namba 1995 novemba 15 - 21, 2012 28 pes niuspepa bilong...

22
Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol 11-PELA Skul long NCD i kisim 2-pela nupela kompyuta long Gavana bilong NCD Powes Parkop long dispela wik. Ol dispela 11-pela skul i kisim taim bilong ol long stap insait long amamas bilong Indipendens NCD. Mista Parkop givim ol dispela nupela kompyuta i go long het tisa bilong dispela 11-pela skul na tokim long lukim gut ol dispela kompyuta. Wan- pela Sekendri na Vokesinel skul tasol i stap namel long komyuniti skul. Poto Nicky Bernard Rait Gavana NAUTILUS Minerals, kam- pani i go pas long Sol- wara Projek long kantri, we bai lukim ol i kisim ol mineral aninit long sol- wara, nau i pasim wok long bildim ol masin bi- long en. Kampani i mekim dispela bikos i gat pulim taitim i stap yet long oraiti projek i go het, na kampani i no inap lukim pinis bilong dis- pela pait. Long wanpela midia tok- save, Nautilus i tok klia olsem em i wok long peim mani long wok em i ting gavman bilong Papua Ni- ugini bai lukautim, aninit long wanpela agrimen we gavman bilong PNG bai kisim wanpela 30 pesen intares insait long Solwara 1 projek. Kampani i tok em i stap long hapwe mak long bildim ol masin bilong wok insait long Solwara 1 projek. Em (Nautilus) i tok em i tromoi $51 milian na i nogat pinis bilong dispela krospait yet. Nautilus sloim wok long Solwara 1 projek I go moa long pes 2

Upload: lelien

Post on 10-Jul-2019

263 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

11-PELA Skul long NCD ikisim 2-pela nupelakompyuta long Gavanabilong NCD PowesParkop long dispela wik.Ol dispela 11-pela skul ikisim taim bilong ol longstap insait long amamasbilong Indipendens NCD.

Mista Parkop givim oldispela nupela kompyutai go long het tisa bilongdispela 11-pela skul natokim long lukim gut oldispela kompyuta. Wan-pela Sekendri naVokesinel skul tasol i stapnamel long komyunitiskul.

Poto Nicky Bernard

Rait Gavana

NAUTILUS Minerals, kam-pani i go pas long Sol-wara Projek long kantri,we bai lukim ol i kisim olmineral aninit long sol-wara, nau i pasim woklong bildim ol masin bi-

long en.Kampani i mekim dispela

bikos i gat pulim taitim istap yet long oraiti projek igo het, na kampani i noinap lukim pinis bilong dis-pela pait.

Long wanpela midia tok-save, Nautilus i tok kliaolsem em i wok long peimmani long wok em i tinggavman bilong Papua Ni-ugini bai lukautim, aninitlong wanpela agrimen we

gavman bilong PNG baikisim wanpela 30 pesenintares insait long Solwara1 projek.

Kampani i tok em i staplong hapwe mak long bildimol masin bilong wok insait

long Solwara 1 projek.Em (Nautilus) i tok em i

tromoi $51 milian na i nogatpinis bilong dispela krospaityet.

Nautilus sloim wok longSolwara 1 projek

I go moa long pes 2

Page 2: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

P2 Wantok Novemba 15 -21, 2012 nius

Long mun Jun, Nautilus itok gavman i tokim emolsem em i bilip kampani ino inapim ol tokwanbel bi-long 30 pesen agrimen. Taim dispela kros i

kamap namba wan taim,Nautilus i tok olsem bikosdispela hevi i kamap, em imas sloim o pasim bildimprogrem bilong ol projekmasin, na dispela i kensuvim taim bilong wok ikirap, i go longpela taimmoa, na senisim ol kostimbilong projek.Long Tunde dispela wik,

nupela Interim Presiden naSif Ekseketiv Opisa, MikeJohnston, i tok em i wokwantaim ol saplaia bilongen long sekim ol hevi i stapwantaim pinisim bilong olbilding kontrak.Solwara 1 projek i pulim

bikpela kros tru i kam longol papagraun na envairon-men non gavman ogenais-esen, olsem em baibagarapim solwara bilongPNG.Planti grup na ogenais-

esen i wok long strongolsem dispela projek inoken go het.

Nautilus sloimwok long solwara1 projek

i kam long pes 1

PLENING na redi i stap nabaset o mani i mas stap emtupela bikpela samting gav-man na pipel long dispelakantri i mas gat long ol kaindisasta o birua bai kamapwantaim nogat toksave.Na mani bilong disasta I

mas stap long distrik na wodo Lokol Level Gavman Level(LLG) na bai isi long kisimmani na yusim taim birua Ikamap. Tripela de woksop long

“Disasta menesmen” i bin statlong Tunde na bai pinis tude, itok.

Nesenel Disasta na Ime-jensi Sevis (NDES), PNG RedKros na Yunaitet Nesens na olnarapela patna i bung wan-taim long kamapim dispelatripela de woksop long Hide-away Hotel long Mosbi longdispela wik.Vais Minista bilong Inta

Gavman Rilesens, JosephSungi i bin makim DeputiPraim Minista, Leo Dion,husat i no bin nap long kamaplong opim dispela woksop nawokim ol toktok antap.“Yumi mas plen pastaim

bikos yumi no save longwanem taim bai disasta obirua i kamap.“Plening na baseting i mas

kamap pastaim. Na mani imas stap long distrik na wodlevel bilong kisim kwiktaim nayusim taim birua i kamap,”Mista Sungi i tok.Em i tok fokas long baset

bilong O’Neill na Dion gav-man, i lukluk long moa long olrurel eria, bildim kapasiti o olwok lain na tu, long mekimwok na i no planti toktok.Em i laikim olsem long ol

wok na mani plen bilong ne-senel, provinsel, distrik naLLG level, ol i mas putim I goinsait disasta menesmen plenbilong ol.Mista Sungi i tok i kam inap

nau, ol divelopmen mani namani bilong yusim long taim

bilong birua i save stap longNesenel Plening opis long PotMosbi, na em i save hat longkisim long mekim wok bilonghelpim ol lain we naturel dis-asta olsem solwara I solap,guria, graun i bruk, wara I taitna ol kan hevi moa i bungimol.Tasol wantaim lukluk bilong

gavman na baset i fokas longrurel eria, samting bai senisbikos mani bilong ol birua imas go long ol distrik na LLGtreseri opis.“Mani i mas stap long distrik

na wod (LLG) level. I gat hevilong sot long ol save na inapwoklain tasol em i wok bilongol pablik sevan long karimaut

wok, skelim wantaim mak bi-long birua. “Mani i mas stap long distrik

na LLG level, na bai em i isilong kisim taim birua i kamap.“Long dispela taim, ol divel-

opmen mani I stap insait longPIPmani.“Dispela gavman bai

kamap wantaim gutpela plenwe bai isi long kisim mani taimi gat hevi na birua, na ol ilaikim helpim mani,” MistaSungi i tok.Em i tok ol sios, ol sivil so-

saiti ogenaisesen na ol NGOem ol lain i stap long graun wei gutpela long gavman I wokpatna wantaim long taim bi-long birua.

Jenerel Sekreteri bilongPNG Ret Kros Sosaiti, EsmieFreda Sinapa i tok i gat nit oas long putim wantaim ol risosolsem mani na woklain longtaim bilong birua long sevimlaip na daunim hevi.Dispela woksop i pulim ol

opisa bilong ol ples birua ikamap long en olsem SautenHailans, Morobe na Wes NuBriten i kam bung wantaim natoktok bikos long tupelabikpela birua i bin ka map longdispela yia we planti pipel i bindai long ol.Em long Rabaul Siping dis-

asta na Tumbi graun i brukbirua long Sauten Hailans.Woksop bai pinis tude.

Gavman na kantri i mas redi …Putim disasta mani long distrik na LLG treseriVeronica Hatutasi I raitim

STAIL KALA: DISPELA ol lain em ol i no bilum dres na PNG modol. Nogat. Em ol sumatin bilong Hailans Yut Trening na Riabilitesen Koles, i sanapna kisim poto wantaim prinsipal Mary Maul (namel) long taim bilong namba 5 fraduesen bilong ol we i bin kamap long Haven’s Risot long Goroka,Isten Hailans long Fraide, wik i go pinis. Etpela ten sumatin i bin greduet na pasaut wantaim setifiket na diploma long ol kainkain wok tred. POTONA STORI: SAPE METTA

Page 3: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

Novemba 15 - 21, 2012 Wantok P3nius

EHP administretawari long HailansHaiwe birua

Sape Metta i raitim

BIRUA long ol kar, dai na bagarap bilong ol man-meri i save yusim bikpela Okuk Hailans haiwe longdraiv na raun i go i kam em i wok long kamap klostu–klostu.

