Soluna koji je uspeo da odoli slovensko – avarskim opasdama (614, 617). Značajni izvor

za Slovene u Makedoniji je delo «Čuda Svetog Dimitrija», koje beleži slovenska plemena

koja su uzela učešća u opsadi Soluna. Mada je Solun ostao u vizantijskoj vlasti, već u

drugoj polovini VII veka opaže se jačanje slovenskog elementa u ovom gradu, koji je još

izraženiji u IX veku.

S'druge strane, među makedonskim slovenima je ostalo dosta starosedelaca pa je taj

element uticao na dalji razvoj Slovena, što se da ustanoviti na osnovu toponomastike: od

11


imena Skupi nastalo je Skoplje, od Strimon nastalo je Struma, od Kastorije Kostur itd.

Preko kasnijeg vizantijskog temata Makedonije očuvalo se i staro ime pokrajine, koje su

Sloveni naselili u toj pokrajini prihvatili kao svoje etničko ime. Ipak, veći deo naselja,

planina i reka je dobio slovenska imena.

Makedonski Sloveni su se bavili poljoprivredom o čemu svedoči vizantijski

Zemljoradnički Zakon, i to - sejanjem žita, voćarstvom, vinarstvom, stočarstvom i

ribolovom.

Makedonski Sloveni su živeli u seoskim opštinama, u kojima je vrlo brzo došlo do

imovinskog raslojavanja i stvaranja znatnijih društvenih razlika. Već u prvoj polovini VII

veka spominju se viđeni slovenski prvaci i knezovi – Hacon i Pervund ( ili Perbond) koji

se uzdižu i izdvajaju u svojim zajednicama.

Već u to doba sva slovenska plemena na balkanu se udružuju u veće plemenske

zajednice – «Plemenske Saveze» pod vođstvom istaknutih knezova pojedinih plemena.

Vizantijski istoričari su oblasti pojedinih plemena i same plemenske saveze nazivali

zajedničkim imenom «Sklavinije» - zemlje slovenskih plemena. Odnos prema

sklavinijama je za Vizantiju pretstavljao krupan problem, sve do dolaska Bugara na

Balkan. Slovenska plemena, u stalnoj potrazi sa novim plenom i novim zemljama,

neprestalno su se spremala da osvoje Solun, poslednje Vizantijsko uporište na

severozapadnim obalama Egejskog mora. Solun je bio strano telo unutar slovenske

teritorije i mogao je za Carigrad pretstavljati polaznu tačku sa osvajanje izgubljenih

teritorija. Njegovo osvajanje ne bi predstavljalo samo zaokruženje Makedonskih Slovena,

nego bi znatno učvrstilo i njihov plemenski savez i ubrzalo njegovo pretvaranje u višu,

državnu formaciju.

Prvi poznati plemenski savez Makedonskih Slovena predvodio je Pervund, starešina

slovenskog plemena Rinhina.On se u izvorima javlja sa titulom rex. Pod sumnjom da

priprema napad svih slovenskih plemena na Solun, Pervunda je uhvatio carski vojni

namesnik u Solunu i poslao ga u Carigrad, gde je ovaj nakon neuspelog pokušaja bekstva

ubijen.

Ubistvo Pervunda je dalo povoda za opsadu Soluna od strane slovenskih plemena

Strumljana, Rinhina i Sagdata. Ova plemena su opsela grad i sa kopna i sa mora i držala

ga u opsadi pune dve godine. U pomoć im je priteklo i pleme Dragovita. Ova opsada je

12


bila značajna po tome što je prevazilazila sve do tadašnje opsade i po vremenu trajanja i

po broju plemena koja su učestvovala u opsadi. Međutim, vizantijska flota je bila znatno

jača od slovenske, a i među samim slovenskim plemenima nije postojalo jedinstvo po

pitanju opsade Soluna. Slovensko pleme Velegzita koje je živelo u Tesaliji, snadbevalo je

grad hranom. Uz to, kada je došlo do odlučujućeg napada na grad, Strumljani su se

povukli. Napad nije uspeo i opsada je podignuta.

I posle ovoga nastavili su se sukobi Makedonskih Slovena sa Vizantijom. Njihova

plemena su preduzimala gusarske pohode protiv vizantijskih trgovačkih brodova. Car

Konstans II je 658. godine preduzeo jedan pohod protiv sklavinija Makedonskih Slovena.

On je uspeo da sa vojskom prodre do Soluna i zarobi veliki broj Slovena. To je bio prvi

pokušaj Vizantije da povrati izgubljene teritorije na Balkanskom poluostrvu. On se

završio tako što su plemena izmešu Strume i Vardara priznala vrhovnu vlast Vizantije i

što im je nametnuta obaveza plaćanja godišnjeg danka i vojne pomoći. Uz to je je jedan

deo Slovena iz Makedonije preseljen u Malu Aziju, da se bore protiv Arabljana.

Prelaženje tih Slovena na arabljansku stranu tokom vizantijsko – arabljanskih borbi

svedoči o tome da se ni tamo Sloveni nisu mirili sa vizantijskom vlašću.

U suštini, veliki broj Makedonskih Slovena je nastavila da živi nezavisnim životom,

mada pod znatno većim uticajen Vizantije. 70 – tih godina VII. Veka ponovo su pokušali

da osvoje Solun. U to vreme se u Makedoniji doselilo jedno pleme iz Srema, koje je

nastalo mešanjem Slovena, Bugara i balkanskih starosedelaca, a koje je predvodio arhont

Kuver. Ovo pleme se naselilo u okolini Bitolja. Pleme je najpre priznalo vlast

vizantijskog cara, ali se uskoro Kuver odlučio da u savezu sa ostalim plemenima osvoji

Solun. Vizantijska flota je na kraju ipak osujetila napad na gard.

U to vreme se na Balkanu doseljavaju Bugari pod kanom Asparuhom (681 – 702).

Vizantija je njihovim prisustvom bila ugroženai postavilo se pitanje izgrađivanja čvršće

odbrane balkanskih poseda. U vezi sa tim se javlja novo vojno – upravna tematska

organizacija u Makedoniji. Još pre 685. organizovana je tema Trakija, a ostatak

vizantijskih poseda na Balkanu bio je poveren «perfektu za Ilirik» sa sedištem u Solunu.

Car Justinijan II je 688. godine preduzeo pohod protiv Makedonskih Slovena i naterao

ih da priznaju vrhovnu vlast Vizantije. Jedan deo pokorenih plemena je prebacio u

Bitiniju u Maloj Aziji, gde su se trebali boriti sa Arapima.

13


Justinijanov pohod označio je prekretnicu u istoriji Makedonskih Slovena, pošto je time

razbijen njihov plemenski savez i za nekoliko stotina godina sprečeno formiranje njihove

države. Vizantijska vlast je, sa druge strane, učvršćena zbog straha od bugarske

ekspanzije.

Makedonska oblast bila je itekako značajna. Kroz nju su vodili važni trgovački i vojni

putevi npr. Via Egnatia, koji je preko Soluna spajao jadranska trgovišta sa Carigradom.

Nalazeći se na ovako važnoj ekonomskoj i trgovačkoj raskrsnici, Makedonski Sloveni su

u stvari ugrožavali životne interese Vizantije. Stoga je ona primenjivala oštre mere kako

bi u tim krajevima još u korenu ugušila stvaranje jedne čvrste i nezavisne državne

organizacije. Pored toga, ona je pokušavala da od Soluna stvori čvrstu bazu za svoju vlast

nad okolnim slovenskim plemenima.

2. Borbe Vizantije i Bugara za vlast nad Makedonijom

Iako su priznavali vrhovnu vlast Vizantije, plemena Makedonskih Slovena su živela

krajem VII veka i dalje pod svojim knezovima i njihovi odnosi sa predstavnicima

vizantijske vlasti u Carigradu i Solunu su bili dosta labilni. To je navelo vizantijske

careve da u prvoj polovini VIII veka pokušaju da različitim merama učvrste svoju vlast

nad zaleđeme Soluna. U isto vreme, Bugari su proširivali svoja osvajanja, pa je tako

došlo do sukoba bugarskih i vizantijskih interesa upravo na područiju Makedonije. Taj

sukob se nije vodio samo za teritoriju, već i za ljudske mase, kao ekonomske i vojničke

faktore.

Vizantijski car Konstantin V 758. godine je zarobio Slovene u Makedoniji, a ostale

potčinio svojoj vlasti. Međutim, kasniji događaji ukazuju na to da se posle ovoga

«zarobljavanja» odnos Sklavinija prema Vizantiji nije bitnije promenio. Deset godina

kasnije, Konstantin je morao da pregovara sa vođama slovenskih gusara o otkupu grčkih

zarobljenika.

Upravo za vreme Konsatntinovo po prvi put dolazi do izražaja bugarske težnje za

osvajanjem makedonskih oblasti. Vizantinci su 773. godine saznali da vladar Bugara kan

Telerig šalje 12.000 vojnika i boljara da opustoše Berzitiju oblast plemena Brsjaka u

zapadnoj Makedonij, a njene stanovnike presele u Bugarsku. Međutim, Vizantinci su

napadom na Bugarsku osujetili ove planove.

14


U budućem periodu Vizantija će nastojati da što bolje organizuje i učvrsti svoju vlast

nad Makedonijom, što joj i uspeva. U početku su naseljavani kolonisti iz Sirije, potom je

formirana tema Makedonija (između Marice i Strume) 783. godine nakon pobede

Vizantinaca protiv Slovena. U vreme cara Nićifora I stvorena je i Solunska tema (Solun

sa okolinom, od Strume do Tesalije). Isti car je otpočeo naseljavanje i grčkog

stanovništva u spomenutim teritorijama što će za kasniji period imati postepeni povraćaj

grčkog uticaja kao i stvaranja pojasa utvrđenja Adrijanapolj – Plovdiv – Serdika radi

zaustavljanje Slovenske mase. Naseljavanje pokrštenih Turaka Vardariota, u oblasti

između Vardara i Dorjanskog jezera itd.

Jače širenje bugarskih kanova na Balkanskom poluostrvu počinje od IX veka kada su

Bugari zavladali teritorijom propale avarske države i zajedno sa njima i ostacima Avara,

koji su počeli da se u redovima bugarske vojske bore protiv Vizantije i Makedonskih

Slovena. Bugarsko napredovanje i osvajanje makedonskih oblasti nije detaljnije poznato.

Predpostavlja se da je Vizantija 864. godine ustupila deo Makedonije kanu Borisu, kako

bi ga pridobili da primi hrišćanstvo i potčini Bugarsku carigradksom patrijarhu.

3. Delatnost Klimenta i Nauma

U IX veku Bugari počinju da osvajaju Makedoniju. Sa druge strane, Vizantija koja je

odatle potisnuta, teži da bar u crkvenom pogledu potčini svog opasnog suseda i da preko

crkvene organizacije učvrsti svoj uticaj u Bugarskoj. Stoga ona teži da pokrsti Bugare.

S' tim pripremama za misionarski rad je verovatno u vezi i postanak prve slovenske

azbuke Glagoljice i prve književnosti na jeziku Makedonskih Slovena. Jezik

Makedonskih Slovena je prvi u istoriji slovenskih naroda, podignut na stepen književnog

jezika. Razlog ovome je svakako u tome što su Konstantin (Ćirilo) i Metodije bili rodom

iz Soluna, čije je stanovništvo pored Grčkog govorilo i jezikom susednih Makedonskih

Slovena. Veliki rad solunske braće je urodio plodom i u Makedoniji i u Bugarskoj, tek

posle dugog puta preko Velikomoravske kneževine.

Bugarski kan Boris (852 – 888) se obratio Francima za pokrštenje, bojeći se da će

potpasti pod uticajem Carigrada. Vizantijski car ga je pod pretnjom rata, naterao da 864.

godine primi hrišćanstvo iz Vizantije. Ali tek posle ponovnog bezuspešnog pokušaja da

primi hrišćanstvo iz Rima Bugarska se (869 – 870) osonila na Carigradsku patrijaršiju.

15


Među Makedonske Slovene se svakako još od ranije širilo hrišćanstvo, u cilju

učvršćivanja vizantijske političke vlasti nad njima. Krajem IX veka, međutim, dolazi do

prisilnog pokrštavanja i progona stare «paganske» vere.

Posle Metodijeve smrti 885. njegovi učenici dolaze na Balkansko poluostrvo i to većina

njih baš u Bugarsku. U Bugarskoj su oni stvorili dva kulturna centra, jedan u Bugarskoj

prestonici, a drugi u Makedoniji. Delo Ćirila i Metodija je dobilo naročito veliki zamah

tek posle Klimentovog i Naumovog dolaska u Makedoniju. Kao što su Ćirilo i Metodije

suzbijali Nemački uticaj u Velikomoravskoj kneževini, tako su Kliment i Naum suzbijali

vizantijski uticaj u Makedoniji. Njima dvojici pripada velika zasluga što jezik

Makedonskih Slovena uveden ne samo u crkvu već i u književnost.

Rad Svetog Klimenta kao učitelja, književnika i episkopa, od njegovog dolaska 886.

godine, do njegove smrti 916. vezan je za Makedoniju i Devolsku oblast (današnja

Albanija), gde je tada Slovensko stanovništvo bilo veoma mnogobrojno. Kliment se bacio

na organizovanje crkve u Makedoniji, na uvođenje jezika Makedonskih Slovena u crkvu i

na osposobljavanje Makedonskih Slovena za sveštenike, đakone i podđakone. On je

organizovao dve vrste škola – za odrasle i za decu. Iz ovih škola je, prema jednom izvoru,

izašlo preko 3.500 učenika.

Godine 893. Kliment je bio postavljen za episkopa Veličke episkopije, koja je

obuhvatala gotovo čitavu Makedoniju. On je bio prvi Slovenski episkop među

vizantijskim episkopima u sklopu Borisove države. Organizovajući svoju episkopiju,

Kliment je u stvari postao organizator Makedonske Slovenske crkve sa hierarhijom koja

je poticala iz sredine Makedonskih Slovena.

U svom radu Kliment je otišao još dalje – prevodio je knjige sa grčkog na jezik

Makedonskih Slovena, prepisivao ih je i prilagođavao, a uz to je i među prvima počeo da

piše originalne sastave. Njemu se prepisuje stavranje Ćerilice nove slovenske azbuke,

kojom se služe većina slovenskog naroda. On je u Ohridu podigao manastir koji je

kasnije postao sedište Ohridske arhiepiskopije. Podizanje manastira u ono vreme značilo

je u stvari podizanje žarišta prosvete i pismenosti. Kliment je tu i sahranjen 916. godine.

Služeći verno knezu Borisu i vladajućoj klasi boljara i stavrajući novu privilegovanu

grupu te klase – sveštenostvo, Kliment je za svoj rad od Borisa dobio i nagradu – tri

velike kneževe kuće u Devolu, a u Ohridu i Glavinici (Albaniji) mesto za odmor. Za

16


života je bio veoma poštovan, a od svih crkvenih ličnosti Makedonije njemu je posvećeno

najviše himni i žitija, ne samo od domaćih ljudi i na Makedonskom jeziku, nego i od

Grka, Ohrdskih arhiepiskopa na grčkom jeziku.

Za širenje prosvete u Makedoniji isto tako velika zasluga pripada i Naumu, drugom

učeniku Ćirila i Metodija. Sve do 893. Naum je bio van Makedonije, na dvoru bugarskog

kneza Borisa, gde se bavio prevodilačkim radom. 893. godine Naum je prešao u

Makedoniju i zajedno sa Klimentom radio na sprovođenju gore spoemnutih zadataka. I

on je podigao manastir na Ohridskom jezeru u kojem je sahranjen, 6 godina pre

Klimentove smrti (910). Za razliku od Klimenta od njega se nije očuvalo ni jedno

književno delo.

4. Samuilovo Makedonsko Carstvo. Bitka kod Belasice 1014. godina.

Poslednjih godina vladavine cara Petra (927 – 969)

Bugarska je prolazila kroz period unutrašnje krize, ali je

bila ugrožena i spolja od strane Vizantije i Rusije. Posle

uspešnih pohoda vizantijskog generala Nićifora Foke,

ruski knez Svjatoslav je 968. godine osvojio

severoistočne delove Bugarske. U novom pohodu

naredne godine on je osvojio celu Podunavsku Bugarsku

i time neposredno ugrozio i samu Vizantiju. U toku

sledeće dve godine, Bugarska je postala poprište

vizantijsko – ruske borbe, koja je okončana pobedom

novog vizantijskog cara Jovana Cimiskija (969 – 976)

nad Svjatoslavom, ali istovremeno i vizantijskom

okupacijom bugarske teritorije i ukdidanjem Bugarske nezavisnosti 971.

Sl.2: Bista cara Samuila - rekonstrukcija

Između prvog i drugog ruskog pohoda, neposredno posle smrti cara Petra (januara 969)

u Makedonskim oblastima je izbio ustanak, na čijem čelu su stajala četiri brata – David,

Mojsej (Mojsije), Aron i Samuilo, sinovi komesa Brsjačke oblasti Nikole (otuda je i

njihov naziv kometopuli). Ustanak je očigledno bio usmeren protiv centralne vlasti, ali

kakav je bio njegov karakter i krajnji ishod ostaje nepoznato zbog nedostatka izvora.

Posle sloma centralne bugarske vlasti od strane Jovana Cimiskija i odvođenja poslednjeg

17


cara Borisa II (969 – 971) u ropstvo u Carigrad, najverovatnije je da su makedonske

oblasti priznale vrhovnu vlast Vizantije.

Međutim 976. godine, nakon smrti Jovana Cimiskija, u Makedoniji izbija ustanak protiv

Vizantije na čijem čelu su opet kometopuli David, Mojsej, Aron i Samuilo. Ustanak je

ponovo izbio u Brsjačkoj oblasti, sa sedištem oko Prespe i Ohrida, ali je već i u početku

poprimio šire razmere i zahvatio čitavu Makedoniju. Već na samom početku ustanka,

jedan od braća Mojsej, poginuo je prilikom opsade Sera; najstarijeg brata Davida ubili su

neki Vlasi na putu između Kostura i Prespe; treći brat je Aron neizvesno kada i pod kojim

okolnostima, ubijen je po naređenju Samuila. Razlog toga bila je Aronova težnja ka

samovlašćem ili njegova naklonost prema Vizantiji. Tako je Samuilo, možda već u prvoj

godini, ostao sam na čelu ustanka i nove Makedonske države koja se u borbi stvarala. Ne

zna se tačno kada se on proglasio za cara i kada je, u vezi sa tim uspostavljena

patrijaršija. Njegova prestonica je najpre bila Prespa, zatim Ohrid, koji je ujedno postao i

sedište patrijaršije.

Razvoj borbe Samuilove države i Vizantije ne može se pratiti hronološki percizno i u

pojedinostima, zbog fragmentarnosti sačuvanih vesti. Samuilu je na ruku išla svakako

činjenica da je Vizantija bila zauzeta na drugim frontovima, van Balkanskog poluostrva.

On je najpre usmerio svoja osvajanja prema Solunskoj oblasti i Tesaliji, koju je osvojio

985. godine, padom glavnog grada Larise.

Vizantijski car Vasilije II je prvi pohod protiv Samuila preduzeo tek 986. godine. Taj

pohod je bio neuspešan, a pri povrtaku je Samuilo potukao vizantijsku vojsku.

Nakon toga, Samuilo je znatno proširio svoju teritoriju – na istoku je osvojio celu

Bugarsku (sa ranijim glavnim gradom Preslavom), na jugu je zauzeo Ber i Serviju

(strateški važne tvrđave), a na zapadu Drač i Epir. Vasilije II se ubrzo ponovo posvetio

ratu sa Samuilom (991 – 994) u kom je postigao izvesne uspehe i povratio neke oblasti,

ali je uskoro bio primoran da se okrene ratovanju sa Arabljanima na istoku.

Godine 996. Samuilo je preduzeo pohod na Solun, ali nije uspeo da ga zauzme. Pri

povratku sa tog pohoda, napao ga je vizantijski vojskovođa Nićifor Uran i naneo mu

težak poraz, ali bez većih posledica.

U borbi protiv Samuila, Vasilije II je bio primoran da traži saveznike na Balkanu, pa je

tako sklopio savez sa hrvatskim kraljem Držislavom i dukljanskim knezom Vladimirom.

18


Samuilo je 998. preduzeo pohod na Duklju, pokorio je, a Vladimira odveo u

zarobljeništvo. Vladimir je u zarobljeništvu u Prespi postao Samuilov zet, te mu je Duklja

vraćena na upravu. U svom najvećem obimu, Samuilova država obuhvatala je – celu

Makedoniju (bez Soluna), Tesaliju, Epir, Albaniju, Duklju, Travuniju, Zahumlje, Rašku,

Bosnu, Srem i Podunavsku Bugarsku.

Sl. 3: Samuilovo carstvo

Početkom XI veka Vasilije II sistematski organizuje velike pohode kako bi Samuilu

oduzeo istoče i južne oblasti, pa onda udario na centralne. U tim pohodima on je osvojio

Serdiku, Preslav, Plisku i skoro celu Bugarsku. Zatim je osvojio Tesaliju i južnu

Makedoniju. Oko 1004. godine Samuilo je potučen kod Skoplja koja je pala pod

Vizantijsku vlast. Sledeće godine pao je Drač. Samuilo je tako izgubio gotovo polovinu

svoje teritorije.

19


29. jula 1014. u Bici kod Belasice odigrala se konačna bitka između Samuilovih i

Vasilijevih snaga. U toj bici Samuilova vojska je bila potpuno razbijena, a on se sam

jedva izvukao zahvaljujući svom sinu Gavrilu Radomiru. Zarobljene vojnike oko 14.000,

Vasilije je oslepeo i ostavio tek svakom stotom po jedno oko kako bi oslepljene vratili

kući. Videvši ovo, Samuilo je doživeo težak srčani udar od čega je umro 6.oktobra 1014.

godine.

Samuila je nasledio sin Gavrilo Radomir (1014 – 1015) kojege je ubrzo ubio Jovan

Vladislav, Samuilov sestrić i Aronov sin. On je u jesen 1015. preuzeo carsku krunu, a da

bi osigurao vlast ubio je na prevaru Samuilovog zeta Vladimira, dukljanskog kneza. On

je nastavio sa pružanjem otpora Vizantiji, i tek nakon njegove smrti 1018. prilikom

opsade Drača, slabi otpor vizantijskom nadiranju. Više plemstvo, koje je do tada bilo na

čelu borbe, pokazuje sklonost da prihvati vizantijsku vlast. 1018 – a godina označila je i

kraj Samuilovog Makedonskog carstva.

Svi savremeni izvori nazivaju Samuilovo carstvo Bugarskim carstvom, a njegove

stanovnike Bugarima. To je donekle opravdano, jer se Samuilova država zaista oslanjala

na državno – pravne i crkvene tradicije Bugarskog carstva koje mu je prethodilo. Ali,

gledano sa istorijskog razvitka, i posebno gledano sa razvitka naroda, ispoljavaju se među

njima i bitne razlike.

Bez obzira na ime, Samuilova država je izrasla i tokom svog postojanja se stalno

oslanjala na novo sedište u širem smislu reči (Makedonija), uvukla je aktivnu političku

delatnost nove narodne snage (Makedonske Slovene), u čijim rukama je bilo vodstvo od

početka do kraja. Makedonija je imala svoje sopstvene tradicije koje su došle do izražaja

u Makedonskim ustanicima u XI veku. Samo posebne istorijske okolnosti-neposredno

susedstvo Vizantije i povoljniji politički uslovi za razvoj Srpskog i Bugarskog naroda-

nisu dozvolili da se ove tradicije dalje razvijaju.

5. Ustanci u Makedoniji u XI veku – Ustanak Petra Deljana 1040/41; Ustanak Đorđa

Vojteha 1072/73

Posle pada Samuilove države, njenim oblastima nametnut je opšti vizantijski upravni

sistem u obliku tema. Teritorija nekadašnje Samuilove države podeljena je na dve teme –

Paristrion ili Pardunavon (Podunavska Bugarska) sa sedište u Silistriji i tema Bugarska

20


(jezgro Samuilove države, Makedonija sa Serdikom) sa sedištem u Skoplju. Ohridska

patrijaršija je svedena na rang arhiepiskopije, ali je sačuvala svoju autokefalnost i bila je

podređena ne carigradskom patrijarhu, već samom caru. U osvojenim krajevima Vasilije

je postavljao Vizantince na važnije položaje i potsticao sklapanje ženidbenih veza između

slovenskih i grčkih feudalnih porodica, čime je započeo proces grcizacije feudalne klase

u Makedoniji.

Vasilije II je umro 1025. godine. Vizantijsko carstvo, koje je za vreme njegove

vladavine doživelo vrhunac, počelo je nezadrživo da opada. To opadanje je obeležilo

sukob vojnog i činovničkog plemstva na unutrašnjem planu, dok je na spoljnom planu

Vizantiju počeo da ugrožava novi neprijatelj, a do jučerašnji saveznik varvarsko pleme

Pečenega. Vladavina činovničkog plemstva, zajedno sa spletom nepovoljnih okolnosti

koje su zadesile Makedoniju, izazvale su ustanke u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva.

U Makedoniji je 1040. godine izbio ustanak pod vođstvom Petra Deljana koji se

izdavao za sina Gavrila Radomira i Samuilovog unuka. Na putu iz Ugarske, gde je ranije

živeo, za Makedoniju on je zauzeo prvo Niš, a onda i Skoplje. U to vreme je izbio

ustanak i u Dračkoj oblasti, pod vođstvom nekog Slovena Tihomira. Deljan, koji nije

želeo da deli vlast sa Tihomirom, pozvao ga je u Skoplje, gde je Tihomir ubijen. Deljan

je zbog svog navedenog srodstva sa Samuilom, bio sigurno bolji kandidat za vođu

ustanka.

Ustanička vojska se raširila po svim oblastima nekadašnje Samuilove države. Sin

Jovana Vladislava, Alusijan, pridružio se ustanicima i zbog ugleda koji je uživao, bio je

proglašen za Deljanovog savladara. On je međutim ubrzo prešao na stranu Vizantije i

oslepeo Deljana. Vizantinci su ubrzo srušili ustanike u bici kod Ostrova 1041. godine, te

je vrlo brzo ustanak bio ugušen. U Makedoniji je ponovo uspostavljena Vizantijska vlast.

Novi ustanak u Makedoniji izbio je 1072. godine, a predvodio ga je Đorđe Vojteh.

Ustanak je bio izazvan nizom spoljnopolitičkih teškoća Vizantije (upadi Pečenega, uspesi

Seldžuka na istoku, Normanska opasnost itd.). Pobunjenici su pozvali u pomoć

Dukljanskog kneza Mihaila, koji se odazvao njihovom pozivu i poslao im svog sina

Konstantina Bodina sa 300 konjanika i vojskovođom Petrilom. Ustanici su u Prizrenu

proglasili Bodina za «cara Bugara».

21


Pobunjenici su uskoro oslobodili Povardarsku Makedoniju od Vizantinaca, pa su hteli

da prošire svoje područije. Đorđe Vojteh je ostao u Skoplju, dok je Bodin ratovao oko

Niša, a Petrilo kod Kostura. Petrilova vojska je ubrzo razbijena, nakon čega su Vizantinci

krenuli na Skoplje i uspeli da zarobe Đorđa Vojteha. Bodin je krenuo da osobodi Skoplje

i Vojteha, ali je potučen kod Pauna na Kosovom polju. Početkom 1073. ustanak je bio

ugušen i u Makedoniji je ponovo potpuno uspostavljena Vizantijska vlast.

Neuspehom ustanka Đorđa Vojteha završava se otvorena borba Makedonskig Slovena

protiv Vizantije. Uprkos tome, Makedonija će još nekoliko puta biti zahvaćena

unutrađnjim borbama oko carske vlasti. 1078. godine Makedonci su učestvovali u

bezuspešnom pokušaju Nićifora Vasilakija da se domogne carskog prestola. Plemena

Kumana i Pečenega su u nekoliko navrata pustošila Makedonske oblasti i dolazila do

okoline Soluna. U vreme cara Aleksija I Komnina (1081 – 1118), vizantiju ugrožavaju

Normani, koji su zauzeli Albaniju i veliki deo Makedonije. Oni su se odatle povukli

1084. godine. Nakon toga, Raški župan Vukan, je pustošio oblasti oko Skoplja, pa je

Aleksije I morao da preduzima nekoliko pohoda protiv njega. Kada je prošla opasnost od

Vukana, pojavila se nova, u vidu Krstaškog rata. Ta opasnost nije zaobišla Makedoniju,

jer je preko njene teritorije išla krstaška vojska pod vođstvom Boemunda, normanskog

vojvode koji je ranije ratovao protiv Vizantije. Ova vojska je pustošila naselja po

Makedoniji.

Nakon što je ostala bez poseda u Svetoj zemlji, Boemund se vratio u Evropu i obnovio

neprijateljstva sa Vizantijom. On se vrlo brzo ponovo obreo u Makedoniji, ali ga je

Aleksije Komnin primorao na mir 1108. Nakon toga u Makedoniji za duže vreme

prestaju borbe i u njoj se konačno u miru učvršćuje Vizantijski poredak.

22


3. DUBROVAČKA REPUBLIKA

1. Postanak i počeci Dubrovnika

Prvih godina VII veka porušili su Avari i Sloveni stari

grčko – rimski grad Epidauer, koji se nalazio na mestu

današnjeg Cavtata. Krajem VII ili u VIII veku spominje se

prvi put naselje Raguzion, koji leži 10 – tak km prema

severo – zapadu. Tu su prema, docnijoj tradiciji doseljeni

Sloveni podgli jedno malo naselje odvojeno morskim

kanalom od Roguzija. To je mesto nazvano Dubrovnik,

verovatno po dubravi (šumi), koja se tu nalazila.

Sl. 4: Grb Dubrovnika

Dubrovnik je u početku pripadao Vizantiji, pa je sa nekoliko primorskih gradova i

ostrva sačinjavao vizantijsku temu Dalmaciju. Pošto su Sloveni zauzeli svu neposrednu

okolinu Dubrovnika, to su se njegovi posedi i vinogradi nalazili na području koje je

pripadalo Zahumljanima i Travuljanima. Za mirno uživanje ovih poseda gradovi su

plaćali danak Slovenskim vladarima.

Polovinom IX veka Dubrovnik je već bio dobro utvrđen grad, pa je uspeo da 15 meseci

odoleva južnoitalijanskim Arabljanima (866 – 867).

Prilikom Mletačkog osvajanja Dalmacije 1000. godine i Dubrovnik je na neko vreme

priznao vrhovnu vlast Venecije.

Zbog borbe koju je Vizantija u toku XI veka vodila sa Dukljanskom državom i

ustanicima u Makedoniji, porastao je i značaj bliskog Dubrovnika, tako da se tu spominje

i vizantijski strateg na čelu zasebne Dubrovačke teme. Dubrovački strateg Katakalon

stradao je oko 1040. godine kada ga je na jednom prijateljskom sastanku, nedaleko od

Dubrovnika uhvatio dukljanski knez Vojislav. Tom prilikom je Vojislav poveo sa sobom

strategovog sina i njegove brze brodove.

Slabljenju vizantijskog uticaja na Primoriju doprineli su porazi Vizantije u ratu sa

Seldžucima u Maloj Aziji kao i unutrašnje borbe u samom Carstvu. Tada je, u stvari, i

prestala viznatijska vlast u dalmatinskim gradovima. Dubrovnik se koristio ovakvom

situacijom i tokom XI veka došao do veće samostalnosti. To je odgovaralo i interesima

23


njegovih stanovnika u vreme kada je gradove na Jadranskom moru zahvatio opšti

ekonomski napredak i jačanje trgovine na Mediteranu. Tada su Dubrovčani prvi put

napustili Vizantijsko carstvo i priznali vlast Normana, koji su bili u ratu za Vizantijom i

Venecijom (1081 – 1085).

U XI veku je znatno porastao ugled Dubrovnika i u crkvenom pogledu. Papa je 1022.

godine dubrovačku biskupiju podigao na stepen nadbiskupije i pod njenu neposrednu

vlast stavio prostranu oblast koja se pružala od Neretve i Bojane na Primoriju do duboko

u unutrašnjost.

Krajem XI veka ratovao je protiv Dubrovnika dukljanski kralj Bodin, ali nije uspeo da

ga osvoji. Dubrovnik je priznao vlast Normana (1186 – 1190) za to vreme on je izdržao

borbu sa Stefanom Nemanjom i njegovim bratom Miroslavom koji su tada bili već osvoji

primorske gradove Zete i uzalud pokušavali da zauzmu Dubrovnik. Sa Dubrovčanima su

potpisali mir 1186. kojim su uzajamno garantovali sigurnost i dali slobodu trgovanja.

Krajem XII veka Dubrovnik je ponovo priznao vlast Vizantije, mada su unutrašnji

sukobi oslabili njenu snagu, kao i njen uticaj i ugled na Jadranskom moru. Učesnici u 4.

krstaškom ratu umešali su se u te sukobe i zauzeli Carigrad 1204. godine. Ovu priliku

iskoristila je Venecija da zauzme sve važnije delove vizantijske obale od Jadranskog

mora do Carigrada i da zagospodari skoro čitavim jugoistočnim delom Balkanskog

poluostrva. Tada je i Dubrovnik priznao vrhovnu vlast Venecije 1205. godine.

2. Društveno – ekonomska struktura Dubrovnika

Dubrovčani su se najpre bavili ribarstvom i pomorstvom, a agrarne proizvode su dobijali

sa zemlje iz neposredne okoline, koju su verovatno sami obrađivali. Dobro je poznato da

je u Dubrovniku od početka bilo razvijeno pomorstvo, da je rano postojala brodogradnja,

kao i druge radinosti u vezi sa preradom drveta. Drvodeljerski zanati bili su potrebni zato

što je u toku 6 vekova Dubrovnik bio većinom drveni grad. Pored ovih, svakako se rano

razvio i kovački zanat. Pošto je u okolini Dubrovnika bila dosta neplodna zemlja a zbog

same dubrovačke oblasti i geografske oblasti samog grada podsticali su Dubrovčane da se

vro brzo počnu baviti trgovinom.

Sve je to doprinelo da se Dubrovnik do kraja XIII veka izgradio u veoma jako trgovačko

središte na primoriju. Dubrovčani su bili povezani privrednim vezama sa čitavim nizom

24


italijanskih primorskih gradova, a sa nekima od njih sklopili su i ugovore o prijateljstvu i

međusobnoj zaštiti stanovnika. Ovi ugovori su omogućili još veći napredak trgovine

Dubrovnika.

U isto vreme Dubrovnik je razvio i trgovinu sa balkanskim zemljama. O tome najbolje

svedoči povelja bosanskog bana Kulina iz 1189. godine kojom je Dubrovčanima dozvolio

da slobodno trguju po celoj Bosni i u kojoj je prvi put zapisano slovensko ime

Dubrovnika. Na trgovinu Dubrovnika sa unutrašnošću značajan je bio i mirovni ugovor

sa Nemanjom iz 1186. godine kojim je Dubrovčanima dozvolio da slobodno trguju po

celoj njegovoj zemlji. Dubrovčani su takođe ugovorom iz 1192. godine dobili i od cara

Isaka privilegiju da slobodno i bez plaćanja carine trguju po čitavom Vizantijskom

Carstvu.

Većinu stanovništva sačinjavao je puk koji se kasnije nazivaju građanima Dubrovnika.

Na čelu Dubrovnika je domaći knez, a pored njega je i skupština koju sačinjavaju sudije,

savetnici, vlastela i ceo narod. Kasnije će ovu skupštinu potiskivati vlastela koja je u

međuvremenu ojačala tako da će sve više uticati na vođenje gradskih poslova. Konačno,

u toku XIV veka skupština naroda gubi svaki uticaj i ostaje samo kao uspomena na vreme

kada je i narod imao neku vlast.

Kao što smo rekli, pošto je vlastela ojačala ona je u Dubrovniku uspela da prigrabi svu

vlast u opštini. Tada je ona konačno postala potpuni gospodar Dubrovnika i jedini

politički faktor u njemu, osiguravši definitvno svoju prevlast i u drštveno – ekonomskom

pogledu. Od tada je Veliko veće biralo iz redova vlastele kneza i članove ostalih veća,

ztatim predstavnike državne vlasti i gotovo sve službenike.

Dubrovački knez bio je predstavnik vrhovne vlasti Dubrovačke Republike i njenog

suvereniteta. Kneza je svakog meseca biralo Veliko veće između starije vlastele, a

vremenom se ustalio običaj da se na taj položaj moglo doći tek treće kalendarske godine.

Knez nije imao nikakve stvarne vlasti jer su o svemu odlučivala veća kojima je on

presedavao.

Stvarni nosilac državnog suvereniteta i državne vlasti bilo je Veliko veće, skupština sve

punoletne muške vlastele, koja se sastajalo najmanje jedanput mesečno. Ono je biralo

članove druguh veća – Malog veća i Veća umoljenih (senata). Malo veće imalo je 11

članova biranih na jednu godinu i ono je zajedno sa knezom imala malu, uglavnom

25


izvršnu vlast. A sastajalo se prema potrebi više puta nedeljno. Veće umoljenih (Senat)

imalo je 45 članova biranih na godinu dana; u njega su ulazili svi članovi Malog veća, a

sastajalo se kao i Malo veće. U to veće obično je ulazila starija i iskusnija vlastela, i ono

je praktično imalo svu vlast i vodilo celokupnu unutrašnju i spoljnu politiku. Veće

umoljenih bilo je u stvari prava vlada Republike. Ime ovog veća uzeto je prema

istoimenom veću Mletačke republike, koje je nastalo iz jednog specijanog odbora ljudi

umoljenih da dođu na porevemeno savetovanje sa duždem. Celokupna organizacija i

struktura političke vlasti dubrovačke državice bila je u glavnom provedena prema uzoru

Mletačke republike.

Opšti ekonomski razvitak u Evropi, a pre svega u njenim južnim zemljama od XIII veka

pa nadalje zahvatio je i Dubrovnik koji se sve više razvija i jača svoju prvredu naročito

zanatsvo, trgovinu i pomorstvo.

Što se tiče zanata, najviše se razvijaju - bojadisanje tkanina, pravljenje stakla, zlatnih,

srebrnih i metalnih premeta, oružja, slika, brodova izrađevina od voska i kože.

Najvažnija grana privrede bila je trgovina. Najpre je bila samo posrednička, a u V veku

kada je u gradu ojačala robna proizvodnja, javlja se i izvozna trgovina samog

Dubrovnika.

Sl.5: Dubrovnik

26


Iz Dubrovnika su vodili mnogi kopneni putevi koji su spajali balkanske zemlje sa

Jadranskim morem. Najvažniji je bio onaj koji je preko Trebinja i Bileće išao na Foču, pa

se odatle jedan krak odvajao niz Drinu, a drugi produživao preko Prijepolja, Sjenice i

Novog Pazara za Toplicu, Niš, Sofiju i Carigrad. Drugi po važnosti bio je put koji je

preko Trebinja, Ljubinja i Stoca spajao Dubrovnik sa dolinom Neretve, a preko Ivan

planine silazio u centralnu Bosnu, središte njenog rudarstva. Treći put je vodio uz more,

preko Boke Kotorske i Zetskog Primorija do ušća Drima; odatle je preko Skadra išao na

Prizren, Kosovo i u dolinu Vardara. Na ušće Neretve stizalo se četvrtim putem ili morem

preko Stona ili kroz Popovo Polje.