Na wanpela long dispela ol birua we i kisim wanpelaten wan (11) laip i no long taim i go pinis long seken bi-long haiwe namel long Kainantu na Henganofi long IstenHailans.

Dispela i givim tingting nau long ol atoriti na ol lidamanlong provins long kam aut na toktok long ol isu bilongdispela long provins ol birua na tu ol isu bilong stretimhaiwe.

Ekting Provinsel Administreta Solomon Tato, bihainlong kisim ol ripot bilong birua, i tok birua na dai longhaiwe bai kamap yet bikos rot em i bruk nabaut na pothol em i kamap klostu – klostu long olgeta seksen bi-long haiwe stat long Lae, Madang na i go antap longplanti eria long Hailans rijen.

“Dispela birua na indai bilong wanpela ten wan lainmanmeri na pikinini tu em i bikpela namba long historibilong provins na mi sore tu long kisim ripot long dispelabirua i kamap long provins,” Tato i tok.

Em i tok i tru olsem provinsel administresen i kenlukautim na stretim tu hevi bilong provins, tasol isu bi-long bagarap bilong haiwe em nesenel gavman i saposlong i go pas na lukluk na adresim.

“Em i no wok bilong provinsel administresen long stre-tim dispela haiwe, em wok bilong nesenel gavman, sowatpo na nesenel gavman i no inap kamap na lukluklong stretim dispela hevi bilong haiwe?” Tato i askim.

Em i tok em i gat bikpela wari tru long lukim olsem olbikpela hevi trak na masin bilong wok long rot na main-ing sait tu i wok long bagarapim stret haiwe.

“We stap weit kontrol bilong ol hevi trak, masin nakago. I nogat weit kontrol olsem na ol hevi trak na masini wok long ron long laik na bagarapim haiwe yet,” Tato itok.

Em i tok birua na dai long haiwe bai no nap stopsapos gavman i no nap kamap wantaim gutpela tingt-ing long fiksim na apgredim haiwe na tu kamapim weitkontrol long lukluk long ol hevi trak na masin na kago tulong taim ol i muvim i go kam long Hailans haiwe.

Em i tok ol traking kampani i wok long benefit longmuvim ol mesin na kago i go kam long haiwe, olsem naem i askim long ol long helpim nesenel gavman longstretim na apgredim haiwe.

“Ating haiwe i nidim rikonstraksen so wai na bai yumisindaun na lukluk tasol i stap taim haiwe i wok long brukna, pot hol i kamap na dai na bagarap i wok long kamapklostu-klostu,” Tato i tok.

BAGARAP: Spesol Projek opisa bilong Isten Hailansprovinsel edministresen Awepstar Seka i soim rot i woklong bruk long Watabung seksen bilong haiwe longIsten Hailans. Poto: Sape Metta

Page 4: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

P4 Wantok Novemba 15 - 21, 2012 nius

Telikom nau i ofaim‘Bonus Pek’ we i kendabolim pripeid vois nadata sevis long intanetbrodben, Fiks Lain,WiMAX, EVDO intanetmodem, na Fiks WaialesFon.Kredit dabol-ap bai

givim ol kastoma moataim bilong toktok nayusim intanet. Bonus isave go aut long taim yurisasim K5, K10, K20,K50, K100, na K200Telikad na Rait kadtasol.

100% Bonus Ofa

l K5 Bonus inap long K5Totol Top-Ap inap long K10

l K10Bonus bilong K10Total Top-Ap long K20

l K20Bonus bilong K20Total Top-Ap long K40

l K50Bonus bilong K50Total Top-Ap inap long K100

l K100Bonus bilong K100Total Top-Ap inap long K200

l K200 Bonus bilong K200Total Top-Ap long K400

Taim yu mekim fonkol, ol bonus kredit bi-long ol on-net kols tasolna ol kol i go long ol ara-pela netwok bai kisimsasim long ol nomol ret.

Long save moa,ringim 24/7 KastomaKea long 3456789.

Telikom DeliBonus Pek

LONG yia 2010, ol repot itok olsem 0.8 pesen long olbikpela manmeri long PNG istap wantaim HIV. Tasoldispela ol namba, ol i kisimlong ol belmama i kisim bluttes long antinetal klinik longol taun na siti. Dispela i minolsem sampela husat i gatHIV na i wok surukim HIVsik i go bikpela long ples, oli no painim yet.Long Janueri 2013, Ne-

senel AIDS KansolSekreteriat, Nesenel HeltDipatmen, FHI 360, na olarapela PNG poroman oge-naisesen, bai i karimautwapela wok stadi long ol-geta hap long kantri. Dis-pela em long kisim estimetnamba bilong ol bikpela

manmeri husat i stap wan-taim HIV na painim ol pasinem save wok long lidim HIVtrensmisen. Ol ples na wan-wan haus lain bai ol i makimlong sensus lis bilong ol-geta hap long kantri. Olmemba i mas man nahusat i gat 15-pela krismasna i go antap long 59 stapinsait long wanwan hauslain bai gat sans long selek-tim. Ol bai askim sampela

askim long husat memba itok orait long kisim dispelapri-tes. Askim bai long ekon-mik kondisen bilong ol, rile-sen bilong manmeri oboi/gelfren, marit pasin bi-long ol, tingting bilong HIVna rot bilong ol long lukimdokta o kisim marasin. Olbai i askim sapos ol membai laik tok orait long givim lik-

lik blut long HIV tes. Dispelates em ol bai wokim ariapinsat long 30 minit bihainlong ol givim blut na ol baikisim bek ensa bilong ol. Oldokta bai givim risal na toksave long ol memba longwanem hap long kisim trit-men bilong HIV na tok klialong hau ol stap strong wan-taim HIV. Nem bilong ol dis-pela memba bai i nonapkam aut na i nogat wanpelaman bai i luksave long olrisal bilong dispela sevei. Bipo long salim ol sevei

tim long go olgeta ples insaitlong kantri, ol sevei paini-maut tim i nid long sekim ol-geta proses i mas go gut napainim ensa i go long tim igat trabel long en. “Long dis-pela as, mipela bai karimautsevei long tupela eria bilongSentrol Provins wanpela wik

insait long Novemba 19 i gopinis long 23rd.” Goldi setel-men em i bin makim pinisolsem nambawan ples longsevei insait long taun na siti.Na tu ol i makim ples Manu-manu long statim pri-tes in-sait long rural eria. Tupela tim bilong 12-pela

wokman wantaim ol heltopisa long Nesenel Helt Di-patmen, ol dokta bilong Ka-tolik helt Sevis. Na tuenumereta wantaim ol seveitim lida bilong Nesenel Sta-tistik Opis bai kisim treningantap long sevei proses in-sait long wapela wik longNovenba 12th go long 18th.Bihain long kisim ol tok

klia long dispela tupela saitinsait long Sentral Provins,ol painimaut tim bai i soimlong ples klia ol seveiproses. Dispela sevei em i

wanpela salens bikos longskel bilong en (moa long12, 000 memba) ol pasintumbuna na save bilongples tanim i go narapela weinsait long kantri na em i nidlong go long ol longwe pleslong ol rurel eria. Em i wan-pela bikpela samting olgetapopulesen bai i ken kisimgutpela toksave pastiamlong sevei. Na olgeta hauslain bai welkamim na kisimgut ol sevei tim. Dispelasevei bai inap kisim wan-pela krismas long pinisim.Em bai givim namba wanripot bilong HIV prevalenceinsait long kantri nastrongim ol bihain traimlong basim HIV i kalap golong narapela man na tritimna lukautim ol pipel stapwantaim HIV insait longPNG.