3. Formiranje Dubrovačke države

Dubrovnik je stupio u XIII veku kao društveno i politički potpuno formirana gradska

opština (komuna). U XIII i XIV veku Dubrovnik je doživeo jedan dug period mira koji je

mnogo doprineo da se jače razvijaju sve grane njegove privrede. Samo za vlade kraljeva

Uroša I i Milutina došlo je do oštrih sukoba između Srbije i Dubrovnika. Za sve ostalo

vreme Dubrovniku nikada nije zapretila opasnost da ga neko zauzme; od toga ga je štitila

prevlast Venecijena Jadranskom moru.

Što se tiče Srbije u XII veku ona se izgrađuje u veliku i ekonomski jaku državu, koja je

na kopnu sa svih strana opasivala teritoriju Dubrovačke opštine. Nešto kasnije, a naročito

u XIV veku jača Bosna. Ove dve države postaju glavno područja poslovanja Dubrovčana

kojima su srpski i bosanski vladari davali trgovačke povlastice.

Od polovine XIV veka menjaju se prilike i u Dubrovniku i u njegovom susedstvu.

Dubrovnik dobija 1358. stvarnu samostalnost sa ugarsko – hrvatskim vladarem kao

nominalnim zaštitnikom. U isto vreme dolazi do slabljenja centralne vlasti u Srbiji i

jačanje pojedinih feudalaca. To je štetilo interesima Dubrovačkih trgovaca, ai samom

Dubrovniku je zapretila opasnost da ga neko od moćnih srpskih dinastija ne osvoji. Tako

je došlo do rata sa Vojislavom Vojinovićem (1359 – 1362) i Nikolom Altomanovićem

(1370 – 1371). Mnogo kasnije Dubrovčani su ratovali sa Bosanskim kraljem Ostojem

(1403 – 1405), vojvodom Radoslavom Pavlovićem (1430 – 1432) i hercegom Stepanom

(1451 – 1454).

27


Mnogo veća opasnost, međutim, zapretila je Dubrovniku od Turaka koji su stalno

prodirali u pravcu Zapada, zauzimali Balkanske zemlje sa kojima su Dubrovčani trgovali

i sve više se približavali njegovim granicama. Da bi zaštitila interese svojih građana,

Dubrovačka vlada je uložila mnogo truda da uspostavi i održi dobre odnose sa Turcima.

Zato je od 1442. do 1444. davala Porti godišnji poklon od 1.000 dukata u srebrnom

posuđu, a krajem 1458. godine morala se obavezati da uz poklon vezirima na stalni

godišnji harač od 1.500 dukata. Ovaj harač je rastao do 1484. godine dok nije ustaljen na

12.500 dukata, u koju je sumu bila uključena i globalna uplata za ćumuruk. Turska je

ostavila na miru Dubrovnik i kada se posle pada Bosne i Hercegovine, njena vlast

učvrstila na čitavoj teritoriji oko Dubrovačke republike.

U toku ova dva veka Dubrovčani su znatno proširili granice svoje oblasti. Negde

polovinom XIII veka Dubrovnik je stekao ostrvo Lastovo koje se samo stavilo pod

njegvu vlast. Godine 1333. car Dušan je prodao Dubrovniku grad Ston i Poluostrvo

Pelješac (Stonski rat) za 8.000 perpera i 500 perpera godišnjeg danka. Car Uroš je

ustupio Dubrovčanima 1357. godine dug pojas zemljišta uz srpsko – dubrovačku granicu

od Ljute u Župi do Petrova sela na zapadu.

Godine 1399. bosanski kralj Ostoja prodao je Dubrovniku Primorije od Orašca do

Stona, posle čega se stara Dubrovačka teritorija povezala sa posedima na Pelješcu.

Konačno, početkom XV veka Dubrovčani su došli i u posed Konovala. Ovu plodnu župu

kupili su u dva maha; jednu polovinu od Sandalja Hranića 1419., a drugu sa Cavtatom

od Radoslava Pavlovića 1426.).

Ovako su Dubrovčani uspeli da zaokruže i prošire svoj posed i da zahvate nekoliko

plodnih područja, koja su ranije pripadala srpskoj i bosanskoj državi. Na njima su zatekli

brojno stanovništvo pravoslavne vere, koja u Dubrovniku nije bila ni dozvoljena, ni

priznata. Da bi ove pravoslavce pretvorila u katolike, katolička crkva je preduzimala sve

pa je u tu svrhu izgrađeno šest novih franjevačkih manastira koji su podignuti u Stonu,

Slanome, na Onbli, u Konovalima i dva na Pelješcu.

Sličan stav Dubrovčani su zauzimali i prema ostalim pravoslavnima koji su dolazili da

žive u Dubrovniku. Zato su mnogi od njih prelazili u katoličku veru, menjala svoja lična

narodna imena i uzimala ona crkvena. Dubrovčani su se bojali da će srpska ili bosanska

28


država lako pripojiti njihovu malu Republiku, ako njeno stanovništvo u većini bude

pravoslavno.

Pošto je Dubrovačka republika dobila Konovale, završeno je njeno teritorijalno

formiranje i sa takvim granicama ostala je do svoje propasti 1808. godine.

4. Značaj Dubrovnika za istoriju Balkanskih naroda

Zbog svog geografskog položaja i živih, a mnogostrukih veza sa stranim svetom,

Dubrovnik je bio u mogućnosti da o našim i mnogim stranim zemljama prikupi veoma

interesantne vesti i sakupi bogate istorijske izvore. Zato danas Dubrovački arhiv čuva

neobično važne i mnogobrojne dokumente ne samo za poznavanje istorije Dubrovnika i

jednog dela naših zemalja nego i za ispitivanje prošlosti celokupnog Balkana i većeg dela

Mediteranskih oblasti. U Dubrovačkom arhivu zbirke dokumenata uglavnom počinju od

kraja XIII veka; izvora iz ranijeg vremena ima u neuporedivo manjem broju. Sve važnije

dokumente prema njihovom karakteru i sadržaju, možemo podeliti u 4 velike grupe –

političko – diplomatsku, finansijsko - ekonomsku, javno – pravnu i privatno – pravnu.

29


4. SREDNJOVEKOVNA BOSNA

1. Formiranje Bosanske Feudalne države

U središnjoj oblasti današnje Bosne, oko gornjeg i

srednjeg toka istoimene reke i gornjeg Vrbasa,

društveno raslojavanje teklo je sporije nego u

susednim primorskim oblastima. Zatvoren visokim

planinama, po strani od znatnijih trgovačkih puteva

i manje izložena uticaju spolja, ova oblast duže je

zadržala staro rodovsko – plemensko uređenje. Do

sredine X veka verovatno zbog toga o njoj nema

nikakvih vesti. Tada se ona za vreme vlade kneza

Časlava javlja kao sastavni deo Srbije, koja se na

zapadu graničila sa hrvatskim župama Hlivnom,

Imotskim i Plivom. Porfirogenti pominje «malenu zemlju Bosnu» kao nešto posebno u

Srbiji sa dva grada – Kotor, verovatno Kotarac kod Sarajeva, i Desnik čiji je položaj

nepoznat.

Sl. 6: Grb dinastije Kotromanić

U drugoj polovini X veka bila je verovatno pod Hrvatskom, a možda je neko vreme

pripadala i Makedonskoj državi cara Samuila. Od pada Samuilove države Bosna je pod

vlašću Vizantije, ali sa svojim domaćim vladaocem koji pomaže Vizantiji u borbi protiv

zetskog kneza Vojislava. U vreme najvećeg uspona Zete i Bosna ulazi u njen sastav – u

njoj kralj Bodin postavlja za kneza svog namesnika Stefana. Međutim, Bosna se na

početku XII veka odvaja i postaje samostalna. Na taj način izgrađena je u njoj osnova za

jednu trajniju državnu tvorevinu. Njena istočna granica nalazi se na srednjoj Drini.

Jednom izgrađena sa ustaljenom centralnom vlađću, Bosna se održava i dalje,

zahvaljujući između ostalog i svom povoljnom geografskom položaju.

Za dalju sudbinu Bosne bilo je od velikog značaja što je hrvatska država bila početkom

XII veka spojena sa Ugarskom. Bosna je dobila za suseda jednu moćnu državu čiji su

vladaoci i feudalci, koristeći naročito kasnije i verske prilike u njoj, stalno težili da je

30


podvrgnu što jače pod svoju vlast. Prvi takav pokušaj preduzeli su već 30 – tih godina

XII veka.

Od 1138. godine ugarski kraljevi i u svojoj tituli ističu svoje pretenzije na Bosnu, tako

da već sledeće godine na saboru u Ostrgonu kralj Bela II daje Bosnu svome sinu

Ladislavu. Odluka da se uprava Bosne poveri jednom članu ugarske dinastije, međutim,

nije se mogla sprovesti zbog otpora bosanske vlastele. Sam Ladislav, kome je tada bilo 5

godina nije ni došao u Bosnu.

Uskoro se javlja kao ban bosanski jedan slavonski velikaš, Borić (oko 1154 – 1163).

Borić je bio vazal ugarski – on se pominje kao svedok na poveljama ugarskih kraljeva; u

ratu između Vizantije i Ugarske, Borić pomaže Ugarskoj s' bosanskom vojskom. Ali za

vreme dinastičkih borbi u Ugarskoj, u kojima je i on učestvovao bio je pobeđen i zbačen i

u tim borbama je poginuo.

Pobeda Vizantije nad Ugarskom Bosna je neko vreme potpala pod Vizantiju (1167 –

1180). Vizantijska vlast na Balkanskom poluostrvu za vlade Manojla Komnina bila je

samo privremena i prestala je odmah posle njegove smrti 1180. godine.

Bosanski ban Kulin koji verovatno došao na vlast kao vizantijski štićenik, morao je

uskoro priznati vlast Ugarske. Kulin je po svojoj prilici učestvovao sa svojom vojskom u

borbama Ugarske i Srbije protiv Vizantije (1182 – 1183).

Do kraja XII veka proces feudalizacije u Bosni znatno je napredovao. Tome je, pored

unutrašnjih uzroka, koji su i ovde delovali kao i u drugim zemljama doprineo i to što je

Bosna do XII veka često menjala gospodare i ratovala zbog čega je stalno rasla moć

vojnih i feudalnih starešina, a opadao broj slobodnih seljaka. U istom smislu, delovalo je

i postepeno jačanje trgovine sa primorskim gradovima. Po izvorima mi danas znamo za

dosta rane trgovačke veze Bosne sa Dubrovnikom. Iz vremena bana Kulina sačuvan je

prvi trgovački ugovor iz 1189. godine. Da bi obezbedio Dubrovačke trgovce i pojačao

promet sa Bosnom, ban Kulin garantuje Dubrovčanima potpunu slobodu kretanja i

trgovanja bez plaćanja ikakve carine osim ako ko od svoje volje da poklon. Ugovor nam

pokazuje da je državni aparat već izgrađen u Bosni. Postoji i njegova dvorska kancelarija

– povelju piše banov «dijak» Radoje.

Naporedo sa društvenim preobražajem i ekonomskim jačanjem Bosne išao je i kulturni

napredak. Za vreme Kulinove vlasti znamo da su dva brata, Matej i Aristodije, Zadarski

31


građani, odlični slikari i vešti zlatari, najviše radili u Bosni. Kulin je podizao crkve. Na

ulazu jedne je bio izrađen i njegov lik. Ban Kulin umro je 1204. godine.

2. Patarenstvo – «Crkva bosanska»

O prodiranju i učvršćivanju hrišćanstva u Bosni nemamo neposrednih podataka.

Pouzdane vesti o organizaciji crkve imamo tek od druge polovine XI veka. U vreme

kralja Konstantina Bodina, kada je Bosna bila pod Zetom, pominje se prvi put Bosanska

biskupija, podređena nadbiskupiji u Baru 1089. godine.

Jačanjem uticaja Ugarske u Bosni crkva je došla u zavisnost od Splitske nadbiskupije,

ali ne za dugo. U prvoj polovini XII veka u vreme kada je Vizantija privremeno vladala

Bosnom, njena biskupija postaje sastavni deo Dubrovačke nadbiskupije, pod kojom

ostaje i posle osobođenja Bosne od Vizantijske vlasti.

Katolička crkva u Bosni razlikovala se po svom unutrašnjem uređenju od drugih

biskupija na zapadu. Biskupi su bili domaći ljudi koji su zadržavali svoja narodna imena

(Radogost, Dragonja, Vladimir, Bratoslav). Služba se obavljala na slovenskom jeziku.

Jedan biskup prilikom posvećivanja morao je položiti zakletvu na slovenskom jeziku,

pošto nije znao latinski. Postoji mišljenje da je obed u toj biskupiji bio istočni.

Do pojave dominikanaca u prvoj polovini XIII veka nije u njoj bilo ni monaških redova

poznatih na zapadu.

Rimska kurija je počela preduzimati mere da pomoću Ugarske učvrsti u Bosni svoj

uticaj i promeni unutrašnje uređenje Bosanske biskupije. Međutim, na granici između

istočne i zapadne crkve, geografski dosta nepristupačna, Bosna nije pretstavljala povoljan

teren za učvršćivanje jedne crkvene organizacije koja se nametala od strane rimske

kurije. Stoga je otpor protiv katoličke latinske crkve ubrzo dobio karakter borbe protiv

zavojevača i doveo do stvaranja posebne «crkve bosanske» na osnovu patarenskog

učenja jedine u Evropi koja nije usvojila ni katolicizam ni pravoslavlje i koja se održala

kao vladajuća crkva do propasti srednjovekovne bosanske države.

Pateranstvo, koje je po svome učenju polazilo od Bogumilastva, javlja se po izvorima u

Bosni, za vreme vlade bana Kulina. Prema bogumilskom učenju svet se deli na

materijalno kojim upravlja «zlo» i duhovnim koji upravlja «dobro». Splitski nadbiskup

32


Bernard optuživao je papi Inoćentiju III bana Kulina da je prihvatio patarene koje je on

progonio iz Trogira i Splita.

Paterenstvo je u Bosni brzo napredovalo jer su ga pomagali ban i vlastela. Nemanji sin

Vukan obavestio je papu da je Kulin, zaveden sa svojom rodbinom, preveo u jeres više

od 10.000 katolika. Kurija je odmah preduzela energične mere za odbranu katoličanstva.

Ugarskom kralju povereno je da u korenu uništi jeretike, da im konfiskuje imanja i da ne

štedi ni samoga bana ako se nevrati na pravi put. Pred ovom opasnošću Kulin je morao

popustiti. U prisustvu papinog legata na sastanku na Bilinom Polju (na području današnje

Zenice) 8. aprila 1203. godine prestavnici «krstjana» kojima je ban Kulin bio «patron»

obavezali su se da će se strogo držati učenja katoličke crkve. Međutim, ubrzo se pokazalo

da patarenstvo u Bosni nije uništeno. Od tog vremena spominje se u izvorima «vera

bosanska» kao jeretička nauka do dualističkog tipa, koja se u latinskim spomenicima

obično naziva «manihejstvom», a njene pristalice patareni. I tek ponekad Bošnjani.

Patarenstvo je u Bosni moralo znatno odstupiti od prvobitnog stava bogumila prema

društvu i državi i prilagoditi se prilikama u zemlji. Dok su u Makedoniji i Bugarskoj

bogumili propovedali da se ne treba pokoravati vlasteli i da netreba raditi za cara, u Bosni

od samog početka njihove pojave oni nalaze podrške kod vladaoca i vlastele. Napuštanje

otvorene borbe protiv već utvrđenog feudalnog poretka omogućavalo je tešnju saradnju

između crkve bosanske i vlastele. Osim toga crkva bosanska, za razliku od katoličke i

pravoslavne odricala se svakog prava stvaranja svojih vlastelinstava. Njeno učenje nije

dozvoljavalo podizanje crkava i manastira oko kojih bi se obrazovali veći posedi sa

zavisnim seljacima.

U Bosni su i široki narodni slojevi nesumnjivo radije prihvatili patarenstvo nego

katoličanstvo. Crkva bosanska nije ubirala desetine, dok je katolička nametala razne

dažbine. I po svome uređenju ona je bila bliže narodu.

Odnos vladaoca prema patarenstvu nije bio onako blizak kao odnos vlastele. Kako je

crkva Bosanska povezana sa vlastelom mnogo više nego sa dinastijom, prestavljala je

jaku branu jačanju centralne vlasti te su vladaoci koristili svaku priliku da suzbiju njen

uticaj u zemlji.

Organizacija «crkve bosanske» bila je čvrsto sprovedena. Na čelu je stajao «episkop

crkve bosanske», obično nazvan «ded», za njim su dolazili «gosti», a niži stepen u

33


hierarhiji imali su «starci». Gosti i starci nazivani su zajedničkim imenom strojnici. Oni

su uzimani iz redova «krstjana», koji su živeli u zajednici po «hižama» (kućama) rasutim

po čitavoj zemlji. Žene koje su primale obaveze strogog pridražavanja svih propisa

njihova reda nazivane su «krstjanice».

Krstjani su u Bosni nazivani i smatrani «radovnicima», a Dubrovčani su ih obično

nazivali patarenima. Krstajni se međutim nisu odevali kao monasi u jednobojne haljine

do članaka, nego su nosili kratko odelo različite boje. Živeli su asketskim životom i nisu

smeli uzimati hranu koja je poticala od životinje, a prema latinskim izvorima, čak ni

mlečne proizvode. Zakletve nisu polagali, nego su se obavezivali samo «obećanjem».

U XV veku kada o njima ima najviše podataka u izvorima, oni borave na dvorovima

vlastele, pa ih ova obraja u svoje «kućane». «Kuće» u kojima su živele zajednice krstjana

uživale su neke povlastice, posebno pravo azila. Neke od tih «kuća» služile su kao krajnje

stanice Dubrovačkih karavana, isto onako kao pravoslavni manastiri u Polimlju. Uz neke

pak bila su konačišta, u kojima je privremeno boravila i imućnija vlastela naročito žene,

koje bi se zavetovale u bolesti da služe «svete muževe».

Mase vlastele i seljaka činile su «mrsne» ljude i crkva od njih nije tražila da se drži

njenih učenja. Mogli su se ženiti, ne postiti, zaklinjati se, ići u rat itd. Glavno je bilo da ne

pripadaju drugoj crkvi i da pomažu svoju u odlučnim trenucima.

U istoriji srednjovekovne Bosne patarenstvo je odigralo značajnu ulogu. Ono je dalo

Bosanskom feudalzimu jedno specifično obeležije po kome je on odudarao od

feudalzimu u katoličkim i pravoslavnim zemljama. Sama crkva bosanska nije za sve

vreme svog postojanja imala feudalnih poseda, a njena prevlast u Bosni sprečavalo je

druge crkve da se razvijaju u tom pravcu. Crkva bosanska bila je presudan činilac u

razvoju odnosa između vlastele i vladaoca. Njena povezanost sa feudalcima, koja je

omogućavalo njeno postojanje i davalo joj snage, bila je jedan od najznačajnijih

elemenata koji nisu dozvoljavali da u Bosni ojača centralna vlast. Patarenstvo se moglo

održavati samo u nezavisnoj bosanskoj državi. Crkva bosanska prema tome morala se

silom prilika svim svojim autoritetom zalagti za odbranu bosanske samostalnosti i postati,

podržavana i od vlastele i od naroda, a u kritičnim momentima i od vladaoca, činilac

prvog reda u borbi protiv zavojevačkih pokušaja Ugarske i katoličke crkve. Time je ona

vrlo mnogo doprinela izgrađivanju i učvršćivanju države, kao i njenom održavanju.

34


bosanski patareni slavili su svece, krsno ime i velike hrišćanske praznike (Rođenje

Hristovo, Blagovesti, Vaskrsenje i dr.), priznavali Stari zavet, Strašni sud, molitvu za

mrtve i milostinju, a nisu ni odbacivali kult moštiju.

3. Bosna u XIII veku. Borba protiv osvajačke politike Ugarske i Rima.

Posle smrti bana Kulina oko 1204. godine, tokom XIII veka Bosna je morala da izdrži

teške borbe za odbranu svoje samostalnosti od nasrtaja Ugarske i katoličke crkve.

Iznuđeno odricanje predstavnika patarena na Bilinom Polju i njihovo obećanje da će se

držati učenja katoličke crkve nije imao trajnih posledica. Čim je oslabio pritisak spolja,

patarenstvo je ponovo uzelo maha. Broj njegovih pristalica stalno je rastao.

Već 1221. godine Kurija šalje svog legata u Bosnu i u isto vreme podstiče Ugarskog

kralja i episkopat da unište «jeretike». Bosanski biskup koji je optužen zbog

zanemarivanja crkvenih dužnosti i nepoznavanja obreda krštenja, kao i zbog svojih veza

sa patarenima (njegov rođeni brat bio je njihov starešina), smenjen je i na njegovo mesto

je postavljen stranac sa kojim dolaze i dominikanci ogorčeni borci protiv katara u

Francuskoj. Kako Dubrovački nadbiskup, čiji je sufragan bio biskup u Bosni nije

pokazivao dovoljno revnosti za širenje katoličanstva, Bosna je najpre predložena

neposredno papi, a 1247. godine katoličkom nadbiskupu u Ugarskoj.

Sve ove mere papske kurije mogle su dovesti do željenog uspeha samo uz snažnu

vojničku podršku Ugarske. Međutim, Ugarska nije mogla da se potpuno angažuje zbog

sukoba kralja Andrije II sa velikašima i sa sinom. Tek pred krajem svoje vlade mogao je

Andrija II pokazivati veću aktivnost. Tako je primorao bana Mateja Ninoslava da se

odrekne «jeresi» i pređe u katoličanstvo. Papa je posle toga uzeo Ninoslava i Bosnu pod

svoju zaštitu. Ukoliko to nije išlo na uštrb prava ugarskog kralja. Otpor od strane

Bosanaca bio je ipak toliki da je Andrija II odlučio da upravu nad Bosnom preda svome

sinu Kolomanu 1235. godine. Ali ni ovaj pokušaj da se odstrane domaći vladaoci nije

uspeo. Višegodišnji napori da se Bosna silom savlada dali su nepotpune rezultate.

Ninoslava je osećao da se na vlasti može održati samo oslanjajući se na domaće snage, pa

je zbog toga napustio katoličanstvo.

Ugarska i Kurija pomagale su članove dinastije koji su ostali na njihovoj strani, kneza

Sibislava i Prijezdu, koji je priznat za bana nasuprot Ninoslavu.

35


Ugarski vojni pohodi na Bosnu postigli su samo privremene uspehe, a i oni su bili

zbrisani provalom Tatara u Ugarsku 1241. godine. Kada se Ugarska oporavila, 1244.

godine krenuo je kralj Bela IV sa vojskom na Bosnu tako da su se ban Ninoslav i vlastela

morali podčiniti. Prva posledica ovog Ugarskog uspeha bila je da su katoličkoj crkvi

potvrđeni prostrani posedi i zagarantovano pravo ubiranja desetine po čitavoj zemlji,

zatim ekonomski i sudski imunitet. Katoličkom nadbiskupu dozvolio je papa da posede

patarena može dodeljivati u baštinu katolicima koje bi ovi zauzeli. Otpor je još uvek bio

toliko snažan da se bosanski biskup nije mogao održati u zemlji i morao se nastaniti u

Sloveniji u Đakovu.

Posle smrti bana Ninoslava oko 1250. godine dolazi kao njegov naslednik ban Prijezda

(1250 – 1287) pomagan i doveden na presto od Ugarske, bio je poslušan vazal.

Krajem XIII veka Ugarska država je zapala u tešku krizu usled borbe oko prestola što je

dovelo do jačanja feudalaca. U Dalmaciji i Hrvatskoj naročito su ojačali Bribirski

knezovi. Pavle Šubić Bribirski uspeo je da proširi svoju vlast i na Bosnu, a od 1299.

godine naziva se ban «Hrvatske i Dalmacije i gospodar Bosne». Upravu nad Bosnom

dobio je Pavlov brat Mladen I, kao «ban Bosanski». Kako je vlast Bribirskih knezova

donosila i jačanje bosanske crkve, oživela je opet akcija Kurije protiv patarena. Sam ban

Mladen I poginuo je od «nevernih jeretika» a na njegovo mesto došao je Pavlov sin

Mladen II. Na čelu otpora stajao je na početku ban Stepan I, Prijezdin sin i naslednik,

pomagan verovatno od strane svoga tasta kralja Dragutina. Nije poznato šta je sa njim

dalje bilo.

Slom Mladena II u borbi protiv hrvatske vlastele koju je pomagao Karlo I 1322. godine

obezbedio je u Bosni vlast ranije dinastije. Pod zaštitom Ugarske, novi ban Stepan II

Kotromanić (1322 – 1353) uspeo je da sredi unutrašnje stanje u zemlji koja je doprinela

oslobođenju Bosne od Bribirskih knezova, obalito je nagrađivao na račun onih koji su

istrajali do kraja na njihovoj strani. Tako je knezu Vukoslavu Hrvatiniću darovao u

baštinu župe Banjice i Vrbanja sa gradovima Ključem i Kotorom. Stepan II Kotromanić

je znatno ojačao svoju vlast i za vreme njegove vladavine nije bilo pomena o bunama

vlastele, a isto tako oseća se i jak uticaj crkve bosanske.

36


4. Ekonomski razvitak Bosne u XIV veku u vreme bana Stepana II Kotromanića (1322

– 1353)

Unutrašnje konsolidovanje bosanskih prilika omogućilo je i znatno proširenje državne

teritorije. Pored Donjih Krajeva na severu su pridružene i oblasti Usora i Sol. Mnogo

značajnije je bilo širenje bosne prema jugo – zapadu i izbijanje na obalu Jadranskog

mora. Koristeći se borbom između hrvatskih velikaša Bosanci su zauzeli Završje – koje je

obuhvatalo župe Duvno, Livno i Glamoć – a preko ovoga i primorije između Cetine i

Neretve (Krajinu).

Slabljenje centralne vlasti u Srbiji posle smrti kralja Milutina 1321. dalo je prilike

Bosni da zavlada i Humom. Četri brata Branivojevića, odmetnuli su se od Srbije u

primoriju između Neretve i Dubrovnika i težili da prošire svoju oblast i održe se

nezavisnim. Međutim, u sukobu sa Srbijom, Bosnom i Dubrovnikom, čije su trgovce

pljačkali, oni su vrlo brzo bili uništeni. Rezultat ovih meteža bio je da su Bosanci zauzeli

i zadržali najveći deo Huma. Dubrovčani koji su kupili od Dušana Ston sa Pelješcem,

ostrvo Posrednicu na ušću Neretve i primorije od Stona do Dubrovačke stare teritorije,

morali su tražiti za ove Humske zemlje i potvrdu od Stepana II Kotromanića – dobili su

je od obavezu da plaćaju 500 perpera godišnje, ali samo za Ston i Pelješac. Bosanski ban

je učvrstio svoju vlast u dolini Neretve podizanjem novih gradova. Pojedini pogranični

velikaši kolebali su se neko vreme između Srbije i Bosne, ali je i to vrlo brzo prestalo. Ni

pokušaj cara Dušana 1350. da povrati Hum nije imao uspeha.

Oblast Bosanske države bila je ovim osvajanjima na severu i jugu udvostručena – jedan

«dijak» Stjepan II Kotromanić mogao je sa pravom istaći u jednoj povelji da ban «Držaše

od Save do Mora, od Cetine do Drine».

Ekonomskom značaju Bosne doprinelo je naročito razvijanjem rudarstva. Kao u Srbiji i

ovde su Sasi otvarali rudnike u većim razmerama. Početak njihovog rada pada u vreme

Stepana II Kotromanića. Rudarstvo je u Bosni moralo biti znatno već 1339. kada je

Kotromanić dozvolio Trogiranima trgovinu zlatom, srebrom, bakrom i drugim metalima.

Na području župe Lepenice nastaje nekoliko važnijih rudarskih centara, gde se najviše

dobijalo srebro. Prvo se javlja Ostružnica, zatim Hvojnica (Fojnica), Dreževice, Kreševo,

Dusina. U obližnjoj Busovači vadilo se gvožđe. U dolini Krivaje u drugoj polovini XIV

37


veka stalno je u porastu rudnik Olovo, a u njegovoj blizini Kamenica, gde se takođe

eksplatisala olovna ruda. Sve ove rudarske centre nadmašivala je Srebrenica u Podrinju.

Dobar deo Bosanskog uvoza i izvoza išao je dolinom Neretve. Na njenom ušću

obrazovalo se nekoliko trgova kao etape između zaleđa i primorskih gradova

(Dubrovnik); ostrvca Osin i Posrednica, Luka Ploče i Nekran, Brštanik, Drijava i dr.

U unutrašnjosti Bosne pored mnogih gradova razvijaju se sa porastom trgovine i stalni

trgovi. Visoki na reci Bosni, jedan od Bosanskih prestonica već u XIV veku postaje jedan

od najznačajnijih trgovačkih centara. U Podrinju se trgovci zadržavaju u Kučlatu i

Zvorniku preko koji su održavane veze sa Srbijom.

Razvitak rudarstva i trgovine, stvaranjem novih ekonomskih centara dovode do

promene u društvenoj strukturi. Pored stranaca koji su bili angažovani u trgovini i

rudarstvu, jača i domaći gradski element, koji predstavlja začetke domaćeg građanskog

staleža.

Uređenje gradova nije bilo svuda isto. Centralnu vlast predstavljao je knez kojeg je

vladaoc postavljao i vršio je upravnu i sudsku vlast. Veći rudarski gradovi imali su

izvesnu autonomiju u Srebrenici pored kneza postojalo i jedno gradsko veće od 12

«purgara» koje je sa knezom obavljalo gradske i sudske poslove. Kolonije stranaca imale

su poseban položaju u pogledu sudstva. Međusobne sporove između njihovih članova

rešavali su njihovi predstavnici.

Prenošenje robe obavljalo se karavanima. Bakar je ponekad transportovan u pločama, a

zlato u šipkama. Dragocenost tovara, naročito dragih metala, zatim veliki broji sastav

ljudi i stoke u karavanima, uticali su da je Dubrovačka Republika stavila karavansku

trgovinu pod budni nadzor državne vlasti. Glavni posednici tovarne stoke bili su Vlasi, te

su konji uzimani u najam od njihovih starešina. Vlasi su bili gonioci stoke ili

«ponosnici», odnosno «kiridžije». Starešina ponosnika bio je «primućar» ili «kramar».

On je sklapao ugovor sa trgovcima i bio je odgovoran za njegovo izvršenje. Dubrovačka

Republika određivala je svog zapovednika karavana, takozvanog «kapitaneus turmae».

U Bosni su se uvozile razne tkanine od najprostijih pamučnih do svilenih protkanih

zlatom za potrebe dvora i vlastele, dalje vino, ulje, slana riba, šećer, južno voće, začini,

oružje i oprema za konje, metalni stakleni i kožni predmeti, morska so itd.

38


Osim stoke, kože, raznih domaćih životinja izvoženi su proizvodi stočarstva – loj, vuna,

sir i sl. Razvijeno je bilo i pčelarstvo. Od sredine XIV veka izvoze se i razni metali –

srebro, olovo, bakar, zlato i gvožđe.

Razvitak unutrašnjeg tržišta Bosne i sve življa spoljna trgovina povlačile su za sobom

jačanje robno – novčane privrede, što je nametalo potrebu da se strani novac (mletački,

ugarski, srpksi, dubrovački), zameni domaćim. Isključivo Bosanski novac kuje tek Stepan

II Kotromanić, po ugledu na mletačke, dubrovačke i srpske. Kovanje bosanskog novca

nastavljeno je i u drugoj polovini XIV veka. Tvrtko I kovao je novac sličan

Dubrovačkom, a izrađivao je čak i velike zlatnike (četvorostruke dukate). To je jedini

poznati zlatan novac u našim srednjovekovnim zemljama.

5. Uspon Bosne u doba Tvrtka I (1353 – 1391)

Jačanje Bosanske feudalne države nastavlje se i posle bana Stepana Kotromanića pod

vladom njegovog sinovca Tvrtka I kada ona dostiže najveći uspon i svoj najveći obim.

Tvrtko I je uspeo da još više ojača centralnu vlast slomivši otpor feudalaca koji su bili na

početku njegove vlade privremeno ojačali kao i težnja da Bosnu što više proširi na račun

susednih zemalja, a u tome su mu išle i prilike u susednim zemljama. Dok je Bosna tek

postizala vrhunac svog feudalnog razvoja, Srbija je već ušla u fazu raspadanja usled

prevage krupnih feudalaca nad centralnom vlašću koja je neko vreme bila potpuno

iščezla. Knez Lazar je u naporima da obnovi srpsku državu morao tražiti potporu Tvrtka I

po cenu napuštanja znatnog dela ranije srpske teritorije. Isto tako u Hrvatskoj i Dalmaciji

bile su povoljne prilike za ekspanziju Bosne u tom pravcu, naročito pred kraj Tvrtkove

vlade.

Da bi se učvrstio na vlasti ban Tvrtko I se oslanjao na Ugarsku. Godine 1360. biskup u

Đakovu dobio je od pape ovlašćenje da u vršenju inkvizitorske službe protiv basnskih

patarena može upotrebiti i vojnu silu što je, kao i ranije, izazvalo snažan otpor «crkve

bosanske» i vlastele. I sam Tvrtko I, mada katolik, bio je na njihovoj strani.

Ugarska je morala preduzeti odlučne mere da održi svoj uticaj u Bosni. U leto 1363.

godine krenule su protiv nje dve vojske, prva pod komandom kralja Ludviga prodrla je uz

Vrbas do župe Plive i opsela grad Soko, ali nije uspela da ga zauzme te se brzo povukla

39


iz Bosne. Isto tako, i druga Ugarska vojska pod Ostrogonskim nadbiskupom pretrpela je

potpun neuspeh u naporima da osvoji grad Srebrenik u Usori. Izdaja pojedinih feudalaca,

kao Vlatka Vukoslavića, koji je predao Ludvigu svoj grad Ključ na Sani nije mogao

uticati na ishod ovog rata.

Složna uglavnom u borbi protiv zavojevača, Bosna je ubrzo zapala u tešku unutrašnju

krizu. Vlastela je gledala svoje interese i ugrožavala trgovinu. I Dubrovnik i Venecija

žale se da su mnogi njihovi trgovci opljačkani u Bosni. Da bi ojačao centralnu vlast

Tvrtko je ubrzo obnovio veze sa Ugarskom i težio da oslabi uticaj patarena favorizujući

katoličku crkvu. Otpor vlastele pretvorio se u otvorenu pobunu 1366. godine gde je

Tvrtko bio zbačen sa vlasti, a za bana je izabran njegov brat Vuk. Tvrtko je pobegao u

Ugarsku gde je odmah dobio pomoć i vratio se u Bosnu, kako on sam ističe kao «ban

bosanski po milosti božiji i gospodara našeg kralja Ludviga». Ugušivanje bune i pored

Ugarske pomoći trajalo je dugo.

Mada je Ugarska pomogla da savlada pobunjenu vlastelu, ban Tvrtko nije potpuno

potpao pod njen uticaj. Zauzet na drugoj strani, kralj Ludvig nije poslednjih godina svoje

vlade vršio nikakav jači pritisak na Bosnu. Sam Tvrtko znao je podesiti svoje držanje

tako da nije izazivao ugarsku intervenciju. Katolička crkva pokazivala je izvesnu

aktivnost u Bosni, ali do jačeg uticaja nije moglo doći.

Znatno jačanje centralne vlasti u drugom periodu Tvrtkove vlade je neosporno. Nema

više pobune feudalaca, pa čak ni pojedinačnog odmetanja. Vlastela je morala da se

pomiri sa novim stanjem stvari i da računa na povećanje svoga uticaja i bogatstva samo u

saradnji sa vladaocem. Ipak, i u svom najvećem usponu vladalačka vlast u Bosni nije

mogla dostići onu snagu koju je na primer imala u Srbiji pod carem Dušanom. Dok je u

Srbiji na vladaočevoj strani bila crkva, u Bosni je ova bila u prisnom savezu sa vlastelom.

Pošto je sredio odnose u zemlji, Tvrtko se sada koristi rasulom centralne vlasti u Srbiji

šireći svoje teritorije na njen račun. Od moćnih srpskih feudalaca neposredni sused Bosne

bio je župan Nikola Altomanović, čija se oblast prostirala od rudnika do Dubrovnika i

Boke Kotorske. U vreme pobune Bosanske vlastele Altomanović je pokušao da proširi

svoju oblast na račun Bosne. Kako je Altomanović bio u neprijateljstvu i sa knezom

Lazarom, a ni ovaj ni bosanski ban nisu bili u stanju da ga pojedinačno savladaju, oni su

se udružili da ga zajednički unište. Župan Nikola, koga je njegova vlastela izdala, brzo je

40


podlegao 1373. Bosna je na taj način dobila čitavo gornje Podrinje sa Plivom, Tarom,

srednjim i donjim Polimljem (Prijepolje, Foča, Višegrad, Bileća, Pljevlja, Goražde).

Primorske župe Trebinje Konovali i Dračevica koji su prilikom Nikolinog sloma zauzeli

Balšići ubrzo su takođe došli pod bosansku vlast. Početkom 1377. godine protiv Balšića

se pobunila Trebinjska vlastela koju je, verovatno, podsticao sam Tvrtko. Nekoliko

godina kasnije 1375. godine dobija i Kotor.

Zauzimanje jednog dela srpskih zemalja pružilo je Tvrtku priliku da se, ističući da je

potomak Nemanjića po ženskoj liniji, proglasi se za njihovog naslednika. U Mileševi, gde

se nalazio grob Sv. Save krunisan je 1377. godine za «kralja Srbljem, Bosni, Pomoriju i

Zapadnim Stranam».

Smrt kralja Ludviga 1382. godine oslobodila je Bosnu Ugarskog pritiska i omogućila

kralju Tvrtku ne samo da povrati oblasti koje je izgubio na početku svoje vlade već i da

znatno proširi svoju državu prema Dalmaciji i Hrvatskoj.

Čim je saznao za Ludvigovu smrt, Tvrtko je upao sa vojskom u zapadni Hum i zauzeo

ga zajedno sa trgom Drijeva, toliko značajnim za bosansku trgovinu. Sa zapadnim

Humom pali su opet pod Bosnu Završje i Krajina. Da bi ojačao svoju vlast u Primoriju

Tvrtko je započeo izgradnju ratne mornarice. U Veneciji kojoj je više odgovarala

Bosanska nego Ugarska vlast u Dalmaciji, dobio je odobrenje da nabavi tri galije. Godine

1387. zauzima Klis i Ostrvicu preko kojih je mogao vršiti pritisak na dva glavna grada

Dalmacije, Split i Zadar. Ostavljeni sami sebi, pošto im kralj Žigmund nije mogao pružiti

nikakvu pomoć, Dalamtinski gradovi pokušavali su da sa nekim hrvatskim velikašima

obrazuju savez za odbranu od Bosanaca. Samo napad Turaka na Srbiju i odlazak

bosanske vojske na Kosovo odložili su prvremeno rešenje ovog pitanja. Ali već sledeće

godine 1390. napušten je svaki otpor. Prvo Split, a zatim ostali gradovi predali su se,

dobivši od Tvrtka povelje kojima se potvrđuju njihova autonomna prava. Jedino je Zadar

ostao izvan bosanske države.

Potčinivši Dalmaciju i južnu Hrvatsku do Velebita, Tvrtko proširuje svoju titulu i naziva

se «kralj Srbije, Bosne, Dalmacije, Hrvatske i Primorija» 1390. godine.

Prvi napadi Turaka na Bosnu bili su samo pljačkaški pohodi čiji je cilj bio stvaranje

pometnje i pripremanje terena za trajna osvajanja. U jesen 1386. godine manji broj

Turskih četa preplavio je Hum. Dve godine kasnije u Hum je provalila veća Turska

41


vojska pod Šahinom jednim od najistaknutijih turskih vojskovođa toga vremena. Godine

1388. Vlatko Vuković pobeđuje Turke kod Bileće.

Tvrtko je knezu Lazaru sa kojim je stalno bio u savezu pomogao u boju na Kosovu.

Sl. 7: Srednjovekovna Bosna

6. Bosna u vreme kralja Dabiše (1391 – 1395) i kraljice Jelene Grube (1395 – 1398) -

slabljenje centralne vlasti i jačanje krupnih feudalaca.

Posle Tvrtkove smrti 1391. godine slabi centralna vlast, a jačaju feudalci koji teže da

prošire svoje teritorije. I ličnost koja je izabrana za novog kralja znak je naglog slabljenja

centralne vlasti. Vlastela nije htela Tvrtkovog sina, već je za kralja proglasila starog i

42


nesposbnog člana dinastije Stefana Dabišu. Kralj Žigmund je uspeo da i bez borbe Bosni

opet nametne Ugarsku vlast.

Na sastanku u Đakovu 1393. godine Dabiša je sa vlastelom morao primiti teške obaveze

– Žigmund je priznat za «prirordnog gospodara Bosne» i po utvrđenom sporazumu

trebalo je da posle Dabišine smrti neposredno raspolaže bosanskim prestolom. Kao

ugarski vazal Dabiša je bio postavljen i za župana jedne ugarske županije. Pošto je

savladao buntovnu vlastelu u Hrvatskoj 1394. godine, Žigmund je primorao Dabišu da se

odrekne Dalmacije i Hrvatske.

Glavna tačka Đakovačkog ugovora ipak nije mogla biti sprovedena u delo. Kad je umro

Dabiša 1395. godine požurila je bosanska vlastela da na njegovo mesto izabere za

kraljicu njegovu ženu Jelenu Grubu, pre nego što bi došlo do ugarske intervencije. Kralj

Žigmund, koji se spremao za rat protiv Turaka, morao se pomiriti sa svršenim činom.

Poraz kod Nikopolja 1396. imao je za posledicu da je Ugarska za više godina ostavila

Bosnu na miru.

Sa vladom Jelene Grube nastaje u Bosni duži period kada je vlast vladaoca bila skoro

iščezla. Vlastela bosanska uspela je da ne samo oslabi centralnu vlast već i njene nosioce

postavljala i smenjivala po svojoj volji. Sudbina Bosne zavisila je uglavnom od tri

porodice – Hrvatinića, Kosača i Pavlovića.

Hrvatinići su bila stara vlasteotska porodica koja je imala najviše svojih poseda u severo

– zapadnoj Bosni, u Donjim Kraljevinama na Vrbasu. Njen predstavnik bio je Hrvoje

Vukčić, veliki vojvoda «rusaga bosanksog» još od vremena kralja Tvrtka I. Posle

Tvrtkove smrti proširio je svoju vlast i nad jednim delo Hrvatske i Dalmacije, a od 1402.

godine nosi titulu «hercega splitskog».

Kosače su spadale u red onih vlasteotskih porodica koje su se uzdigle u prve redove za

vreme napredovanja Bosne pod Tvrtkom I. Vlatko Vuković, poznati vojskovođa kojem je

Tvrtko darovao velike posede u novoosvojenim oblastima, položio je temelje moći ove

kuće. Vlatkov sinovac i naslednik Sandalj Hranić Kosača (1392 – 1435) proširuje posede

koji pred kraj njegovog života obuhvataju prostrano područje od Prijepolja, Pljevalja i

Nikšića do Cetine. Posle smrti Hrvoja Vukčića 1416. godine postaje najmoćnija ličnost

među bosanskim feudalcima.

43


Uspon porodice Pavlović počeo je sa knezom Pavlom Radenovićem pred kraj vlade

Tvrtka I. U njegovoj vlasti nalazili su se rudnik Olovo i grad Borač odakle se širi i na

jedan deo primorija (Trebinje, Cavtat, Bileća).

7. Borba protiv pritiska Ugarske

Posle poraza kod Nikropolja, Ugarska nije bila u stanju za neko vreme da aktivno utiče

na bosanske prilike i da završi započetu akciju podvlašćivanja Bosne, koja je bila odvela

do ugovora u Đakovu. Bosna, međutim, nije mogla ostati po strani u velikom sukobu koji

je vođen u Ugarskoj i Hrvatskoj između pristalica kralja Žigmunda i njegovih protivnika

koji su hteli da dovedu na presto Ladislava Napuljskog koga podržavaju hrvatski velikaši

Hrvoje Vukčić, Sandalj Hranić i Pavle Radenović, pa i novi kralj Ostoja (1398 – 1404)

koji je doveden na presto umesto svrgnute Jelene Grube.

Prelazak Bosne na stranu protivnika kralja Žigmunda doveo je do rata između nje i

Dubrovnika, koji je uporno bio na Žigmundovoj strani. Bosanska vojska opustošila je

dubrovačko područije 1403. godine pošto se Republika nije htela odazvati zahtevu kralja

Ostoje da prizna bosansku vrhovnu vlast.

Kralj Ostoja videvši da Ladislav Napuljski nema dovoljno snage da zavlada čitavom

Ugarskom i da je Žigmund pojačao svoj položaj, prilazi Žigmundu i sklapa mir sa njim.

Većina bosanske vlastele, bojeći se jačanja Ugarskog uticaja, napušta kralja Ostoju. U

proleće 1404. godine Ostoja je zbačen, a na njegovo mesto je vlastela dovela Tvrtka II

Tvrtkovića (1404 – 1409).

U Bosni su u potpunosti preovladali protivnici kralja Žigmunda. Zbačeni Ostoja

pobegao je u Ugarsku pokušavajući pomoću nje da opet dođe na vlast. Kralj Žigmund

napada Bosnu pod izgovorom krstaškog rata protiv bosanskih patarena.

Više godina su ugarske vojske navaljivale na Bosnu, ali je uspeh bio samo delimičan.

Zauzeti su bili neki gradovi, među njima i Bobovac, najača bosanska tvrđava gde je bila

ostavljena ugarska posada. U Bobovac je doveden i Ostoja, ali nije mogao biti nametnut

Bosni za vladaoca. Većih posledica imao je tek napad kralja Žigmunda u jesen 1408.

godine kada sa vojskom upada u Bosnu, zauzima i ruši neke gradove. Žigmund je odlučio

da drakonskim merama primora bosansku vlastelu na pokornost. Naredio je da se u

44


Doboru svi zarobljeni velikaši (171) pogube, a njihova tela bace sa gradskih zidina u reku

Bosnu.

Posle ovih uspeha Ugarske najuticajniji bosanski velikaši bili su prisiljeni da napuste

borbu, a sam Hrvoje Vukčić izmirio se sa Žigmundom i napustio Ladislava Napuljskog,

što je značilo i slom njegove stranke. Sandalj Hranić, a verovatno i Pavle Radenović su

privremeno napustili borbu.

Međutim, Ugarska nije mogla trajno učvrstiti svoju vlast u Bosni jer je i dalje većina

bila protiv Ugasrke. Sandalj Hranić i knez Pavle Radenović stali su na čelo otpora i

podupiru kralja Ostoju koji uz njihovu pomoć opet 1409 dolazi na presto i solidariše se sa

antiugarskom politikom i oslanja se na Turke. Stefan Ostoja vladaće po drugi put

Bosnom u periodu od (1409 – 1418).

Mešanje Turaka u Bosanske poslove samo je pojačalo odluku Ugarske da konačno reši

bosansko pitanje. Kralj Žigmund u proleće 1410. godine šalje ponovo vojsku u Bosnu,

pomaže mu i Hrvoje koga je postavio za svog «vice kralja u Bosni». Osvaja više gradova,

a Hrvoje mu predaje Srebrenik u Usori i Srebrenicu na Drini. Sada Žigmund želi da

konačno sprovede odredbe Đakovskog ugovora i da se kruniše za kralja Bosne. Do ovoga

nije moglo doći. Žigmund je priznao Ostoju za Bosanskog kralja, a ovaj njega za svoga

sizirena (1411. godine). Integritet Bosne uglavnom se održao, jedino je Žigmund

Srebrenicu predao despotu Stefanu Lazareviću, a Usoru i Sol stavio pod neposrednu

ugarsku upravu.

Sporazum između Ugarske i Bosne 1411. godine bio je posledica kompromisa i to

uglavnom zbog Turske opasnosti koja je pretila Bosni.

8. Međusobne borbe velikaša i jačanje turskog uticaja

Tek posle obnavljanja svoje države pod Muhamedom I 1413. godine Turci su pojačali

svoju aktivnost u Bosni. Tamo nalaze prirodnog saveznika u Hrvoju Vukčiću te sa njim

sklapaju sporazum i upadaju u leto 1414. godine u Bosnu. Jedno krilo vojske skopskog

krajišnika Isak – bega prodire čak do okoline Zagreba. Sa Turcima je u Bosnu došao i

bivši kralj Tvrtko II koga je Hrvoje želeo da dovede umesto Ostoje. U zemlji su opet bila

dva kralja, jednog je podržavala Ugarska, a drugog Turska tako da je bezvlašće opet

zavladalo u Bosni.

45


Da bi održala svoj uticaj u Bosni, Ugarska je uputila svoju vojsku preko Save, ali je u

leto 1415. godine poražena verovatno u blizini Doboja. Pošto je ovom pobedom nestao

ugarski uticaj bosanska vlastela je odlučila da preotme od despota Stefana Srebrenicu

koju mu je bio ustupio Žigmund. Sultan je priznao Ostoju za kralja Bosne, a Sandalj se

izmiro sa Hrvojem. Tada dolazi i do sukoba između najuticajnijih velikaša – Sandalj

Hranić po dogovoru sa kraljem Ostojom, priliko jednog izleta u Sutjesci napao je i ubio

kneza Pavla Radenovića. Odlučeno je bilo da se njegova oblast podeli između zaverenika

i otpočelo je proganjanje vlastele Pavlovića. Sinovi kneza Pavla su uz pomoć Turaka

opustošili zemlju svoga protivnika Sandalja Hranića. Čak je i sultan morao da šalje

izaslanike da posreduju u izmirenju vlastele. Većina je krivicu svalila na kralju Ostoju

koji je morao da se spašava bekstvom.

Sa turskom vojskom dolazi u Bosnu Tvrtko II i oni utiču i na njegov ponovni dolazak na

vlast (1421 – 1443). Kasnije nezadovoljni Tvrtkom II podržavaju kao protiv kralja

Ostojinog sina Radivoja 1432. Bosna tada i formalno priznaje Tursku vlast i obavezuje se

na plaćanje godišnjeg danka. Zbog neurednog isplaćivanja danka Turci ih kažnjavaju

zauzimanjem u zalog nekih gradova.

Posle Doboja, Ugarska više godina nije mogla ništa preduzeti da privuče Bosnu na svoju

stranu. Ali kralj Žigmund nije potpuno odustao od svojih namera da Bosnu što tešnje

veže za Ugarsku. Međutim, ovaj put to nije pokušavao silom da postigne kao ranijih

godina, već sporazumom sa Tvrtkom II. Tvrtko II obavezao se sporazumom iz septembra

1427. da će ako umre bez zakonitog potomstva presto ostati Žigmundovom tastu

Hermanu Celjskom, rođaku Kotromanića. Tako Bosna postaje poprište borbi između

Ugarske i Turske. Turci otvoreno pomažu pretendenta Radivoja, a Tvrtko II je najizad

primoran da plaća sultanu danak od 25.000 dukata.

9. Postanak Hercegovine

Feudalna anarhija koja je od kraja XIV veka sve više zahvatala bosansku državu, imala je

većih posledica, i najača se osećala u južnim krajevima srazmerno kasno uklopljenim u

državu i više izloženim razornom dejstvu Turaka. Sandalj Hranić je za duge svoje

vladavine (1392 – 1435) znatno proširio i zaokružio svoje posede koji su se prostirali od

Mileševe do Cetine. Od smrti kneza Pavla Radenovića 1415. godine i vojvode Hrvoja

46


Vukčića 1416. godine on postaje najmoćniji čovek u Bosni. Njegova politika zavisila je

sve više od Turaka. Oblast Sandalja Hranića nasledio je njegov sinovac Stepan Vukčić

Kosača (1435 – 1466) ovu promenu pokušao je da iskoristi vojvoda Radoslav Pavlović

da ojača na račun Kosača, protiv ovoga se pobunila i vlastela u zapadnom Humu, gde su

bili najmoćniji Radivojevići, i zatražili zaštitu ugarskog kralja Žigmunda. Pritešnjen,

vojvoda Stepan pozvao je u pomoć Turke i ne samo što je održao jedinstvo svoje oblasti

već je i prilično uvećao. Pavlovićima je oteo Trebinje i župu Vrn sa gradom Kolvukom i

potpuno ih istisnuo sa primorja. Radivojevići i Pavlovići platili su svoje neprijateljstvo

prema Vukčiću time što su izgubili udeo u prihodima od drijevske carine. Tako je velike

prihode na ušću Neretve od sada uživao samo Kosača.

Pod Stepanom Vukčićem ubrzava se proces izdvajanja južnih oblasti iz bosanske

države. One stvarno postaju posebna politička jedinica zavisna od Turaka. Kada su Turci

osvojili prvi put Srbiju 1439. on upada u Zetu i zauzima gradove Medun i Soko, koje

posle obnavljanja despotovine morao napustiti. Kao odgovor na pokušaj hrvatskog bana

da mu otme zapadni deo Huma napada grad Omiš i posle duže opsade osvaja ga, a sa

njim i Poljicu 1440. godine. U vreme kada je Bosna prišla savezu hrišćanskih država

protiv Turske on se bori na strani Turske. Prilikom promene na prestolu i dolaska na vlast

kralja Stefana Tomaša (1443 – 1461) on zajedno sa Turcima ukazuje pomoć starom

pretendentu Tomaševom bratu Radivoju. Rat između njega i bosanskog kralja prekinut je

izmirenjem u proleće 1446. godine, ali do trajne saradnje nije moglo doći. Da bi što više

naglasio svoju nezavisnost od Bosne Stepan Vukčić se oktobra 1448. proglašava za

«hercega od svetog Save».

Herceg Stepan je vršio pritisak i na Dubrovnik koji je doveo i do otvorenog rata (1451 –

1454). Uz pristanak sultana herceg Stepan napada Dubrovnik. Dubrovčani uspevaju da

pridobiju na svojoj strani kralja Stefana Tomaša i despota Đurđa Brankovića i Pavloviće

u nadi da će povratiti izgubljene oblasti. Dubrovčani su računali da će slomiti Kosaču

izazivanjem nereda u samoj zemlji – uspeli su da protiv njega pobune njegovog

najstarijeg sina Vladislava i mnoge velikaše, naročito vojvodu Ivaniša Vlatkovića

(Radivojevića), sa braćom. Dubrovčani nisu prezali ni od toga da ucene glavu hercega

Stepana. Obećali su onome ko ga ubije 15.000 dukata.

47


Sukob između malene, ali ekonomski jake Dubrovačke Republike i hercega uzimalo je

sve više nepovoljan obrt po ovoga. Dubrovčani su pokušali da iskoriste priliku i prošire

svoju teritoriju na njegov račun. Kralj Tomaš im je ustupio župe Vrsinje i Dračevicu sa

Novim, do koga je Dubrovčanima naročito bilo stalo da ga dobiju zbog ekonomske uloge

koju mu je Kosača namenjivao, ali do ostvarenja ovog cilja ipak nije moglo doći. Kada je

zaključen mir uspostavljena je stara granica između zaraćenih strana.

10. Propast bosanske države 1463. godine.

Poslednji bosanski vladari pokušavali su da otklone opasnost od Turaka oslanjajući se na

Ugarsku i papu. U nemogućnosti da se sama potpuno oslobodi uticaja i zavisnosti od

Turaka ona je tražila da ih parališe i da se održi pomoću sila koje su ranije najviše

ugrožavale njenu samostalnost. Ali u Bosni centralna vlast je bila suviše slaba, potrebno

je bilo savlađivati otpor vlastele koja je bila protiv ugarske prevlasti, a naročito voditi

nepomirljivu borbu protiv «crkve bosanske» na čijem potpunom uništenju je Rimska

Kurija oduvek radila.

Međutim, opaža se izvesna življa aktivnost katoličke crkve da poveća broj svojih

pristalica. Kralj Tvrtko je početkom 1436. obećao da će svim svojim silama štititi

franjevce koji su još u XIV veku počeli podizati svoje manastire u Bosni i dozvoljavao

im je da slobodno propovedaju «reč Božiju i istinu svete katoličke i rimske crkve» i da

bez ikakve smetnje preobraćaju narod na katoličanstvo. U to vreme je i koncil katoličke

crkve u Bazelu preduzimao poslednje pokušaje započete još 1433. godine da «crkva

bosanska» i sa njom celu Bosnu privede katolicizmu, ali oni nisu imali uspeha. Posle

prvog pada Srbije 1439. godine očekivalo se da će ista sudbina snaći i Bosnu, međutim, u

ratu između Ugarske i Turske, Turci gube te Bosna ostaje po strani.

Kad je umro Tvrtko II vlastela je na vlast dovela Stefana Tomaša (1443 – 1461), ranije

pateren, a kao novi kralj prelazi u katoličanstvo. Tomaš je bio vazal Ugarske.

Turci su pokušali da za kralja Bosne nametnu svog štićenika, Tomaševog brata

Radivoja. Međutim, većina vlastele je bilo uz Stefana Tomaša i Radivoj je morao uskoro

napustiti borbu i pomiriti se sa bratom.

48


Kralj je pokušao da uništi «crkvu bosansku», ali mu to nije pošlo za rukom. Katolička

crkva nije se odricala svojih namera da uništi patarenstvo u Bosni. Papini legati radili su i

dalje, naročito preko franjevaca, da povećaju broj katolika u narodu i kod vlastele.

Kao i druge feudalne države koje su uništili, Turci su i u Bosnu postepeno u toku više

decenija sistematski slabili i razarali njenu otpornu snagu.

Poslednji bosanski kralj Stefan Tomašević (1461 –

1463) pokušavao je da pripremi zemlju za konačnu borbu

protiv Turaka. Njemu prilaze i mnogi jaki velikaši, a

među njima i herceg Stepan Vukčić. Napokon je kralj

krunisan i krunom iz Rima, što je značilo otvoreno

prilaženje Zapadu.

Uzdajući se u pomoć hrišćanske koalicije na čijem

organizovanju je radio papa Pije II, Stefan Tomašević je

otkazao plaćanje danka sultanu 1462. godine. Pošto nije

dobio pomoć sa zapada, obraća se molbom Porti tražeći

primirije od 15 godina. Bosni je obećano primirije, ali

samo da bi se prikrile prave sultanove namere. Već sledeće 1463. godine Turska vojska

koju je predvodio sam sultan napala je Bosnu iz nekoliko pravaca. Sultan je jedan deo

vojsku poslao uz Savu da spreči pomoć kralja Matije Korvina, a sam je pošao u opsadu

Bobovca, dok je kapetanu Mahmud – paši Anđeloviću pripala čast da uhvati kralja.

Kraljevsku prestonicu Bobovac perdao je njegov zapovednik čim se pojavila Turska

vojska, a kralj Stefan Tomašević pokušao je da pobegne, ali su ga Turci sustigli u gradu

Ključu na Sani u kojem je izvesno vreme pružao otpor. Na kraju je postignut sporazum

da kao i u slučaju Smedereva, kad je Stefan Tomašević bio srpski despot, preda tvrđavu

uz obećanje da će biti pošteđen. Turski kapetan Mahmud - paša ga je, i pored obećanja,

zarobio i predao sultanu koji, kako svedoče izvori, nije hteo ni da ga pogleda, već je

odmah dao da mu se odrubi glava. Ostali utvrđeni gradovi u zemlji su ubrzo bez većeg

otpora zauzeti, negde i uz obećanje timara. Ovim činom Bosna je pala pod Tursku vlast

1463. godine.

Sl. 8: kralj Stefan Tomaš

Sa druge strane, ugarski kralj Mateja Korvin upao je u jesen 1463. godine sa vojskom u

severo – zapadnu Bosnu i zauzeo Jajce, gde mu se pridružuje herceg Stepan Vukčić.

49


Tako se severna Bosna otrgla od Turske vlasti. Kralj Matija Korvin postavio je

slavonskog velikaša Emerika Zapolju za gubernatora Bosne. Od oslobođenih oblasti

organizovane su dve banovine; jedna sa sedištem u Jajcu, a druga sa središtem u

Srebreniku.

Turci sada zbog nesigurnsoti 1465. godine postavljaju za kralja jednog člana dinastije

Kotromanića, Matiju, sina pretendenta Radivoja, što je stvorilo iluziju kod Bosanaca o

obnavljanju bosanske države.

Bosna je dobila još jednog kralja koga je postavila Ugarska. Matija Korvin titulu kralja

Bosne dao je velikašu Nikoli Iločkom (1471 – 1477).

Zbog sukoba hercega Stepana Vukčića Kosače i sina mu Vladislava koji je odbegao

sultanu 1462. godine, Turcima nije bilo teško da već 1465. godine zauzmu najveći deo

Hercegovine. Mlečani su takođe iskoristili ovu priliku i zauzeli primorije od Neretve do

Cetine (Krajinu). Pod vlašću Stepana hercega Stepana Vukčića ostao je samo uzak pojas

zemljišta u Primoriju sa Novim na ulazu u Boku Kotorsku.

Ovako smanjenu oblast ostavio je svome srednjem sinu Vlatku (1466 – 1482) isključivši

iz nasledstva najstarijeg sina Vladislava zbog sukoba koji je imao sa njim. Njegov sin

herceg Vlatko se držao u Novom sve do 14. decembra 1481. kada je padom Novog u

ruke Turaka pao i poslednji ostatk Hercegovine, nekadašnje bosanske države.

Međutim, Jajačka i Srebrnička banovina održale su se nekoliko decenija i pored stalnih

napora Turaka da konačno zavladaju čitavom Bosnom.

Početkom XVI veka Turci su konačno zagospodarili celom Bosnom; Srebrenik je pao

oko 1512., Šabac i Beograd 1521., a posle Mohačke bitke nestalo je i Jajačke banovine

1528 godine.

50


5. SREDNJOVEKOVNA SRBIJA

1. Prve srpske zemlje na Balkanskom Poluostrvu

Najstariji podatak o balkanskim Srbima nalazi se u imenu grada Gordoservona u Bitiniji

koji se spominje 680/81 – ime je nesumnjivo dobio po Srbima koje su Vizantinci preselili

u Malu Aziju. Ova činjenica nameće zaključak da su se Srbi na Balkansko Poluostrvo

doselili bar nekoliko decenija ranije. Po imenu oni se izričito pominju već kao «narod

koji drži veliki deo Dalmacije» tj. stare rimske provincije istog imena, tek u vezi sa

ustankom Ljudevita Posavskog 822. Opširnije vesti o Srbima imamo u spisima cara

Konstantina VII Porfirogenita iz sredine X veka, koji iznosi istoriju Srba od njihovog

doseljenja na Balkansko Poluostrvo do toga vremena. Porfirogenit vezuje istoriju Srba za

nekoliko oblasti, koje su kao političke jedinice, u međusobnoj zavisnosti ili samostalne,

postojale u njegovo vreme. To su:

1. Srbija ili kasnije Raška (planinski predeli oko Lima, gornje Drine, Ibra i Zapadne

Morave)

2. Područje Sol oko Tuzle

3. Bosna (oblast oko gornjeg toka reke Bosne)

4. Zahumlje (oko Dubrovnika do doline reke Neretve)

5. Travunija (primorije oko Boke Kotorske do Dubrovnika)

6. Paganija (primorska oblast između reka Neretve i Cetine, sa ostrvima Korčula,

Mljet, Hvar i Brač).

Porfirogenit pominje i oblast Duklju (kao posebnu oblast), ali ne govori ništa o njenoj

plemenskoj pripadnosti, kao što to naglašava za ostale oblasti.

Danas se ne može utvrditi koliko ove Porfirogenitove vesti, zabeležene puna tri veka

posle doseljenja Slovena na Balkansko Poluostrvo, odgovaraju stvarnosti. U svakom

slučaju, proces formiranja srednjovekovne srpske države se odigravao na ovom području,

uključujući i Duklju, ali bez Bosne i Neretljanske oblasti koje su se kasnije izdvojile iz

51


sklopa ovih zemalja. U procesu formiranja srpske države glavnu ulogu su igrale Raška i

Duklja.

Sl. 9: Prve srspske zemlje na balkanskom poluostrvu

Konstantin Porfirogenit daje podatke i o gradovima koji su postojali na ovim

područijma. Tako on navodi da je u Srbiji postojalo 6 gradova – Destinik, Cernavuski,

Megiretus, Dresnik, Salines i Lesnik; u Bosni 2 – Katera i Desnik; u Zahumlju 5 – Ston,

Mokro, Ošlje, Dabar i Galumainik; u Travuniji takođe 5; Trebinje, Vrn, Risan, Lukavete

i Zetlivi. Za neke od ovih gradova se može utvriditi koji su i gde se nalaze, dok za druge

to nije moguće. Ne zna se ni kakvog su karaktera bili. U pitanju su svakako bile tvrđave,

vojni i upravni centri, ali su neki od njih morali imati i izvesnu ekonomsku ulogu.

Na čelu srpskih zemalja bili su kneževi, koji se u Vizantijskim izvorima javljaju kao

Arhonti. Osnovne upravne jedinice su bile župe sa županima na čelu i gradovima kao

njihovim središtima.

52


Kod Srba se u najstarije vreme javlja klasno društvo, tj. dolazi do imovinske i društvene

diferencijacije i razvijaju se feudalni odnosi. To se ogleda u nekoliko značajnih

momenata.

1. Ojačala kneževska vlast sa pravom nasledstva u jednoj porodici.

2. Župani i drugi prvaci kao začeci feudalne aristokratije.

3. Moć kneza da postavlja župane.

Uporedno sa procesom izgradnje feudalnog društva, kod Srba je teklo i širenje

hrišćanstva. Kada su Sloveni naselili Balkan, razbili su i hrišćansku crkvenu organizaciju

u njegovoj unutrašnjosti. Proces hristijanizacije srpskog područja nije bliže poznat.

Konstantin Porfirogenit kaže da je već car Iraklije pokrstio Srbe poslavši im sveštenike iz

Rima, ali na drugom mestu govori da je njihovo pokrštavanje završeno za vreme

vladavine Vasilija I Makedonca (867 – 886). Ovo ponovno primanje hrišćanstva

Porfirogenit objašnjava prestankom vizantijske vlasti nad Srbima za vreme Mihaila II

Amorijca (820 – 829), kada su se oni nakratko vratili paganstvu. Za Neretljane se

međutim izričito naglašava da su sve do Vasilija I ostali nepokršteni. Zna se uostalom da

je jedan od njihovih prvaka 830. godine primio hrišćanstvo u Veneciji.

Vizantija je težila da širenejm hrišćanstva među srpskim plemenima proširi svoj uticaj

nad njima. Ali o nekom brzom i radikalnom pokrštavanju ne može biti ni govora.

Hristijanizacija Srba je bio dug i složen proces koji je trajao više od 2 veka. Stara religija

se dugo održala, o čemu svedoče tragovi koje je ostavila u toponomastici.

Sigurno je da je od samog doseljenja bilo slučajeva pojedinačnih pokrštavanja, kao i da

se i najranije pokrštavalo stanovništvo koje je bilo u bliskom dodiru sa primorskim

gradovima, dok su se udaljeniji i nepristupačniji krajevi najsporije pokrštavali (npr. ime

Paganija najbolje svedoči o tome kako je sporo hrišćanstvo dopiralo u ove krajeve).

Kada je prva srpska dinastija Višeslavić ili (Vlastimirovići) primila hrišćanstvo, ne može

se tačno utvrditi. Imena prvih njenih kneževa su izrazito slovenska – Višeslav, Radoslav.

Prosigoj, Vlastimir, Mutimir. Tek sa Mutimirovim sinom Stefanom počinje niz

hrišćanskih imena. Hrišćanstvo je nesumnjivo već u drugoj polovini IX veka površno

53


preovladalo u Srbiji i time je bila stvorena podloga za njegovo konačno učvršćivanje. To

je izvedeno postupno, delatnošću Ćirila i Metodija i njihovih učenika.

Pored ovih momenata unutrašnjeg razvitka, proces jačanja države uslovile su i ubrzale

stalne borbe sa Ugarskom i Vizantijom.

2. Srbija u IX i X veku

Prva srpska vladarska dinastija su Višeslavići ili Vlastimirovići. Konstantin Porfirogenit

navodi da kako je vladarski sin koji je doveo Srbe u novu postojbinu umro još pre

doseljenja Bugara, odnsono pre 680. godine. On beleži da su od tog vremena Srbima

vladala četvorica arhonata (kneževa) čija imena ne navodi, te su posle njih na vlast došli

Višeslav, Radoslav i Prosigoj. O njihovoj vladavini međutim nema nikakvih podataka i

samo se približno mogu odrediti godine kada su oni vladali. Tek je kazivanje o knezu

Vlastimiru detaljnije i pruža mogućnost da se njegova vladavina preciznije hronološki

odredi. Po Višeslavu, prvom po imenu poznatom knezu ove dinastije, odnosnu

Vlastimiru, prvom knezu o čijoj se vladavini nešto više zna, prva srpska dinastija dobila

je svoje ime.

Tokom Vlastimirove vladavine Srbiju su napali Bugari predvođeni kanom Presijamom

(836 – 853). Bugarska je u to doba već obuhvatala severnu Srbiju sa Braničevom i

Beogradom, Srem i deo Makedonije. Međutim, posle trogodišnjeg ratovanja, Vlastimir je

uspeo da odbije napad. Vlastimir je uspeo da za Srbiju trajno veže Trebinje, time što je

udao svoju kćer nepoznatog imena za sina trebinjskog župana Bele – Krajinu, kome je

dao titulu kneza «arhonta». Tako je po kazivanju Porfirogenita nastala Trebinjska

kneževina. Naslednici Krajine, njegov sin Hvalimir i unuk Čučimir, bili su podređeni

srpskom vladaru. Taj se odnos zadržao sve do polovine X veka.

Uskoro je Bugarska pod kanom Borisom (853 – 888) ponovo napala Srbiju, ali je opet

pretrpela težak poraz. Vlastimirovi sinovi Mutimir, Strojimir i Gojnik koji su zavladali

Srbijom, uspeli su da razbiju bugarsku vojsku i zarobe Borisovog sina Vladimira sa 20

velikih boljara. Ove uspešne borbe sa Bugarskom pokazuju da je Srbija već tada toliko

napredovala u društvenom – ekonomskom i državnom pogledu, da je mogla da se odupre

i mnogo jačoj Bugarskoj.

54


Posle pobede nad Bugarima, Mutimir (860 – 890)

je oterao svoju braću i zavladao sam. Njegova

vladavina je trajala blizu tri decenije i malo je

poznata. Zna se da je papa Jovan VIII u to vreme

pokušavao da Srbiju, u kojoj se već učvrstilo

hrišćanstvo, veće za Rim. U jednom pismu iz 873.

godine on je pozvao Mutimira da potčini svoju

zemlju panonskom arhiepiskopu Metodiju.

Mutimira su nasledili sinovi Prvoslav, Bran i

Stefan. Oni se međutim nisu dugo održali na vlasti,

jer ih je oko 891. godine prognao i Srbijom zavladao njihov brat od strica Petar

Gojniković, koji je došao iz Hrvatske. Petar se oslanjao na Vizantiju i uspeo da se održi

na vlasti oko četvrt veka. Uspešno je odbijao napade svojih rođaka koji su pokušavali da

ga zbace. Prvo je odbio napad Mutimirovog sina Brana, a kasnije i Klonimira

Strojimirovića, koji je iz Bugarske provalio u Srbiju i zauzeo grad Destinik, ali je ubrzo

savladan i ubijen.

Sl. 10: Pečat kneza Strojimira

U to doba je Paganija bila pod srpskom vlašću. Na taj način srpska država je okružila

Zahumlje, čiji je knez bio Mihailo Višević. Njemu je sa jedne strane pretila opasnost od

Srbije, a sa druge od Vizantije. U takvoj situaciji, on se oslanjao na Bugarsku. Vesti koje

postoje o njemu prikazuju ga kao bugarskog saveznika. On je 912. zarobio Petra, sina

mletačkog dužda Ursa Patricijaka i predao ga bugarskom kanu Simeonu. Kasnije je uspeo

da okrene Bugarsku protiv Srbije tako što je nagovorio jakog Simeona da Srbija sklapa

savez sa Vizantijom protiv Bugarske. Simeon je na to poslao vojsku (917) koja je na

prevaru uhvatila Petra Gojnikovića i zamenila ga sa drugim članom vladajuće dinastije

Pavlom Branovićem.

Pavle Branović, kog su Bugari doveli na vlast, održao se svega tri godine. On se u

početku oslanjao na Bugare. Međutim, Vizantijski car Roman Lakapin (920 – 944) je

želeo da otrgne Srbiju od Bugarskog uticaja, i zato je poslao na Srbiju vojsku i svog

pretendenta Zaharija Prvoslavljevića, kog je Pavle uspeo da zarobi i preda Bugarima.

Međutim, ubrzo se i sam Pavle okrenuo protiv Bugara i prišao Vizantiji. Simeon je u toj

situaciji za svog pretendenta na srpski presto podržao Zaharija Prvoslavljevića, protiv

55


koga se do juče borio, i uspeo je da ga dovede na vlast u Srbiji. Međutim, Zahariji se

okrenuo Vizantiji i priznao njenu vrhovnu vlast. To je navelo Simeona da preduzme

jedan pohod na Srbiju, koji je propao. Nakon toga Bugarski car je odlučio da Srbiju

potpuno uništi. Godine 924. Bugari su upali u Srbiju, zarobili sve župane, a zemlju

opljačkali, opustošili i priključili Bugarskoj. Zaharije Prvoslavljević je pobegao u

Hrvatsku.

Neposredna vlast Bugarske nad Srbijom nije dugo trajala. Već nakon Simeonove smrti

927. počinje opadanje Bugarske moći. Član stare srpske dinastije Višeslavića Časlav

Klonimirović koji se nalazio u Bugarskom zarobljeništvu u Preslavu, uspeo je da pobegne

u Srbiju 927. ili 928. godine i obnovi njenu državnost. U tome je, kao i njegovi

prethodnici, imao pomoć Vizantije. Njegova država obuhvatala je Travuniju, područije

Sol i Bosnu.

Opadanje Bugarske, obnova Srbije i jačanje vizantije imale su uticaja i na Zahumlje.

Humski knez Mihailo Višević ostao je bugarski saveznik i nakon pada Srbije. Godine

926. on je na prepad osvojio vizantijski grad Sipont u Apuliji. Kada je Simeun umro 927.

te kada je Bugarska počela naglo slabiti, Časlav je obnovio Srbiju, Mihailo je morao

pribeći zaštiti Vizantije od koje je dobio titulu prokonzula i patricija. Pre toga Zahumska

biskupija je stavljena pod jurisdikciju splitske nadbiskupije na crkvenom saboru u Splitu

925. godine. Sudbina Huma posle smrti Mihaila Viševića 950. malo je poznata.

Časlav Klonimirović je dosta dugo vladao Srbijom i živeo do približno 950. godine. Po

kasnijem kazivanju Letopisa popa Duklnanina, stradao je u borbi sa Mađarima. Vrlo je

verovatno da su Mađari u to vreme vršili upade u srpske zemlje. Posle Časlavljeve smrti,

Srbija je izgubila svoj značaj. Njena istorija u drugoj polovini X veka slabo je poznata.

Izvesno je da je Srbija bila potčinjena Vizantiji posle pada Bugarske 971. godine dok

nije ušla u sastav Samuilove države. Kada je vizantijski car Vasilije II uspeo da uništi

Samuilovu državu 1018. godine, Srbija je opet došla pod njenu vlast. Isto se,

najverovatnije desilo i sa Zahumljem. Ali za sve ovo vreme zavisnosti u Srbiji i Zahumlju

nije bila potpuno odstranjena domaća uprava sa vladarem na čelu. Vizantija nije uspela

da neposredno nametne svoju upravu svim srpskim zemljama. Verovatnije je da se ona

zadovoljavala izrazima pokornosti srpskih kneževa, koji su tako prema njoj dospeli u

vazalan odnos.

56


Sa padom Samuilovog Makedonskog carstva Vizantija je doživela svoj vrhunac. Ubrzo

je otpočelo njeno propadanje, čije su se posledice osetile i u srpskim zemljama. Duklja se

oslobodila, a u Makedoniji su izbijali ustanci u cilju obnavljanja stare države. Uticaj

Vizantije u Srbiji (Raškoj) je nesumnjivo morao oslabiti, a možda je povremeno i

prestajao. Letopis popa Dukljanina navodi da je Vizantija morala da velikim darovima

pridobija vladare Raške, Bosne i Huma da joj pomažu u borbi protiv Zete.

3. Stvaranje Duklje

Današnja Crna Gora, to jest veći deo rimske provincije Prevalitane, nazivala se do kraja

X veka Duklja. Ovaj naziv potiče od rimskog grada Dokleje, koji se nalazio u blizini

Podgorice. Uporedo sa ovim, u XI veku se javlja i drugo ime – Zeta, po imenu desne

pritoke Morače.

Do druge polovine X veka jedina poznata ličnost među Dukljanskim vladarima knez

Petar, koji se na grčkom natpisu na jednom olovnom pečatu iz IX ili X veka spominje

kao «arhont Dioklije».

Tek od vremena kneza Vladimira koji je vladao krajem X i početkom XI veka dopuštaju

istorijski izvori da se u izvesnoj meri utvrdi istorijski razvoj Duklje. Vladimirova

prestonica bila je u Krajini, na zapadnoj obali Skadarskog jezera. Vesti o Vladimiru su

vezani za ličnost Makedonskog cara Samuila i njegovih naslednika, kao i za Samuilove

borbe sa Vizantijskim carem Vasilijem II. Vladimir je 993. godine poslao jedno

poslanstvo u Carigrad koje je trebalo da sklopi savez sa Vasilijem jer je Valdimir

strahovao od napada Samuila. Ovo poslanstvo su zarobili Arabljani da bi ga kasnije

Vasilije otkupio. Vladimirova bojazan je bila opravdana jer je 998. godine Samuilo

provali u Duklju, potukao Vladimira i pokorio njegovu zemlju. Vladimira je odveo kao

zarobljenika u svoju prestonicu u Prespu. Ubrzo ga je vezao za svoju porodicu, oženivši

ga svojom ćerkom Kosarom i vratio mu je Zetu na upravu. Vladimir se vratio u Krajinu

gde je vladao do 1016. godine. Travunijom i Zahumljem upravljao je njegov brat ili stric

Dragomir. U toku porodičnih svađa koje su posle Samuilove smrti 1014. godine izbile u

Makedonskom carstvu, Vladimira je u Prespu namamio Jovan Vladislav i na pervaru ga

ubio 1016. godine.

57


Posle smrti Jovana Vladislava 1018. Vasilije II je pokorio celu Samuilovu državu i

uspostavio vizantijsku vlast u svim balkanskim zemljama pa i u Duklji. Dragomira su, u

pokušaju da preuzme Vladimirovo nasledstvo, ubili Kotorani. Njega je nasledio njegov

sin Stefan Vojislav (1034 – 1050).