Bai gat HIV pri-tes wok neks yia David Bill Leo i raitim

SAPOTIM BAHA: Askim bilong BAHA long olgeta pipel na ogenaisesen em long Fraide Novemba 30, olgeta i mas putim retpela klos long sapotim ol wokbilong Wol AIDS De long neks de, Sarere Disemba 1, 2012. Poto: BAHA

AUSTRALIA na Papua Niug-ini veteren o bipo paitman bi-long ol Kokoda na nambispait na ol Fuzzy Wuzzy Enselstap insait long Memorielsevis insait long Kokoda, Po-pondetta na Pot Mosbi longwik i go pinis. Dispela sevis em i makim

70 krismas anivesari bilongWol Woa 2 pait. Ol veteren ikam wantaim ol FuzzyWuzzy Ensel long givim olmemori na honarim sevis naofa bilong husat i winim 70-pela krismas. Stat long mun Julai i go

pinis long mun Novemba1942, ol soldia bilong Aus-tralia i pait bung wantaim olyangpela bilong Papua longbikbus na maunten sait longKokoda Trek.

Moa long 600 ol Australia ibin lusim laip bilong ol namupim ol Japan go bek. Olsivilen (ples manmeri) husatbin helpim long karim ol sol-dia i kamap olsem FuzzyWuzzy Ensel. Bihain kisim bek Kokoda,

ol soldia bilong Australia ijoinim ol soldia bilongAmerika long rausim olJapan na kisim Buna, Gonana Sanananda insait long1942. Moa long 1, 200 soldiabilong Australia i bin dai insaitlong ol dispela pait.Long 3 Novemba 1942, ol i

bin raisim flek bilong Aus-tralia long Kokoda bihainlong ol Japan bin pus go beklong dispela eria. Dispelahap ol nogat musik na kainolsem gita na ol wik soldia bi-long Australia i wet na sanaplong bikpela ren. Mista LenGrifits em i wanpela bilong

dispela i putim flek resingseremoni long dispela de.Bihain long 70-pela kris-

mas i go pinis, Grifits joinim11-pela arapela ol AustraliaWoa veteren na 3-pelaFuzzy Wuzzy Ensel longsevis long Fraide las wik.Dispela em Kokoda TrekAtoriti i bin go pas long weflek bilong Australia longwanpela taim gen wantaimflek bilong Papua Niugini. Honarabel Jason Klea MP,

Hom Afes Minista bilong Aus-tralia, Jastis na Difens Metrelinsait long opisial stori bilongem long Kokoda sevis tok,“Yupela i nogat nid long golong ol muvi long lukim olhiro. Ol i stap hia long pes bi-long mipela.”De bilong Fuzzy Wuzzy

Ensel i bin tu selebretim long2 Novemba. Mista Klea imekim tok antap long lukaut

na sapot bilong Fuzzy WuzzyEnsel i bin givim long KokodaTrek. Em tok, “Ino olgeta hiroi bin karim ol bikpela gan o303. Ol Fuzzy Wuzzy isenisim na karim ol ami i binkisim bagarap insait longpait. Fuzzy i haiarim ol hirohusat i bin putim koneksennamel long tupela kantri bi-long yumi. Long ol, mipelaputim bikpela dinau ol i nonap long bekim.” Ol soldia bilong Papua i

kolim olsem Fuzzy WuzzyEnsel husat i karim ol soldiabilong Australia husat i kisimbagarap na sik long graunmalomalo bilong bikbus. Natu ol i helpim long karim olkaukau saplai bilong ol soldiabilong Australia. Em i hatpelawok ol i bin mekim bikos sikmalaria bin kilim ol wansaittu.Bihain long sevis long

Sande 4 Novemba, long Po-pondetta, Hai Komisina bi-long Australia, Ian Kemish igivim Fuzzy Wuzzy EnselKomemoriel Medal awot i golong 12-pela pipel. Ol Medalawot em Australia Gavman ikamapim long makim hatwokbilong ol Fuzzy Wuzzy Ensellong taim bilong Wol Woa 2.Insait long stori, Hai

Komisina bilong Australia,Ian Kemish, i mekim wanbeltok na tasim bikpela bilongFuzzy Wuzzy Ensel long woataim bilong Australia.“Lukautim na sapot bilong

ol Fuzzy Wuzzy Ensel i givimlong ol ami bilong Australiaem i olsem laikim na pasinamamas. Dispela i binbikpela bikpela wok insaitlong win bilong Australia naol arapela soldia i poromanwantaim long pait,” Kemish itok.

Namba 70 Anivesari bilong Kokoda paitDavid Bill Leo i raitim

Page 5: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

Novemba 15 - 21, 2012 Wantok P5nius

MANUS givim em Lapan(Sif) long dispela taim mi gat14-pela krismas tasol. Mi yetting olsem mi bai no inapmoa lukim em long bihaintaim.Dispela tingting bilong mi i

no kamap tru, mi gat sansgen long lukim em namba 2taim gen taim em raun kambek long PNG long namba 4taim.Prins Charles yet i tok

pinis ya olsem em wanpelalapan bilong Manus na dis-pela tok bilong em i tru.Mi bin mekim kominiti skul

bilong mi long dispela taim olmakim Prins Charles longraun i kam long Manus.Dispela taim mi ken tingim

olsem pasin kastom na tum-buna i strong tru longManus, na dispela i mekimna olgeta liklik ples longManus i putim han wantaimlong kamapim Prins Charlesolsem lapan bilong dispelaliklik Provins.Long dispela de Prins

Charles bai kam long

Manus, liklik Lorengau tauni redi gut tru long welkamimem.Mi yet tingim taim em kam

daun long ples balus, ol pleslain long Los Nigros elektreti welkamim em na kisim emgo long Nevi bes long Lom-brum.Long Lombrum ol Nevi na

Ami welkamim na kisim golong wanpela patrol bot na olkisim em kam long Loren-gau we bikpela amamas istap long en.Mi sanap long NBC nam-

bis, dispela nambis kanu baikarim Prins Charles kamlong en, taim patrol bot ianka na ol bikpela kanu gokisim em, nambis long NBCi paia long ol krai bilonggaramut.Dispela kanu karim Prins

Charles long en, ol mekimbikpela sia antap long en wePrins Charles i sidaun nalukluk long olgeta hap, longsaitsait bilong kanu e molmanmeri danis garamut nakisim em kam long nambis.Mi ken tingim long dispela

taim sekyuriti i no strongolsem nau em kam, mi gatsans stret long long go

klostu tru long em taim olkisim em kam long nambis.Bihain long amamas long

nambis bilong NBC , i gat bi-long welkam amamas longbikpela pilai graun nau olManus kolim long nem bi-long em.Long pilai graun wanpela

kar i karim em raun longlukim kainkain kastom natumbuna pasin bilong wan-wan liklik ples long ManusAilan.Dispela taim tu mi gat

sans gen long lukim em nami ting olsem dispela bailaspela taim mi bai lukim emolsem na mi wok long ron bi-hain dispela kar i karim emraunim dispel pilai graun. Yusave mangi bilong ples yana em sans long lukim em.Long taim mi pinis skul na

raun na lukim ol piksa bilongem long buk o niuspepa naTV, tingting save kisim milong dispela raun bilong emlong Manus.Mi kamap wokman bilong

dispela Niuspepa na mi savekisim ol piksa bilong dispelaniuspepa raun, taim mi golong wanpela bung bilongPraim Minista Peter O’Neil,

na em tok olsem PrinsCharles na meri bilong embai kam raun long Papua Ni-ugini, insait long mi amamasstret.Mi save olsem dispela bai

namba-2 taim bilong mi longlukim em gen bihain longlongpela taim tru, na mi yetsave olsem mi bai kisimpiksa bilong em long raun bi-long kam long Papua Niug-ini.Taim bosman bilong mi

tokim olsem bai mi wok longkam bilong Prins Charles, mitok bosman bilong mi olsem,taim gat 14-pela krismas, milukim em long Manus, nadispela taim bai mi kisimpiksa bilong em taim mi gat41 krismas.Mi bin raun wantaim wan-

wok meri na bosman bilongmi long olgeta hap PrinsCharles na meri bilong emCamilla go long en, na ol-geta raun bilong tupela miyet bin amamas tru.Long Mande taim tupela

kisim balus na go, mi tingim,sapos mi no stap long Mosbina mi no wok long dispelaniuspepa, bai mi hat tru longlukim em gen.

Nicky Bernard i raitm

NNaammbbaa 22 ssaannss lloonngglluukkiimm PPrr iinnss CChhaarr lleess

Piksa mi kisim taim em kam raun long Mosbi long dispela yia.

“EM i mekim olgeta samting olmangki i mekim long GadenHaus na save long pipel olsemhap long trening bilong emlong wok bilong em longkamap king long bihain taim,”Reveren Thomas ErageTamanabae i tok.Teveren Tamanabae i wan-

pela long ol yangpela sumatinlong Martyrs Bois Hai Skullong 1966 taim yangpelasumatin Prins Charles i bin gostap wantaim ol long tupelawik.“Mi amamas long lukim em

gen nau taim em i+ kam longdispela wokabaut long sele-bretim 60 yia bilong Kwinolsem het bilong Inglan naKomonwel, tasol mi tingim dis-pela taim Prins Charles i binkam stap wantaim mipela.“Em (Prins) i bin slip long

Tufi Boi Gaden haus long Mar-tyrs Bois Hai Skul, Popondettalong 1966.“Em mekim ol samting we ol

mangki i mekim long GadenHaus olsem hap long treningbilong em olsem king long bi-hain taim.“Long gaden haus, ol wok

mipela I wokim na PrinsCharles i bin wokim tu em longkuk, wok gaden, planim, klinimna digim kaukau.“Tufi Gaden Haus em i wan-

pela haus i op tasol na samting olsem 6-pela mangki i saveslip long en. “Mipela i bin amamas tru

long wanpela memba bilong

Royel Famili i kam stap wan-taim mipela, na koneksen weem i kam long en em long An-gliken Sios we i bin kamappastaim long Oro na Milen Be,na i stap strong yet long hap,”Reveren Tamanabae i tok.“Prins Charles i bin kaikaim

ol samting mipela ol mangki ikaikaim na slip wantaimmipela long Boi Haus Gaden. “Maski em i bikpela man na

wanpela Royel Famili memba,em bin putim em yet i go daun-

bilo na dispela em wanpelasamting mipela i amamas nagivim bikpela luksave long en,”Reveren Tamanabae i tok.Em i tok taim Kwin Elizabeth

i raun i go gen long Popon-detta, Reveren Tamanabae ibin wok olsem sekreteri bilongEnvaironmen Minista, StevenTago. Na Kwin i bin planimnamba wan welpam diwai iwok long karim gut i stap nau.Long wokabaut bilong Prins

I kam long PNG nau, Reveren

Tamanabae i tok dispela em iwanpela bikpela samting wepipel bilong PNG i soim gut-pela welkam long neks king bi-long yumi. Na tu, em i apimlevel bilong PNG long intane-senel level.Pastaim Praim Minista bi-

long PNG taim kantri i binkisim indipendens, Se MichaelSomare, i bin stap na sindaunwantaim Prien s Charles ol tulong dispela selebresen longstedium.

Tingim stap bilong Prins Charles long MartyrsVeronica Hatutasi i raitim

TINGIM SUMATIN TAIM: Reveren Thomas Erage Tamanabae OBE, wantaim meri bilong em, GraceKouru Tamanabae, long Se John Guise Stedium i amamas long kam bilong Prins Charles long PNG.Poto: Gavan Jenerel Midia

PAPUA Niugini Polis Min-ista, Nixon Duban i tokim 1,000 na moa minista, ol sipbilong polis, gavman opisalhusat i kam long 170-pelakantri i stap long 81st IntapolGeneral Asembli insait longRom, Itali, olsem Papua Ni-ugini i bin mekim promislong rausim ol bikpela rongna Intanesenal teroris aninitlong Intapol Netwok.Minista Duban i toksave

olsem PNG i stap wantaimpromis long Intapol traim naputim wantaim IntapolTravel Pepa. Ol 50-pelaporoman kantri i bin tokorait pinis long IntapolTravel Pepa. Mista Duban ibin tokim Jeneral Asembliolsem PNG insait long bilip ibin promis long pepa tasoldispela promis bai i gutpelabihain long toktok wantaimol kandereman PNG Gav-man Dipatmen wantaimJastis na Atoni Jeneral naForen Afeas na Tred. Intapol Travel Pepa em i

wankain olsem paspot, In-tapol Sekreteriat bai i kon-trolim displea long mekim isiporoman kantri ariap na isilong go long ol poromankantri long painim ol raskolman o helpim insait long olnesenel disasta ivens.Na tu Minista Duban sta-

tim toktok wantaim ol kainkain ogenaisesen husat baii givim olgeta kainkain sevisna prodak long gavman na

ol oganaisesen i savemekim long bihainim lo in-sait long wol.Wanpela kampani Minsta

Duban i bin toktok wantaimem Mopo, em i nau Intapol igivim wok long mekim In-tapol Travel Pepa. Dispelapepa bai i holim katim bodateknoloji wantaim 3-D piksana pinga – prin i holim wan-taim sip stap antap longtravel pepa. Na tu ol sam-pela kantri i agensim Mopolong wol long divelopimBaipometrik sistem longmakim as.Mista Duban i go wantaim

Gavana bilong East BritainProvins Hon. Ereman To-baining Jnr na Dairekta bi-long Polis Midia Yunit,Superintenden DominicKaskas.Fonde Novemba 8, Min-

ista Duban na Gavana To-baining Junia na ol arapelalida stap long GeneralAsembi i redi long bungimHetman bilong Katolik SiosPop Benedict XVI, Hetmanbilong Stet na Vatiken siti.Minsta Duban na Gavana

Tobaining Junia i lukim dis-pela bung olsem gutpelasian bilong ol go longRome.“Dispela em i bikpela

ona,” Minista Duban tok. “Mi no laik abrusim dis-

pela sans long bungimPop,” Gavana TobainingJnr. tok.

Polis minista toktok longbikpela Intapol bung

Page 6: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

merinius Novemba 15 - 21, 2012 Wantok P7

PAPUA Niugini (PNG)i bin joinim wol longautim tok amamas

bilong em i go long Presi-den Barrack Obama i kisimbek sia bilong em olsemhetman bilong bikpelademokresi na ikonomilong wol, Yunaitet Stets bi-long Amerika o USA. Presiden bilong PNG

Wimen in Bisnis (PNG WiB),Janet Sape, i wanpela merilida long PNG husat i gat as

tingting long tok amamaslong Mista Obama i kisimbek sia bilong em.Embasi bilong Amerika

long Mosbi, ol woklain, olforen embasi na hai komisinlain na ol sampela lida man-meri I bin bung wantaim longwanpela sindaun long lukimna amamasim Amerika Ilukim wina bilong bikpelaopis stret, em presiden.Misis Sape I wanpela long

ol we US Embasi I bin askimem long stap wantaim gruplong wetim tokaut bilongwinaman, na bihain, selebre-

tim win.“Pastaim mi laik autim tok

amamas bilong mi long winbilong Mista Obama longkisim bek sia bilong em longnarapela 4-pela krismas Ikam.“Gavman bilong Presiden

Obama I gat gutpela luksavelong ol meri na wanpela Istap long ples klia em, givimwok bilong Sekreteri bilongStet long bikmeri ya, HilaryClinton. I gat narapela bik-meri , Mis Bellamy, I holimbikpela wok long YunaitetNesens, Misis Sape I tok.

Misis Sape I amamas longtokaut olsem em (MisisSape) I makim maus bilongol meri long PNG na em I gatwok long mekim ripot I gobek long Amerika.Em I tok kam bek bilong

Presiden Obama I min olsemol bai skruim wok ol bin sta-tim na I no pinisim insait longlas 4-pela yia I go moa yet.Long wankain taim tu,

Misis Sape I amamas longtokaut olsem gavman bilongPresiden Obama I givimUS25,000 long sapotim wokbilong ol meri long PNG.

Tok amamas long winbilong Presiden ObamaVeronica Hatutasi i raitim

WANPELA okid flawa longPNG i karim nem bilongCamilla, Dases bilong Kon-wal na meri bilong PrinsCharles.Long wokabaut bilong

Prins Charles na meri bi-long em Camilla, bosmanbilong 14 Mail Netja naRekriesen Pak, em membabilong Mosbi Saut na Min-ista bilong Spots, PasifikGems na Nesenel Ivens emJustin Tkatchenko, i binkisim tupela i go long dis-pela hap na long ai bilongmidia, ol narapela bik man-meri na ol woklain bilonghap, tokaut na givim nemCamilla long wanpela spe-sel okid flawa i ken groatasol long PNG na Singa-por.Dispela okid nau i karim

nem, “DendrobiumCamilla”na em i wanpelahaibrit bilong 19-pelanarakain okid long PNG.“Dispela okid flawa bai

stap long wanpela speselples long gaden na groa.“Mipela i tok tenkyu stret

long Dases long kam luklukraun na lukim mipela.Mipela i wok long groim dis-pela spesel okid long las 4-pela mun. Ol flawa bilongem i olsem ol hon bilonganimel antelop na ol i wan-pela spesel kain bai painimtasol long PNG.“Dispela okid i no inap

groa long Inglan, tasol baimipela i groim dispela spe-sel flawa long PNG,” Mis-taTkatchenko I tok.Prins Charles na Dases

Camilla i bin amamas longokid flawa i karim nem bi-long em na Dases i binsanap lukluk long dispelaokid i karim nem bilong emna ol naispela flawa bilongem i kamap i stap.Planti pipel i bin lukluk i

stap long taim Mis-taTkatchenko i bin soimPrins Charles na DasesCamilla long dispela okidflawa ol i givim nem “Den-drobium Camilla” long en.