Posle smrti Vasilija II 1025. godine, počinje opadanje Vizantijskog carstva. U takvoj

situaciji u Zeti se stvaraju uslovi za pokretanje borbe za osobođenje od vizantijske vlasti.

Vojislav je 1034. godine podigao ustanak protiv Vizantije, ali taj ustanak nije uspeo i

Vojsilav je zarobljen i odveden u Carigrad. Međutim, njemu je pošlo za rukom da se

oslobodi i po povratku u zemlju on je preuzeo vlast, ne samo nad Dukljom, već i nad

Travunijom i Zahumljem, tako da se njegova država prostirala od Bojane do Neretve. U

isto vreme Vojislav je došao do značajnih finansijskih sredstava. Na taj način što se 1040.

godine na dukljanskom primoriju razbila jedna vizantijska lađa koja je nosila državni

novac. Vojislav je zaplenio taj novac i na carev poziv da ga vrati uopšte nije

odgovorio.To je primoralo vizantijskog cara da u proleće 1040. godine preduzme pohod

protiv Vojislava, ali bez rezultata. Novi pohod je preduzet u jesen 1042. sa velikom

vojskom od 60.000 vojnika. Posle početnih uspeha, Srbi su namamili vojsku u tesnace i

tu ih strahovito potukli, ubivši 40.000 vojnika i 7 stratega (vojnih zapovednika). Ostali su

se goli i bosi krili u žbunju, spasli. Tako je Vojislav uspeo da sačuva stvarnu

samostalnost pa je Vizantija morala da se zadovolji samo formalnim priznavanjem

vrhovne vlasti. Inače je i politička situacija u okruženju bila za Vojislava povoljna

1040/41. izbio je ustanak Petra Deljanja u Pomoravlju i Povardarlju, a u okolini Drača

buna pod vođstvom nekog Tihomira Slovena.

Vizantija nije mogla da mirno gleda uspehe dukljanskog kneza. Stoga je car Konstantin

IX Monomah (1042 – 1055) naredio Dračkom despotu Mihailu da napadne Vojislava.

Vizantijska vojska je zaista upala u Duklju i opljačkala je, ali je pri povratku bila

strahovito potučena od Vojislavljeve vojske. Posle toga Vizantinci više nisu uznemiravali

Duklju.

Poslednja vest u vizantijskim izvorima o Stefanu Vojislavu vezana je za poučnu priču o

pokušaju Dubrovačkog stratega Katakalona da ga zarobi. On se, naime, ponudio da bude

kum na krštenju tek rođenog Vojislavljevog sina, i tražio da se radi toga sretnu na pola

58


puta. Međutim, Vojislav je Katakalona preduhitrio, pa umesto da sa pratnjom upadne u

zasedu, zarobio ga je sa celokupnom pratnjom na sramotu Romeja.

4. Stvaranje dukljanske kraljevine 1077. godine i njen uspon za vreme kraljeva Mihaila

(1050 – 1081) i Konstantina Bodina (1081 – 1101)

Vojsilava je nasledo jedan od njegovih sinova Mihailo. On je vladao Zetom i Travunijom

i na samom početku svoje vladavine uspostavio je dobre odnose sa Vizantijom. Oko

1052. godine je od vizantijskog cara dobio titulu «protospatora» i bio upisan u «među

saveznike i prijatelje romejske».

Na početku njegove vladavine došlo je do rascepa crkava 1054. godine. U borbi koja se

povodom toga vodila između Rima i Carigrada, papin ugled je rastao, a ugled Vizantije je

postepeno opadao. To je bilo od naročitog značaja za Mihailovu politiku.

Između 1060. i 1070. godine, Mihailo je iskoristio nerede u Vizantiji i osvojio Rašku,

koja je dotle bila pod vizantijskom vlašću. On ju je predao na upavu svom sinu

Petrislavu.

1072. godine izbio je ustanak u Makedoniji pod vođstvom Đorđa Vojteha. Ustanici su

pozvali u pomoć Mihaila, a on se odazvao tako što im je poslao u pomoć svog sina

Konstantina Bodina, koga su oni proglasili za cara. Mihailo je i sam uzeo učeća u tom

ustanku tako što je upao u Dračku oblast. Međutim, ustanak je za nekoliko meseci bio

ugušen. Bodin je bio zarobljen i odveden u Carigrad, a odatle u Antiohiju. Mihailo ga je

odatle izbavio uz pomoć Mlečana, a Raška je opet došla pod vlast Vizantije.

1077. godine Mihailo se obratio papi sa molbom da mu pošalje kraljevsku krunu. Papa

Grugur VII se odazvao ovom pozivu i poslao Mihailu kraljevske insignije, kao što je

učinio i dve godine ranije, poslavši krunu hrvatskom kralju Zvonimiru. Papi je, naime,

bilo stalo da pridobije za sebe što veći broj balkanskih zemalja i na taj način oslabi uticaj

carigradskog patrijarha. Osim toga želeo je da stekne što više moguće saveznika za borbu

protiv svog glavnog neprijatelja – nemačkog cara Henriha IV. Iako je Duklja i tada bila

nezavisna država, ona nije bila međunarodno priznata. Međunarodno priznanje, odnosno

pravna osnova za nezavisnot, mogla je doći jedino iz Rima ili Carigrada. Na taj način,

Duklja je dobila formalnu sankciju kakvu su dobile i ostale države.

59


Istovremeno sa tim, Mihailo je radio i na stavranju barske mitropolije. On je naime težio

da biskupija u Baru bude podignuta na rang mitropolije (tj. nadbiskupije). On nije želeo,

kao u ostalom ni sam barski biskup, da katolička crkva na teritoriji njegove države bude

podređena crkvenoj vlasti koja se nalazi iznad Duklje, konkretno dubrovačkoj mitropoliji.

Barska biskupija će međutim biti podignuta na rang nadbiskupije tek za vreme njegovog

sina i naslednika Konstantina Bodina.

Za vreme vladavine Mihailovog sina kralja

Konstantina Bodina u susednim zemljama su se

odigrali krupni politički događaji. Normani, koji su

potiskivali Vizantince iz južne Italije spremali su se

da borbu prenesu na Balkansko poluostrvo.

Vizantija je sklopila savez sa Mlečanima, koji nisu

želeli prisustvo strane pomorske sile na Jadranu. Uz

Normane je pristao papa Grgur VII, a priključio im

se i Bodin. On se oženio Jakvintom, ćerkom vođe

normanske stranke u Apuliji. Za Konstantina

Bodina, Ana Komnina kaže da je bio «veoma

ratoboran i pun podmuklosti». On je iskoristio borbu Normana i Vizantije da proširi

svoju državu. Kada su Normani zauzeli Drač i prodrli do Soluna 1081. Bodin je napao

Rašku koja je bila pod vlašću Vizantije i upravu nad njom poverio dvojici župana sa svog

dvora Vukanu i Marku. Posle toga, Bodin je zauzeo i Bosnu, gde je za kneza postavio

nekog Stefana. Tako je on stvorio veliku državu u koju su ušle Zeta, Raška, Trebinje,

Zahumlje i Bosna.

Sl. 11: kralj Konstantin Bodin

1085. godine Normani su se povukli sa Balkanskog poluostrva. Vizantijski car Aleksije

I Komnin (1081 – 1118) je uspeo da povrati Drač i otpočeo je sa napadima na Zetu. U

tim borbama Bodin je bio zarobljen, ali mu je pošlo za rukom da se oslobodi. Te iste

godine izbio je rascep u katoličkoj crkvi oko izbora novog pape, naslednika Grgura VII.

Aleksije I je bio u dobrim odnosima sa papom Urbanom II, ali su Nemačka, Engleska i

Mađarska priznavale su protivpapu Klementa III. To je iskoristio Bodin da ponovi molbu

svoga oca, te je 8.januara 1089. dobio mitropolitsku vlast za barskog biskupa. Tako je

Zeta i u crkvenom pogledu postala nezavisna. Novoj mitropoliji u Baru bile su

60


podčinjene biskupije u Kotoru, Ulcinju, Drivastu i Pilotu, kao i srpska, bosanska i

trebinjska biskupija. Nešto kasnije, kotorska biskupija se izdvojila iz jurisdikcije barske

mitropolije i priznala vrhovnu vlast mitropolije u Bariju.

Ovaj značajan događaj u crkvenoj politici pretstavlja poslednji Bodinov uspeh.

Konstantin Bodin se poslednji pu spominje 1096/97 godine, kada je primio krstašku

vojsku grofa Rajmunda Tulskog u Skadru. Pružio mu je utočište i hranu, čak se i pobratio

sa Rajmundom, obećavši da će vojska u miru proći kroz njegovu teritoriju na putu za

Svetu zemlju. Kralj Konstantin Bodin je umro oko 1101. godine.

Sl. 12: Kraljevina Duklja

5. Opadanje moći kraljevine Duklje i njeno priključenje Raškoj državu 1186. godine.

Posle smrti Konstantina Bodina dolazi do slabljenja Duklje i od nje se osamostaljuju

Raška, Bosna i Zahumlje. Raška je pod županom Vukanom počela sve više da jača i da

utiče na prilike u Duklji, čiji su politički život u godinama posle Bodinove smrti obeležile

61


unutrašnje borbe izmešu Bodinove porodice sa jedne i roda Bodinovog brata od strica

Branislava sa druge strane.

Ovaj sukob se javio još za Bodinova života, i bio je u najužoj vezi sa njegovim

dolaskom na vlast, jer je Bodin potisnuo sa prestola svog strica Radoslava,

Branislavljevog oca. Bodina je nasledio brat Dobroslav, ali se on nije dugo održao, jer ga

je raški župan Vukan zbacio i na vlast doveo svog štićenika Kočapara, Branislavovog

brata. Međutim, Kočapar se ubrzo pokušao osloboditi Vukanovog uticaja, te je zbačen

nakon svega godinu dana kraljevanja.

Vukan je na njegovo mesto doveo drugog Bodinovog brata Vladimira (1102 – 1114).

Vladimir je učvrstio svoje veze sa Raškom tako što je oženio Vukanovu ćerku. Za to

vreme Zetu nije uznemiravala ni Vizantija. I pored rodbinskih veza ona je ostala

neutralna i onda kad je Vukan 1106. napao Vizantiju i bio pobeđen. Verovatno je zbog

ovog Vukanovog neuspeha ojačao u Zeti otpor protiv Raške. Na čelu pokreta stajala je

Jakvinta, Bodinova udovica; ona je prema popu Dukljaninu, otrovala Vladimira i

postavila na presto svoga sina Đorđa (1114 – 1118; 1125 – 1131). U to vreme, u Raškoj

je umro Vukan, a nasledio ga je Uroš I. Đorđe je bio u neprijateljskim odnosima sa

Vizantijom i stoga je bacio u tamnicu svog brata od strica Grubešu, Branislavljevog sina

koji je bio vizantijski pristalica. Njegovi ljudi su uspeli da se sklone u Drač. Vizantijska

vojska je ubrzo napala Duklju i oslobodila i postavila za kralja Grubešu (1118 – 1125).

Đorđe je bio proteran pa se sklonio u Rašku, a njegova majka Jakvinta pala je u

Vizantijsko ropstvo. Đorđe je međutim, uspeo da stvori antivizantijsku stranku u Duklji i

da sakupi vojsku u Raškoj, sa kojom je upao u Zetu i 1125. godine porazio Grubešu kod

Bara. Tako je Đorđe po drugi put preuzeo vlast. On se verovatno da bi učvrstio svoj

položaj, izmirio sa Grubešinom braćom, ali je ubrzo sa njima zaratio i u toj borbi je bio

poražen 1131. godine. Novi kralj je postao Grubešin brat Gradihna ili Gradinja (1131 –

1142). On je vladao Zetom i Travunijom.

Nakon njegove smrti, njegov sin Radoslav je otišao u Carigrad, položio zakletvu

vernosti caru Manojlu I Komninu i od njega dobio iste zemlje kojima je upravljao njegov

otac. Mešutim, za razliku od oca, Radoslav se zadovoljio samo kneževskom titulom.

Međutim, Vizantija se u to vreme našla pod pritiskom Normana, pa je u Zeti izbio

ustanak protiv Radoslavljeve vizantijske politike, pa je on zbačen, a ustanici su doveli iz

62


Raške Desu, sina Uroša I, koji je zavladao Zetom i Travunijom, a Radoslavu je ostala

samo oblast od Kotora do Skadra. Tako je većim delom Duklja potpala pod vlast Raške, a

njeni ostaci su definitivno pripojeni 1183. godine osvajanjima Stefana Nemanje.

6. Uspon Raške u Dukljanskoj državi i njene borbe protiv Vizantije

Od početka XII veka središte borbe protiv Vizantije postaje Raška. Pored borbe protiv

vizantijskog uticaja u Zeti, raški župani su vodili i aktivnu politiku protiv Vizantije i na

istočnim i južnim granicama. Ta borba je otpočela još krajem XI veka, a nastavila se još

jače kroz ceo XII vek.

Protiv ratobornog raškog velikog župana Vukana, kojeg postavio kralj Konstantin

Bodin, Vizantija je morala činiti znatne napore kako bi ga zaustavila. On bi u borbama

protiv Vizantije privremeno popuštao i zaklinjao se na vernost caru Aleksiju I, a zatim se

ponovo okretao protiv njega (1093;1094;1106).

Već 1093. godine Vukan je prodro do Lipljana, spalio ga i okolne oblasti opljačkao. Na

vest o tome da je u pohod protiv njega pošao i sam car Aleksije I, Vukan se povukao u

Zvečan i ponudio pregovore. On je ubrzo prekršio obećanja da neće napadati vizantijske

teritorije, pa je na Kosovu porazio vojsku carevog sinovca Jovana Komnina. Njegove

čete su zatim napale i opljačkale vizantijske oblasti sve do Skoplja, Pologa i Vranje. Tek

ponovni dolazak cara Aleksija u Lipljan 1094. primorao je Vukana na pregovore. Kao

zalog da će održati obećanja Vukan je morao da caru preda taoce, svoje sinovce po imenu

Uroš i Stefan Vukan i ostalih dvadeset na broju.

Srbi su naročito iskoristili Vizantijske teškoće prouzorkovane Prvim ksrtaškim ratom.

1106. godine Vukan je razbio vojsku Jovana Komnina, što je nateralo Aleksija da planira

novi pohod na Rašku, ali je od toga odustao jer mu je Vukan opet poslao taoce kao znak

pokornosti.

Posle smrti župana Vukana, na vlast u srpskim zemljama u unutrašnjosti je preuzeo

njegov sinovac, župan Uroš I, sin župana Marka. Uroš I je nastavio borbenu politiku

svoga strica. U ovoj borbi Uroš I je našao prirodnog saveznika u Ugarskoj, koju je isto

tako ugrožavalo Vizantijsko carstvo. Sukobi Vizantije i Ugarske su obično praćeni i

borbom sa Srbima. Dok je novi car Jovan II Komnin (1118 – 1143) ratovao sa Ugrima na

Dunavu (1127 – 1129), Srbi su iskoristili priliku i zauzeli grad Ras. Jovan II je preduzeo

63


jedan pohod protiv Srba, u kom ih je potukao. Mir je sklopljen 1129. godine i stanje je

vraćeno na ono od pre rata, ali je posledice najviše trpela razorena Srbija. Deo njenog

stanovništva je po naredbi cara Jovana II preseljen u Malu Aziju, u oblast Nikomedije.

Njihova naselja se tu pominju još početkom XIII veka. Međutim, ni to nije dovelo do

raskida saveza između Raške i Ugarske. Uroš I je još više učvrstio ovaj savez udavši

svoju kćerku Jelenu za slepog Belu II (1131 – 1141) budućeg Ugarskog kralja i sina

kralja Stefana II. Pregovori o braku su uspešno okončani između 1129. i 1130. godine.

Kraljica Jelena je imala veliki uticaj na svog muža, pa i u Ugarskoj državi, što je činila i

za vreme svog sina Geze II (1141 – 1161). Pored Jelena na Ugarskom dvoru veliki uticaj

na poslove u državi će imati i njen brat a sin Urošev, Beloš. Beloš će biti prvo hrvatski

ban, a potom i ugarski palatin i jedan od najmoćnijih ljudi Ugarske.

Posle smrti Uroša I nasledio ga je sin, veliki župan Uroš II. Pošto je bio brat ugarske

kraljice Jelene, i palatina Beloša, Uroš II je mogao da se osloni na Ugarsku podršku i da

započne borbu protiv vizantijskog cara Manojla I Komnina. Drugi krstaški rat i sukob

Vizantije sa Normanima i Južne Italije omogućio je te planove. Sa druge strane,

vizantijski car je zazirao od ugarsko – srpksog saveza. Zbog toga je car Manojlo

preduzeo protiv Srba dva uzastopna pohoda. U prvom 1149. razorio je Ras, zauzeo niz

tvrđava i spalio Urošev dvor. Sledeće 1150. godine ratovanje je obnovljeno, a Srbi su

ovog puta dobili vojnu pomoć Ugarske. U odlučujućoj bici u dolini reke Tare kod

današnjeg Valjeva, saveznička vojska je potučena. Posle ovog poraza Uroš II je morao

napustiti dalje borbe i predati se. Ostao je na vlasti pošto je položio zakletvu vernosti i

obavezao se da će davati pomoć u vojsci, dve hiljade ratnika za ratove u Evropi, a pet

stotina u Aziji.

Dalje borbe Srba protiv Vizantije bile su praćene unutrašnjim sukobima oko prestola, u

samoj vladarskoj porodici. Protivnici Uroša II su 1155. godine ga zbacili sa vlasti i na

presto doveli njegovog brata Desu. Međutim, pošto se znalo da svrgnuti veliki župan

uživa poverenje cara Manojla I, ponovo je iste godine Uroš II vraćen na presto, a Desa se

morao zadovoljiti manjom oblašću.

Uroša II nasledio je veliki župan Prvoslav, koji je težio da se osamostali od Vizantije,

pa je zbačen, a na njegovo mesto je doveden ugarski palatin Beloš, koji međutim posle

kratkog boravk sam napustio Rašku i otišao nazad u Ugarsku.

64


Tada je po drugi put na vlast u Raškoj došao je Desa. On je bio čovek velike energije i

smelih planova. Međutim, o njegovoj delatnosti posle neuspelog pokušaja da preuzme

vlast 1155. godine, malo se zna. Prema vizantijskim izvorima on je upravljao oblašću

Dendra u okolini Niša. Car Manojlo ga je doveo na vlast 1162. godine uz uslov da vrati

Dendru i da ostane pokoran Vizantiji. Ali, on to nije bio dugo. Uskoro će iskoristiti nove

ugarsko – vizantijske sukobe da bi poveo borbu za samostalnost. Odbio je da vrati oblast

Dendru i odugovlačio sa slanjem pomoćnih trupa protiv Ugarske. U svom otporu protiv

Vizanitije ipak nije mogao ići do kraja. Kad se car 1163. pojavio sa vojskom u Nišu,

Desa je zatvoren i odveden u Carigrad. Kasnije je uspeo da se oslobodi, ali nije poznato

kad. Pisac Kraljevstva Slovena Mavro Orbin je zabeležio da je župan Desa umro u

Trebinju i da je tu pokopan u crkvi Sv. Petra u Polju. Iz Letopisa popa Dukljanina je

poznato da se Desa umešao u borbe u Dukljanskoj državi i da je izvesno vreme posle

1162. godine vladao Zetom, Trebinjem, a možda i Zahumljem. Takođe je poznato da je

imao i šire dinastičke planove. Želeo je da uspostavi rodbinske odnose sa Nemačkom, a

poznato je da se njegova ćerka udala za osorskog kneza Leonarda, sina mletačkog dužda

Vitalija II. Prilikom pomenutog boravka cara Manojla u Nišu 1163. godine. Desa je

morao da odgovara zbog svojih veza sa Ugarskom i Nemačkom.

Posle Desinog svrgavanja sa vlasti, Srbija se nalazila pod velikim pritiskom Vizantije.

Na osnovu vazalnih obaveza ona je morala da daje pomoćne odrede prilikom njenog

ratovanja protiv Ugarske (kod Zemuna 1165. godine. i ponovo 1167). Manojlo Komnin

je pokušao da prevlast Vizantije nad Raškom obezbedi time što će se oslabiti jedinstvo

zemlje i vlast vladaoca. Za velikog župana postavio je Tihomira, sina Zavide, inače

nepoznatog člana dinastije, a njegovoj je braći dao na upravu posebne oblasti. Ovo

rešenje, međutim, pokazalo se isto tako kratkorajno kao i sva ranija.

65


7. Stefan Nemanja (1166 – 1196)

Stefan Nemanja je rodonačelnik dinastije Nemanjića,

najznačajnije srpske srednjovekovne vladarske dinastije

koja je vladala Srbijom preko dvestotine godina (1166 –

1371). Njen značaj u srpskoj istoriji i svesti proističe iz

činjenice da je za njenu vladavinu vezano osnivanje

nezavisne srpske srednjovekovne države, njen najveći

ekonomski i kulturni uspon, kao i stvaranje autokefalne

srpske pravoslavne crkve, sa samosvojnošću koja zrači do

danas.

Porodica Stefana Nemanje je zapravo bila u srodstvu sa

vladajućom porodicom raških velikih župana i sa zetskom kraljevskom dinastijom.

Nemanjin otac Zavida se, zbog meteža u Raškoj, sklonio sa porodicom u Zetu, gde mu se

oko 1112/13 rodio najmlađi sin Nemanja, koji je u Ribnici kod Podgorice kršten po

katoličkom obredu, pošto tada drugih sveštenika nije bilo. Kasnije, kada su se prilike u

Srbiji smirile, Zavida se sa porodicom vratio pa je Nemanja po drugi put kršten, sada po

pravoslavnom obredu u crkvi Sv. Petra i Pavla u Rasu, prestonici Srbije.

Sl. 13: Stefan Nemanja

Vizantijski car Manojlo Komnin (1143 – 1180) je 1163. godine svrgao velikog župana

Desu, a na njegovom mestu je doveo Nemanjinog brata Tihomira. Njegovoj braći je

dodelio udeone kneževine; Stracimir je vladao krajem oko Zapadne Morave, sa sedištem

u Moravskom Gardcu; Miroslav je do 1190. upravljao Zahumljem, dok je Nemanja na

upravu dobio istočne delove zemlje (župe Ibar, Rasinu, Toplicu i Reke), odnosno krajeve

između tih rečnih dolina. Kasnije je Nemanja dobio i župu Dubočicu (u okolini

Leskovca), a car mu je dodelio i odlikovanje «carski san» (verovatno dvorska titula),

čime ga je uzdigao u odnosu na braću, pa je to kasnije jedan od razloga za Nemanjin

sukob sa njima.

Drugi razlog za sukob sa braćom jeste svakako Nemanjina politička ambicija da dođe na

presto u Srbiji, što legalnim putem kao najmlađi brat nije mogao da ostvari. Njegovi

biografi Sava, Stefan Prvovenčani, Domentijan, prećutkuju u skladu sa hagiografskim

karakterom svojih dela, pravi karakter sukoba. Kao razlog razdora oni navode ktitorsku

delatnost Nemanje u svojim oblastima, jer je navodno bez saglasnoti velikog župana

66


podigao manastir Sv. Nikole kod Kuršumlije i manastir Sv. Bogorodice na ušću Kosanice

u Toplicu. Braća su ga zbog toga pozvala na odgovornost i zarobila, ali se on uspeo

«čudom svetog Đorđa» spasiti i uz pomoć svojih pristalica proterati braću. Zbacio je

brata Tihomira sa vlasti i proglasio se velikim županom. Braća se nisu mirila sa ovom

promenom, pa su uz podršku Vizantije pokušala da povrate vlast. Do odlučujuće bitke

došlo je na Kosovu kod Pantina, južno od Zvečana. Nemanja je odneo pobedu, dok je

Tihomir u toj borbi poginuo. Sa ostalom dvojicom, Nemanja se kasnije izmirio i oni su

zadržali svoje udeone kneževine pod vrhovnom vlašću novog župana.

Njegovim dolaskom na vlast započinje novo razdoblje srpske srednjovekovne države

koje se odlikuje najpre sticanjem nezavisnosti u odnosu na Vizantiju, prema kojoj je do

tada bila u vazalnom položaju, a onda počinje i njeno postepeno širenje, kao i unutrašnje

uređenje.

Neprijateljstvo sa Vizantijom, izazvano dolaskom

Stefana Nemanje na vlast, nije dovelo do potpunog

oslobođenja. Vizantija se tada nalazila u teškom

sukobu sa Venecijom, do koga je došlo zbog težnje

Manojla Komnina da odstrani privilegovan položaj

mletačkih trgovaca u Carstvu. U okviru ovog

sukoba javio se prvi pokušaj Nemanje za

oslobođenje od vizantijske vlasti 1171. On je

sklopio savez sa Venecijom i uz podršku Ugarske

počeo da napada vizantijske gradove na jadranskom

primoriju, u prvom redu Kotor. Međutim, Manojlo

Komnin je uskoro preokrenuo ovaj sukob u svoju

korist – mletačka vojska je stradala od epidemije, a on je uspeo da u Ugarskoj na presto

dovede svog štićenika Belu III. Nemanja se tako našao usamljen u borbi protiv Vizantije.

Manojlo ga je 1172. odveo kao zarobljenika u Carigrad. Međutim, iskazana pokornost

vizantijskom caru mu je donela oslobođenje i povratak na presto velikog župana.

Nemanja je prihvato da svojom vojskom pomaže Vizantiju. Tako su se Srbi borili na

strani Vizantije u bici kod Miriokefalona u Maloj Aziji, a protiv Turaka Seldžuka 1176.

Sl. 14: Grb dinastije Nemanjić

67


godine. Zadatu reč o lojalnosti vizantijskom caru Nemnja je održao. Tek posle smrti

Manojla I 1180. godine počinje Nemanjina borba za samostalnost i širenje države.

Koristeći unutrašnje rasulo u Vizantiji, Nemanja je u savezu sa Ugarskom (1183),

opustošio vizantijske oblasti istočno od Srbije, oko Niša, gornjeg Timoka i Sofije.

Posebnu pažnju je posvetio saradnji sa nemačkim carem Fridrihom I Barbarosom (1152

– 1190), najmoćnijim vladarom Evrope. On se tada spremao za Treći krstaški pohod koji

je trebao da prođe delom i preko srpskih zemalja. Zato je krajem 1188. godine Nemanja

uputio jedno poslanstvo caru u Nirnberg radi dogovora o susretu dvojice vladara. Do toga

susreta je i došlo u Nišu u leto 1189. godine, kada je Nemanja ponudio Fridrihu saradnju i

pomoć u osvajanju vizantijskih oblasti. Da bi se ojačale srpsko – nemačke veze,

ugovoren je i brak između Toljena, sina Zahumskog kneza Miroslava i ćerke Bertholda

od Andeksa, istarskog markgrofa. Fridrih Barbarosa međutim nije prihvatio Nemanjinu

ponudu, jer nije želeo rat sa Vizantijom. Nemanja je i bez toga napao i osvojio čitav niz

vizantijskih gradova u dolini Strume (Pernik, Velbužd, Žitomisk). Zauzeo je i Prizren i

Skoplje.

Tek kada se oslobodila krstaša Vizantija je mogla da se posveti borbi sa Srbijom.

Nemanja je 1190. godine bio potučen na Moravi i morao je zaključiti mir. Ali, Vizantija

više nije imala snage da potpuno iskoristi svoju pobedu. Srbija je uspela da zadrži glavne

tekovine dugogodišnje borbe – ne samo što više nije priznavala vizantijsku vlast, već je

zadržala znatan deo osvojenih pograničnih oblasti. Da bi što tešnje vezala Srbiju za sebe,

Vizantija je pristala da se Nemnajin srednji sin Stefan oženi Jevdokijom, sinovicom cara

Isaka Anđela i da dobije visoku titulu sevastokratora.

Uporedo sa borbama protiv Vizantije, Nemanja je izvršio i osvajanje Zete (Duklje) u

kojoj je u to vreme preovlađivao vizantijski uticaj, a koja se još nazivala i grčkom

oblašću. Njeno pripajanje je bilo utoliko značajnije što je Duklja smatrana Nemanjinim

otačastvom i pravom dedovinom. Posle smrti Manojla Komnina, Nemanja je proterao

poslednjeg Zetskog vladara Mihaila i zauzeo čitavu njegovu državu sa Skadrom, Barom,

Ulcinjem i Kotorom. Zetu sa Trebinjem Nemanja je dao na upravu svom najstarijem sinu

Vukanu, koji je nosio titulu kralja. Posle Vukanove smrti i njegov sin Đorđe nazivao se

neko vreme kraljem Zete, a kasnije samo knezom. Kasnije je Zetom i Trebinjem

upravljao naslednik prestola ili koji drugi član dinastije. Nemanja je sa braćom

68


pokušavao da osvoji i Dubrovnik. Ovi njegovi napori su se međutim završavali

neuspešno, najviše zbog toga što se Dubrovniks stavio pod zaštitu Normana iz Južne

Italije. Ugovorom o miru iz 1186. godine, koji je pored Nemanje potpisao i knez

Miroslav, Dubrovčanima je priznata oblast koju su držali i sloboda trgovine po srpskim

zemljama. S' druge strane, i Srbima je priznata sloboda trgovine sa Dubrovnikom. Po

živim trgovačkim vezama Srbije sa Primorijem svedoči i povelja koju je Nemanja

nekoliko godina kasnije izdao Splitu.

Na unutrašnjem planu, Nemanja se oslanjao u potpunosti na crkvu. Istovremeno ju je

pomagao u njenom materijalnom i duhovnom jačanju, i u tom smislu je progonio

pripadnike bogumilske sekte (koja je uhvatila korena u Srbiji), dodeljivao je Crkvi

posede i povlastice i zidao manastire. Podigao je manstire Sv. Nikole i Sv. Bogorodice

kod današnje Kuršumlije, manastir Đurđevi Stupovi u Rasu, Studenicu (prvi manastir u

hierarhiji srpskih manastira), manastir Sv. Nikole u mestu Kaznoviću, crkvu Sv.

Bogorodice Bistričke itd. Bogato je obdarivao i najpoznatije hrišćanske svetinje van svoje

države.

Uskoro posle izmirenja sa Vizantijom, Stefan Nemanja je napustio vlast. Na državnom

saboru za velikog župana proglašen je njegov srednji sin Stefan, svakako pod uticajem

Vizantije, dok je najstariji sin Vukan zadržao i dalje oblasti kojima je već za očeve

vladavine upravljao. Posle toga, Nemanja se zakaluđerio i kao monah Simeon povukao se

u svoj manastir Studenicu, odakle je uskoro otišao na Sv. Goru u manastir Vatoped, gde

se već, kao monah Sava, nalazi njegov najmlađi sin Rastko. Njihovim zajedničkim

nastojanjem od vizantijskog cara je dobijen ranije zapusteli Hilandar, koji su sada kao

srpski manastir obnovili. U njemu je monah Simeon i preminuo 13. februara 1199.

godine.

Pod Stefanom Nemanjom privedena je duga borba za osamostaljivanje Srbije od

Vizantije i započeto je širenje na njen račun, koje će dostići kulminaciju u pokušaju

Srbije da zauzme njeno mesto. Nemanjina delatnost je bacila u zasenak sve što je do

njega postignuto, a svesno negovanje njegovog kulta, što su započeli njegovi sinovi

Stefan i Sava, a nastavili kasnije Nemanjići, još više je podvuklo njegov značaj i ulogu.

On je uskoro posle smrti proglašen za sveca («Simeon Mirotočivi»), te su se njegovi

naslednici mogli nazivati «Svetorodnim ili od svetog korena».

69


8. Stefan «Prvovenčani» (1196 – 1228)

Nakon povlačenja Stefana Nemanje sa prestola 1196 godine, Srbijom je zavladao njegov

srednji sin Stefan. On je na državnom saboru u Rasu određen za naslednika. Najstariji sin

Vukan zaobiđen je prilikom nasleđivanja prestola. On je upravljao Primorjem, u kom je

većinom živelo katoličko stanovništvo, pa je pokušavao održavanjem dobrih veza sa

Zapadom iskoristi za otimanje vlasti bratu.

Do prvih sukoba između braće je došlo ubrzo posle Nemanjine smrti. Oko 1200. godine

Stefan se razveo od svoje žene Jevdokije i pokušao da se oslobodi Vizantijskog uticaja.

Vukan je tada lepo primio svoju bivšu snahu, koja je preko njegove teritorije otišla najpre

u Drač, a odatle kasnije u Carigrad. 1202. godine, Vukan se udružio sa ugarskim kraljem

Emerihom (1196-1204) čiji su odredi proterali Stefana iz zemlje. Vukan je tada došao na

vlasti i dobio titulu velikog župana, ali je to skupo platio- Emerih je smatrao da je zemlja

velikog župana pod njegovom vrhovnom vlašću, pa je tada uneo Srbiju u svoju

kraljevsku titulu, što su ugarski vladari ponavljali vekovima sve do 1918 godine. Ali, ni

Stefan Nemanjić nije sedeo skrštenih ruku; koristeći ugarsko-bugarski sukob, on je uspeo

da se vrati na vlast u Srbiji uz pomoć Bugarskog cara Kalojana (1197-1207), krajem

1204. ili 1205. godine. Tada je Srbija izgubila, možda kao uslov za pomoć, Nišku oblast.

Srbija se međutim brzo oporavila od ovih potresa i nastavila borbu za svoju

samostalnost. Uz posredovanje najmlađeg brata Save, Stefan i Vukan su se izmirili na

moštima svoga oca, Stefana Nemanje, koje je Sava preneo u Srbiju 1206/07. godine.

Sava je njegovo telo svečano položio u već pripremljeni grob u Studenici.

Stefan je uspeo da se oslobodi vizantijskog ali i bugarskog uticaja koji je nakratno

zavladao u Srbiji po njegovom dolasku na vlast. Sa druge strane na spoljno – političkom

planu su se dogodile krupne promene. 1204. godine tokom Četvrtog krstaškog pohoda

palo je Vizantijsko carstvo i na njenom tlu su nikle nove države – Nikjesko carstvo,

Latinsko carstvo, Solunska kraljevina i Epirska despotovina. Vlast Stefana Nemanjića u

Primorju ugrožavao je epirski despot Mihajilo, koji je pokušao da otrgne Zetsko Primorje

od srpske države. On je zauzeo severnu Albaniju sa Dračom i osvojio Skadar ali je ubrzo

umro, pa je Stefan bez problema mogao da obnovi svoju vlast na tom prostoru. Uspešno

se odbranio i protiv saveza koji su protiv Srbije sklopili, Ugarska i Latinsko carstvo

70


(1216), izmirivši se sa Mađarskim kraljem Andrijom II (1205-1235). Ovi uspesi su

značajno podigli ugled Srbiji.

Stefan je želeo da ojača veze sa Zapadom naročito sa Venecijom, koja je od Četvrtog

krstaškog rata 1204. godine postala velika sila i veoma uticajna na Istoku. On se oženio

Anom, unukom Mletačkog dužda Enrika Dandola. Ovaj čin mu je pomogao da od pape

Honorija III dobije kraljevsku krunu 1217. godine, kao i da ga kruniše papski legat lično.

Snaženje i samostalnost Srbije su time dobili svoje vidno obeležije. Sa dobijanjem

kraljevskog venca Stefan se u hijararhiji hrišćanskih vladara izjednačio sa okolnim

kraljevima, a srpskoj državi je formalmo priznata potpuna samostalnost. Koliki je bio

značaj čina dobijanja kraljevske titule, dovoljno govori podatak da su ga već savremenici

nazivali «Prvovenčani kralj». Istovremeno, to je bio vrhunac njegove pro zapadne

politike.

Za vreme Stefana Prvovenčanog desio se još jedan događaj značajan za srpsku državu

odnosno za crkvu. To je dobijanje crkvene samostalnosti, koju je uspeo da ostvari kraljev

brat Sava 1219. godine. srpska crkva je njegovim zalaganjem postala autokefalna

arhiepiskopija, što znači da je sama birala svoga poglavara, bez uticaja Vizantije.

Od značajnih momenata u vladavini Stefana Prvovenčanog trebalo bi izdvoiti i

podizanje manastira Žiče, koji je postao sedište Srpske arhiepiskopije. Ovaj manastir je

zadužbina Stefana Prvovenčanog i podignut je 1209/10. godine. Sedište arhiepiskopije je

bio sve do druge polovine XIII veka. Kada tu ulogu preuzima pećka crkva Svetih

Apostola. Pošto se zamonašio i uzeo ime Simon, Stefan Prvovenčani je umro 24.

septembra 1228. godine i sahranjen je u manastiru Studenici. Ostao je upamćen i kao

književnik – napisao je delo «Žitije svetog Simeona», svog oca. Posle perioda u kom je

Srbija uspela da izvojuje potpunu samostalnost – i državnu i crkvenu – nastaje jedno

vreme zastoj u njenom napredovanju, izazvan vlasteotskim pobunama, naglim snaženjem

susednih država, Epirske despotovine i Bugarskog carstva, a i slabošću prvih naslednika

Stefana Prvovenčanog.

71


Sl. 15: Srspke zemlje krajem XII veka i početkom XIII

9. Stvaranje samostalne Srpske crkve

Značajan uspeh Srbije predstavljaljalo je dobijanje samostalne crkvene organizacije

početkom XIII veka. Sve do 1219.godine Srbija je u crkvenom pogledu bila podčinjena

72


Ohridskoj arhiepiskopiji. Stefan Prvovenčani iskoristio je teške prilike u kojima se

nalazila Istočna crkva posle osnivanja Latinskog carstva i suparništvo Ohridske

arhiepiskopije i Nikejske patrijaršije da za Srbiju izradi autokefalnu arhiepiskopiju.

Njegov brat Sava, kog je poslao da pregovara sa carem Teodorom I Laskarisom i

nikejskim patrijarhom Manojlom Haritopulom, posvećen je u Nikeju za arhiepiskopa, s

tim da njegovi naslednici budu birani u samoj Srbiji, bez učešća patrijaršije. Arhiepiskop,

kasnije patrijarh postavljan je na državnom saboru, a posvećivan od domaćih episkopata.

Ohridski arhiepiskop Dimitrije Homatian, ispod čije jurisdikcije se na taj način

izdvojila Srbija, energično je protestvovao. Godine 1220. upitio je Savi pismo da se

odmah vrati pod okrilje Ohridske arhiepiskopije. Sava je smesta, ne obazirujići se na

Homatianove proteste, pristupio uređenju Srpske crkve. Po povratku sa Svete Gore, prvo

svraća u Solun gde u manastiru Filokal prikuplja građu za Nomokanon, koji je

najverovatnije tu i nastao 1220. godine.Za središte arhiepiskopije određen je manastir

Žiča, koji je podigao Stefan Prvovenčani. Pored starih arhiepiskopija u Rasu i Prizrenu

osnovao je čitav niz novih. Sava se naručito starao da ojača pravoslavlje u Primorju

osnivanjem arhiepiskopija u Stonu ( Bogorodičin manastir), u Humu ( Manastir Svetih

Arhanđela) i u Boki Kotorskoj, za Zetu.

I u unutrašnjosti Srbije središte novih arhiepiskopija bili su manastiri. Hvostanski

episkop stolovao je u manatiru Sv. Bogorodice kod sela Studenice blizu Peći. U Polimlju

su bile dve episkopije – jedna u manastiru Svetog Đorđa kod Berana, druga dabarska u

manastiru Svetog Nikole kod Priboja. Sedište moravičkog episkopa bio je manastir

Svetog Ahilija (po kome je Arilje dobilo ime), a toplička episkopija smeštena je u

manastir Svetog Nikole kod Kuršumlije koji je podigao Stefan Nemanja.