Okid flawa Ikisim menCamilla

OL meri long PNG i mas luk-luk long ol narapela rot longmekim mani long en, na i nolukluk tasol long salim buai,kiau na ol liklik samtingolsem.Presiden bilong PNG

Wimen in Bisnis (PNG WiB),Janet Sape i wokim dispelatoktok bihain em i kam beklong wanpela MaikroFainens konprens longJakarta, Indonesia we embin go wantaim sapot bilongAir Niugini.Misis Sape i tok moa long

600 pipel long wol na moayet, long Esia, i bin sindaunlong konprens long toktoklong ol samting i sut long saitbilong Maikro Fainens.Em i tok PNG i ken lainim

planti samting long Indone-sia we ol i bin kirapim wokbilong Maikro Fainens benk-ing moa long 35 krismas i gopinis.“Maikro Fainens i wok

long kamapim planti gutpelasamting long planti lain.Long Indonesia, Maikro

Fainens benk em i namba tristrongpela rot long pipel iputim mani bilong ol nastrongim wok mani long

kantri,” Misis Sape i tok.Long wankain taim, Misis

Sape i bin tokim ol meri lidabilong Mosbi Notwe, Mosbisaut na Mosbi Notis husat ibin bung long opis bilong emlong dispela taim olsem nauol i gat opis i stap pinis. Naol i mas kam na lukim natoktok wantaim ol woklainsapos ol i gat sampelaaskim, wari o sapos ol i laikkirapim liklik bisnis.“Yumi gat opis nau na em

i op long olgeta meri longdispela kantri long kisimhelpim long en.“I moabeta yumi holim han

wantaim na inapim ol driman

bilong yumi. “Mi tok tenkyu long gav-

man long luksave long info-mol sekta, tasol diseplamaket em yumi olgeta i maspromotim,” Misis Sape i tok.Planti ol meri lida i makim

ol meri long ol ilektoret bi-long ol na tok tenkyu longMisis Sape long bikpela nagutpela wok em i wok longmekim long strongim olgrasruts na ol narapela merilong kirapim ol liklik bisnis nasevim mani we bai helpim ollong ol samting bilongkamapim gut laip na sindaunbilong ol, ol famili na pikininibilong ol.

Veronica Hatutasi I raitim

Strongim Maikro Fainens Benking

Raun Lukim ol Meri na Pikinini:

LONG 14 MAIL NETJA PAK: Meri bilong PrinsCharles em Dases bilong Konwal, Camilla, i wokabautwantaim man bilong em, Misis Parkop em meri bilongNCD Gavana Powes Parkop, na ol narapela bikmanna meri i go long Netja Konsevesen na RekriesenPak long 14 Mail, long lukim ol okid flawa, ol Bet ovParadais pisin na ol narapela naispela samting longhap. Long dispela taim tu, ol bin givim nem bilongDases Camilla I go long wanpela okid flawa. Poto:Nicky Bernard

NAMBAWAN MERI: PNG I gat tu naispela Fes Ledi longMadam Lynda Babao, meri bilong Praim Minista PeterO’Neill. Hia, Madam Babao I sekan wantaim JenerelMenesa bilong Siti Misin, Ron Brown, ausait long HausRuth las wik Mande taim Dases bilong Konwal na meri bi-long Prins Charles, Camilla, I bin lukluk raun I go long hap.Poto: PMs Media Yunit

Veronica Hatutasi i raitim

WAN NEM OKID: Dases bilong Konwol, Camilla i lukluklong okid flawa i kisim nem bilong em, “DendrobiumCamilla”. Poto: Nicky Bernard

Page 7: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

P10 Wantok Novemba 15 - 21, 2012 heltedukesen

Nupela edukesen perol sistem bai helpim ol tisa

NUPELA edukesen peirolsistem ol bin lonsim longGoroka, Isten Hailans, laswik bai helpim gut ol tisa na ol

sumatin long givim na kisimgutpela lainim.Long wankain taim tu, dis-

pela nupela sistem bai helpimgut ol tisa na ol i no inap wes-tim taim bilong skulim olpikinini, na tromoim bikpelamani long i go i kam long

baim balus tiket ol i go longprovinsel, rijinel na edukesenopis. Dispela bai helpim ol long

skulm ol pikininini gut longwanem bai ol tisa i gat moataim long klasrum, na i no ronron painim balus o kar longsekim na stretim ol pe bilongol.Nupela sistem em ol i kolim

long Alesco Peirol Sistem(APS) na em bai stretim ol

askim na pe bilong ol tisahariap.Wanpela seremoni i bin

kamap long Goroka we plantiol tisa na ol sinia provinseledukesen opisa i bin stap longlukim Fes Asisten Sekreteri bi-long Humen Risos wantaimEdukesen Dipatmen, UgaiaErema, na Ekting IstenHailans Provinsel Edmin-istreta, Solomon Tato, i lonsim

dispela nupela sistem longprovins.Isten Hailans i namba wan

provins long gat dispela nu-pela Alesco edukesen peirolsistem, na namba tu long gatEDNET sevis we i linkim em(peirol sistem) i go longedukesen websait long wokimol salari o pe. Milen Be Provins i bin

namba wan provins long kantrilong gat EDNET sistem.

PEAN karimaut

literesi sevei long Madang

SAPOS ol manmerilong kantri i save long ritna rait, ol wok divelop-men bai go het gut.Tasol long PNG, planti

manmeri na pikinini i nosave yet long rit na rait,na olsem planti ol wokdivelopmen i no kamgut. Na ol ausait lain ikam insait long mekimol bikpela wok we nogatPNG lain tumas i kenmekim.Tu, skelim wantaim ol

bikpela na planti wokmaining, wel, ges,loging na bisnis i woklong kamap insait longkantri, em i no balens.Ol Sivil Sosaiti oge-

naisesen olsem PNGEdvokesen Netwok(PNG PEAN) i wokstrong long eria bilongpromotim literesi wokprogrem long dispelakantri na long dispelarot, helpim gavman longapim mak bilong moapipel i save long rit narait.Long dispela wik,

PNG PEAN i bin statimol wok sevei o glasim nakisim ol literesi ripot longMadang Provins.Dispela sevei wok i

karamapim edukesenel,lenguj o tokples na olekspiriens bilong olpipel long rit na rait. Ollain we sevei i tagetim olem ol yangpela we kris-mas bilong ol i stapnamel long 16 na 60yias.Laspela sevei PNG

PEAN i bin wokim emlong Simbu, Sandaun,NCD, Nu Ailan na GalpProvins. Dispela sevei ibin painim olsem planti

pipel i no save long ritna rait, na i stap aninitlong 52 pesen mak wekantri i save putim longintanesenel ripot. Eksekyutiv Dairekta

bilong PNG Pean,Priscilla Kare, i tok seveibilong ol i soim olsemplanti pikinini i wok longlusim skul i no save longrit na rait, na olsem,gavman i mas wokimsamting long edresimdispela.Na em i tok rot long

wokim dispela em longluksave long adaltliteresi progrem olsemhap bilong humen divel-opmen, na em i maslinkim ol literesi progremolsem ples we ol man-meri i ken kisim save napainim wok.Mis Kare i tok dispela

literesi sevei wok ikamap nau longMadang bai go het wan-taim helpim bilong olCSO olsem Madang ri-taia Tisas Asosiesen,Provinsel Kaunsel bi-long ol Meri, Wol Visen,Paionia Baibel Trensle-sen na ol narapelapatna moa.Mis Kare i tok taim

ripot i pinis, ol bai prisenim fainol ripot i go longMadang Provinsel Gav-man.Esia Saut Pasifik

Besik Adal Edukesne(ASPBAE) Australia emrijinel patna bilong pNGPEAN i givim teknikelhelpim long karimautdispela projek. UNESCO i givim mani

long karimaut sevei woklong 6-pela distrik bilongMadang Provins.

James Kila i raitim

OL MANMERI i mas yusim kondom okaramap long wok bilong en stret na nokenpilai pilai nabaut long dispela gumi olsembalun o beit long pulim tuna long solwara.Wanpela komyuniti lida long blong ples

Ganglau, Mou Bilang i mekim dispela toktokbihain long em i lukim olsem planti lain i woklong yusim kondom long narapela kain rot nai no long wok bilong en stret.Bilang i bin mekim dispela toktok insait

long wanpela Sefti Wik Aweanes we i binkamap long ples Jangag klostu longBasamuk, sampela taim i go pinis.Em i tok olsem saveman na ol helt lain i

wokim kondom na promotim dispela prodaklong yusim long slip wantaim meri longabrusim meri i kisim bel na karim pikinini natu long abrusim ol sik nogut sapos wanpelayu slip wantaim em yu no save long helt bi-long en.“Mi save lukim ol yangpela i pilai pilai

nabaut wantaim kondom na mi no save ama-mas tumas,“Planti taim ol save blowim kondom na

pilai pilai long en olsem balun na tromoinabaut na win i save karim raun raun. Dis-pela em i no wok bilong balun,” Narapela samting tu em sampela lain i

save yusim oil o gris bilong kondom long

polisim o sainim su bilong ol. Dispela em i nowok bilong kondom. Wok tru bilong kondomem long yusim long taim man i slip wantaimmeri, na i no long polisim su nabaut.Em i tokaut tu olsem insait long sampela

ol ples long ailan na nambis, ol lain i saveyusim kondom olsem beit o kaikai bilong oltuna fis long solwara. Taim ol lain i ron long dingi na troll long sol-

wara, ol i save pasin kondom long strongolsem beit na taim tuna i lukim em i save tingolsem em jeli-pis o salat blong solwara nataim em i kaikai huk i save kisim ol.Bilang i tok kondom em ol dokta na save-

man i wokim wantaim wok bilong en i stap.Noken pilai pilai nabaut long en.

Planti ol edvataismen o toksave i go autpinis long redio, TV na tu long niuspepa longwok bilong kondom na wantaim yus bilongen. Tasol long planti ples long PNG, ol pipeli no kisim gut tru as-tingting tru bilong wokbilong kondom yet. Kondom i stap long helpim man o meri

long abrusim sik nogut olsem HIV/AIDS natu ol arapela sik nogut taim na na meri i slipwantaim na kuap. Yus bilong kondom tu em long helpim meri

long abrusim taim bilong em long nokenkarim pikinini. Moa long en tu kondom i kenhelpim ol papamama long spesim pikinini nameri i no ken karim pikinini klostu klostu.

Yusim kondom long wok bilong en stret – Bilang

PNG WAY: Sampela long moa long 3,000 skul sumatin long ol skul insait long Mosbi siti i bin putim gutpela kalserel so ol i kolim PNG Waylong Se John Guise Stedium long wokabaut bilong Prins Charles na meri bilong em, Dases Camilla, long las wik. Dispela kalserel so i binkamap gut tru na Prins Charles i bin amamas stret. Poto: Nicky Bernard

Page 8: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

Novemba 15 - 21 , 2012 Wantok P11siosnius

Westim maninating longtas fos tim

PAPUA Niugini (PNG) yumi save em iwanpela korap kantri na em i savekarim nem nogut long wol. Dispela kainkorap o stil pasin i stat long hat bilonggavman na i kam daun olgeta longyumi liklik manmeri. Stat long palamen haus i go long ol-

geta gavman dipatmen, emi hat tru longrausim dispela kain stil pasin. Maski Nesenel Alaiens o NA i kamapim gav-

man long tupela tem na kamapim wasdok long glasim na putim olgeta stilmanmeri long kalabus, tasol i no binwok aut.Panismen bilong dispela, yumi lukim

NA i lus na O’Neill gavman i papa longsia na task fos swip tim i kamapim nago het long painim ol stil man long wan-wan dipatmen na kotim ol, tasol yumino bin lukim wanpela bilong ol i staplong kalabus. Olsem, gavman i westimteks mani bilong yumi ol pipel. Dispelaol stil pasin stat long Praim Minista Di-patmen i go long olgeta dipatmen, em istat long ol minista husat i bos long oldispela dipatmen na i go long olgeta olopis man-meri na taskfos swip tim i kal-abusim ol, em ol minista tu bai ol kisimsas. Olsem na dispela wok painim aut i

slek na yumi no bin lukim ol i stap longhaus kalabu. Em olsem wanem? PraimMinista na Minista we dispela samting ikam aninit long em i pret bikos ol tu istap insait, na bai lo i mekim save longol o, olsem wanem? Tru, dispela kain pasin long stil i

kamap strong yet na i no long taim,yumi bai lukim NC Pati tu bai lus bikosgavman bilong tude i no bin mekimsave wanpela stil man o meri long kal-abus. Tingim, hamas milian kina i stap nau

long ol dispela donki na gavman i nomekim save long ol. Yumi gat loa longdispela kantri o nogat? Sapos mi stilim wanpela tinpis na rais

long stoa, bai loa i givim mekim savelong mi? Yes! Loa bai mekim save longmi na kalabusim mi long hat leba obikpela wok. Olsem wanem long ol milian na mil-

ian kina i lus long Fainens Dipatmen nai go long olgeta dipatmen. Yumi gat gavman bilong harim krai

bilong ol pipel o harim singaut bilong olstil manmeri na strongim ol long mekimyet? Dispela kain pasin i wokim na yumi

pipel i lus hop na nogat tras moa longO’Neill Dion Gavman. Tru tumas, man husat i wok honest o

bihinim stretpela pasin na kamautim ol-geta hait samting i kam long ples kliaem, Belden Namah na Sam Basil. Em tupela i trupela lida bilong ol ena

ol i laik mekim ones o stretpela wok nasoim trupela kala bilong lidasip. Onogut na main o tingting bilong man emGod i kamapim na givim save long emi ken menesim long gutpela rot. Tasol nau yumi lukim olsem mani i

bosim tingting na tingting i bosim mani. Em nau yumi ken tok stret olsem

satan i pait wantaim satan ol yet naPNG i bagarap.

HETMAN bilong Katolik Sioslong wol, Pop Benedict 16, isalim tok amamas long BarrackObama i kisim bek sia bilong emolsem presiden bilong nambawan demokresi na strongpelakantri long wol, em Amerika.Long wanpela mesej o toktok

we Pop Benedict 16 i salim i golong Apostolik Nunsio o man i

makim maus bilong em long sioslong Amerika, Pop i tok em baipre long em na em i ken karimautwok long kantri bilong em na tu,long intanesenel komyuniti.Long las wik Trinde, Amerika i

bin kaunim olgeta vot bilong pipellong makim presiden o lida bilongol, na tokaut long winaman emPresiden Barrack Obama. Embin winim sia long namba tu taimna go pas long Amerika long 4-pela yia i kam. Em bin winim MittRomney, man husat i bin stap

long fainol resis long sia wan-taim.Dairekta bilong Pres Opis bi-

long Santu Papa, Pater Fred-erico Lombardi, i bin tokaut longdispela nius I go long ol niusmanmeri.Taim Pop i autim tok amamas

na preia long Presiden Obama,em bin tok em i gat bilip olsem“jastis na fridom we ol papa iwokim Mama Loa bilong AmerikaI kamapim na Iistiaim kantri baisain moa yet taim kantri i go

fowet.”Antap long dispela, Pater Lom-

bardi i skruim toktok long bikpelawok stret we presiden bilongAmerika i gat long kantri bilongem yet na long wol, “taim yumilukluk long wok na sanap bilongAmerika long wol”.Pater Lombardi I bilip olsem

Presiden Obama bai harim samt-ing we pipel i laikim na dispelaem long gutpela divelopmen taimem i promotim kalsa bilong laipna rilijes fridom.