Tri stuba na kojima počiva Srpska pravoslavna crkva su - Nomokanon (ili Krmčija

Svetog Save. Ono predstavlja zbornik crkvenog, kanonskog i svetovnog prava),

Sinorlame (su niz upravnih akata i imovinsko – pravnih dokumenata kojima se određuju

granice eparhija i eparhijskog poseda, ali se ti dokumenti nisu sačuvali) i Sinodik

Pravoslavlja (kanonskog je značaja i nije sačuvan, ali je navođen u drugim delima. Tim

aktom je utvrđena ortodoksija Srpske crkve kako u pozitivnom izlaganju osnovnih

dogmata vere, tako i u osudi raznih jeretičkih učenja)

73


Osnivanje samostalne crkve ubrzalo je njen uključivanje u feudalni poredak i omogućilo

joj da se razvija u sve moćniji oblik feudalnog društva i države. Arhiepiskopija i

episkopija dobile su prostrana vlastelinstva. Od tog doba ne sumljivo nastaje nagli porast

crkvenog poseda. Stvoren je brojni kadar višeg sveštenstva koje je zastupao crkvu na

državnim saborima. Vladari su izdašno darivali crkvu posedima i povlasticama, nalazeći

u njima saveznika u borbi protiv svetovne vlasti za jačanje centralne vlasti.

10. Stagnacija Srbije za vreme kraljeva Radoslava (1228 – 1234) i Vladislava (1234 –

1243), i jačanje Srbije za vreme kralja Uroša I (1243 – 1276)

Stefana Prvovenčanog nasledio je njegov najstariji sin Radoslav, rođen iz braka sa

vizantijskom princezom Evdokijom. On je po sposobnostima daleko zaostajao za svojim

ocem. Početak njegove vladavine pada u vreme kada je Epirska despotovina bila na svom

vrhuncu i kada se činilo da će ona obnoviti Vizantijsko carstvo. Njen vladar Teodor

Anđeo je zauzeo Solun i uništio krstašku državu Solunsku kraljevinu 1224. Nakon toga je

uzeo carsku titulu i počeo se približavati Carigradu pošto je Nikejcima oteo

Andrijanapolj. Kralj Radoslav je, kao njegov zet (bio je oženjen Anom Komninom,

Teodorovom kćerkom) bio potpuno pod grčkim uticajem. Nezadovoljstvo u zemlji je

izazvao svakako i svojim postupcima, koji su bili posledica njegovog grčkog odgoja, koji

je stekao od majke. Na srpskim poveljama potpisivao se grčki, grčki je bio i potpis na

bakarnom nocu koji je kovao. On je čak doveo u pitanje samostalnost srpske crkve,

tražeći savete o verskim pitanjima od Ohridskog arhiepiskopa Dimitrija Homatijana,

zaobišavši na taj način svog strica Savu.

Epirsko carstvo je doživelo slom nakon bitke kod Kloklotnice 1230. Posle te bitke,

Bugarska je pod Jovanom II Asenom (1218 – 1241) postala vodeća sila na Balkanu.

Posledice tog preokreta su se vrlo brzo odrazile na prilike u Srbiji. Vlastela je zbacila

Radoslava i na presto dovela njegovog brata Vladislava. Radoslav se sa ženom sklonio u

Dubrovnik, a odatle u Drač, gde ga je Ana napustila. Radoslav se vratio u Srbiju, gde ga

je stric Sava zamonašio pod imenom monah Jovan. Umro je 1235. godine i sahranjen je u

Studenici.

Položaj Srbije se međutim nije mnogo popravio posle promene na prestolu – mesto

vizantijskog uticaja sada je zavlado bugarski. Kralj Vladislav je bio oženjen kćerkom

74


bugarskog cara Jovana II Asena Beloslavom. Arhiepiskop Sava svakako nezadovoljan

prilikama u Srbiji, napustio je zemlju predavši crkvenu vlast jednom od svojih učenika

Arseniju, i otišao na Istok da obilazi sveta mesta. Na povratku je svratio u Bugarsku gde

je 1236. godine umro na dvoru cara Jovana II Asena. Vladislav je preneo njegovo telo u

Srbiju i sahranio ga u svojoj zadužbini Mileševi.

Vladislav je bio prinuđen da rešava probleme nastale na zapadnim granicama države. Sa

Dubrovnikom je došlo do nesporazuma oko pružanja utičišta zbačenom Radoslavu, a

tinjao je i sukob Dubrovačke i Barske arhiepiskopije. Zaključen je poseban ugovor 1235.

godine, ali odnosi Vladislava i Dubrovnika nisu bili dobri. Došlo je do sukoba i sa

Ugarskom. Herceg Kolman je uspešno ratovao protiv bosanskih jeretika, ali je osvojio i

deo Zahumlja, koji je držao knez Toljen, sin velikog kneza Miroslava. Još od vremena

Stefana Nemanje, Zahumlje se smatralo sastavnim delom Srbije, pa je Vladislav sa

vojskom prošao kroz Zahumlje i izbio na Cetinu 1237. godine, gde je obnovio saradnju sa

Splitom popisavši ugovor. Nakon smrti kneza Toljena na vlast u Zahumlju je došao

Andrija, najmlađi Miroslavljev sin, koji je uživao poptunu podršku Vladislava.

Ni Vladislav se međutim nije mogao dugo održati na vlasti. Čim je umro njegov

zaštitnik i tast Jovan II Asena 1241. godine, Bugarski uticaj u Srbiji je počeo da opada. U

to vreme pada i najezda Mongola, koji su pregazili Ugarsku, dospeli do Jadranskog mora

i zatim prešli u Srbiju. Spalili su nekoliko gradova u Primoriju, a zatim preko Srbije i

Bugarske otišli u južnu Rusiju. Bugarskoj su nametnuli plaćanje danka.

Posle ovih događaja, vlastela je na vlast dovela najmlađeg sina Stefana Prvovenčanog

Uroša I. Vladislav se posle kraćeg otpora izmirio sa bratom i, zadržavši kraljevsku titulu

dobio je na upravu Primorije (Zetu i Trebinje), odakle su odstranjeni potomci

Nemanjinog sina Vukana. Tu se kralj Vladislav više od dvadeset godina spominje kao

prisan saradnik svog brata Uroša. Umro je između 1264. i 1277. godine. Imao je dva sina

koji nisu igrali značajnu ulogu u Srbiji - Stefana i Desu. Imao je i kćerku nepoznatog

imena koja je bila udata za Đuru Kačića, kneza Omiša.

Dolazak Uroša I na vlast označava svojevrsnu prekrtnicu u istoriji srpske

srednjovekovne države. Srbiji više nije potrebno tutorstvo moćnih suseda, već je srpska

vlastela ta koja će krojiti spoljnu politiku države.

75


Uroš I bio je najmlađi sin Stefana Prvovenčanog, iz braka sa Anom Dandolo. Uroš se

oko 1250. godine oženio Jelenom Anžujskom, francuskom princezom. Ona je bila dalja

rođaka francuskog kralja Luja IX i njegovog ambicioznog brata Šarla Anžujskog, kralja

Sicilije i Napulja.

Odnosi Uroša i Vladislava bili su odlično sređeni, tako da je Srbija bila lišena trzavica

na unutrašnjem planu. Od suseda više niko nije bio jak da bi ugrožavao srpsku

samostalnost jer su Ugarska i Bugarska još uvek osećale posledice mongolske najezde.

Latinsko carstvo je bilo nesposobno za neku veću akciju, dok su se Nikeja i Epir

međusobno satirali. Ipak, Ugarska i Nikeja jačaju, ali to čini i Srbija, pre svega

ekonomski, zahvaljujući razvoju rudarstva i trgovine. Rudarstvo razvijaju Sasi, a trgovinu

Dubrovčani. U Srbiji otpočinje i kovanje novca koji je svojim oblikom i kvalitetom

potiskivao čak i mletački u Veneciji.

Odnosi između Uroša i Dubrovnika bili su prijateljski. Dubrovnik je prema srpskom

kralju imao tri dažbine:

1. Svetodmitarski dohodak – 1.000 dukata za trgovačke povlastice Dubrovčanima.

2. Kumek solski – 1/10 prihoda od trgovine solju.

3. Mogoriš – naknada za vinograde u dubrovačkom zaleđu.

Ovi prihodi, kao i oni od rudarstva (urbura), omogućavali su Urošu uvođenje najamničke

vojske i jačanje centralne vlasti.

Međutim, dolazi do pogoršanja odnosa Uroša i Dubrovnika zbog crkvenih pitanja. Izbio

je sukob između Barske i Dubrovačke arhiepiskopije oko jurisdikcije nad katolicima u

srpskoj državi. Papa Inoćentije je 1247. doneo odluku da se barska arhiepiskopija stavi

pod jurisdikciju dubrovačke. To Uroš nije želeo da dozvoli jer bi tako centar okupljanja

katolika u njegovoj državi ostao izvan granica Srbije. Vođena je diplomatska borba i

barska arhiepiskopija je sačuvala svoju autonomiju.

Uroš je želeo proširenje na sever, ali se ugarska ubrzo oporavila od mongolske najezde

pod Belom IV tako da je propao plan o izbijanju granica na Savu i Dunav.

Uroš prekida labavu saradnju sa Nikejom i prelazi na stranu Epira i despota Mihaila II

Anđela, kome šalje odred od 1.000 ratnika. Ovaj odred zauzima Skoplje i opseda Prilep,

koji kasnije zauzimaju Epirci. Umire Nikejski car Teodor II Laskaris 1258. godine, ali na

nesreću Srbije i Epira na vlast dolazi proslavljeni vojskovođa Mihailo VIII Paleolog.

76


Uroš, možda i pod uticajem Ugarske, prelazi na njegovu stranu jer srpske trupe ratuju na

ugarskoj strani protiv češkog kralja Pšemisla II Otokara 1260. godine, a tih godina Uroš

sarađuje sa Mihailom VIII Paleologom.

Ugarski uticaj preovlađuje u Srbiji, a i Uroš ženi svog sina Dragutina, unukom Bele IV

Katalinom. U Ugarskoj dolazi do sukoba između Stefana V, Katalininog oca i Bele IV

oko prestola, što želi da iskoristi Uroš i oslobodi se Ugarskog pritiska. Sa svojom

vojskom 1267/68. napada Mačvansku banovinu i zauzima velik deo teritorije, ali dolazi

do odgovora Ugarske koja šalje veliku vojsku i u bici pobeđuje kralja Uroša i pritom ga

zarobljava. Odatle se spasao otkupom i obavezom da će biti ugarski vazal i da će

prepustiti Dragutinu polovinu teritorije na upravu 1268.

Nakon obnove Vizantije 1261. godine, Uroš je nastojao da učvrsti veze sa vizantijskim

carom Mihailom VIII Paleologom, koji je imao iste ambicije. Trebalo je da dođe do braka

Milutina i Ane, careve kćerke. U Vizantiji se verovalo da će Milutin naslediti presto.

Međutim, Vizantijskom poslanstvu na srpskom dvoru se nije dopao način života,

smatravši ga nedostojim jedne vizantijske princeze. Dodatno su situaciju zakomplikovale

informacije da će posle poraza u Mačvi Dragutin naslediti presto. Od svadbe se odustalo,

pa je Uroš rešio da saveznike potraži u najljućem protivniku Vizantije u tom trenutku

sicilijanskom kralju Karlu Anžujskom. Mihailo VIII je tada nastojao da ospori

autokefalnsot srpske crkve, a papi je obećao prelazak u katoličanstvo u zamenu za podršu

u borbi protiv Karla Anžujskog. Do prelaska u katoličanstvo je došlo na saboru u Lionu

1274. godine, gde je Mihailo ponovo tražio ukidanje autokefalnosti srpske države, ali bez

uspeha.

Uroš I je podigao manastir Sopćane 1255. godine, a pomagao je i Hilanadar. Nakon

smrti arhiepiskopa Arsenija na njegovo mesto je postavio Savu II (Predislava), svog

brata. Nakon Savine smrti izabran je Danilo I, ali je ubrzo smenjen pa je na njegovo

mesto doveden Joanikije I.

Uroš je ušao u sukob sa «mladim kraljem» Dragutinom, koji je uz pomoć Ugarske tražio

poseban deo države na upravu. Uroš je to odbio, pa je mladi kralj Dragutin otišao po

pomoć u Ugarsku, odakle se vratio i pobedio oca «u zemlji zvanoj Gacko». Posle poraza

Uroš se 1276. povukao sa prestola i otišao u Zahumlje, gde se i zamonašio kao monah

77


Simon. Umro je 1. maja 1277. godine, a telo mu je kasnije preneto u zadužbinu Sopoćane,

nedaleko od Rasa.

11. Stefan Dragutin (1276 – 1282). Deževski sporazum 1282. godine.

Svrgavanje oca sa prestola i to uz pomoć ugarske vojske, nije svakako naišlo na

odobravanje vlastele, kao ni crkve. Da bi suzbio nezadovoljstvo, kralj Dragutin je

pribegao deobi zemlje. Time je želeo da opravda svoju pobunu protiv oca koji je odbio da

mu da udeonu oblast. Tako je majci, kraljici Jeleni, ustupio Zetu, Trebinje i oblast oko

Gornjeg Ibra i Plava, kojim je ona upravljala kao pravi vladar. Zbog toga je kraljica

majka oprostila sinu pobunu protiv oca, dala mu svoj blagoslov i skoro tri decenije

vladala svojom oblašću, do 1309. Izgleda da je pored nje i kraljev mlađi brat Milutin

dobio svoju oblast na upravu.

Dragutin je, za vreme svoje kratkotrajne vladavine, obnovio trgovačke povlastice

Dubrovniku, a na spoljno – političkom planu ostao je neprijatlj Vizantije i saveznik

Ugarske i Karla Anžujskog. Prvi upadi na viazntijsku teritoriju za vreme Dragutina, samo

su nagoveštaji kasnije ekspanzije Srbije. Međutim, kada je 1282. godine moć Karla

Anžujskog «skršena» «Sicilijanskim večernjem», opštim ustankom u srcu Karlove

države u Sicliji, Srbija se našla usamljena.

Iste godine je došlo do promene na njenom prestolu. Dragutin je obilazeći grad Jeleč,

teško povređen. Pao je sa konja i slomio nogu. Prelom je bio težak, pa je kralj duže ostao

nepokretan. Te godine se, pod nedovoljno nerazjašnjenim okolnostima na saboru u

Deževu kod Rasa, odrekao prestola u korist mlađeg brata Milutina. Predao mu je simbole

kraljevske vlasti, a izgleda da je tada sačinjen i sporazum među braćom o nasleđivanju

prestola i podeli zemlje. Prema Deževskom sporazumu, posle Milutinove smrti vlast u

Srbiji je trebalo da nasledi najstariji Dragutinov sin. Dragutin je tada na upravu dobio

severni deo zemlje i to Rudnik, Arilje, kraj oko današnjeg Priboja i područje severno od

Zapadne Morave, do ugarskih granica. Njegova oblast je ubrzo proširena teritorijom koju

je dobio od ugarskog kralja, kao njegov zet i vazal 1284. godine. To su bila mačvansko –

bosanska banovina, Usora, Soli i Beograd koji tada po prvi put došao pod vlast jednog

srpskog kralja. Kako se oblast Mačve u Srednjem veku nazivala Sremom (ovostranim) to

je Dragutin u izvorima nazvan još i «Sremskim kraljem». Njegova oblast je po

78


prostranstvu tek malo zaostajala za ostalim teritorijama Srbije kojima je neposredno

upravljao kralj Milutin. Posle silaska sa prestola, oko 1290. kralj Dragutin je podigao

veliku crkvu posvećenu Sv. Ahiliju u župi Moravici. Po njoj je dobio ime današnji grad

Arilje. Ova crkva je postala sedište Moravičke episkopije. Dragutin je umro 1316.

godine, prethodno se zamonavši se kao monah Teokrit. Sahranjen je u Đurđevim

Stupovima.

12. Uspon Srbije za vreme kralja Stefan Uroš II Milutina (1282 – 1321)

Sa kraljem Milutinom počinje trajno učvršćivanje Srba

u Makedoniji. Obnovljena Vizantija 1261. godine nije

imala dovoljno snage da zadrži njihovo nadiranje. Čm

je preuzeo vrhovnu vlast u Srbiji, Milutin je započeo

pripreme za napad na Vizantiju. Već prve godine svoje

vladavine 1282. postigao je znatne uspehe koji su

obezbedili srpsku vlast nad severnom Makedonijom

(Gornji i Donji Polog, Skoplje, Ovče Polje, Pijanec).

Car Mihailo VIII Paleolog preduzeo je mere za jedan

veći pohod protiv Srba, ali je umro pre nego što je on

počeo. Pohod je preduzeo njegov naslednik Andronik II

(1282 – 1328), ali su vizantijski uspesi bili samo delimični i kratkotrajni. Sledeće 1283.

godine, Milutin je zajedno sa bratom Dragutinom, krenu u novi pohod na Vizantiju. Posle

uspešnog prodora koji je okončan izlaskom na Egejsko more, Dragutin se povukao, a

Milutin je zauzeo Poreč, Kičevo i Debar u Zapadnoj Makedoniji. Rat sa Vizantijom je

trajao još nekoliko godina, ali se uglavnom sveo na pljačkaške upade na njenu teritoriju.

Godine 1297. Carigrad se pomiro sa mišlju da neće moći da povrati izgubljene teritorije i

da treba da sklopi mir sa Srbijom. Pregovori o miru su dugo vođeni – vizantijski poslanik

Teodor Metohit je morao 5 puta dolaziti u Srbiju, jer je vlastela želela da se osvajanja

nastave. Po konačno utvrđenom sporazumu Milutin je zadržao osvojene teritorije pod

vidom miraza uz Simonidu, kćerku cara Andronika, kojom se venčao predavši Grcima

svoju dotadašnju ženu Anu, treću po redu, kćerku bivšeg bugarskog cara Georgija Tertera

Sl.16 : Dinastija Nemanjić

79


(1280 – 1292). Ovim mirom završen je prvi, ofanzivni period Milutinovih odnosa prema

Vizantiji.

Početkom XIV veka Vizantija se suočila sa novim probelima – ugrožavala ju je

Katalonska kompanija, koja je nekoliko godina pustošila zapadne provincije Carstva.

Milutin je pokušao da iskoristi slabost Vizantije i stoga je sklopio savez sa Karlom Valoa

(1308 ) titularnim carem Latinskog carstva, koji je vršio ozbiljne pripreme da obnovi

svoju državu. Milutin mu je između ostalog, obećao pomoć u borbi protiv Vizantije i da

će vratiti Srbiju u okrilje rimskog pape. Međutim, do izvršenja ovog ugovora nije došlo

jer je Karlo napustio svoje planove sa Carigradom. Nakon Toga, Milutin se opet

pridružio Vizantiji i pomagao joj sa svojom vojskom protiv Turaka, prvo kod Galipolja, a

potom i u Maloj Aziji.

Milutin je želeo mir i prijateljstvo sa Viazntijom zbog zategnutih odnosa sa bratom

Dragutinom. Dragutin je posle napuštanja prestola zadržao za sebe izvesne krajeve

severne Srbije (oko Rudnika i Zapadne Morave). Veze sa Ugarskom pomogle su mu da

uskoro proširi svoj posed. Dobio je Mačvansku banovinu sa Beogradom, Usoru i Sol u

severnoj Bosni. U početku je bio u tesnoj saradnji sa bratom i pomagao mu u napadima

na Vizantiju. Milutin je, sa svoje strane, pomagao Dragutinu da zavlada Braničevom. Na

taj način obrazovala se privremeno na severu posebna srpska država, koja je trajala do

Dragutinove smrti 1316. godine. Jedan savremenik Dragutinovu državu naziva

«kraljevinom Srbijom», za razliku od «kraljevine Raške» kojom upravlja Milutin.

Dragutin se još naziva i «Sremskim kraljem». Kralj Dragutin je istupao samostalno

prema inostranstvu i imao je izvesnog uticaja na tadašnje prilike u Ugarskoj. Ukoliko se

više razilazio sa bratom, tražio je oslonac na Zapadu. Održavao je veze sa papom, koji

mu je na njegov zahtev, poslao dva franjevca radi preobraćanja patarena u onom delu

Bosne koji je držao pod svojom vlašću.

Kada je krajem XIII veka došlo do sukoba u Ugarskoj između Arpadovića i Anžujaca,

Dragutin je bio na strani Anžujaca. Za učinjene usluge je Karlo Martel postavio njegovog

sina Vladislava za naslednog hercega Slavonije 1292. godine, što nije moglo da se

sprovede u delo.

Zauzimanje Braničeva je imalo za posledicu sukob sa Vidinskim knezom Šišmanom,

koji je uz pomoć Tatara, čiji je bi vazal, provalio u Srbiju, ali je uskoro bio potisnut. To je

80


pretilo da izazove rat Srbije sa Tatarima, koji je Milutin preduhitrio tako što je poslao

svog sina Stefana kao taoca na tatarski dvor. Smrt kana Nogaja 1299. godine oslobodila

je Srbiju tatarske opasnosti.

Nepoverenje između braće pretvorilo se na početku XIV veka u otvoreni sukob. Milutin

je pre svega težio da obezbedi presto u Srbiji svojim sinovima, dok je Dragutin smatrao

da posle bratove smrti treba da vlada njegovo potomstvo. Dragutin je uz to bio

nezadovoljan Milutinovim savezom sa Vizantijim koji je ojačavao njegov položaj.

Dragutin je tražio oslonac na Zapadu, u Ugarskoj i kod pape. Feudalci u Srbiji su bili

nezadovoljni Milutinovim vođenjem miroljubljive politike prema Viazntiji. Osim toga,

Dragutin je raspolagao prostranim oblastima u kojima do tog vremena nije bilo srpskog

plemstvam, pa je on mogao dodeljivanjem poseda pridobiti velikaše na svoju stranu. Na

strani Milutina je, međutim bila crkva, koja je zazirala od Dragutinovih veza sa Zapadom

i koja ga je posle smrti proglasila za sveca (iako njegov lični život nije bio u skladu sa

zahtevima crkve). Milutin je još imao i velike prihode koji su mu omogućili da drži

najamničku vojsku, pomoću koje se i održao. Posle višegodišnje borbe, sveštenstvo je

uspelo da izmiri braću, pod uslovom da Dragutinovo potomstvo zavlada Srbijom.

Posle Dragutinove smrti 1316. godine došlo je do sukoba oko njegovog nasleđa. Milutin

je pogazio sporazum koji je napravio sa bratom, zaposeo njegove oblasti i zatvorio

njegovog sina Vladislava, designiranog naslednika. To je prouzrokovalo sukob sa

Ugarskom, kojoj nije odgovaralo ovakvo rešenje Dragutinovog nasleđa. Ugarska vojska

je zauzela Beograd i obnovila Mačvansku banovinu, dok je Srbija zadržala Braničevo kao

trajan posed.

Osim sukoba sa bratom, Milutin je imao neprilike i sa sinom Stefanom. Po povratku iz

zatočeništva sa tatarskog dvora, Stefan je posle kraljice Jelene dobio na upravu Zetu sa

Trebinjem (1309 – 1314), svakako kao tadašnji naslednik prestola. Oslanjajući se na

vlastelu svoje oblasti, Stefan je digao bunu u nameri da zbaci oca sa prestola. Kralj

Milutin je međutim uspeo da zarobi sina, nakon čega ga je oslepio i poslao u

zarobljeništvo u Carigrad, u kom je proveo sedam godina. U stvari, on nije potpuno

izgubio vid što je krio za očevog života. Milutin mu je tek pred smrt dozvolio da se vrati

u zemlju i dao mu na izdržavanje jedan deo župe Budimlje.

81


Milutin je iznenada umro 29. oktobra 1321. godine. Njegova smrt izazvala je teške

unutrašnje sukobe u Srbiji, koji su okončani dolaskom na vlast Milutinovog sina Stefana.

Doba kralja Milutina se odlikuje pojačanim vizantijskim uticajem u Srbiji, kao

posledicom osvajanja prostranih vizantijskih oblasti sa jedne, i Milutinove ženidbe

Simonidom sa druge strane. Na srpskom dvoru je uveden vizantijski ceremonijal, uvodi

se institucija pronije, grčki jezik i titule sve više osvajaju srpski prostor. Milutinovu

vladavinu obeležio je i značajan ekonomski polet. Dok je pre njega rudarstvo bilo

ograničeno jedino na Brskovo, od kraja XIII veka javlja se čitav niz novih rudnika, čija je

eksplatacija stalno rasla usled čega je i trgovina postala sve življa. To je omogućilo velike

prihode vladara, raskoš na dvoru i izdržavanje najamničke vojske.

Uz sve to, Milutin će ostati upamćen i kao najveći ktitor iz dinastije Nemanjića. Njegov

biograf Danilo II ga naziva «nezaistim zidateljem božanstvenih crkava». Pripisuju mu se

podzanje čak 40 crkava i manastira. To je teško proveriti, ali je sigurno pomogao i

darivao mnoge crkve, kako u svojoj zemlji, tako i van nje. Pomogao je i darivao crkve u

Carigradu, Solunu, Jerusalimu, Svetoj Gori i Bariju. U Hilandaru je umesto stare iz

Savinog vermena podigao novu, veću crkvu, koja i danas postoji. Manastir je opasao

zidinama i kulama, za odbranu od pljačkaša. Od hramova u Srbiji treba izdvojiti sledeće:

1. Bogorodica Ljeviška (Prizren oko 1307. godine, sedište Prizrenske episkopije)

2. Gračanica (oko 1315., sedište Lipljanske episkopije)

3. Bogorodica Trojeručica (sedište Skopske episkopije)

Najpoznatija Milutinova zadužbina je manastir Svetog Stefana u Banjskoj, sedište

Banjske, odnsono Ibarske episkopije. Banjsko vlastelstvo je bilo jedno od najvećih u

Srbiji. Zbog svoje ktitorske delatnosti i zasluga za srpsku crkvu, Milutin je posle smrti

proglašen za sveca. Među svetiteljima iz dinastije Nemanjića imao je posebno mesto, pa

je u kasnijim izvorima često nazivan «Sveti Kralj».

13. Stefan Uroš III Dečanski (1321 – 1331). Bitka kod Velbužda 1330.

82


Posle Milutinove smrti, vlastela se podelila između tri pretendenta na presto –

Milutinovih sinova Stefana i Konstantina i Dragutinovog sina Vladislava. Došlo je i do

pobune najamnika, pa se centralna vlast našla u potpunom rasulu.

Zetska vlastela bila je na Konstantinovoj strani, koji je posle neuspele Stefanove pobune

upravljao Zetom kao naslednik prestola. U Raškoj se vlastela izjansila za Stefana. Samo

na severu, u ranijoj oblasti svoga oca, našao je dosta pristalica Vladislav, koji je po

dogovoru Milutina i Dragutina, trebao da nasledi presto. Sva tri pretendenta su uzela

kraljevsku titulu i pokušala da ostvare svoj cilj. Pobedu je odneo Stefan, kao predstavnik

najmoćnije grupe feudalaca. Konstantin je poginuo u borbi, a Zetu je na upravu dobio

Stefanov sin «mladi kralj» Dušan. Vladislav se posle trogodišnjih borbi morao povući,

iako su ga pomagale Ugarska i Bosna.

Slabljenje centralne vlasti je dovelo do toga da su zapdne pogranične oblasti počele da

se osamostaljuju. Humska vlastela je počela da prelazi na stranu Bosne, a neki, kao braća

Branivojevići, pokušali su da se osamostale između Srbije i Bosne. Kada je Srbija

prebrodila krizu izazvanim građanskim ratom, njoj nije bilo u interesu da nastavi

osvajanje prema jugu, nego da obnovi staru granicu prema zapadu.

Neredi u Srbiji su značili samo privremeni zastoj u njenom daljem snaženju. Vlastela se

smirila i centralna vlast je bila obnovljena u svom ranijem obimu. Ekonomsko

napredovanje je i dalje išlo svojim tokom (to je upravo vreme kada se ističe i

najznačajniji rudnik srednjovekovne srpske države – Novo Brdo). Srbija je opet postala

uticajan činilac u Balkanskoj politici. Stefan Dečanski je aktivno učestvovao u ratu koji je

u Vizantiji vođen između pristalica cara Andronika II i njegovog unuka Andronika III.

Pomagao je vojskom starog cara i supeo da dobije grad Prosek na Donjem Vardaru, 1328.

Međutim, rat u Vizantiji se završio porazom Andronika II i njegovim zbacivanjem sa

vlasti. Kada je Andronik III sklopio savez sa Bugarskom, kako bi onemogućio da se

srpska vlast konačno učvrsti u Makedoniji. Taj savez je bio potkrepljen i novim

rodbinskim vezama. Bugarski car Mihailo Šišman otpustio je sestru Stefana Dečanskog

Anu i oženio se sestrom svog novog saveznika Andronika III. Ali, Srbija je uspešno

suzbila zajednički napad saveznika. Bugarska vojska je upala u Srbiju, ali je strahovito

potučena u bici kod Velbužda 28. juna 1330. godine (današnji Đustendil). U borbama se

naročito istakao i «mladi kralj» Dušan. Bugarski car je poginuo u bekstvu. Ugovorom o

83


miru dovedena je na presto sestra Stefana Dečanskog Ana koju je Mihailo pred sukob

oterao i njen sin Stefan.

Posle poraza Bugarskog saveznika, Vizantija nije mogla sama nastaviti ratovanje. Njene

snage su se morale povući iz Makedonije i Srbija je lako povratila nakratko izgubljene

oblasti. Bitka kod Velbužda je omogućila Srbiji da postane najmoćnija država na

Balkanu. Bugarska više nije imala snage da pokuša obnavljanje svoje stare granice na

jugo – zapadu, a Vizantija je sve više slabila rastrzana unutrašnjim socijalnim sukobima.

Feudalna Srbija, ekonomski najmoćnija i najbolje organizovana, mogla je relativno lako i

sa uspehom vršiti ekspanziju još četvrt veka i sredinom XIV veka postići svoj najveći

uspon.

Mneđutim, ubrzo je u Srbiji došlo do nezadovoljstva vlastele i promene na perstolu.

Dušan je iznenada, na podsticaj odane zetske vlastele, sa vojskom krenuo na oca, koji je

sa porodicom boravio u dvorcu u Nerodimlju. Dečanski se sklonio u obližnju tvrđavu

Petrič, ali ga je Dušan tu zarobio i zatvorio u tvrdi grad Zvečan, zajedno sa drugom

ženom Marijom Paleolog i decom iz tog braka. Pod nejasnim okolnostima tu je 11.

novembra 1331. godine okončan život Stefana Dečanskog, koji je potom sahranjen u

svojoj zadužbini u Dečanima, čija je gradnja započeta oko 1327 – 1328 i po kojoj je

dobio ime «Dečanski». Nekoliko dana po očevom svrgavanju, Dušan se na saboru u

Svrčinu krunisao za kralja 8. septembra 1331. godine.

14. Vladavina Stefana Uroša IV Dušana (1331 – 1355) i stvaranje Srpskog Carstva.

Srednjovekovna Srbija na vrhuncu moći.

Dolazak na vlast Stefana Dušana i ranija pobeda kod

Velbužda označili su početak novog perioda i najvećeg

uspona srpske srednjovekovne sržave. Prve godine

njegove vladavine prošli su u konsolidaciji centralne

vlasti uzdrmane promenom na prestolu i u diplomatskom

pripremanju terena za akciju protiv Vizantije. U proleće

1332. godine došlo je do pobune vlastele u Zeti pod

vojvodom Bogojem, koji je svakako pomagao Dušanu da

84

Sl. 17: car Stefan Dušan


dođe na vlast i koji je smtarao da nije dovoljno nagrađen za svoje usluge. Ustanak je

zahvatio i severnu Albaniju. Njegov tok međutim nije poznat. Svakako je bio ubrzo

ugušen jer o njemu više nema vesti.

U isto vreme Dušan je pokušao da sredi odnose sa Bugarskom, u kojoj je 1331. došlo do

promena. Dušanova tetka, carica Ana i njen sin zbačeni su sa prestola u Trnovu, a boljari

su na vlast doveli Jovana Aleksandra (1331 – 1371), rođaka poginulog Mihaila Šišmana.

Uprkos tome, Dušan je sa njima sklopio ugovor o prijateljstvu koji je učvršćen brakom.

Dušan se početkom 1332. oženio carevom sestrom Jelenom, pa su odnosi sa Bugarskom

bili dobri do kraja Dušanove vladavine.

Nakon toga, Dušan se posvetio sređivanju stanja na zapadnim granicama. Bosna je i

dalje držala Hum, a Dušan je januara 1333. godine izdao povelju Dubrovčanima, kojim

im je ustupio Pelješac, Ston i Primorije od Stona do dubrovačke granice. Dubrovčani su

za to morali platiti 8.000 perpera i obavezali su se na godišnji danak od 500 perpera

takozvani «Stonski dohodak». Taj prihod je Dušan 1350. godine ustupio manastiru Sv.

Arhanđela u Jerusalimu. Dubrovčani su se još obavezali da neće pokrštavati pravoslavno

stanovništvo ove srpske oblasti, gde je još arhiepiskop Sava osnovao episkopiju sa

sedištem u Stonu. Dubrovčani su u povelji prihvatili da ostane pop srpski i da poje u

crkvama. Međutim, toga se nisu držali, pa su već 1355. postavili katoličkog sveštenika u

episkopskoj crkvi u Stonu, a do kraja veka (do 1394) su već pokrstili svo stanovništvo

ove oblasti.

Sređivanje odnosa sa Bugarskom, Bosnom i Dubrovnikom je omogućilo kralju Dušanu

da započne osvajanje vizantijskih oblasti. Tome u prilog je išla i činjenica da je jedan od

najuglednijih vizantijskih vojskovođa Sirgijan, prešao sa svojom vojskom na njegovu

stranu. Do 1334. godine Dušan je osvojio Prilep, Ohrid i Kostur, i ugrozio drugi po

značaju grad Carstva – Solun. Car Andronik III je morao lično poći u pohod da spašava

Solun. Tom prilikom je Sirgijan ubijen i njegova vojska je prešla na stranu vizantijskog

cara. Uz to je Dušanovoj državi sa severa zapretio napad Mađara, pa je on morao sklopiti

primirije sa Andronikom i povući se. Dušan se brzo prebacio na sever, potukao Ugare i

njihovu vojsku proterao preko Save, na kojoj je privremeno uspostavio granicu i zaposeo

Beograd koji se na nekoliko godina našao u srpskim rukama. Osvojeni gradovi

Makedonije su ostali u Dušanovim rukama.

85


Do novih osvajanja Vizantije će doći tek posle promene na carigradskom prestolu. Posle

smrti Andronika III na vlast je doveden njegov devetogodišnji sin Jovan V (1341 –

1391). Najmoćniji čovek carstva, Jovan Kantakuzin koji se nadao da će postati regent

maloletnom caru, potisnut je iz Carigrada i 1342. je sa pristalicama prišao Dušanu. U to

vreme kao regenti maloletnog cara bili su majka Ana Savojska i veliki duks Aleksije

Apokavk, a i carigradski patrijarh Jovan Kalekas. Kantakuzin i Dušan su sklopili savez

na dvoru u Paunima kod Prištine o saradnji i napadu na Vizantiju. Odmah posle toga,

Kantakuzin je bezuspešno opsedao Ser, važan vizantijski grad. Za to vreme je Dušan u

nekoliko pohoda, osvojio celu Albaniju, (sem Drača), a zatim gradove u severenoj Grčkoj

– Voden, Kostur, Hlerin, a potom je osvojio Strumicu i Melnik koji su bili u vlasništvu

polunezavisnog velikaša Hrelje. Ubrzo je došlo do razlaza sa Kantakuzinom, koji je

potražio nove saveznike u Turcima Seldžucima. Dušan se, sa svoje strane, približio

Carigradu. Posle neuspele opsade Soluna, Kantakuzinovi saveznici Turci su se vraćali

kroz Trakiju. Dušan je poslao svoju konjicu pod zapovedništvom vojvode Preljuba da ih

unište. Do sukoba je došlo kod Stefanijane, u maju 1344. godine i srpski odred je

poražen. To je bio prvi sukob srpskih i turskih trupa.

Posle duže opsade, kralj Dušan je 25. septembra 1345. godine osvojio Ser. Tim

osvajanjem su u srpske ruke pali važni putevi koji su kroz Trakiju vodili u Carigrad.

Istovremeno je srpskoj državi pripojeno Halkidičko poluostrvo, sa Svetom Gorom

(Atosom), najznačajnijim središtem pravoslavlja na Balkanu. Pošto je Dušanu, kao i svim

Nemanjićima pre njega, veoma stalo do podrške svetogorskih monaha, potvrdio im je

ranije povlastice i bogato darivao manastire.

Osvajanje ogromnih vizantijskih teritorija, a naročito grada Sera, omogućilo je Dušanu

da se krajem 1345. proglasi za cara. Već od prvih značajnijih osvajanja 1343. godine, on

u svoju titulu unosi da je kralj i grčkih zemalja. U novembru je obezbedio podršku

svetogorskog Protata, pa su uz punu saglasnot srpkse vlastele i crkve na saboru u Seru, na

Božić (25. decembra) 1345. svečano proglasio za cara. Početkom sledeće, 1346. godine

je i Joanikije, uz podršku srpske crkve, Ohridske arhiepiskopije i Trnovske patrijaršije,

proglašen za patrijarha.

Time su bili ispunejni uslovi da krunsianje i miropomazanje cara izvrši srpksi patrijarh.

Na svečanom saboru u Skoplju, na Uskrs 16. aprila 1346. godine Dušane je krunisan za

86


cara, uz blagoslav srpskog patrijarha Joanikija i Trnovskog patrijarha Simeuna. Izostao je

samo najvažniji blagoslov od strane carigradskog patrijarha, koji se nije mogao ni

očekivati. Pošto su krunisanje i uzdizanje srpske crkve u rang patrijaršije u Carigradu

smatrali nekanonskim, carigrdski patrijarh je, sa znatnim zakašnjenjem 1350., bacio

anatemu na cara Dušana i patrijarha Joanikija. Tako ih je isključio iz zajednice

pravoslavnih hrišćana.

Od vremena krunisanja za cara Dušan se potpisivao na srpskim ispravama kao «car

Srbljem i Grkom», a na onima na grčkom jeziku se naziva «car Srbije i Romanije. Svom

nasledniku Urošu je kao savladaru dodelio titulu kralja, a zemlju je podelio na dva dela –

Kraljevstvo i Carstvo». Po ugledu na vizantijski carski dvor, car Dušan je svojim

srodnicima i najbližim saradnicima dodelio najviša carska dostojanstva, titule despota,

sevastokratora i kesara.

Sl. 18. Carstvo Stefana Dušana

87


15. Dušanova vladavina od proglašenja carstva do smrti

U Vizantiji je došlo do obrat i početkom februara 1347. Jovan Kantakuzin je ušao u

Carigrada. Postavljen je za svojevrsnog regenta mladmom caru Jovanu V Paleologu, ali

je već maja iste godine krunisan za cara. Jovan V postao je njegov zet, tako da u Vizantiji

preuzima glavnu reč. On stupa u rodbinske odnose i sa svojim starim saveznicima

Seldžucima, udajući svoju kćer za Umurovog sina, Orhana.