Pop Benedict 16 tokamamas long Obama

I kam long Zenit Nius Ejensi,Vatiken

GASAM ples long Siassi Ailan,Morobe Provins long nambawan taim i bin lukim plantiLuteran Sios Kristen long olgetahap bilong provins i go kamaplong 8-pela de Luteran SiosSiassi Distrik sios bung bilong ol.Het tok bilong konprens em,

“Wokabut Wantaim ol Kristenbilip man meri long pasin bilongGivim”.Dispela namba 28 konprens i

bin lukim moa long 1,500Luteran Kristen bilong 15-pelaperis, wok misin eria na as perislong ol seket olsem long Lae,Momase na Mutu i bung longples Gasam long Oktoba 26 napinis long Novemba 2.Ol bin toktok long nupela wok-

abaut sios bilong ol i mas mekimbihain long 100 krismas olnamba wan misinari bilongLuteran Sios long Gemeni i binkisim Gutnius i kam long PNG. Siassi Luteran Distrik i bin se-

lebretim 100 yia bilong sios longailan bilong ol long las yia.Sip MV Mamose i bin mekim

spesal ron long kisim ol delegetkam long ples bilong bung i gosua long Zangiawon nambis, bi-long Gasam.Kamap bilong ol i bringim

bikpela amamas tru. Planti bi-long ol deleget oI no savekamap long kain bikples ailanwe laip bilong bikgraun inarakain long ailan. Ol Kristen i bin wokabaut long

wanpela awa long nambis ikamap long bikples Gasam, wekonprens i kamap long em.Kamap bilong ol deleget i bin

lukim bikpela samting we asperis, Samanai, i mekim longkisim sip, MV Mamose i karim olKristen long maunten i go longnambis. Dispela tu i bihainim rotweGutnius Iibin wokabaut longen long surikim wok ministri bi-long God.Pasto bilong distrik, Pasta

Allan Ebraham, long olgetamoning i bin givim Baibel mstadiwok i bin salensim ol lain longkonprens long pasin bilonggivim, bihainim het tok bilongkonprens.Em bin tokim ol Kristen bilong

Siassi olsem ol i sot yet longgivim na olsem, distrik i no senislong narapela ron bilong em.Pasto Abraham i bin tokim ol

Kristen long givim laip bilong ololsem ofa, na long sapotim wokbilong sios long dispela nupelawokabaut bai kamap sapos ol isanap strong long bilip na pasinbilong givim.“Planti taim yumi yet i no givim

na wok long ministri na sios ipondaun, o nap muv bikos yumiyet I no givim gutpela sapot.Yumi noken kamap ol lesman,”Pasto Araham i tok.Long konprens tu, ol Kristen

i bin toktok moa long ministirielwok i mas stap strong insaitlong wan wan peris na kongrige-sen.Narapela bikpela samting

konprens i tok moa long en emlong wok Gutnius i mas go in-sait long strongim bilip ol Kris-ten manmeri bilong ol i gat longem.Bung i bin harim tu olsem ol

sios lida long distrik level i nosave kam daun tumas longsekim ol liklik Kristen bilip man-meri.Narapela bikpela samting

konprens i bin lukluk long en emlong ron bilong Luteran Siping imas kam bek na ol Kristen i kenamamas long ol sip bilong ol ihelpim long karim kago olsemkopi, kakao, kopra, na ol ara-pela samting. Ol i tok sip i sapotim wok bi-

long Gutnius na bringim kam-pani long narapela level longwokabaut bilong em.Long wainkain taim, konprens

i bin givim sakramen bilongBaptismo i go long 15-pela nalukim nupela wokabaut bilong

Siassi Distrik i go moa.Konprens i bin ron gut tru long

sapot bilong 3-pela kongrigesenolsem Oropot, Gom na Gasam.Ol yet i bin bungim mani,

gaden kai kai na pik, na Laebisnis man, Ben Woo, i bin givimmoa sapot ofa bilong em longSiassi Distrik Konprens.

Long neks yia 2013, kon-prens’ bai kamap long Aronaiperis. Peris I stap long SiassiAilan.

Long sait bilong edukesenlong Siassi, ol pipel i laikmSiassi Hai Skul long kamapwanpela Sekenderi Skul, tasolnau yet, skul i nogat gutpela di-velopmen plen.Siassi Hai Skul em i olpela

skul, tasol i no lukim sampelagutpela samting i kamap olsemskul olsem Wasu.Dispela skul nau i senis

hariap. Singaut i go long ol lida insait

long distrik olsem ol i kamapnau long nupela wokabaut na olKristen i laik lukim senis Ikamap. “Mipela i laik lukim senis. Dis-

pela em I 101 bihain long sios ikamap long ples bilong mipelawe yumi selebretim pinis. Lait imas kamap na ol Kristendeleget i laikim senis”, PastoAbraham i tok.

Siassi konprens lukluk long nupela wokabautPaulus Tali i raitim

STEDIUM LOTU: Ol soldia i kliarim rot bilong Prins Charles i go long lotu long Se John Guise Stediumlong Sande, Novemba 4, taim bikpela ekumenikel sios sevis we planti tausen manmeri na pikinini i binkamap long en bilong selebretim 60 anivesari bilong Kwin Elizabeth 2, mama bilong em, PNG na olnarapela 53 Komonwel kantri long wol. Ol pater, bisop na pasto i kam bihain long em. Poto: NickyBernard

EKUMENIKEL SEVIS: Reveren Sommy Setu emsios lida bilong Evanjelikel Luteran Sios i wokimwanpela riding long ekumenikel sios sevis. Poto:Nicky Bernard

Page 9: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

KOMENTRIGavman na famili masbihainim wankain skulLAS wik, mipela i lukim Praim Minista Peter O’Neill i

kalap balus i go long Indonesia.Bikpela toktok i kamap pastaim long em i lusim Mosbi.Em i sainim wanpela agrimen wantaim Australia long

halivim i mas go long Manus provins na kantri, bai em ikolim bel bilong ol pipel bilong yumi.Tasol em i no kolim paia insait long bel bilong ol papa-

graun husat i bin pasim Momote Ples Balus long Mandena Tunde dispela wik.Mista O’Neill i bin amamas na tokstori long planti ol gut-

pela senis bai kamap sapos ogleta dispela wok halivimAustralia i bringim, i kamap tru tru.Tasol i nogat wanpela toktok i kamap long biknem stil-

man bilong Indonesia husat i kam na grisim ol bikman longMosbi, na kisim sitisensip bilong PNG.Yumi wet tasol long lukim sapos PM O’Neill bai toksave

long sampela wok go het long sait bilong dispela man bi-long dring Johnny Walker Blu Lebol Wiski.Insait long dispela wik we bikpela miting bilong glasim

strong na banisim bilong ol tumbuna kalsa bilong PNG ikamap, yumi harim stori long polis i wokbung wantaim olpolis bilong Gret Briten, na holim pasim ol waira man itraim salim ol strongpela drak long graun bilong yumi.Yumi noken aiop na singaut nating long dispela.Hevi bilong spakbrus mariwana i wok long stap strong

yet.Wanpela samting we i klia long ol samting i kamap long

sait bilong foren afes na imigresen bilong yumi long dis-pela yia, em olsem planti askim i stap long ol asua i wokkamap ples klia.Yumi mas kirapim gen toktok long wok Tasfos Sweep i

wok mekim.Planti sut tok i kamap long ol lida i wok long kisim kain

kain stilmani long olgeta hap bilong gavman.Sapos yumi tingting long stretim ol dispela hevi, ol banis

bilong mipela long pasim ron bilong ol paul pasin bilongausait i kam insait long yumi, i mas strongpela, na ol banisbilong pasim ol manmeri bilong yumi yet long stil insaitlong kantri i mas strongpela.Pasin bilong yumi Papua Niugini, i no save gutpela long

bihainim ol loa. Yumi save mekim samting bihainim pasinbilong yumi wanwan, na pasin yumi lainim long han namaus bilong ol papamama.Sapos papamama i no skulim gut ol pikinini, ol bai bi-

hainim krangi rot na pasin.

P12 Wantok Novemba 15 - 21, 2012 komentri

Published at Able Building Complex,

Sec 58 Lot 02, Waigani Drive.

Jada 012

Welkam longIndonesia maineksdo neba...

Yesa mai brata...Mi gat planti tok-tok long mekim...