Sa druge strane, nakon krunisanja za cara, Dušan je nastavio osvajanje vizantijskih

teritorija. Do jeseni 1348. osvojeni su – Epir, Tesalija i Akarnija. Nakon Dušanovih

osvajanja, Jovanu Kantakuzinu je ostao Carigrad sa okolinom i Trakija. Tako se srpksa

država u svom najvećem obimu prostirala od Dunava na severu do Korintskog zaliva na

jug i od obala Jadranskog mora na zapadu do Egejskog mora na istoku. Dušan se nosio

mišlju o osvajanju Carigrada. Da bi to ostvario, bila mu je potrebna pomoć sa mora pa se

1350. obratio Veneciji za pomoć, tada najvećoj pomorskoj sili. Međutim, ona tada nije

bila zainteresovana za osvajanje vizantijske prestonice jer je u to vreme ratovala sa

najvećim suparnikom Đenovom, a i Veneciji nije bilo u interesu da na mestu slabe

Vizantije vidi moćnu srpsku državu. Zato je Dušan iskoristio zatišje u stalnim

ratovanjima da sredi unutrašnje prilike u svojoj prostranoj i raznorodnoj državi.

Najvažnije u tom pogledu bilo je donošenje Zakonika na državnom saboru u Skoplju 21.

maja 1349. godine. Tada je proglašeno 135 članova, a kasnije na saboru u Seru 1354.

doneto je još 66 članova, tako da je Zakon imao ukupno 201 član. Odredbe su važile u

celoj državi i regulisale su sve oblasti života.

Prilike na zapadu zemlje su bile zategnute pošto je bosanski ban Stepan II Kotromanić

zauzeo Krajinu između Cetine i Neretve, kao i veći deo Zahumlja. Car Dušan je tražio od

bana da mu se vrate osvojen teritorije što je ovaj odbijao. Ban Stepan je pritom prodro

čak u Konavle i opustošio careve podanike. Stoga je Dušan spremio veliku vojsku i

prodro oktobra 1350. godine u Zahumlje, prešao Neretvu i uputio se dalje ka Cetini i

Krki. U Trogiru i Šibeniku su očekivali dolazak srpskog cara i spremili su mu darove, a

jedan od ciljeva pohoda bila je i pomoć koju je Dušan hteo da pruži sestri Jeleni, koja se

udala za Mladena III Bribirskog, koji je umro tokom epidemije kuge, dok je Jelena

nastojala da obezbedi vladavinu svom sinu Mladenu IV, zbog pretnje Vencije i Ugarske.

Dok je Dušan napredovao prema Krki stigle su mu vesti o pobunama u Makedoniji, pa se

88


on okrenuo i pohitao nazad. Vojska koju je ostavio u Zahumlju bila je malobrojna, tako

da je bosanski ban Stepan II uspeo da ga ponovo zauzme. U međuvremenu, Jovan VI

Kantakuzin je rešio da povrati izgubljene vizantijske oblasti u Makedoniji. Uz pomoć

Turaka osvojio je Solun, kao i Ber i Voden i druge manje gradove. Ipak, kada je car

Dušan stigao, sve se brzo smirilo. Kantakuzin se povukao u Solun, a Dušan je ponovo

osvojio izgubljene gardove.

Srbi su se 1352. godine ponovo sukobili sa Turcima. U toj borbi protiv Jovana V

Paleologa, Jovan Kantakuzin je ponovo pozvao osmanske Turke, dok je caru Jovanu V u

pomoć vojsku uputio Dušan. Protiv dvostruko veće vojske Kantakuzina i Turaka, Srbi su

u jesen 1352. godine kod Didimotike ponovo pretrpeli praz. Jovan Kantakuzin je odneo

pobedu, a kao nagradu Turcima dao im je da se nastane u tvrđavi Cimpe (ant. Herson) na

Galipoljskom poluostrvu, odakle su oni nakon zemljotresa 1354. godine koji je pogodio

Galipolje, bez problema ušli i zaposeli ovu veoma važnu tvrđavu, što je događaj od

svetsko – istorijskog značaja, koji međutim, u to vreme nije dovoljno ispraćen. Posle ove

bitke Turci su se trajno ukorenili na evropskom tlu. Dušan je bio jedini koji je tada

procenio njihovu snagu i opasnost od njih po susedne zemlje. Stoga je papi Inoćentiju VI

1354. uputio poslanstvo u Avinjon, tražeći da ga imenuje za kapetana hrišćanstva, tj.

predvodnikom u borbi protiv Turaka. Zauzvrat je čak izrazio spremnost da prizna papu za

vrhovnog poglavara svih hrišćana. To mu nije bilo teško da izjavi, jer ga je nešto ranije

vaseljenski patrijarh isključio iz zajednice pravoslavnih hrišćana zbog nekanonskog

proglašenja srpske patrijaršije. Međutim, od ove ideje, sem razmene poslanstva nije se

realizovalo ništa.

Umesto da ratuje protiv Turaka, car je u leto 1354. morao da dođe sa vojskom na

Radunik jer se iz Beograd spremao da Srbiju napadne ugarski kralj Lajoš I. Ali, zbog

respekta prema carevoj vojsci, što zbog zaraze u svojoj vojsci, ugarski kralj je bio

prinuđen da se povuče. Sa ugarskim interesima se car Dušan sukobio iste godine i u

Dalmaciji. Da bi zaštitio posede svoje sestre Jelene, udovice Mladena III Bribirskog od

ugarskih napada, on je poslao svoju vojsku da brani Klis i Skradin. U Klis je ušao vitez

Palman sa nemačkim najamnicima, dok je u Skradin ušao čelnik Đuraš Ilijić. Kako su

bili odvojeni od Srbije, nisu bili u mogućnsoti da održe svoj položaj, pa je Đuraš predao

Skradin januara 1356. Mlečanima, dok se Palman držao u Klisu do marta 1356. godine.

89


U međuvremenu, car Dušan je iznenada umro 20. decembra 1355. godine, na jugu svoje

carevine «pod Berom» na domaku Solunu i presekla sve njegove namere o osvajanju

Carigrada.

16. Car Uroš V (1356 – 1371). Raspad Srpskog carstva.

Početkom 1356. u borbi sa Albancima poginuo je kesar Preljub, namesnik Tesalije. To je

iskoristio despot Nićifor II Orsini, sin poslednjeg gospodara Tesalije pre Dušanovih

osvajanja, i zauzeo Tesaliju, a zatim i Epir, odakle je prognao tamošnjeg namesnika,

Dušanovog polubrata despota Simeona – Sinišu. Simeon je skupio vojsku i osvojio

Kostur, gde se proglasio za cara «Srba, Grka i Arbanasa». Ovo je bio uzrupatorski čin

jer je za cara već unaperd bio određen, a i već proglašen početkom 1356. Dušanov jedini

sin Uroš. U Srbiji je postojao pojam savladarstva, ali je savladar imao titulu kralja, što je

Uroš imao u toku Dušanove vladavine, međutim, svojim činom, Simeon je direktno ustao

protiv izabranog cara i do sukoba je moralo doći. Uz Uroša je bila skoro sva srpska

vlastela, dok je Simeona pomagao despot Jovan Asen, gospodar južne Albanije. Simeon i

Uroš su se sukobi kod Skadra 1358. godine, i Simeon je doživeo težak poraz, tako da je

mora da se odrekne srpskog prestola, pa je kao «car» vladao samo Kosturom i okolinom.

Međutim, ukazala mu se dobra prilika nakon pogibije despota Nićifora II u bici na

Aheloju (1359) protiv pobunjenih Albanaca. Pošto ni srpska ni vizantijska centralna vlast

nisu reagovale, Simeon je postao gospodar Tesalije i Epira, tako da su se ove oblasti tada

i definitivno izdvojile iz sastava srpske države. Kostur je predao Radoslavu Hlapenu,

namesniku Bera i Vodena, s' kim se orodio, dok je za svoju prestonicu izabrao Trikalu.

Dobro je prihvaćen od lokalne vlastele sa obzirom da je u rodbinskim vezama bio i sa

srpskom i sa vizantijskom vladarskom porodicom. Za savladara je izbrao svog sina

Jovana Uroša. Uspostavljena je i vizantijska hierarhija, tako da je Simeon svoje istaknute

velikaše nagradio titulama velikog duksa, despota i sevastokratora. U Epiru je njegova

vlast slabila, pošto je Albanska vlastela iskoristila pobedu nad Nićiforom II, pa je

Simeonu u zapadnom delu države pripala samo Janjina u koju je poslao zeta Tomu

Preljubovića. Crkvena organizacija je ostala ista, ali naravno, bez ikakvog uticaja srpske

patrijaršije.

90


Jovan Komnin Asen, brat carice Jelene, dobio je despotsku titulu od cara Dušana, a

poverena mu je tada novoosvojena oblast u Albaniji. On je ispoljavao samovolju još za

Dušanova života, praveći probleme mletačkim trgovcima, čija je država bila u dobrim

odnosima sa Srbijom, ali ga je štitila sestra carica Jelena. Mlečani su ga ipak privoleli na

saradnju, tako da je 1353. Postao njihov građanin, ali dublji odnosi su došli tek za

Uroševe vladavine. Kada se nadvila opasnost nad njegovom teritorijom i kada mu je

stradao grad Berat, Jovan Asen je smatrao da će uz pomoć Venecije sačuvati svoje

interese. Kako je njegova sestra bila daleko, u Seru, a car Uroš još dalje, morao je da se

osloni na prvog suseda, despota Simeona, uzrupatora. Strah od restauracije vizantijse

vlasti u vidu despota Nićifora II nagnalo je Jovana da pomoć potraži u Veneciji, koja je

širila svoj uticaj u primorskim gradovima. Pre nego što je postao samostalni oblasni

gospodar kraj oko Kanine i Valone, je neprimetno izdvojen iz srpske države.

U Zeti se pojavio kao gospodar vlastelin Žarko i počeo iskazivati samovolju, ali je 1357.

prisiljen na poslušnost. Namesnik Bera i Vodena, Radoslav Hlapen, počeo je stvarati

svoju samostalnu oblast 1360/61. Carica Jelena počinje samostalno da upravlja Serom i

okolnom oblašću, pa tu stvara svoj dvor i lokalnu upravu. Na Zapadnim granicama

carstva sve više izranja oblast kneza Vojislava, koji sa bratom Altomanom drži oblast

između Rudnika i Drine na severu, Dubrovnika i Boke na jugu, a na istoku do doline

Ibra, držeći i grad Zvečan. Vojsilav je zapravo bio gospodar stare Raške i Trebinja, ali

lojalan caru Urošu. Ipak, i Vojislav je nastojao da svoju oblast proširi, pa je u tom cilju

napao Dubrovnik želeći da zauzme Ston i Pelješac. Izgovor za napad je našao u priznanju

ugarskog kralja od strane Durbovnika («Zadarski mir 1358»), tada neprijatelja Srbije.

Njegov argument je da je on knez humski i da mu zato te oblasti pripadaju, ali da je

Dubrovnik dobio Ston i Pelješac u baštinu koja je bila uslovljena «verom», pa pošto

«vere» više nema baština se oduzima. On je krenuo u pohod 1361. i opustošio oblast oko

Dubrovnika, ali nije uspeo da zauzme sam grad. Na njegovu stranu je stao stari Kotor, ali

ne i drugi srpski velikaši, nevidevši korist u svemu tome. Dubrovčani su krenuli u

diplomatsku akciju jer su zbog velike štete želeli mir. Obratili su se caru Urošu, carici

Jeleni, patrijarhu Savi, Vukašinu Mrnjavčeviću i tada stavilcu na Uroševom dvoru, a

kasnije knezu Lazaru. Mir je zaključen avgusta 1362. u Onogoštu (Nikšiću). Ovaj

događaj je pokazao razjedinjenost srpske vlastele, a Vojislav je ojačao svoj uticaj pa ga je

91


car Uroš nazvao «bratom» zbog njegove moći. Ipak, Uroš je ostao bez moćnog zaštitnika

kada je Vojislav Vojinović umro septembra 1363. Njegova se oblast raspala.

Nakon smrti kneza Vojislava, car Uroš je potpao pod uticaj srpskih velmoža koji su

vladali u «grčkim zemljama». Radoslav Hlapen je držao Ber i Voden sa okolinom. Kesar

Vojihna je držao veliku oblast između Belasice i Pangejske planine sa centrom u Drami, i

na istok do doline reke Meste. Sevastokrator Dejan, Dušanov zet, a kasnije njegovi

sinovi, despot Jovan Dragaš i gospodin Konstantin gospodarili su župom Šegligovo i

krajevima oko gornje Strume, zajedno sa gradom Velbuždom. Sevastokrator Vlatko, otac

tada maloletnog kesara Uglješe držao je Slavište, a kasnije uz pomoć kralja Vukašina

zaposeo je Preševo, Vranje i Ignošte.

Najmoćniji u «grčkim zemljama» postali su braća, Vukašin i Uglješa Mrnjavčević. Oba

brata su započela političku karijeru za vlade Stefana Dušana. Posle Dušanove smrti.

Obojica su napravili još uspešniju karijeru. Uglješa je postao veliki vojvoda u Serskoj

oblasti, gde se oženio Jelenom (Jefimijom), ćerkom kesara Vojihne, gospodara Drame.

On će polako istisnuti caricu Jelenu uz pomoć svog tasta. Vukašinov uspon je manje

poznat, ali je on za vreme cara Uroša ubrzo postao jedan od najuticajnijih ličnosti.

Njegov sin Mrko se oženio Jelenom, ćerkom Radoslava Hlapena, pa su i u toj liniji

Mrnjavčevići postali srodnici Nemanjića. Oni su nastojali da se rodbinskim vezama

povežu sa ostalom krupnom vlastelom, pa je jedna od njihovih sestara, Jelena, udata za

Radonju, najstarijeg sina sevastokratora Branka Mladenovića, gospodara Ohrida.

Vukašin je svoju kćerku Oliveru udao za Đurađa Balšića, pa je tako učvrstio savez sa

gospodarima Zete. Stvoren je savez srpske vlastele na čijem čelu je stajao Vukašin.

Nesposobnom caru Urošu nije ostalo ništa drugo nego da se pomiri sa novonastalom

situacijom, tako da je avgusta ili septembra 1365. Vukašin krunisan za kralja, i Uroševog

savladara. Uglješa je kao kraljev brat dobio titulu despota.

Sa naglim usponom kralja Vukašina i despota Uglješe, čiji su se posedi nalazili u

«carstvu», nisu bili saglasni gospodari iz «kraljevstva», matičnih srpskih zemalja. Iz tih

razloga, vlastela iz «kraljevstva» se okupila oko jedva punoletnog župana Nikole

Altomanovića, sina župana Altomana i sinovca kneza vojislava Vojinovića. Oni su na

svoju stranu pridobili i cara Uroša, pa je došlo do podele među vlastelom, na pristalice

cara Uroša i kralja Vukašina. Između suprostavljenih strana došlo je do bitke na Kosovu

92


1369. godine u kojoj su Nikola Altomanović i car Uroš pretrpeli poraz, pa je time

zustavljena ekspanzija mladog župana Nikole na Kosovu. Bitkom na Kosovu je car Uroš

potpuno potisnut sa vlasti, a kralj Vukašin ga više i ne pominje kao vladara. On je krenuo

ka uspostavljanju nove dinastije koja bi zamenila Nemanjiće, a to su bili Mrnjavčevići. Iz

tih razloga, Vukašinov sin Marko, zvanično dobija titulu «mladog kralja», i time je

utvrđen redosled nasleđivanja prestola. Cara Uroša je trebao da nasledi kralj Vukašin,

dok bi njega nasledio mladi kralj Marko. Sve se to nije moglo ostvariti sve dok je matične

srpske zemlje držao župan Nikola Altomanović. Napravljen je plan o napadu na

županove zemlje, u kom bi pored Vukašina učestvovali Balšići i Dubrovnik. Plan je

počeo da se delimično ostavruje, ali se od svega odustalo jer je despot Uglješa pozvao

kralja Vukašina da zajedno krenu u rat protiv Turaka.

U periodu učvršćivanja Mrnjavčevića, osmanski Turci su polako prodirali u unutrašnjost

Balkana. Iz Galipolja, koji su zaposle 1354. krenuli su na zapad, u dolinu reke Marice.

Osvojili su Didimotiku 1360., Jedrene 1362. i Plovdiv 1363., i počeli masovno da

naseljavaju zauzete oblasti, tako da su se na širokom frontu graničili sa Uglješinim

posedima. Sukobi su bili neizbežni pa se despot Uglješa pripremao za veliki rat. Zatražio

je pomoć od Vizantije i priznao jurisdikciju Carigradske patrijaršije na svojoj teritoriji,

ipak jedino je od svog brata mogao očekivati pravu pomoć, dok su ostali velikaši ostali

po strani. Turski upadi su postali sve nesnosnosniji, pa su Vukašin i Uglješa odlučili da

proteraju Turke iz Evrope. Odluka je doneta početkom 1371. ali je ofanziva krenula tek u

septembru. Udružene snage Vukašina i Uglješe prodrli su u dolunu Marice i došle do

mesta Černomen, nešto zapadnije od Jedrena. U prilično nejasnim okolnostima, došlo je

do bitke 26. septembra 1371. u kojoj je srpska vojska doživela katastrofalan poraz dok su

oba Mrnjavčevića, despot Uglješa i kralj Vukašin poginuli. Vizantinci su iskoristili ovu

srpsku katastrofu i zaposeli Uglješine oblasti. Vukašinova oblast se svela na teritorije

zapadno od Vardara, gde su vladali njegovi sinovi Marko i Andrejaš. U zapadnim

delovima Uglješine oblasti su se osamostalila braća Dragaš, despot Jovan i gospodin

Konstantin. Balšići su vladali u Zeti, župan Nikola Altomanović u svojim oblastima, knez

Lazar u Pomoravlju, dok je na Kosovu vlast preuzeo gospodin Vuk Branković, sin

sevastokratora Branka Mladenovića. Posle katastrofe na Marici, smrt poslednjeg srpskog

cara Uroša je ostala na marginama događaja 2/4.12. 1371.

93


17. Srbija u doba kneza Lazara (1371 – 1389). Kosovski boj 1389. godine

Borbe između srpskih feudalaca, započete za vreme

cara Uroša, ušle su posle 1371. godine u fazu

ogorčenog obračunavanja i grabljenja susednih

oblasti. Najratoborniji se pokazao župan Nikola

Altomanović. Od kneza Lazara preoteo je Rudnik, a

pokušao je da osvoji i Prizren koji su posle Maričke

bitke zauzeli Balšići, ali u tome nije uspeo. Knez

Lazar i bosanski ban Tvrtko, koji je župan Nikola

podjednako ugrožavao, složili su se da ga

zajedničkim naporima unište. Po cenu priznavanja

ugarske vrhovne vlasti i obaveze plaćanja danka, knez

Lazar je postigao da Ugarska ne samo napusti svog

ranijeg štićenika već i da vojskom pomogne saveznike protiv njega. Župan Nikola

Altomanović se sklonio u Užice gde je zarobljen i oslepljen 1373. godine, a njegove

oblasti podelili su Lazar (Rudničko područje) i Tvrtko (Polimlje) između sebe.

Sl. 19. Grb Lazarevića

Posle propasti župana Nikole u Srbiji je ostao kao najmoćniji feudalac knez Lazar

Hrebeljanović. Lazar je rođen oko 1329. godine u Prilepcu. Svoju karijeru je započeo,

zahvaljujući ocu Pribcu Hrebeljanoviću, koji je bio logotet cara Dušana, kao stavioc na

Dušanovom dvoru, a kasnije i na Uroševom. Na Uroševom dvoru je ostao do 1365.

godine kada je za kralja i savladara krunisan Vukašin Mrnjavčević. Sa titulom kneza

javlja se tek aprila 1371. godine kada počinje njegov uspon.

Porazivši župana Nikolu Altomanovića, Lazar je nastavio širenje svojih oblasti,

savladao je i Radiča Brankovića Rastislalića, gospodara Braničeva, i prisvojio njegove

oblasti (1379). Tako je čitavo Pomoravlje i severozapadna Srbija od Drine i Save bila

ujedinjena pod vlašću kneza Lazara a bila su mu podređena, takođe, i dva najvažnija

rudarska mesta – Novo Brdo i Rudnik. U jačanju svoje vlasti, knez Lazar se mnogo

oslanjao na srpsku crkvu koju je obilato pomagao. Na njegovu inicijativu došlo je i do

izmirenja grčke i srpkse crkve 1375. godine. On podiže veliki broj manastira i crkava a

94


glavna zadužbina mu je Ravanica. Na jugu se održavaju i dalje izvesni feudalci – Vuk

Branković je držao krajeve oko Prištine, Trepče, Zvečana, Sjenice i Polimlja južno od

Prijepolja a dobio je još i Prizren i Skoplje. Sa Vukom, koji je bio oženjen njegovom

ćerkom Marom, bio je knez Lazar u dobrim odnosima kao i sa Zetom gde vladao Đurađ

Balšić, Lazarev zet. Sam Lazar bio je oženjen ćerkom kneza Vratka, Milicom,

praunukom kralja Vukana Nemanjića, najstarijeg sina Stefana Nemanje čime se vezao za

dinastiju Nemanjić.

Posle Maričke bitke 1371. i priznanja turske vrhovne vlsti započelo je tursko prodiranje

u srpske zemlje. Prvi upad Turaka u Srbiju zabeležen je 1381. godine kada su Lazareva

vlastela Crep i Vitomir razbili jedan njihov odred «na Dubravnici» (kod Paraćina).

Uskoro je sam Murat I zauzeo Niš i upao u Topolnicu, ali ga je Lazar suzbio 1386.

godine kod Pločnika. Godine 1388. poraženi su Turci i od bosanske vojske kod Bileće.

Međutim, Murat je sa sinovima Jakubom i Bajazidom započeo ozbiljne pripreme za

jedan veliki pohod protiv Srbije. Sam sultan Murat predvodi vojsku, a sa njim su bili i

oba njegova sina Jakub i Bajazid kao i mnogi proslavljene vojskovođe iz ranijih ratova –

Evrenos, Saridže, Balaban, i dr. Preko oblasti Konstantina Dejanovića, koji se i sam sa

svojim odredom morao priključiti Turcima, izbio je Murat na Kosovo u oblast Vuka

Brankovića.

Sl. 20: Srpske zemlje pre bitke na Kosovu

95


S' druge strane, knez Lazar je takođe vršio vojničke i diplomatske pripreme i okreće se ka

Ugarskoj i prima opet one iste vojničke i dažbinske vazalne odnose koje je imao ranije

prema kralju Ludoviku, sada prema kralju Žigmundu. Zajednička opasnost još više ga je

zbližila sa Tvrtkom koji je i vojnički pomagao kneza Lazara i uputio u Srbiju svoju

vojsku pod vojvodom Vlatkom Vukovićem. Od srpskih feudalaca koji su pomagali knezu

Lazaru najvažniji je bio Vuk Branković, na čijoj se teritoriji boj i odigrao. Uz Lazara su

bili i njegovi sestrići Stefan i Lazar Musić.Do sudara je došlo na Vidovdan 15/28. juna

1389. godine u blizini Prištine na Kosovom polju. Centrom turske vojske zapovedao je

sam sultan, evropske trupe nalazile su se na desnom krilu pod Bajazidom, azijske na

levom pod Jakubom. Prema Muratu nalazio se knez Lazar sa glavninom svoje vojske.

Srpsko desno krilo držao je Vuk Branković, a levo Vlatko Vuković. Sam tok bitke malo

je poznat. Zna se da je Murata ubio Miloš Obilić srpski plemić i vitez, što je izazvalo

pometnju u turskoj vojsci. Bajazid je odmah preuzeo sultansku vlast i komandu u svoje

ruke i naredio da se pogubi njegov brat Jakub. Vuk Branković je uspeo da se spase, a isto

tako i vojvoda Vlatko Vuković dok je knez Lazar poginuo u ovom boju.

Sl. 21: Kosovski boj

Vesti o boju na Kosovu brzo se pročule, daleko izvan Srbije. Zanimljivo je da su prvi

utisci bili da Turci nisu pobednici. Najstarija, za sada poznata vest, zabeležena je samo 12

dana posle boja u dnevniku jednog ruskog hodočasnika koji se zatekao na turskoj

teritoriji. U gardu Astraviji na Crnom Moru – «u nedelju 28. juna prispesmo u grad

96


Astraviju. Mitropolit se zadrža tu da bi saznao vesti o Muratu. Murat je bio otišao u rat

protiv Lazara, sprskog kneza, a kružio je glas da su obojica, Murat i Lazar ubijeni u

jednoj bici». Turci su izgleda bili prilično pometeni posle boja jer isti pisac beleži dalje

kako su odmah otišli iz Astravije «zastaršeni ovim nemirima pošto smo se nalazili u

državi Turskoj». I druge poznate vesti, nastale kao neposredan odjek samog događaja, ne

govore o Turskoj pobedi. Kada je krajem jula odlučeno u Veneciji da se pošalje poslanik

novom sultanu, još se nije znalo ko je to, Jakob ili Bajazid. Poslanik je dobio dva pisma,

s' tim da preda onom Muratovom sinu koga zatekne na prestolu i da mu izjavi saučešće

za smrt sultana Murata. Najčudotvoriniji su izveštaji koje je slao sam bosanski kralj

Tvrtko i to u vreme kada je morao znati šta se na Kosovu dogodilo. Očuvano je jedno

njegovo pismo od 1. avgusta 1389. godine upućeno Trogiru kojim javlja da je tako

porazio Turke, sa neznatnim gubicima na svojoj strani da je malo njih iznelo glave; o

Srbima i knezu Lazaru uopšte ne govori. U istom smislu pisao je i Firenci koja mu je

odgovorila oduševljeno čestitkom, napominjući da je za njegov uspeh već «odavno

saznala» kako iz donesenih glasova, tako i iz pisama mnogih ljudi. Da se mimo Tvrtkovih

izveštaja na Zapadu raširila vest o hrišćanskoj velikoj pobedi svedoči i Filip Mezijer,

poznati poznavalac Istoka, koji je dovršavajući u Parizu jedno svoje delo, pre oktobra

1389. godine zapisao na kraju: «a da bi Božijom milošću bio sputan mač rečenog

Amurata, ove iste godine on je potpuno pobeđen u predelima Albanije; i on i njegov sin

pali su u boju, kao i najhrabriji iz njegove vojske». Nešto kasnije, izvori govore da je

Kosovski boj ostao nerešen. Po jednom «slovu» o knezu Lazaru, pisanim uskoro posle

njegove smrti, «krvavi sudar prestao je pošto su obe strane iznemogle».

Međutim, posledice Kosovske bitke bile su porazne po Srbe. Srbija je uskoro postala

vazalna turska država a pod tursku vojničku kontrolu stavljena je i oblast Vuka

Brankovića, a njegov grad Skoplje pretvorili su u vojnu bazu za napade prema Srbiji, Zeti

i Bosni.

18. Srbija od Kosovksog boja do Angorske bitke

Posle Kosvoske bitke Turci nisu pokorili Srbiju. Bajazid I (Jilderim – «bič božiji»)

ponudio je Lazarevoj udovici knjeginji Milici i njegovom maloletnom nasledniku knezu

Stefanu vazalski položaj. Oni su ga prihvatili pošto je severnoj granici pretila opasnost od

97


ugarskog kralja Žigmunda koji je nastojao da učvrsti vlast u Mačvi. Ovaj položaj, Milica

je morala da prihvati i zbog toga što su opustošenoj zemlji pretile unutrašnje borbe, pošto

se gospodar Kosova Vuk Branković u nadi da će učvrstiti svoju položaj u Srbiji, oslanjao

se na ugarskog kralja Žigmunda i nastavio iz Prištine s' pružanjem otpora Turcima.

Milica je poslala Bajazidu u harem kćerku Oliveru i preuzela obavezu da njen sin Stefan

s' bratom Vukom ide na poklanjanje sultanu i da srpske trupe učestvuju kao pomoćna

vojska u turskim pohodima. Uz ove obaveze Srbija plaća i godišnji tribut od 40.000

dukata. Sem toga, turska posada ušla je u Golubac, utvrđeni grad na Dunavu, i u nekoliko

važnijih tvrđava iz kojih mogu da napadaju Ugarsku. Od tada, Srbi su na severu zajedno

sa Turcima ratovali protiv Ugara, uglavnom bez uspeha, iako su 1392. godine prodrli u

oblast Braničevo.

Pošto nije dobio podršku od Žigmunda, Vuk Branković se pokorio Bajazidu uz obavezu

plaćanja godišnjeg danka, ustupanja Skoplja 1392. godine koji je postaje sandžakbeg i

glavna baza za dalje turske operacije na Balkanskom Poluostrvu.

Iduće, 1393. godine Bajazid I je pokorio i Trnovsku Bugarsku. Postavši punoletan knez

Stefan Laazrević je preuzeo vlast u Srbiji iste godine, dok se Milica, kao monahinja

Jefemija povukla u manastir. Vrlo obrazovan i s' književnim sklonostima, «prvi u

stvarima rata i borbe i umetnosti» po rečima njegovog biografa Konstantina Filozofa, koji

hvali kneževu lepotu, snagu i besednički dar, Stefan je ulagao napore da obnovi

opustošenu zemlju, ali je svoju politiku morao da potčini sultanovoj volji i, kao vazal,

učestvuje u njegovim ratovima.

Knez Stefan Lazarević učestvovao je u turskom pohodu u Vlaškoj protiv Jovana Mirče,

zajedno sa kraljem Markom i Konstantinom Dejanovićem. U bici na Rovinama 1395.

godine vojska Jovana Mirče je uz pomoć Ugara pobedila tursku vojsku. U bici su

poginuli kralj Marko i Konstantin Dejanović.

Ova pobeda je izazvala oduševljenje na Zapadu pa se sledeće godine na poziv za pomoć

koji su stizali iz Carigrada, okupila oko Žigmunda vojska u kojoj je bilo dosta vitezova iz

Francuske, Engleske i Nemačke. Međutim, nedisciplinovanu krstaška vojsku pobedio je

1396. godine Bajazid kod Nikopolja zahvaljujući naročito aktivnim učešćem Stefana

Lazarevića i njegovih odreda.

98


Pobedu kod Nikopolja nije Bajazid iskoristio za dalje akcije prema Ugarskoj već za

učvršćivanje turskog položaja prema novoosvojenim zemljama. Kao što je posle bitke na

Rovinama pretvorio Konstantinovu oblast u Đustendilski sandžak i postavio tamo svog

sanđakbega, tako je i posle bitke kod Nikopolja uklonio vidinskog cara Stracimira i

stvorio Vidinsku livu kao uporište prema Vlaškoj, Srbiji i Mađarskoj. Nepouzdanom

Vuku Brankoviću oduzeo je veći deo njegove oblasti i predao je Stefanu.

I pored pojedinačnih neuspeha turske vojske, doba Bajazida I obeleženo je je velikim

osvajačkim uspesima sve do velikog poraza u sukobu sa Mongolima. Međutim, ovaj

poraz bio je tesno vezan i za unutrašnje sukobe u Osmanskom carstvu. Nezadovoljni

maloazijski emiri, proterani iz svojih bejluka, okupljali su se oko mongolskog osvajača

Tamerlana (Timur – Lenka). Kada je Tamrelan provalio u Malu Aziju, došlo je do bitke

kod Angore 28. jula 1402. godine. Uz Bajazida su se borili i njegovi srpski vazali –

Lazarevići Stefan i Vuk i Brankovići Đurađ i Grgur. Turska vojska je poražena, a Bajazid

odveden u ropstvo. Sam Stefan se junački borio u ovoj bici i tri puta pokušavao da spase

zarobljenog Bajazid, ali nije uspeo. Nakon ove bitke, Osmanska vlast u Maloj Aziji je

bila u rasulu. Jedino je evropski deo osmanskog carstva ostao netaknut, kuda je odmah

pohitao Bajazidov sin Sulejman da obezbedi vlast. Posle poraza kod Angore počeo je u

Turskoj period borbe između feudalaca i centralne vlasti i ustanka pokorenih naroda

protiv feudalnog ugnjetavanja, isprepletene dinastičkim borbama.

19. Despot Stefan Lazarević (1402 – 1427) i obnova Srbije

Unutrašnja kriza u Turskoj posle Angorske bitke 1402. godine pružila je mogućnost

Stefanu Lazareviću da se oslobodi vazalskih odnosa prema sultanu. Odmah posle bitke

on se sa svojim trupama povukao prema Carigradu. Grci su ga svečano dočekali i

vizantijski car dodelio mu je prvu titulu posle carske – titulu despota. Od tog vremena

Srbija u XV veku redovno se naziva despotovinom. Tad je ugovoren i brak između

despota Stefana i Jelene, sestrom vizantijske carice Jevgenije, a ćerkom Frančeska II

Gatiluzija, Đenovljanina, gospodara ostrva Mitilene (Lezbosa).

Despotov sestrić Đurađ Branković, u želji da popravi svoj položaj u Srbiji, naginje

vezama sa Sulejmanom. Kada su se Stefan i Vuk preko Zete vraćali u Srbiju, dočekali su

ih na Kosovu Sulejmanove i Đurđeve trupe u nameri da im preseku povratak u zemlju.

99


Zahvaljujući pomoći svog zeta Đurđa Stracimirovića, gospodara Zete, Stefan je odneo

pobedu nad protivnicima kod Tripolja na Kosovu (Gračanski boj). Međutim, ubrzo

dolazi do sukoba između Stefana i Vuka pošto su stigli u Novo Brdo. Razlog je bio

nevešto komandovanje i nesnalaženje Vukovo tokom bitke u kojoj je trpio gubitke.

Uvređeni Vuk je tada odlučio da pobegne sultanu Suljemanu, što je učinio u leto 1403.

godine. Međutim, nastojanjem majke Milice (Jevgenije), taj prvi razlaz među braćom je

ubrzo prevaziđen, pre oktobra 1404. godine.

Ugovor Sulejmanov s Vizantijom, Mlečanima, Đenovljanima, rodskim vitzeovima i

hercegom ostrva Naksa, koji su imali posede i interese na Levantu, sklopljen krajem

1402. godine u Galipolju, za despota Stefana je i dalje predviđao vazalski odnos prema

sultanu. Taj ugovor i sukobi u zemlji opredelili su despota da prihvati sporazum sa

Žigmundom krajem 1403. godine po kojem je despotu priznat posed Mačve i Beograda,

sa tim da bude vazal ugarskog kralja. Zbog nesređenih odnosa u samoj Ugarskoj,

Žigmundu je bilo stalo do saveza s moćnim gospodarom Srbije.

Despot Stefan uzeo je Beograd za svoju prestonicu i uložio velike napore da se grad

obnovi i razvije. Obnovljeni Beograd predstavljao je jaku tvrđavu s' dvostrukim zidinama

i pet utvrđenih kula, od kojih su tri bile na brdu a dve na Dunavu. Između ove dve kule

nalazilo se lancima zatvoreno pristanište. Grad je branila artilerija i najamnička vojska.

Izvan grada nalazilo se podgrađe u kome su živeli trgovci i zanatlije. Despot je u

Beogradu podigao crkvu i bolnicu i nastojao da što veći broj Srba iz čitave zemlje tu

naseli.

Uskoro je Stefan sklopio mir i sa Sulejmanom i sa Brankovićima. Za taj mir se zalagao i

Žigmund, ali i Sulejman ga je lako prihavtio, pošto pred opasnošću da se Tamerlan

prebaci u Evropu nije želeo da za leđima ima jačeg protivnika. Iskoristivši sukobe među

svojim protivnicima, on je uspeo da sačuva Turcima posede na Balkanu, ali se ubrzo

sukobio sa braćom Musom i Muhamedom.

U Srbiji, i pored sklapanja mira, nisu izglađeni sukobi među Brankovićima i

Lazarevićima: Posle majčine smrti 1405. godine izbio je u svoj oštrini sukob između

despota Stefana i njegovog brata Vuka. Vuk je postavio zahtev da sa bratom podeli

zemlju. Sulejman je podržavao Vuka i turske su trupe u dva maha prodirali do Beograda

strahovito pljačkajući zemlju 1409. godine. Pritišnjeni silom, despot je morao da ustupi

100


bratu južni deo Srbije, gde je, kao i Brankovići, vladao prriznavajući vrhovnu tursku

vlast. Kada je Musa prešao na Balkansko poluostrvo, uz njega su u prvi mah pristali

Lazarevići i Brankovići, poneseni njegovim obećanjima. Međutim, Vuk ga je napustio

uoči same bitke sa Sulejmanom, a Brankovići odmah posle poraza. Zbog toga su Musini

ljudi ubili Vuka i Grgura. Kada je 1411. godine Sulejman ubijen, Musa je postao jedini

gospodar u evropskoj Turskoj, ali je ubrzo došao u sukob sa bratom Muhamedom, koji je

vodio borbu za uspostavljanje jake centralne vlasti u Turskoj.

Pred opasnošću od Muse despot Stefan se potpuno približio Žigmundu i dobio od njega

velike posede u Ugarskoj i rudarski centar Srebrenicu u Bosni. Despot Stefan postao je

vođ pokreta protiv Muse i okupio oko sebe vladare i feudalce koji su pred zajedničkom

opasnošću zaboravili na međusobne političke sukobe. Njemu su prišli sandžakbegovi

Skoplja i Đustendila, izmirio se sa njim sestrić Đurađ, a za borbu protiv Muse spremilli

su se čete i bosanskog vojvode Sandalja i kralja Žigmunda.

Zato je Musa provaljivao u Despotovinu i pljačkao zemlju. Najveću pustoš počinio je

1413. godine kada su njegovoj vojsci ostale samo akindžije, plajčkaški deo vojske.

Despotova vojska bila je potučena na Vrbnicu. Njegove četiri tvrda grada oko Aleksinca i

Niša zauzeta su, a njihovo stanovništvo zarobljeno ili pobijeno.

Tada se na despotov poziv odazvao i Mehmed iz Male Azije. Kada je zabilaznim putem

stigao u Kruševac, tamo su ga već čekale srpske, Sandaljeve i ugarske trupe. Pod

komadnom Đurđa Brankovića ova je vojska razbila Musine odrede kod sela Čamorlu pod

Vitošom u Bugarskoj 1413. godine. Tako su hrišćanski vladari doprineli pobedi centralne

vlasti u Turskoj.

Za pružene pomoći u borbi protiv Muse despot je od Muhameda dobio neke oblasti na

istoku Srbije, Da bi održao dobre odnose s Muhamedom I (1413 – 1421) i njegovim

naslednikom Muratom II (1421 – 1451) morao je da pristane i na izvesne ustupke, da se

ponovo obaveže na plaćanje danka i slanje pomoćnih trupa, ali je zato u tom periodu

Srbija uživala četrnaest godina mira, što se odrazilo na njenom ekonomskom i kulturnom

razvitku.

Despotovini je 1421. godine pripojena i Zeta posle smrti poslednjeg Balšića Balše III.

Tamo je despot morao da nastavi započeti rat s Mlečanima oko zetskih primorskih

101


gradova i završio ga 1423. godine sklopljenim mirom, po kom su Mlečani zadržali

gradove Skadar, Lješ, Ulcinj i oblast Paštrovića.

U ovo doba despotovina je imala najveći obim, pružala se od Save i Dunava do Zetskog

Primorija, na istoku dopirala do oblasti Timoka a na jugu do planinskih grebena Šar –

Planine i Skopske Crne Gore; tada je bila na vrhuncu svoje moći.

Sl. 22: Srpska despotovina

102


20. Despot Đurađ Branković (1427 – 1456). Prvi pad despotovine i njena obnova

Despot Stefan Lazarević nije imao dece, a kako je duže

bolovao želeo je da reguliše pitanje nasledstva. Zato je

sazvao sabor u Srebrenici, pa je pred vlastelom i

sveštenstvom proglasio za naslednika svog sestrića

Đurđa Brankovića. Odnose s Ugarskom utvrdio je u maju

1426. godine na sastanku sa Žigmundom u Tati. Tu je

predviđeno da će Đurađ, kao naslednik despota Stefana,

prihvatiti vazalski odnos prema ugarskom kralju i predati

mu Mačvu, Beograd i Golubac. Despot Stefan umro je

1427. godine za vreme lova u blizini Kragujevca.

Sl. 23: Grb Brankovića

Kada je stupio na presto, Đurađ je već bio zreo čovek od 52 godine. Vaspitan je u

Vizantijskom duhu i bio oženjen grkinjom Jerinom iz porodice Kantakuzin. Bio je dobro

upućen u vojne, diplomatske i finansijske poslove.

Već prvih godina vlade despot se našao u vrlo teškom položaju. Posle provale od 1425.

godine Murat II je i 1427. godine još pre smrti despota Stefana, ponovo provalio u Srbiju.

Uz pomoć Dubrovčana Srbi su odbranili Novo Brdo, ali su Turci zauzeli Niš i Kruševac.

Despot Đurađ je, prema sporazumu u Tati, predao Mađarima Beograd sa okolinom, dok

je komadant Golubca, Jeremija, umesto Mađarima predao grad Turcima. Po nekom

sporazumu sa Mađarima, despot je zadržao Mačvu. Pošto su u svojim rukama imali

Golubac, Turci su i na Dunavu držali 100 brodova za rat protiv Mađara. Ovi su uzalud

pokušavali da jakim bombardovanjem prinude tursku posadu u Golubcu na predaju.

Pritom su samo strahovito opustošili srpsku okolinu. U isto vreme Bosanci su napadali

Srebrenicu, tako da su svi trgovački putevi u Srbiji bili prekinuti. Kao vazal ugarskog

kralja despot je pored nasleđenih dobio i nove posede u Ugarskoj. Francuski putopisac

Brokijer zabeležio je da su despotovi godišnji prihodi sa tih imanja iznosili 50.000

dukata. Ali, već u proleće 1428. godine kada je despot uspeo da sklopi mir sa sultanom,

morao je da mu obeća vojnu pomoć od 2.000 konjanika u ratnim pohodima i da se

obaveže na godišnji danak od 50.000 dukata.

Kako je Srbija gubitkom Beograda, Golupca, Niša i Kruševca ostala bez većih gradova,

despot je podigao novu prestonicu – Smederevo, a u unutrašnjosti Srbije naročito utvrdio

103


Ostrvicu kod Rudnika i Borač u Gruži, gradove koji su čuvali ekonomski važne oblasti i

oko kojih su za narednih turskih provala i vođene glavne ratne operacije.

Smederevo, najveći srednjovekovni grad na Dunavu, podignut je zapadno od Morave,

na ušću Jezave i Dunav po nacrtu vizantijskih fortifikatora u obliku trougla sa 24 kule.

Zidanje je završeno brzo već 1430. godine. Zbog oskudnih sredstava srednjovekovne

tehnike zidanje ovako velikog grada zahtevalo je veliku i bezobzirnu primenu ljudske

snage. Narodna tradicija sačuvala je tešku uspomenu na patnje narodnih masa koje su

grad dizale; ona je puna mržnje prema Jerini («prokleta»), čiji je brat Toma Kantakuzin

upravljao zidanjem.

Iako je novi despot počeo svoju vladu u vrlo teškim uslovima i sa dvostrukim

vazalstvom, Srbija se ipak brzo oporavljala. Despot Đurađ je nastojao da politički položaj

Srbije učvrsti diplomatskim putem, pa je kćer Katarinu udao za Urliha Celjskog, a Maru

je 1435. godine sa velikim mirazom poslao u Muratov harem. Iste godine sklopio je i sa

Mlečanima pogranični ugovor, a 1436. sa čitavom porodicom primio mletačko

građanstvo.

Međutim, despotovina i Bosna i dalje su vodile borbe oko Srebrenice iako su obe bile

ugrožene od Turaka. Pored borbi sa Bosnom, Srbija je bila i strahovito opustošena, što od

Mađara koji su napadali turske utvrđene tačke u Srbiji, što od Turaka koji su preko srpske

zemlje ratovali sa Mađarima. Na kraju, kada su Turci zbog poraza koji su im naneli

Mađari, počeli da se svete Srbima, despot je morao da im zarad mira ustupi bogat grad

Braničevo.

Kada je krajem 1437. godine umro Žigmund, Murat II je smatrao da mu se ukazala

povoljna prilika za ofanzivu protiv Ugarske. Već 1438. godine Turci su provalili u Erdelj

i Srbiju i tom prilikom zauzeli Ravanicu, i važna utvrđena Ostrovicu i Borač. Njihov plan

je bio da zauzmu čitavu despotovinu i tako potpuno obezbede pozadinu u ofanzivi protiv

Mađara. Zato je 1439. godine sam sultan opseo Smederevo, a Stepan Vukčić je kao turski

saveznik pustošio oblast zapadne Srbije. Pošto je izostala Ugarska pomoć, Turci su posle

tromesečnog bombardovanja zauzeli Smederevo i tako je despotovina bila pokorena. U

gradove su ušle turske posade, u Smederevo je kao turski namesnik došao dotadašnji

skopsi sandžakbeg Isak, a po Srbiji su bile razmeštene turske kadije.

104


Otpor je najduže pružalo Novo Brdo i držalo se do 1441. godine. Srbija je za vreme

ovog rata strahovito bila opustošena, gradovi porušeni i odvedeno bezbrojno roblje. Iz

despotove porodice odvedena su u ropstvo dva despotova sina, Grgur i Stefan, i u

zarobljeništvu oslepljena zbog dopisivanja sa ocem.

Sam despot sa sinom Lazrom u vreme pada despotovine zatekao se u Ugarskoj, gde su

se posle smrti Žigmundovog naslednika Alberhta vodile borbe oko prestola. Đurađ je

pokušavao da kandiduje sina Lazara na ugarski presto, ali u tome nije uspeo. Zato je

posle izbora maloletnog Vladislava III Jagelonca prišao struji koja je tražila da se na

presto dovede Albrehtov sin rođen posle njegove smrti – Ladislav «Posmrče». Zbog toga,

oduzeta su mu imanja u Ugarskoj i on je sa Jerinom krenuo preko Dalmacije u Zetu da

organizuje brobu za osobođenje despotovine. Međutim, u Zeti su mu se isprečili

Crnojevići, koji se tada uzidžu, i posle 4 meseca provedena u Dubrovniku vratio se u

Ugarsku.

Posle pada despotovine Tirci su 1440. godine opsedali Beograd i upadali u Ugarsku, ali

veću ofanzivu nisu mogli preduzeti. Erdeljski plemić Jovan Hunjadi (Sibinjanin Janko)

sa uspehom je ratovao protiv Turaka u Srbiji, Vlaškoj i Erdelju. Njegovi uspesi uticali su

na skupštinu staleža u Budimu da prihvate predlog papskog legata Čezarinija i Đurđa

Brankovića o preduzimanju velikog ratnog pohoda protiv Turske. Vojska, u kojoj je bilo i

Srba, pod vođstvom samoga despota uspešno je prodirala sve do Sofije. Kada je zbog

gladi i zime morala da prekine napredovanje, i u povratku je tukla Turke. Zbog teškoća

oko snadbevanja hranom nije se mogla ispuniti despotova želja da ova vojska prezimi u

Srbiji. Turci su tada ponovo zauzeli Srebrenicu koju je za vreme ovog pohoda bio

oslobodio vojvoda Petar Kovačević.

Murat II imao je pune ruke posla, jer je morao da ratuje na istoku, u Grčkoj i Albaniji,

gde se upravo počeo organizovati jači otpor protiv Turaka, pa je lako pristao da u Jedrenu

pregovara o sklapanju primirija na 10 godina. Primirije je trebalo da stupi na snagu kada

ga prihvati skupština ugarskih staleža i ratifikuje ugarski kralj što je učinjeno 1444.

godine u Segedinu. Despot Đurađ je posebno sklopio mir sa sultanom i obnovio državu

uključivši i gradove Kruševac i Golubac. Iz zarobljeništva su mu vraćeni sinovi Grgur i

Stefan, a u oblasti Brankovića Turci su, kao i ranije, držali svoje činovnike.

105


Kralj Vladislav je posle nekoliko dana otkazao ugovor, a zim sa 16.000 konjanika

krenuo prema Bugarskoj. Međutim, flota kod Galipolja nije uspela da spreči prebacivanje

turskih trupa iz Anadolije u Evropu i ugarski krstaši bili su potučeni 1444. godine kod

Varne. Poginuli su kralj Vladislav III Jagelonac i Čezarini dok se Hunjadi jedva spasio

bekstvom. Tako se taj pohod protiv koga je despot odlučno ustajao, završio potpunim

neuspehom.

Despot Đurađ je za to vreme pokušavao da obnovi stare granice despotovine. Izmirio se

sa vojvodom Stepanom Vukčićem koji mu je vratio Gornju Zetu a zatim je započeo rat

protiv Mletačke republike za obnovu svoje vlasti na Zetskom Primoriju. Mada za kratko

vreme, uspeo je pa povrati i Srebrenicu.

Kada je Jovan Hunjadi 1448. godine krenuo u nov pohod protiv Turaka, despot je odbio

da u njemu učestvuje smatarjući da pohod nije dovoljno pripremljen. Hunjadi je sa

malom vojskom prošao kroz Srbiju, pljačkajući je usput i na Kosovu doživeo potpuni

poraz. Dok je bežao prema Smederevu zarobili su ga despotovi ljudi, a despot ga je

pustio tek nakon što mu je ugarski sabor obećao odštetu od 100.000 dukata za štete koje

je Hunjadijeva vojska počinila u Srbiji, i dao obavezu da ugaska vojska neće prelaziti

preko Srbije ukoliko rat ne bi bio vezan za odbranu despota i njegovog sina.

21. Despotovina od obnove do konačnog pada 1459. godine

Čim je na presto stupio sultan Mehmed II Osvajač (1451 – 1481) odmah su preduzete

mere da se osvoje ostaci balkanskih država. Novi sultan je 29. maja 1453. godine na juriš

zauze Carigrad. U njegovoj vojsci učestvovao je i Đurđev odred od 1.500 ljudi. Đurđu je

izgledalo da je despotovina u zatišju jer se izmirio sa Hunjadijem i bosanskim kraljem, a

od Mehmeda dobio obećanje da za njegovog života neće napadati despotovinu.

Međutim, odmah posle pada Carigrada sultan je otkazao mir i 1454. godine velikom

vojskom krenuo protiv Srbije. U ovom pohodu sultan je uspeo da zauzme veliki deo

despotovine, u prvom redu njene centralne oblasti, opustoši zemlju i odvede u ropstvo

oko 50.000 ljudi. Ali, on nije uspeo da osvoji Smederevo, pa se povukao prema Sofiji a

vojsku je ostavio kod Kruševca. Međutim, velika despotova vojska nije prekidala akcije

te uz pomoć Jovana Hunjadija uspeva da razbije Tursku vojsku a njenog komadanta sa 18

istaknutih starešina kao zarobljenike pošalje u Smederevo despotu.

106


Kako su Turci 1454. godine zauzeli uglavnom centralne oblasti despotovine, dve male

srpske vojske pod komadom Nikole Skobaljića ostale su na jugu, u Sitnici i Dubočici,

otsečene od srpske glavnine. Ikao im je despot svetovao da se predaju nadmoćnoj turskoj

vojsci, jer im se ne može poslati pomoć, i obećavao da će ih docnije otkupiti, mala

Skobaljićeva vojska nije htela da se preda već je napadala na veliku tursku vojsku i

uspela da je razbije i da joj nanese velike gubitke. Bilo je potrebno da sam Mehmed dođe

sa pojačanjem, pa da taj mali odred posle žilavog otpora i herojske borbe bude savladan

istočno od Vranja. Vođa otpora, Nikola Skobaljić i njegov stric pali su u tursko ropstvo i

bili nabijeni na kolac.

Iduće godine 1455. turci su preduzeli pohod protiv Novog Brda. Grad je pružao žestok

otpor, ali se posle 40 dana bombardovanja opsadnom artiljerijom morao predati.

Ugovorom o predaji sultan je obećao da će poštedeti celokupno stanovništvo, ali je posle

predaje grada naredio da se najugledniji ljudi poubijaju. Posle pada Novog Brda Turci su

zaposeli sav južni deo despotovine. Pošto despot nije mogao da dobije pomoć ni u

Ugarskoj ni u Austriji pristao je na mir koji mu je ponudio sultan. Po tom miru zadržao je

samo oblasti koje su se nalazile severno od Zapadne Morave.

Bez obzira na sklopljeni mir sultan je 1456. godine krenuo na Smederevo, ali je tamo

imao velike gubitke, pa je svoju vojsku, naoružanu teškom artiljerijom i dunavsku flotu

prebacio na Beograd, kome su najpre pritekli u pomoć slabo naoružani nemački, ugarski i

poljski krstaši pod vođstvom vatrenog propovednika krstaškog rata protiv Turaka,

franjevca Jovana Kapistrana, a zatim i Jovan Hunjadi, koji je svojom flotom čamaca

razbio Tursku flotu na Dunavu. Za odbranu Beograda poslao je despot i srpske trupe čiji

je zadatak bio da ometa duž drumova tursko snadbevanje Beograda. U borbi za Beograd

u kojoj su se naročito istakli srpski odredi, turska vojska je bila odbijena. Posle ove

borbe, Hunjadi i Kapistran su umrli od kuge. Despot je od sultana zatražio mir, ali je

krajem godine i on umro.

Posle smrti despota Đurđa došao je u punoj meri do izražaja sukob interesa u redovima

srpske feudalne klase, na prvom mestu, među članovima porodice Đurđa Brankovića;

jedan deo oslanjao se na Ugarsku a drugi na Tursku radi učvršćivanja svog položaja.

Vođa turskofilske grupe bio je Mihailo Anđelović, grk po porekli, koji je za vreme

despota Đurđa bio veliki čelnik. Njegov brat Mahmud bio je u turskoj službi i zauzimao

107


je visok položaj rumelijskog belberga. Mihailo Anđelović je uspeo da Đurđev sin Lazar

Branković (1456 – 1458), već početkom 1457. godine sklopi mir sa sultanom i dobije

celu despotovinu sem Novog Brda. Sukob u porodici je došao do punog izražaja odmah

posle Jerinine smrti maja 1458. godine kada su Grgur, Mara i Toma Kantakuzin i sa

njima po svemu sudeći Vuk, prebegli sultanu. Sukob je izbio i među članovima regenstva

koje je posle Lazareve smrti 1458. godine vodilo državne poslove u ime njegove kćerke

Jelače. Kako je tada postojala opasnost da Mađari uzmu Smederevo, član regenstva

Mihailo Anđelović pustio je u grad Turke. Protivturska grupa je uspela da pobije tursku

posadu, da zatvori Mihaila Anđelovića i za despota proglasi slepog Stefana koji čini

velike ustupke ugarskom kralju Matiji Korvinu, sinu Jovana Hunjadija. Ali, u isto vreme

stiže u Srbiju kao pretendent slepi Grgur sa turskim trupama. I tako su sukobi u feudalnoj

klasi načinili od Srbije plen o koji su se otimale Turska i Ugarska.

Mahmud Anđelović, komadant turskih trupa, uspeo je da zauzme čitavu Srbiju, sem

Smedereva. U Smederevu je poslednja nada polagana u plan, koji su prihvatili i Mađari,

da se sklapanjem braka između bosanskog prestolonaslednika Stepana Tomaševića i

Lazareve kćeri Jelače ujedine Bosna i Srbija. Venčanje je obavljeno u aprilu 1459.

godine, ali ono nije spaslo Srbiju kao što je nisu spasli ni ugarske trupe koje su posle

venčanja ušle u Smederevo. Sultan je za Srbiju već bio odredio sandžakbega, kadije i

subaše. Gotovo bez borbe ušli su Turci u Smederevo u junu 1459. godine. To je bio kraj

despotovine.

Padom despotovine i propašću njene feudalne klase razbijena je i njena upravna

organizacija. Crkva je donekle nastavila tradiciju stare države držeći se starih srpkih

zakona. Ali i srpska patrijaršija, koji Turci nisu priznavali, ugasila se; veliki crkveni sabor

prestao je da se okuplja, a mnoge episkopije dugo su ostajale upražnjene.

108


7. SRPSKI DESPOTI U JUŽNOJ UGARSKI

1. Počeci migracija

Pred turskim naletom svet je napuštao ognjište u strahu od Turaka ili zbog gladi, pa su

mase gladnih i bolesnih lutali zemljom i pljačkale. Kada je Srbija postala poprište čestih

ratova, narod se pred Turcima sklanjao prema severu i prema jadranskom primoriju. Već

krajem XIV veka nagrnule su u Dubrovnik tolike mase sirotinje da je vlada rešila da ih

prebaciu Apuliju, ukoliko neće da se vrate natrag. A zatim su iz godine u godinu stizali u

pomorske gradove i pojedinci; koji su ostajali kao seljaci na gradskim posedima ili se

zapošljavali kao seljaci na gradskim posedima ili kao sluge i šegrti, naročito u

Dubrovniku kao radna snaga u mnogobrojnim zanatima koji su tada bili u punom

razvitku u pomorstvu i trgovini. Docnije, kada ni tamo nisu nalazili posla, prebacivali su

se u Apuliju.

Mnogi Srbi preselili su se još u doba despotovine u Bačku i Banat. Dok je postojala

despotovina, Mađari su na nju gledali kao na zaštitni bedem od Turaka. Posle njenog

pada bilo im je u interesu da Srbi pređu u južnu Ugarsku, da kao šajkaši služe u

dunavskoj floti i kao vojska brane njihohe južne granice. Prilikom svakog ugarskog

upada u Srbiju, u toku borbe s Turcima, vojska se vraćala s masama Srba. Prešli su u

Ugarsku i neki pretstavnici srpskog plemstva kojima su Mađari obećali posede. Dok su se

Srbi tako naseljavali u Srem i krajeve između Tise i Moriša i sve više davali tim

krajevima srpsko etničko obeležije, sami su se Mađari. Međutim,pred turskim naletima

povlačili prema severu. Da je preseljavanje Srba u Ugarsku bilo masovno, vidi se iz

pisma kralja Matije Korvina u kome on kaže da se od 1479 – 1483. godine preselilo u

južnu Ugarsku 200.000 Srba. Ta cifra ne mora biti tačna, ali u svakom slučaju govori o

velikom obimu srpske oblasti u XV veku. Preseljavanje je nastavljeno i u XVI veku.

Zaključak da su ove seobe bile velikog obima može se izvesti iz podatka kod putopisaca

koji su prolazili kroz Srbiju u XVI veku i koji se slažu da je ona slabo naseljena, pusta i

neobrađena.

Ukolikoje srpski živalj preseljivan na Istok, preseljavan je nasilno. Tako su 1467.

godine nasilno preseljeni stanovnici Novog Brada u Carigrad. U osvojene oblasti

109


doseljavali su se Turci, a uz Turke i Cigani. To su bili novi etnički elementi u našim

zemljama.

2. Srbi u južnoj Ugarskoj

U južnu Ugarsku preselilo se malo vlastelinskih porodica. To su bili Jakšići – Stefan i

Dmitar, koji su dobili posede Nađlak, na severnoj obali Moriša, kada su uskoro posle

pada Smedereva prešli u južnu Ugarsku. Velika je imanja dobio Miloš Belmužević iz

Zete, koji je u Ugarskoj živeo od 1470. godine. Docnije su se istakli Petar Ovčarević i

Pavle Bakić 1525. godine. Pored njih jedan od najistaknutijih Srba u XVI veku bio je

Petar Petrović, rođak Jovana Zapolje. Predstavnici srpskog plemstva istakli su se u

Ugarskoj kao vojni komdanti u borbi protiv Turaka.

Osnovnu masu preseljenih Srba činili su seljaci koji su mađarskim feudalcima bili

potrebni kao vojnici i kmetovi. Zato su od doseljenih Srba formirana čisto kmetovska i

čisto vojnička ili mešovita naselja. Položaj srpskih kmetova bio je u prvo vreme olakšan

time što su odlukama od 1481. i 1491. godine bili oslobođeni plaćanja desetka katoličkoj

crkvi.

Na južnoj granici Mađari su imali prema Turcima Beograd i Šabac, koji su zauzeli 1476.

godine. Njihova dunavska flota imala je 330 brodova. I u floti i u vojsci glavnu snagu

činili su Srbi. Njihova konjica preduzimala je glavne napade na turske posede. Sem toga

Srbi su činili većinu i u Matijinoj stajaćoj vojsci, njegovoj «crnoj četi», koja je više

ratovala na zapadu nego protiv Turaka. Da bi jače vezao Srbe za borbu protiv Turaka i

stavio im u izgled oslobađanje njihove porobljene zemlje, kralj Matija je dao titulu

srpskog despota vanbračnom sinu slepog Grgura Brankovića Vuku Grgureviću, koji je

1465. godine napustio tursku službu i prešao u Ugarsku. S despotskom titulom Vuk je

dobio i velika imanja u južnoj Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji. Otada je sa srpskim

odredima iz godine u godinu učestvovao u ratovima protiv Turaka. Njegov je glavni

zadatak bio da čuva južnu Ugarsku granicu od turskih provala. Pomagao je kralja Matiju

1476. godine pri zauzimanju Šapca, a onda je provalio u Bosnu do Srebrenice i vratio se s

velikim plenom. Učestvovao je u svim operacijama čiji je cilj bio oslobađanje

Smedereva, ali je turska vojska osujetila te pokušaje. Kada je 1480. godine kralj Matija

preduzeo ofanzivu u Bosnu, despot Vuk je prodro sve do Vrhbosne (Sarajevo) i držao ga

110


tri dana. Pri provalama u Srbiju uvek su se s njegovim trupama sklanjali u Ugarsku nove

mase Srba. Pevajući o njegovim borbama, narod ga je u pesmama zapamtio kao Zmaj

Ognjeni Vuk.

Posle Vukove smrti 1485. godine kralj Matija je pozvao udovicu slepog Stefana,

Angelinu, da sa decom dođe u Budim. Za despota je najpre postavio njenog sina Đurđa

(1486 – 1496) i dao mu Srem, Slankamen i Kupinik. Međutim, Đurađ se povukao u

manastir, pa je za despota postavljen njegov brat Jovan (1496 – 1502). On se zanosio

velikim planovima o obnovi despotovine u njenim starim granicama. Neprekidno je

ratova sa Turcima na Dunavu i u Erdelju i provaljivao u Bosnu. Ali planovi su bili daleko

od ostvarenja. On je umro 1502. godine, a 1503. ugarski kralj je bio srećan što je mogao

da s Turcima sklopi mir.

Kako Jovan nije imao naslednika, za srpskog desota je postavljen hrvatski velikaš Ivaniš

Berislavić (1502 – 1514), koji se oženio Jovaninom udovicom i nasledio posede

Brankovića. Posle njegove smrti despotica je vodila poslove umesto maloletnog

Ivaniševog naslednika – novog despota Stefana Berislavića (1515 – 1535).

Sl. 24: Posedi srpskih despota u Ugarskoj

111


3. Učešće Srba u Dožinom ustanku

Kakav je bio položaj srpskih kmetova u novoj domovini najbolje pokazuje činjenica što

su i oni prišli velikom pokretu ugarskih seljaka protiv feudalne eksplotacije. I njih su

pogađale sve teškoće koje su potiskivale ugarske kmetove (jobađe). Još 1492. godine

kmetovima je ograničeno pravo menjanja gospodara, a mnogobrojne dažbine

prevazilazile su njihovu privrednu moć. Stoga je ogorčenje kmetova protiv feudalnih

gospodara stalno raslo, tako da se svakog časa moglo pretvoriti u otvorenu pobunu.

Prilika se za to ukazala kada je objavljen poziv za krstaški rat protiv Turaka.

Ostrogonski nadbiskup Toma Bakač, pošto nije uspeo da bude izabran za papu, morao

se zadovoljiti papskom bulom koja mu je davala ovlašćenja da u Ugarskoj izvrši

pripreme za krstaški rat. Iako su mu vladajući krugovi savetovali da ne objavljuje bulu

dok je zemlja u komešanju, on ju je ipak objavio 1514. godine. Odziv kmetova bio je

toliko velik da je feudalnim posednicima zapretila opasnost da ostanu uopšte bez radne

snage. Kmetovi su se od učestvovanja u ovom ratu nadali oslobođenju i odmah su

zatražili od svojih gospodara izvesne olakšice. Kada su im feudalni gospodari zabranili

stupanje u redove krstaša, krstaši su pod komandom osiromašenog plemića Đorđa Dože

ustali protiv feudalnih posednika i počeli da pale i pustoše njihove dvorce, a njih da

zarobljavaju. U nekim krajevima već su vršili i podelu od feudalaca oduzete zemlje.

Srpsko plemstvo podržavalo je stav ugarskog plemstva. Ali su zato srpskim kmetovima

bile bliske patnje mađarskih jobađa, jer je njihov položaj postajao sve gori. Naslednik

Matije Korvina Vladislav II (1490 – 1516) ukinuo je njihovo pravo da budu oslobođeni

crkvenog desetka. Zato su Srbi učestvovali u odredima Đorđa Dože. To je razumljivo jer

se ustanak razvijao u krajevima u kojima su Srbi bili naseljeni. Kada su pobednici nad

jednim Dožinim odredom svratili u Nađlak da s Petrom Jakšićem proslave pobedu,

iznenadio ih je pred zoru Doža sa svojim odredima. «A s njima bejaše u većini srpski

narod», zabeležio je savremni hroničar Đorđe Sremac. Tada su Srbi – ustanici iskalili

svoju mržnju na feudalce paleći i rušeči Jakšićev Nađlak. Među njima su se naročito

istakli jedan čanadski trgovac i neki Radoslav koji je docnije prišao Zapolji pa ga je Doža

ubio.

Ustanak je u krvi ugušio erdeljski vojvoda Jovan Zapolja. Doža i vođi ustanka bili su

stavljeni na muke i umoreni, a skupština staleža je donela odluku o vezivanju kmetova za

112


zemlju i utvrdila njihove obaveze. Potpuno potisnuti, kmetovi se nisu interesovali za

sudbinu zemlje.

4. «Car» Jovan Nenad (1526 – 1527)

Do stupanja na presto Sulejmana II sukobi na tursko – ugarskoj granici imali su raniji

karakter pograničnih sukoba i povremenih naleta na neprijateljsku teritoriju. U tim se

operacijama isticao Jovan Zapolja u želji da postigne uspehe koji bi mu pomogli da dođe

do ugarskog prestola. Međutim, Vladislava je nasledio njegov sin Ludovik II.

Sulejman je odmah po stupanju na presto pripremio veliku ofanzivu protiv Ugarske.

Već 1521. godine osvojio je Šabac i podigao most za prebacivanje vojske preko Save.

Despotica je ponudila sultanu da mu se pokori, ali se brzo predomislila i pobegla u

Ugrsku. Turska vojska je osvojila i opustošila Srem. Posle dvomesečne opsade zauzet je i

Beograd i pretvoren u jako pogranično utvrđenje.

U borbama s Turcima koje su se odgiravale u Sremu narednih godina među Srbima su

se naročito istakli Radič Božić, koji je reorganizovao ugarsku flotu, i Pavle Bakić, koji je

sa čitavom porodicom preašo u Ugarsku 1525. godine.

Kada je Sulejman II 1526. godine provalio u Ugarsku s velikom vojskom, Ludovik II

mogao je da mu suprostavi vrlo malu vojsku. Ugarska je bila u rasulu. Feudalci su se

borili za obezbeđenje sve većih prava, ugnjetavani kmetovi mrzeli su svoje gospodare,

rudari su se u severnoj Ugarskoj bunili zbog slabih nadnica, hrvatsko plemstvo je

pomišljalo na ocepljenje, a odnosi sa zapadnim državama bili su takvi da nijedna nije

htela da pomogne Ugarskoj. Mala ugarska vojska, u kojoj je bilo i 4.000 Srba pod

vođstvom Radiča Božića i Pavla Bakića, satrvena je na Mohačkom Polju za nepuna dva

sata, a sam se Ludovik, pokušavajući da beži, utopio u blatnjavom potoku. Sultan je tada

ušao bez smetnje u Budim i strahovito opustošio čitavu zemlju. Ma da je zbog ustanka u

Maloj Aziji morao da napusti Ugarsku, ovo je ipak bio njen kraj. Ona je postala poprište

unutrašnjih borbi između pristalica kralja Ferdinanda Habzburškog i Jovana Zapolje, koji

se odmah krunisao u Stonom Beogradu. Srbi su u toj borbi mahom prišli Zapolji.

U doba opšteg rasula u Ugarskoj i borbe između Ferdinandovih i Zapoljinih pristalica, u

doba strahovitog stradanja seljačkih masa i od turske vojske i od feudalnih gospodara,

javio se u oktobru 1526. godine među Srbima čovek nepoznatog porekla, ali izvanrednih

113


vojnih i organizatorskih sposobnosti, vrlo oštrouman i rečit – «car» Jovan Nenada, koga

su zbog crne boje kože zvali i Crni Čovek. On se pojavio propovedajući da je njegova

misija spasavanje prave vere i nepoštedne borbe protiv Turaka. Odmah mu je prišlo vrlo

mnogo Srba, sirotinje i beskućnika, a i nešto Mađara, pa je brzo stvorio veliku, dobro

organizovanu i jaku vojsku. «Srbi su se k njemu sticali kao k novom svetitelju « (Đorđe

Sremac), dolazili su k njemu i iz Turske i od njega očekivali da će ih izbaviti svih beda,

pa se i njegovim odredima lako okupila oko 15.000 ljudi, a toliku vojsku nije tad mogao

da sakupi ni Zapolja ni Ferdinand. Zato su se obojica otimali o njegovo savezništvo.

«Car» Jovan Nenad obećao je u početku vernost Zapolji i krenuo u Bačku, gde je bilo

dosta napuštene stoke i nagomilane hrane, očistio je od Turaka i sa svojom vojskom

poseo sve krajeve koje je ugarsko plemstvo bežeći od Turaka bilo napustilo. Za svoje

sedište uzeo je Suboticu, posed ugarskog plemića Valentina Tereka, gde se okružio

svojim «janičarima» i organizovao dvor s rizničarem Subotom Vrlićem, palatinom i

vojnim komadantom – čelnikom Radoslavom.

Kada je ugarsko plemstvo pokušalo da se vrati na svoje posede, pružali su im Jovanove

čete snažan otpor i odbile ih. I Valentin Terek je posle sukoba s Jovanom Nenadom sa

samo malo vojske uspeo da spase preko Dunava. Tek 1527. godine kada je «car» Jovan

osvojio grad Čomu na Morišu, Terek je uspeo da povrati Suboticu. Ali je zato Jovan u

ovim borbama oko Čome u Banatu odneo sjajne pobede. «I mnogi su plemići tamo

poginuli u dvoboju s carem Jovanom» (Đorđe Sremac). Na oduzetim vlastelinskim

imanjima delio je «car» Jovan zemlju svojim vojnicima. Mađarsko plemstvo žalilo se

Zapolji i tražilo da ih zaštiti od «poganičke životinje», ali im je Zapolja odgovorio –

«Kad ja nemogu da vladam s vama, pošto ste protiv mene i odmetnici, neka vlada on koji

ima mnoštvo Srba kao svoju vojsku. Ja sam sitan...ne mogu ja protiv njega ustajati»

(Đorđe Sremac).

Iako je Jovan Nenad istupio s verskim parolama borbe protiv islama, mase je skupio

otvarajući im perspektive slobodnog života na posedima oduzetim od ugarskih feudalaca.

Zato su one u njegovoj vojsci vodile nepoštednu brobu protiv ugnjetačkog plemstva, i

tako davale pokretu socijalno obeležije. Postignuti su veliki uspesi upravo zato što su

mase bile svesne neposrednih ciljeva borbe i šta su se za te ciljeve potpuno zalagale.

Međutim, sam «car» Jovan Nenad i vođstvo pokreta, rušeći svoje protivnike iz redova

114


plemstva, ispoljavali su težnju da iskoriste velike uspehe svojih četa da se i sami uzdignu

u redove feudalaca.

Vanredni uspesi Jovanove vojske i njegove pomalo legendarna ličnost zainteresovali su

turske, francuske i engleske izveštače, a na prvom mestu samog Ferdinanda

Habzburškog, koji je u Jovanovoj vojsci video snagu koja bi se mogla dobro upotrebiti

protiv Zapolja. Obećavši mu novac, oružje, nekadašnje despotske posede Brankovića i

svestranu pomoć, on je uspeo da ga pridobije za sebe. U taj mah mu je borba protiv

Zapolje i odvajanje od njega moćnih prisatlica bio glavni cilj, pa nije mogao da obraća

pažnju na klasni sastav vojske oko Crnog Čoveka, pogotovu kad je ovaj bio spreman da

se stavi u njegovu službu i kad se izvinjavao «za žestinu i okrutnost koje je činio prema

hrišćanima». Jedino mu je Ferdinand u pismu naglasio kako očekuje da će zadržati svoje

ljude «da se ni jednom plemiću ni hrišćaninu ne učine nikakvo nasilje».

«Car» Jovan se postepeno sažaljivao s novom ulogom. Pored oružja tražio je od

Ferdinanda i crvene tkanine da odene svoje dvorane, a zatim trubače i bubnjara,

pozlaćenu zastavu i, neko odelo koje mu dolikuje». Šta više, nudio je svom glavnom

protivniku iz redova plemstva Tereku ruku izmirenja. Međutim, iako je Terek bio

Ferdinandov pristalica, želeo je da se satre ta vojska od koje je ugarsko plemstvo pretpelo

tolike gubitke. Podjednako je to želelo i ugarsko plemstvo okupljeno oko Zapolje. Zato je

Petar Perenji pokrenuo krstaški rat protiv Jovana Nenada, ugarsko plemstvo i popove iz

krajeva koje je pokret neposredno ugrožavao. Jovan je pred bitku proučavao kako bi bolje

bilo da zajedno ratuje protiv Turaka, ali njegova poruka nije prihvaćena. U junu 1527.

godine Jovanove čete uništile su ovu plemićku vojsku. U Ugarskoj se pričalo da je u ovoj

bitki, koja je zapamćena kao «srpski rat», izginulo više plemstva nego na Mohaču.

Perinjija je spasao Marko Jakšić, koji je kao pretstavnik srpskog plemstva iz klasnih

interesa pomagao u ovoj borbi ugarskim feudalcima.

Naizad je sam Zapolja mobilisao protiv Jovana, koga naziva «došljakom, lopovom i

razbojnikom», ugarsko i erdeljsko plemstvo i uspeo da u dva pohoda razbije Jovanovu

vojsku. Ona je sada, kada su ciljevi borbe bili promenjeni, kada je operisala prema

Ferdinadovom planu borbe protiv Zapolje i svojom krvlju trebalo da doprinese klasnom

uzdizanju svog vođstva, izgubila od nekadašnje borbene snage. «Car» Jovan mogao je da

krene svega sa 1.500 ljudi prema Budimu u susret Ferdinandovoj vojsci. Spremajući taj

115


pohod bio je ranjen u Segedinu na ulici. Kada se ranjen sklonio u selo Tornjoš blizu

Subotice, domaćin ga je izdao Valentin Tereku, i ovaj mu je u julu 1527. godine otsekao

glavu. Tada se Jovanova vojska razišla na razne strane. Pojedince iz vođstva pokreta

okupljao je Ferdinand obećavajući im «posednička dobra i prava», ali oni sa ovakvim

težnjama nisu bili u stanju da okupe masu.

5. Poslednji despoti u južnoj Ugarskoj

Ulogu despota Stefana Berislavića bila je beznačajna. Kako je on pristajao uz

Ferdinanda, Zapolja je za srpskog despota postavio Radiča Božića, koji se od 1502.

godine isticao u borbama protiv Turaka. Međutim, on je umro već 1528. godine.

Posle Radičeve smrti među Srbima je najistaknutija ličnost bio Pavle Bakić. On je u

početku pristajao uz Zapolju, ali posle njegovog poraza kod Tokaja prišao Ferdinandu.

Kao vojni komadant u južnoj Ugarskoj on se dosledno borio protiv Turaka, organizovao

dalje prebacivanje Srba u Ugarsku i uhođenje Turaka u Srbiji. Njegova razgranata

obaveštajna mreža bila je sastavljena većinom od srpskih kaluđera, koji su obaveštavali

Bakića o svim turskim pokretima i planovima. Za velike usluge koje je ovim svojim

radom učinio Ferdinandu dobio je od njega velike posede i stekao ugled koji je znao da

iskoristi za svoje poslove, kao na primer za liferovanje volova u Austriji bez carine.

Dok je Stefan Berislavić za vreme Sulejmanove ofanzive prišao Turcima i primio od

sultana svoje posede u Slavoniji, Bakić je za vreme turskih ofanziva (1529 – 1532)

žestoko borio protiv Turaka. Zato je Ferdinand, preduzimajući 1537. godine pohod protiv

Turaka da bi vratio izgubljene posede u Slavoniji, postavio Bakića za despota. Međutim

vest o tom naimenovanju nije ni stigla do Bakića jer je on pao kod Gorjana u borbi protiv

Turaka. Posle njegove smrti despotska titula nije više nikome davana.

116


8. SREDNJOVEKOVNA ZETA

1. Balšići u borbi za proširenje teritorije

Već prvih godina posle Dušanove smrti se carska vlast ni u

Zeti nije mogla suprostavljati vlasteli. Još 1361. godine javila

su se tri pretstavnika dotad nepoznate porodice, tri Balšina sina

– Stracimir, Đurađ i Balša II – Balšići koji su tada kao župani

držali Bar i Budvu. U doba kada su se moćni velikaši srpskog

carstva otimali o njegove delove, i njima je prvi cilj bio

proširenje teritorije. Za ostvarivanje tog cilja borili su se na sve

strane, prihvatili sve moguće političke saveze ne birajući

načina u pronalaženju materijalnih sredstava. Podršku su

odmha našli u Dubrovčanima, čiji su građani postali 1361. godine. U Mlečanima koji su

im takođe uskoro zatim podelili građanstvo (1362), a onda i među albanskom vlastelom;

pokazivali su gotovost i za svaki sporazum sa papom.

Sl. 25: Grb Balšića

Za vreme drugog napada jednog od najmoćnijih srpskih feudalaca Vojislava Vojinovića,

na Dubrovnik, Balšići su kao dubrovački saveznici ušli u borbu za Kotor i solane u Boki

Kotorskoj. I kada je između Dubrovčana i Vojinovića, zalaganjem samog cara Uroša,

sklopljen mir 1362. godine u Onogoštu, Balšići su, uprkos meltačkim nastojanjima da se

vaspostavi mir potreban njihovoj trgovini, nastavili da ratuju i uspeli da prošire svoje

posede od Trsta do Ulcinja. Nešto docnije uzeli su pod svoju vlast i Skadar. Ratovali su

na jugu, u Albaniju, s Karlom Topijom.

Ako su 1366. godine bar formalno priznavali carsku vlast, tada su se od nje potpuno

otrgli. Za svoje operacije već su gradili i brodove. Iako njihovi prijatelji, Mlečani su

najpre tražili da se brodovi Balšića zapleme i spale, navodno da im ne bi pokvarili dobre

odnose sa srpskim carem koji je poručivao u Mletke da je Đurađ Balšić «njegov

odmetnik», a onda dozvolili Balšićima da drže nekoliko brodova uz obavezu da neće

činiti nikakvu štetu ni njima ni njihovim prijateljima.

Uporne borbe Balšića za Kotor završila se neuspehom. Oni su se uzalud obraćali papi

obećavajući mu da će napustiti pravoslavlje, što su 1368. godine i učinili, jer se papa

117


zauzimao za Kotor koji je trpeo od blokade. Mlečani nisu mogli da uzmu Kotor, pošto su

se Zadarskim mirom odrekli svih poseda od Kvarnera do Drača, ali su zato vojnom

intervencijom uspeli da dođe do mira. Balšići su se morali obavezati da će mletačkim

trgovcima naknaditi sve štete pretrpljene zbog ovog ratovanja, a Kotor je od 1371. godine

priznali vrhovnu vlast ugarskog kralja.

Iste godine, zajedno s kraljem Vukašinom, Balšići su se pripremili da, preko Onogošta,

krenu protiv novog gospodara Podrinja, Nikole Altomanovića, koji je bio u ratu s

Dubrovnikom i protiv sebe već izazvao bana Tvrtka i kneza Lazara, i da u tome sukobu

prošire svoje posede. Đurađ Balšić je pregovarao s Dubrovčanima da mu brodovima

prebace trupe na Altomanovićevu teritoriju. Međutim, iako je Vukašin došao do Skadra,

pohod nije preduzet, jer je morao da vrati trupe kada su njegovim i Uglješinim zemljama

zapretili Turci. Jedino je Đurađ Balšić posle Maričkog poraza 1371. godine, kada je

nastalo otimanje o Vukašinove zemlje, uspeo da zazume Prizren i osujeti Altomanovićev

pokušaj da se na prepad dočepa ovog grada. Dve godine docnije 1373., kada su ban

Tvrko i knez Lazar delili Altomanovićeve posede, Đurađ je poseo njegove zemlje na jugu

– Dračevicu, Konavle i Trebinje.

Tako su Balšići uspeli da za relativno kratko vreme znatno prošire svoje posede. Oni su

se tada protezali od Dubrovnika do Prizrena. Sem toga, najmlađi Balšić – Balša II –

dobio je ženidbom 1372. godine Avlonu, Berat i Himaru u Albaniji, zajedno sa okolinom

tih gradova, a i severoalbanski posedi koje su Balšići stekli u borbi s Karlom Topijom bili

su znatni.

Međutim, vlast Balšića na novostečenim posedima bila je kratkotrajna. Trebinje,

Konavle i Dračevica ostali su u vlasti Đurđa Balšića do februara 1377. godine, kada su se

ove oblati pobunile protiv njega i priznale Tvrtkovu vlast. Prizren je posle Đurđeve smrti

1378. godine poseo gospodar Kosova – Vuk Branković. Ovako smanjenom oblašću

upravljao je najmlađi brat – Balša II (1378 – 1385) – pošto je Stracimir već ranije umro.

No, on nije mogao da sačuva pod svojom vlašću ni preostale posede. U planinskim

oblastima između Kotora i Budve isprečio mu se njegov feudalac Radič Crnojević, čiji je

predak Đurađ Ilijić bio u Dušanovoj službi. I proširena Bosna, u čijem se posedu nalazio i

Onogošt, pritisnula je zetske posede Balđića, naročito kada je za vreme ugarsko –

mletačkog rata Kotor, zatražio Tvrtkovu zaštitu od Dubrovčana i, još više, kada je

118


budimski dvor, da bi odvojio Tvrtka od opozicije stvorene u Ugarskoj posle Ludovikove

smrti, predao taj grad Bosni 1385. godine. Ali te iste godine Balšići, koje su Dubrovčani

pomagali u oružju, pobedili su bosansku vojsku koja je provalila u Zetu, i Tvrtko je,

posredovanjem Mlečana, sklopio mir.

Sl. 26: Posedi Balšića

Posle ovog uspeha Balša II je vodio uporne borbe da na drugoj strani nadoknadio

teritorijalne gubitke. Godine 1385. uspeo je da zavlada Dračom – inače najprivlačnijim

mestom za albanske dinaste i prekomorske avanturiste, ali je Drač za vrlo kratko zadržao.

119


Tih su godina Turci provaljivali duboko na Balkansko Poluostrvo u svim pravcima.

Jedno odeljenje je pod Hajrudin – pašom provalilo u Albaniju. Balša je tražio od Mlečana

saglasnost da naoruža četiri galije, ali dok su ovi pribirali podatke o Balšinim namerama,

on je poginuo u borbi sa Turcima na Saurskom Polju kod Berata 1385. godine. Dračom je

zavladao Karlo Topija, a uskoro posle njegove smrti, njegov sin Đurađ. Avlonu, Berat i

Himaru, zadržala je Balšina udovica, a Zetu – njegov sinovac Đurađ II Stracimirović

(1385 – 1403).

Opasnost od Turaka, koja je sada stalno pretila novom gospodaru Zete, Đurđu

Stracimiroviću, pružala je Crnojevićima mogućnost da mu se odlučnije siprostave.

Oslanjajući se na Tvrtka, ponašali su se kao nezavisni gospodari svog planinskog kraja.

Albanski feudalci Leka i Pavle Dukađini samostalno su vladali Lješom i Zadrimljem. U

ovakvim prilikama Đurđu su bili potrebni prijatelji i saveznici. Oženivši se ćerkom

srpskog kneza Lazara, Jelenom, osigurao je srdačnije odnose sa Srbijom; potvrdivši

starije povlastice dubrovačkim trgovcima, učvrstio je staro prijateljstvo Balšićima s

dubrovačkom opštinom i, docnije, pritešnjen sa svih strana radio je na učvršćivanju

saveza s Mlečanima.

Iako su Đurđeve oblasti bile vrlo male – Skadarska oblast i uzan prostor između

Skadarskog jezera i mora – on se još nazivao gospodinom «vsjo Zeti i Primorju» držao je

kao pravi vladar dvor s logotetom i protovestijarom, kovao je svoj novac i pokušavao da

se okruži bar prividnim sjajem.

Nastavljao je i stare borbe Balšića za proširenje svoje uske teritorije. Zauzeo je čitavo

Kotorsko područje i prodro sve do Krivošija, a kada je, na posredovanje Dubrovčana,

sklapao sa opkoljenim Kotorom mir, uspeo je da mu nametne godišnji danak. Međutim,

uspesi su bili kratkotrajni. U jednom sukobu sa Turcima Đurađa je zarobio skopski

sandžakbeg Paša Jigit (Pašajit), a Radič Crnojević je tada poseo okolinu Kotora i

proglasio se «gospodarem Zete, Budve itd.» Đurađ je uspeo da se iskupi iz ropstva time

što je Turcima ustupio Skadar, Drivast i Sv. Srđ na Bojani. Njegova oblast bila je sada

svedena na Bar i Ulcinj sa okolinom. I kada je izgubljene oblasti povratio od Turaka, nije

imao snage da ih sam brani nego ih je nudio Mlečanima.

120


2. Borba protiv Mletaka

U borbi protiv Crnojevića Đurađ II je morao da traži dozvolu od mletačke sinjorije da

naoruža dva brigentina na jezeru uz obavezu da s njima neće isploviti na more. U

Albaniji su, organizujući borbe protiv Turaka, Mlečani uzimali vlast u pojedinim

gradovima. Godine 1392. formalno su zavladali Dračom.

I Đurađ II, je nemoćan da se odbrani od Turaka i od Crnojevića, posle dugih pregovora

predao 1396. godine Skadar i Drivast s njihovom okolinom i pristaništem Sv. Srđa

Mlečanima. Oni su Đurđu podelili mletačko plemstvo, obećali mu 1.000 dukata godišnje

svojih prihoda u Skadru i pomoć ako ga neko napadne, ali su zato postali gospodari

ključnih pozicija u Zeti i odmah preduzeli mere da dobijene gradove dobro utvrde i

pripreme za borbu protiv Turaka.

Ustupanje skadarske oblasti i prebacivanjem borbe protiv Turaka na Mlečane, Đurađ II

Stracimirović nije uspeo da učvrsti svoje pozicije prema Boki Kotorskoj i planinskoj

oblasti Crnojevića. On je u jednom sukobu ubio Radiča Crnojevića, i zavladao delom

njegove teritorije, ali je neposredno posle toga Sandalj Hranić, poseo čitavu teritoriju od

ulaza u Boku Kotorsku do Budve (Ljuštica i Grbalj). Tek posle dve godine Đurađ je

uspeo da povrati Budvu.

Smrću, Đurđa II 1403. godine, na vlast u Zeti se popeo njegov sin Balša III (1403 –

1421) koji je poveo od samog početka žestoku borbu za obnovu poseda svoje porodice.

Nije birao sredstva da dođe do potrebnog novca za rat. U svoju vojsku dovlačio je kao

najamnike i Albance i Turke. Balša je teško i u najvećoj nevolji pristajao na mir; ponesen

plamenom rata, bio je bezobziran i svirep prema protivnicima i izdajnicima – otsecao im

je ruke, noge, noseve, čupao jezike. U toj borbi, i za vreme njegovog maloletstva, i

docnije, aktivno je učestvovala i njegova majka Jelena, koja je izjavljivala u Mlecima

kako je ona glavni pokretač svih tih borbi. Videći u Mlečanima glavnog i neposrednog

neprijatelja, ona je priznala vazalnu zavisnot Zete od sultana Sulejmana i obavezala se na

tribut.

U želji da ostvari stari plan Balšića, Balša III je najpre provalio na teritoriju Kotora, koji

je pod bosanskom vlašću gubio svoj privredni značaj. Zatim je, uz podršku Turaka, uspeo

da žestokim naletom povrati od Mlečana okolinu Skadra i Drivast 1405. godine i da

121


prodre sve do Lješa. Mlečani su uzalud raspisivali visoku ucenu za Balšnu i Jeleninu

glavu i nudili Sandalju savez, ali je zato njihova flota, što izdajom što prevarom, uspela

da se dokopa Ulcinja, Bara i Budve, a onda da vaspostavi mletačku vlast u Drivastu i

okolini Skadra. Iako potisnut u brda, Balša je odbijao sve pokušaje da dođe do mira

utoliko pre što su Mlečani stalno ispoljavali želju da prošire svoje posede u Zeti. Mlečani

su uspeli da pridobiju za sebe Balšinog vlastelina Koju Zakarija i braću Đurđa i Aleksu

Crnojevića. Balša je potisnuo Đurđa Crnojevića s njegovih poseda, tako da su Mlečani

morali da ga sklone u ratački zamak.

Kupovinom prava na Dalmaciju od Ladislava Napuljskog, Mlečani su 1409. godine

postigli značajan uspeh na istočnoj obali Jadranskog mora. Na posredovanje Sandalja

Hranića za koga se bila udala Jelena Balšić, Mlečani su 1412. godine sklopili sa Balšom

mir, sa istim granicama i pod istim uslovima koji su bili utvrđeni u ugovoru s Đurđem II

Stracimirovićem.

Balša III nije smatrao da su ovim mirom sređeni njegovi odnosi sa Mlečanima te je

želeo da Mlečane potpuno istisne iz Zete time što je pokušavao da pojedina albanska

plemena odvojio od Mlečana, da na svakom koraku omete mletačku trgovinu i da okupi

oko sebe odbegle i otpuštene mletačke vonike. Od 1418. godine počeli su njegovi ljudi da

stalno uznemiravaju mletačke posede. Zauzeti ratom sa ugarskim kraljem u Furlanskoj,

Mlečani su želeli da ove sukobe što pre okončaju. Senat je raspisao visoku ucenu od

8.000 dukata za Balšinu glavu, međutim on je i pred toga postizao odlične uspehe u

okolini Skadra pa i onda kada je Kotor 1420. godine priznao Mletačku vlast. Balša III je

udario svim snagama na novi mletački posed, ali je tu Balšina vojska pretrpela velike

gubitke i počela da se raspada. Teško oboleo, Balša III je otiša despotu Stefanu,

verovatno sa novim političkim kombinacijama ali je već 1421. godine umro u Srbiji,

ostavivši svoje zetske posede u nasleđu despotu. Mlečani su ga dugo pamtili kao

«neprijatelja gospodina dužda i opštine mletačke».

Balšinom smrću sjedinjenje Zete sa Srbijom trebalo je da postane stvarnost. Međutim,

Mlečani su odmah, pored starih poseda, zauzeli Bar i Ulcinj i razvili živu akciju da oko

sebe okupe albanska plemena, albanske i zetske feudalce, na prvom mestu Crnojeviće,

mletačke saveznike u toku rata sa Balšom III.

122


3. Zeta u despotovini (1421 – 1457)

Despot Stefan nije uspeo da diplomatskim putem postigne da mu Mlečani priznaju

Balšine posede, pa je provalio sa vojskom u Zetu, zauzeo Drivast i Bar i opseo Skadar i

Ulcinj. Kada su se iduće godine 1422. razbili u Mlecima pregovori koji je vodio njegov

poslanik Vitko, despot je obnovio vojne akcije, ali je njegova vojska krajem godine bila

potučena pod Skadrom. Međutim, Mlečani nisu ni tim uspehom odvojili od despota

većinu srpske i albanske vlastele.

1423. godine sklopljen je mir po kome su Mlečani zadržali skadarski kraj sa gradom,

Ulcinj, Paštroviće i Kotor s Grbljem. Ovim ugovorom Mlečani su ne samo učvrstili vlast

na svojim ranijim posedima već ih znatno i proširili. Ostali su neka nerešena granična

pitanja pa je došlo do novih ugovora u Vučitrnu i Drivastu 1426. koji su omogućili

međusobno popuštanje. Sedište despotove Zete postao je Bar u kome se nalazio despotov

namesnik Altoman.

Novi srpski despot Đurađ Branković, nasledio je u Zeti pored nesređenog stanja i mnoga

sporna pitanja sa Mlečanima, pošto su oni koristeći se njegovom zauzetošću u Srbiji

prvih nekoliko godina njegve vlade prestali da mu isplaćuju godišnji tribut za posed

Skadra i iskoristili borbu protiv Crnojevića da učvrste svoje pozicije. Despot Đurađ je sva

sporna pitanja uspeo da reši tek 1435. godine kada je sklopio sa Mlečanima u Smederevu

pogranični ugovor.

Po tom ugovoru Mlečani su vratili despotu Ljušticu, zaposednutu za vreme odmetništva

Crnojevića, a zadržali planinski kraj između Kotora i Budve koji se u ugovoru pominje

«katuni Crne Gore». Naziv Crna Gora, pod kojim se u XIV veku mislilo na manji predeo

na severnom kraju Skadarskog jezera, upotrebljen je sada za planinski kraj između

Kotora i Budve. Isti taj naziv Crna Gora će kasnije zameniti i potisnuti raniji naziv Zeta.

Kada su 1439. godine Turci zauzeli despotovinu, Zeta je bila pošteđena. Despot je iz

Ugarske preko Dalmacije stigao u Bar da organizuje borbu za oslobođenje despotovine,

ali je u Zeti naišao na otpor Crnojevića. Mlečani su odbili da mu ustupe Ulcinj. Jedino su

mu obećali posredovanje na Porti. U takvim prilika despot nije mogao ništa da učini pa se

vratio u Dubrovnik a odatle u Ugarsku.

Koristeći se nezadovoljstvom trojice braće Crnojevića sa četvrtim bratom Stefanom koji

je pomogao Stefanu Vukčiću, potisnuli su Vukčića iz jednog dela Zete. Đurašin i Gojčin

123


Ćrnojevići sa čitavim bratstvom i vlastelom priznali su mletačku vlast i postali mletački

građani, a Mlečani su poseli klance i prolaze u planinskim krajevima da obezbede svoje

posede u Primoriju. Na kraju su 1444. godine uspeli da pridobiju i Stefana Crnojevića,

koji se obavezao na lojalnost skadarskom knezu pošto su mu priznata ranija prava, na

prvom mestu da sudi svojim vazalima.

Kada je despot Đurađ obnovio svoju vlast u Srbiji, Mlečani su odbili da mu vrate

njegove zetske posede. Jedino mu je vojvoda Stepan Vukčić sa kojim se izmirio vratio

posede koje je držao u Gornjoj Zeti i tvrđavu Medun, tako da se despotov namesnik

Altoman smestio u Podgoricu.

Kada je despotov vojvoda Altoman provalio u zetsko primorije napustili su i Crnojevići

Mlečane i pridružili se despotovim trupama i prodrli do Kotora.

Mlečani su tada bili u vrlo teškom položaju, jer su im stizali vesti da je čitava Albanija u

plamenu borbe; da je Skadar toliko postradao od požara da treba preduzimati mere da se

stanovništvo sasvim ne raseli; da su despotove trupe prijateljski dočekali seljaci u

Zetskom Primoriju i da ni u gradovima, sem nešto Barana, niko nije krenuo da brani

Mletačku vlast.

4. Grbaljska buna

Tada je protiv Mletačke vlasti ustala čitava Grbaljska župa, plodni kraj između Prevlake i

Budve, zahvativši pobunom i sela u Luštici, Krtolima i dobrom delu Paštrovića.

Grbaljska župa pripadala je Kotoranima od Milutinovog vremena. Kotorska vlastela i

pučani imali su u Grblju svoje deonice koje nisu mogli otuđivati prodajom ili zalaganjem.

Kada su priznali mletačku vlast Kotorani svu ostvarili svoju vlast u Grblju, tek

Vučitrnskim ugovorom 1426. godine, ali i tada za kratko vreme, jer su Grbljani

feudalnim gospodarima iz Kotora pružali žestok otpor. Pa kada je na Mletačku

intervenciju postignut sporazum, po kome su se Kotorani obavezali da neće menjati

svojinske odnose i da će smanjiti dažbine u naturi, opet su 1432. iznosili Grbljani svoje

žalbe u Mlecima kako su kotorska vlastela «prisvojila i podelila zemlju, vinograde i polja

koja već hiljadu i više godina pripadaju Grbljanima». Kada žalbe nisu pomogle, Grbljani

su digli bunu protiv Kotorske vlastele. Ovu je bunu mletački provizor uspeo nekako da

smiri krajem 1433. godine progonom trojice vođa sa mletačke teritorije.

124


Kada su Mlečani posle prvog pada despotovine zauzeli zetske gradove, izbijali su oštri

sukobi između seljaka i građana koji seljacma nisu dozvoljavali da sade vinograde kako

bi proizvodnju i prodaju vina zadržali kao svoj monopol. U ovim sukobima Mlečani su

podržavali gradsko stanovništvo i dozvoljavali su da se seku vinogradi koji su seljaci

zasadili. Tako su dozvoli dobili 1446. godine i Kotorska vlastela, pa je i mletački knez u

Kotoru naredio da se grbaljski vinogradi počnu seći. Zato su grbaljski seljaci krajnje

nezadovoljni iskoristili provalu despotove vojske i sa seljacima okolnih sela ustali protiv

kotorske vlastele i mletačke vlasti.

Ova se buna u mletačkim dokumentima pominje kao treća po redu od kako je Kotor

priznao mletačku vlast. Bila je svakako najširih razmera. Na zajedničkom saboru zakleli

su se Grbljani, Luštičani, Paštrovići da će «radije umreti nego se potčiniti». Poslali su

svoje izaslanike despotu i kordinirali svoje akcije sa vojnim operacijama Altomana i

Crnojevića. Najpre su opljačkali mletačka stovarišta soli, a onda su počeli da seku

vinograde Kotorana i da pale njihove kuće van gradskih zidina.

Bez obzira što je despotova vojska ratovala u Zeti dosta mlitavo i bez naročitih

rezultata, pobuna Grbaljskih seljaka nije se stišavala, ali su zato mletačke vlasti u Kotoru

sitnim obećanjima uspele da od despota odvoje Stefana Crnojevića, tipičnog feudalca koji

je u borbi između moćnijih od sebe pristajao čak uz hercega Stepana, čas uz Mlečane, pa

onda uz despota da bi naizad ponovo prihvatio mletačku službu. Za opredeljivanje uz

Mletke 1451. godine igrao je ulogu i njegov sukob sa braćom Đurašinom i Gojčinom.

Primajući ga u svoju službu i potvrđujući mu povlastice, Mlečani su mu priznali kao

baštinu sve što je držao pod despotom «Sve katune i čitavu teritoriju koju je uzeo od svoje

braće i koju u buduće bude uzeo». Postavili su ga za kapetana Gornje Zete.

I baš u to najkritičnije vreme sazvali su «uporni odmetnici i verolomni seljaci» Grblja i

okolnih sela noćni zbor s koga su uputili despotu poslanika s molboma da krene sa

vojskom protiv Stefana Crnojevića i da ga uništi. Despotove trupe su, na njihov poziv

došle do granice Donje Zete, slale okolnim grbljanskim seljacima i hrabrile ih da istraju u

pobuni. Ali Stefan Crnojević je već bio krenuo protiv pobunjenih seljaka i već je prvih

meseci 1452. godine na prevaru pohvatao 80 vođa i pokretača pobune. Odmazda je bila

teška. Od njih je odmah 33 u Kotoru obešeno, a ostali su sa sinovima prognani iz Grblja, i

s Kotarske teritorije sa napomenom da će i svaki od njih i od njihovih potomaka biti

125


obešen ako se vrate. Crnojevićevi i kotorski odredi opustošili su i popalili Grbalj, sasekli

grbaljske vinograde. Begunci su se sa zagrišta dubrvačkim i budvanskim brodovima

sklanjali u Apuliju. Preostalim seljacima odmah je povećana osnovna dažbina po ognjištu

na dukat.

Grbaljska buna je bila otpor protiv feudalne eksplotacije pojačane razvitkom robne

privrede i tržišnim interesima njihovih gospodara. Grbljani su u svojoj borbi iskoristili

pomoć mletačkih političkih protivnika na prvom mestu srpskog despota. Ta ih pomoć,

međutim, nije spasla. Sam despot, koji je mogao njihovu pobunu da iskoristi za svoje

ciljeve, bio je zauzet glavnim brigama u Srbiji, a u Zeti je samo činio poslednje napore da

održi svoju vlast. Ti su napori ostali bez uspeha. Njegov krupan feudalac Stefan

Crnojević iskoristio je sve ove sukobe da se potpuno oslobodi centalne vlasti i u tome je,

oslanjajući se na Mleteke, i uspeo.

5. Učvršćivanje Crnojevića

Stefan Crnojević, primljen s decom za mletačkog

građanina, priznao je Mlečanima posed zetskih

primorskih gradova s njihovom okolinom, i svoje ciljeve

počeo da ostvaruje u Gornjoj Zeti, čiji je privredni značaj

stalno rastao prilivom stanovništva iz okolnih zemalja,

koje se, pred naletima Turaka, sklanjalo u crnogorska

brda. Šta više, oni su pomaganjem Stefana Crnojevića

postigli i to da se njihovo ratovanje s despotom pretvorilo

u borbu između despota i od njega odmetnutog feudalca

koji se sada bori da svoju vlast proširi nad čitavom teritorijom Gornje Zete.

Sl. 27: Grb Crnojevića

Kada je Stefan Crnojević u septembru 1452. godine odneo kod tvrđave Meduna pobedu

nad despotovom vojskom, u kojoj je bilo i odreda iz Gornje Zete, i poseo Podgoriccu,

Mlečani su mu poslali pozlaćene tkanine na pokolon. Despotova vojska pod komandom

Tome Kantakuzina postigla je izvesne uspehe još iduće godine. Zauzeto je bilo

Crnojevićevo gnezdo Žabljak i opustošena njegova sela.

126


Međutim, ofanzive Mehmeda II Osvajača, koje su se iz godine u godinu ponavljale

protiv despotovine, zaustavile su despotove akcije i najizad otsekle despotove posede u

Zeti od Srbije. Osvajanjem Meduna 1457. godine. Turci su zavladali i ostacima

despotovih poseda u Zeti. Tako je rat koji je despot počeo protiv Mletaka prestao bez

ikakvog formalnog sklapanja mira.

Delovi Zete zapadno od Morače, koji su bili pod Stefanom Crnojevićem, priznali su i

formalno mletačku vlast na zboru zetske vlastele u Vranjini na Skadarskom Jezeru, u

prisustvu vojvode Stefana i mletačkog providura, 1455. godine. Turci su držali većinu

mesta u Albaniji, a u Medunu u Zeti sedeo je od 1457. godine njihov subaša. Herceg

Stepan održavao je sa Turcima prisne veze. Posedi Crnojevića bili su već sa nekoliko

strana pritisnuti. Sa svojim ljudima Stefan Crnojević morao je da bude stalno pod

oružjem. Mlečani su mu slali novčanu pomoć i naredili kotorskom knezu da mu se

isplaćuje godišnja provizija tek kad su saznali da je herceg Stepan, koji je kao Turski

vazal već imao graničnih sukoba s Crnojevićem, istako svoje pretenzije i na mletačke

posede i u Zeti. Stefan Crnojević izdržavao je u ovoj borbi i čak pomišljao na ofanzivu

protiv Turaka. Godine 1463. uzalud je tražio Mletačku pomoć da osvoji Medun – ključ

obe Zete.

Njegovom nasledniku u vlasti sinu Ivanu (1465 – 1490) koji je zapamćen kao Ivan –

Beg izgledalo je da bi prekid očeve politike naslanjanja na Mletke mogao da popravi

njegov položaj. On je provalio u mletačke posede. Seljaštvo između Kotora i Bara

pozdravilo je njegovu akciju pobunom protiv mletačke vlasti. Međutim, Mlečani su za

njegovu glavu raspisali veliku ucenu, a on je i sam uvideo da nema snage za rat protiv

Mlečana, pa je prihvatio posredovanje hercega Stepana i sklopio sa Mlečanima mir. Od

tada je kao mletački vojvoda sa platom od 1.200 dukata i prestonicom u Žabljaku

upravljao Crnom Gorom.

Njihovom zbližavanju doprilnela je nesumnjivo i opasnost od Turaka. Velika Turska

vojska pustošila je Albaniju, odvodila roblje i nastojala da skrši otpor Skenderbegove

Kroje. I što pre osvoji Drač. Iako su Turski pokušaji ostajali tada bez uspeha, odbranbena

je linija ipak popustila.

Posle Skenderbegove smrti, Mlečanima je u dugom ratu koji su poveli protiv Turaka

mogao da bude od pomoći jedino Ivan Crnojević, utoliko pre što su na njihove Skadarske

127


pronijare stizale tužbe da slabo ispunjavaju svoje obaveze. Za pomoć koju im je pružao

dodileili su mu 1473. godine i svoje plemstvo. U toku tih borbi Turci su zauzeli deo

njegove zemlje te je Ivan Turcima morao da plaća 700 dukata danka. Pri odbrani Skadra

Ivan Beg je činio Mlečanima dragocene usluge uznemiravajući Turke noćnim napadima

preko jezera. Ali, turski pritisak bio je isuviše jak. U opsadi Skadra učestvovao je i sam

sultan Mehmed II Osvajač. Naizad je mletačka linija popustila. Rumelijski belberg

osvojio je Žabljak, a Anadolski Drivast. Pošto je dugotrajno ratovanje nanosilo velike

štete mletačkoj trgovini, oni su rado prihvatili turske uslove za sklapanje mira. Po tom

miru 1479. Mlečani su Turcima pored ostalih poseda ustupili i Skadar. Ivan Crnojević

mirom uopšte nije bio obuhvaćen. On je, u nemogućnosti da se odupre Turskom pritisku

napustio Zetu i sklonio se u Italiju. Tada su Turci pokorili Zetu i potčinili je skadarskom

sandžakbegu Sinanu.

6. Ostaci srednjovekovne srpske države u obnovljenoj Zeti

Kada je u Turskoj posle smrti Mehmeda II 1481. došlo do borbe izmešu njegovih sinova

Bajazida i Cema, Ivan Crnojević se vratio u Zetu i uspeo da njome zavlada. Mlečani mu

nisu pomogli da ne bi pokvarili mirovne odnose sa Portom. Dubrovčani su mu u julu

1481. godine izglasali malu pomoć od 20 dukata za troškove oko prevoza porodice.

Još početkom 1482. godine Ivan je ratovao protiv Turaka, a onda je potisnut silom

morao da prizna njihovu vrhovnu vlast zadržavši skučeni prostor docnije uže Crne Gore

sa prestonicom na Cetinju. Sina Stanišu poslao je na Portu gde je ovaj primio islam i

dobio ime Skender.

U Crnogorska brda, koja su u XV veku predstavljala zbegove stanovništva iz krajeva

zahvaćenih turskim provalama i pustošenjem, povukla se i stara zetska mitropolija. Već

1483. godine Dubrovčani su dozvolili Ivanu da izveze izvesnu količinu crepa, verovatno

za građenje manastira na Cetinju, kome je već početkom 1485. poklonio za izdržavanje

posede sa kmetovima i odredio ga za sedište zetske mitropolije.

Sami odnosi sa Mlečanima nisu bili dobri. Sukobi su izbijali oko Ivanovih solana,

dolazilo je do prekida trgovačkih veza i krvavih okršaja u graničnim oblastima Njegovi

odnosi s Mlečanima popravili su se tek pred kraj njegovog života kada je sa sultanovom

dozvolom tražio sinu Đurđu ženu Jelisavetu iz mletačke patriciske porodice Erico.

128


Tek je tada obećao da će naknaditi štete i održavati dobre susedske odnose. Kada je

Jelisaveta stigla u Crnu Goru Ivan Bega nije zatekla u životu. Tada je vlast u Crnoj Gori

uzeo Ivanov sin Đurađ, zajedno sa bratom Stefanom. Turci su takvo stanje prihvatili

zahvaljujući i jednim delom i Mletačkom zauzimanju na Porti.

Tako je Zeta pod Crnojevićima, iako zavisna od Turaka, još čuvala ostatke slobode,

stare države i starog feudalnog društva izgrađenog u srspkoj dravi. Zetsko Primorije, koje

je ranije činilo kičmu Balšićevih poseda, bilo je u rukama Mlečana, pritisnuto s juga od

Turaka. Kako su Turci i u Gornjoj Zeti držali oblast do Zete i Morače, centar države

Crnojevića bio je na Cetinju, usred Crnogorskih planina. Ti krajevi gde su ranije živeli

stočari po svojim katunima oživeli su u XV veku kao prebivalište i srpskih,

hercegovačkih i južno - zetskih krajeva.

Sl. 28: Posedi Crnojevića

129


Osnovicu moći Crnojevića činile su zemlje koje su bile u njihovom neposrednom

posedu, vinogradi koje su sami zasadili, prihodi od vodenica, carine od soli i ribe.

Pronijeri su im plaćali samo dukat za posed zemljišta. Oni su tim prihodima podmirivali

ratne potrebe, gradili tvrđave, podizali crkve i, naizad odvajali i za kulturni rad. Đurađ

Crnojević (1490 – 1496) je, i inače prijatelj knjige, osnovao 1493. godine na Cetinju prvu

štampariju na južnoslovenskom prostoru, za koju znamo da je radila otprilike četiri

godine štampajući crkvene knjige - Oktoih prvoglasnik, Psaltir sa posledovanjem, Oktoih

petoglasnik, Trebnik (Molitvenik) i Cvetni triod.

Kao i u mnogim porodicama i u porodici Crnojevića je došlo do rascepa. Stefan

Crnojević, surevnjiv na brata koji je imao vlast, optužio je Đurđa na Porti i done mu

poruku da ode u Carigrad ili da za tri dana napusti Crnu Goru. Tada se Đurađ sa

porodicom sklonio u Mletke.

Vlast je u Crnoj Gori uzeo Đurđev brat Stefan (1496 – 1499), ali je vladao nominalno

jer su stvarni gospodari bili Turci. Uskoro je pao u nemilost i bio zatvoren u Skadru.

Tako je ugašen i poslednji ostatak slobodnog života u brdima Crne Gore. Ona je bila

pripojena Skadarskom sandžaku 1499. U isto vreme Turci su uzeli i Grbalj čiji su seljaci

zbog stalnih sukoba sa svojim gospodarima iz Kotora rado prihavtili tursku vlast

očekujući da im ona prizna potpunu svojinu nad zemljom.

Posle lutanja po Italiji i sukoba sa Mlečanima Đurađ je krenuo 1500. godine bez

pristanka mletačke vlade, u Crnu Goru. Kako sam nije imao nikakvog izgleda na uspeh,

stupio je u vezu sa Skadarskim sandžakbegom, a ovaj ga je poslao u Carigrad. Sultan je

pristao da ga vrati u Crnu Goru, ali uz uslov koji on nije mogao da ispuni – da tamo

prebaci i porodicu iz Mletaka. Želja koja ga je vukla u rodni kraj ostala je neostavrena.

Završio je u Anadoliji na imannju koje mu je poklonio sultan.

Crnom Gorom upravljao je od Crnojevića njegov sin Skender, kao Sandžakbeg sa

sedištem u Žabljaku održavajući stare tradicije i obnavljajući iste sukobe sa Mlečanima

koje su imali i njegovi prethodnici.

Kao posebnu zaslugu Crnojevića, pre svega Ivana Crnojevića, treba istaći obnovu rada

Srpske crkve. Podizanjem Cetinjskog manastira stvoreno je novo versko i kulturno

sedište. Ova zadužbina Crnojevića stekla je izuzetno mesto u istoriji srpske

srednjovekovne, pa i novovekovne kulture.

130


Literatura:

1. Grupa autora, «Istorija naroda FNRJ», Beograd 1953. godina.

2. Andrija Veselinović – Radoš Ljušić, «Srpske dinastije», Platonemu, Novi Sad

2001. godina.

3. Georgije Ostrogorski, «Istotorija Vizantije», Narodna knjiga, Beograd 1998.

godina.

4. Sima Ćirković «Srbi u srednjem veku»,IDEA, Beograd 2005. godina

5. Milan Milošević – Ivana Đorđević – Bojana Mitić – Milan Stojanović – Ana

Dimitrijević, «Nacionalna istorija od XII do XV veka – skripta.

6. «Nacionalna istorija srednjeg veka – opšti kurs», skripta

7. Smilja Marijanović – Dušanić, Marko Šujica, «Istorija 2», Beograd 2002. godina

8. Wikipedia - Slike i ilustracije

131


Sadržaj:

1. NASELJAVANJE SLOVENA NA BALKANSKO POLUOSTRVO 1. Najstariji podaci o Slovenima............................................................................2

2. Naseljavanje Slovena na Balkanu......................................................................2

3. Slovenski prodori na teritoriju Vizantije u VI veku...........................................3

4. Dolazak Avara i njihova uloga u slovenskom prodoru na Balkan....................4

5. Trajno naseljavanje Slovena na Balkanskom poluostrvu..................................6

6. Raspad avarsko – slovenksog plemenskog saveza. Opsada Carigrada 626.

godina. Doseljavanje Srba i Hrvata na Balkansko poluostrvo..........................8

7. Slovenski plemensi savez pod Samom (oko 623 – 658)...................................11

2. MAKEDONSKI SLOVENI 1. Slovenska plemena u Makedoniji u VII i VIII veku..........................................11

2. Borbe Vizantije i Bugara za vlast nad Makedonijom......................................14

3. Delatnost Klimenta i Nauma............................................................................15

4. Samuilovo Makedonsko Carstvo. Bitka kod Bjelasice 1014. godina...............17

5. Ustanci u Makedoniji u XI veku – Ustanak Petra Deljana 1040/41; Ustanak

Đorđa Vojteha 1072/73....................................................................................20

3. DUBROVAČKA REPUBLIKA 1. Postanak i počeci Dubrovnika.........................................................................23

2. Društveno – ekonomska struktura Dubrovnika...............................................24

3. Formiranje Dubrovačke države.......................................................................27

4. Značaj Dubrovnika za istoriju Balkanskih naroda..........................................29

132


4. SREDNJOVEKOVNA BOSNA 1. Formiranje Bosanske Feudalne države...........................................................30

2. Patarenstvo – «Crkva bosanska».....................................................................32

3. Bosna u XIII veku. Borba protiv osvajačke politike Ugarske i Rima..............35

4. Ekonomski razvitak Bosne u XIV veku u vreme bana Stepana II

Kotromanića (1322 – 1353)..............................................................................37

5. Uspon Bosne u doba Tvrtka I (1353 – 1391)...................................................39

6. Bosna u vreme kralja Dabiše (1391 – 1395) i kraljice Jelene Grube (1395 –

1398) - slabljenje centralne vlasti i jačanje krupnih feudalaca.......................42

7. Borba protiv pritiska Ugarske.........................................................................44

8. Međusobne borbe velikaša i jačanje turskog uticaja.......................................45

9. Postanak Hercegovine.....................................................................................46

10. Propast bosanske države 1463. godine............................................................48

5. SREDNJOVEKOVNA SRBIJA 1. Prve srpske zemlje na Balkanskom Poluostrvu.................................................51

2. Srbija u IX i X veku............................................................................................54

3. Stvaranje Duklje.................................................................................................57

4. Stvaranje dukljanske kraljevine 1077. godine i njen uspon za vreme kraljeva

Mihaila (1050 – 1081) i Konstantina Bodina (1081 – 1101)..........................59

5. Opadanje moći kraljevine Duklje i njeno priključenje Raškoj državu 1186.

godine...............................................................................................................61

6. Uspon Raške u Dukljanskoj državi i njene borbe protiv Vizantije..................63

7. Stefan Nemanja (1166 – 1196)..........................................................................66

8. Stefan «Prvovenčani» (1196 – 1228).................................................................70

9. Stvaranje samostalne Srpske crkve....................................................................72

10. Stagnacija Srbije za vreme kraljeva Radoslava (1228 – 1234) i Vladislava

(1234 – 1243), i jačanje Srbije za vreme kralja Uroša I (1243 – 1276)...........74

11. Stefan Dragutin (1276 – 1282). Deževski sporazum 1282. godine..................78

12. Uspon Srbije za vreme kralja Stefan Uroš II Milutina (1282 – 1321).............79

13. Stefan Uroš III Dečanski (1321 – 1331). Bitka kod Velbužda 1330................82

133


14. Vladavina Stefana Uroša IV Dušana (1331 – 1355) i stvaranje Srpskog

Carstva. Srednjovekovna Srbija na vrhuncu moći............................................84

15. Dušanova vladavina od proglašenja carstva do smrti....................................88

16. Car Uroš V (1356 – 1371). Raspad Srpskog carstva.......................................90

17. Srbija u doba kneza Lazara (1371 – 1389). Kosovski boj 1389. godine.........94

18. Srbija od Kosovksog boja do Angorske bitke..................................................97

19. Despot Stefan Lazarević (1402 – 1427) i obnova Srbije................................99

20. Despot Đurađ Branković (1427 – 1456). Prvi pad despotovine i njena

obnova..............................................................................................................103

21. Despotovina od obnove do konačnog pada 1459. godine.............................106

7. SRPSKI DESPOTI U JUŽNOJ UGARSKI

1. Počeci migracija............................................................................................109

2. Srbi u južnoj Ugarskoj...................................................................................110

3. Učešće Srba u Dožinom ustanku......................................................................112

4. «Car» Jovan Nenad (1526 – 1527)..................................................................113

5. Poslednji despoti u južnoj Ugarskoj................................................................116

8. SREDNJOVEKOVNA ZETA 1. Balšići u borbi za proširenje teritorije...........................................................117

2. Borba protiv Mletaka.....................................................................................121

3. Zeta u despotovini (1421 – 1457)..................................................................123

4. Grbaljska buna.................................................................................................124

5. Učvršćivanje Crnojevića..................................................................................126

6. Ostaci srednjovekovne srpske države u obnovljenoj Zeti................................128

9. LITERATURA......................................................................................131

134

nacionalna istorija srednjeg veka - vladimir lakic

Documents