Trabol

man

O’Neill

Edukesen luksave long rurel EHP skulSape Metta i raitim

EDUKESEN dipatmen longprovinsel na nesenel level iluksave nau long wanpelarurel praimeri skul long IstenHailans bihain long em i binoperet olsem wanpleapraivet skul we i bin givim oltrening na edukesen sevis igo long ol lokel skul pikininiinap sikspela yia olgeta.Bilimoya praimeri skul long

Kainantu distrik we bikpelamaining kampani, HailansPasifik i bin bildim na kirapimlong 2006 bihain longkamapim wanbel tingtingwantaim ol lokel asples lainlong Bilimoya viles. Tasol edukesen dipatmen i

no luksave long operesen bi-long dispela skul i kam inaplong stat bilong dispela yia,hetmasta Panime Toinke,Bod Siaman Issac Orinke naskul bodi i wokim disisen nabringim hevi bilong inogatluksave i go long provinseledukesen bod na wantaimhelpim bilong Skuls LeningImpruvmen Progrem (SLIP),Bilimoya praimeri skul i kisimluksave na rejista longkamap olsem wanpela skulwe i ken operet long provin-sel na nesenel edukesen di-

patmen.Hetmasta Toinke, long

opisel opening bilong skul, itok dispela skul i bin kirapbikos Hailans Pasifik Kam-pani na Barrick i bin patnawantaim ol lokel pipol longBilimoya, so taim skul i op-eret kampani bai divelopim olgraun wok bilng maininglong dispela eria. “Tasol kampani no bin

tingting strong long stretimgut ol pepa wok long rejistagut na raunim skul so,

mipela i no amamas longdispela na givim skul i golong Kristen Akademi longtekova na ronim skul longlevel bilong elementri. Tasollong wankain pasin, mipela ilukim olsem Akademi i ranimskul olsem praivet skul, somipela i rausim Akademi namuv i go long sistem bilongedukesen dipatmen,” Toinkei tok.Em i tok dispela skul i

givim trening na edukesensevis i go long moa long wan

tausen (1,000) skul pikinini. Toinke i tok amamas long

sapot bilong SLIP husatgivim bikpela halivim longbungim dispela level 4 skul igo long luksave bilongedukesen dipatmen. Bod siaman bilong skul

Issac Orinke i tok amamasna tenkim provinsel na ne-senel edukesen dipatmen naSLIP tu long wok bung nabringim luksave bilong skul igo long ol gavman atoriti naol pipel bilong Kainantu tu.

Butcher Oso husat i representim opis bilong Kainantu MP Johnson Tuke i katim riben long makimopisel opening bilong Bilimoya Praimeri Skul long rurel Kainantu Distrik, Isten Hailans na tekpatlong witnesim opening em BOD Siaman Issac Orinke (namel) na hetmasta Panime Toinke.

Poto: Sape Metta

Page 10: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

Novemba 15 - 21, 2012 Wantok P13abcpasifik

Sampela asailamsika bilong Fiji iprotes long SidniDitensen Senta

OL lain husat i save halivim olrefuji na loya i tokaut long waribilong ol long tripela man bilongFiji, husat i go het long protes longantap ruf bilong Villawood imigre-sen ditensen senta long Sidni(Sydney).

Ol asailam sika ya i kalap longruf bilong dispela haus kalabuslong aste.

Ol i tokim ABC olsem ol i pretlong gavman bai salim ol i go beklong Fiji bihain ol i salim go bekpinis wanpela kantriman bilong ollong las wik.

George Newhouse, loya bilongfamili bilong man Fiji 36-krismasbilong en, Josefa Rauluni, husat ibin kalap i go daun long ruf bilongsenta ya na i bin dai long 2010, ibin go visitim ol protesta dispelawik.

Em i tok em i wari tumas olsemwankain samting we i bin mekimJosefa Rauluni i dai long 2010, iken kamap tu long ol tripela manFiji ya.

Ol atoriti i bin putim ol matresraun long dispela bilding nogut olasailam sika i kalap i go daun.

Tasol Mista Newhouse i tok, longbipo, ol protesta i save kalapabrusim matras ya na i dai.

Long Mande, wanpela long olprotesta ya, Sai Bulewa, i tok em ino laik go bek long Fiji long wanemol i save mekim nogut long ol geipipel long hap.

Sain ol i putim a pi tok ol i pretbai ol i paitim ol, ol i pretim seksu-al abius na ol i laik bihainim laikbilong ol long stap olsem ol geipipel, tasol ol i nogat dispela kainrait long Fiji.

Long dispela moning, wanpelamausman bilong AustraliaDipatmen bilong Imigresen i tok oltripela man bilong Fiji ya i stap yetantap long ruf bilong Villawoodditensen senta.

Em i no tokaut long as bilongprotes bilong ol, tasol em i tokdipatmen i go het long lukluk longen.

Papua Niuginipapagraun kros napasim ples balus

OL papagraun insait long PapuaNiugini i bin pasim ples balus longManus Ailan i askim long wok longasailam sika prosesing sentabilong Australia gavman long ailan.

Long Mande, wanpela lain papa-graun i bin putim ol sefti kon na oltroli bilong karim ol kago long plesbalus bilong ailan.

Dispela i mekim na ol i pasim ronbilong ol balus i kam long kapitel,Pot Mosbi.

Ol papagraun i bin wok longaskim ol kontrak wok long dispelaasailam sika prosesing sentabilong Australia gavman.

Mausman Porou Papi, i tok ol ibihainim dispela rot bikos provin-sal gavman i no bekim askimbilong ol long ol kontrak.

“Mipela bai no inap rausim olkon mak na troli inap gavman ikam na lukim mipela,” em i tok.

Aninit long nupela imigresen loabilong Australia, ol asailam sikahusat i kam long ol bot, ol bai salimol i go long Nauru o Manus Ailanbilong prosesim ol.

Ol dokta longNauru senta i warilong ol pipel i nokaikai

WARI ol dokta i mekim em longditensen senta bilong Australialong Nauru we wanpela manbilong Iran nau i no kaikai wanpelasamting long 31 de olgeta.

Ripot i tok makim ol dokta longtok sapos ol i no kisim dispela mani go long Nauru haus sik, em baisik nogut tru.

Samting olsem 200 asailam sikalong Nauru i stap long wanpela‘hanga straik’, we ol i no kaikai naulong 12-pela de.

Ian Rintoul bilong Refuji EksenKoalisin i tok em i bin toktok wan-taim sampela asailam sika long

Sande nait, we ol i tok sampelamoa pipel tu i pilim sik.

“Ol i gat hevi long baksait bilongol, pen long kidni, bel, na plantimoa i wok long pilim airaun,” em ibin tok.

Em tu i tok 15-pela pipel i bin golong medikal senta long ailan, nasampela long Sande i bin lusimprotes bilong ol.

Imigresen Dipatmen bilongAustralia i tok ol ripot long nambabilong ol asailam sika i stap longdispela ‘hanga straik’ i no bikpelaolsem ol i stori long midia.

Ol PNG pabliksevan i wanpelasore stori tru:Juffa

GAVANA bilong Oro Provins,Gary Juffa, i tok hevi bilong nogathaus bilong ol wokmanmeri bilonggavman, em ol pablik sevans, em iwanpela sori stori tru.

Kos bilong rent nab aim hauslong ol bikpela senta bilong PapuaNiugini, i wanpela bikpela hevi.

Dispela i mekim planti pipel isanapim haus long setelmen orentim haus long setelmen bikosgavman i no nap long lukautim ollong haus bilong silip.

Gavana bilong Oro Provins,Gary Juffa i tok olsem na emsalensim nesenel gavman longapim hausing alawens bilong ol

wokmanmeri bilong gavman.“Ol i kisim taim yet, nogat haus,

ol i stap long setelmen, hamasmani ol i lusim long PMV,” em i bintok.

US Presiden baiwokbung wantaimPasifik

WIN bilong Presiden BarackObama i gutpela bilong ol PasifikAilan kantri.

Wanpela politikal saintis bilongPasifik, i tok win bilong PresidenBarack Obama las wik Tunde, ibihainim ileksen i min olsem gav-man bilong en bai go het wantaimol wokbung em i bin mekim bipowantaim ol ailan kantri bilongPasifik.

Presiden Obama, em mamabilong en i bin karim em longHawaii, i bin winim ileksen taim emi bin winim 303 vot bilong ilektoralkoles na man husat i bin resisagensim em na man husat i binmakim ripabliken pati, MittRomney i bin kisim tasol 205 vot.

Dokta Tarcisius Kabutaulaka,Asosiet Profesa long Senta bilongPasifik Ailans Stadis longYunivesiti bilong Hawaii, i tokdemokratik pati bilong MistaObama i gat planti moa save nawokbung wantaim ol Pasifik kantri,winim ripabliken pati.

Imigresen ministai tok Australianekonomis i nowelkam long PNG

PAPUA Niugini ImigresenMinista i tok em i bin tokim dipat-men bilong em long stopim biknemekonomis bilong Australia, RossGarnaut long go long kantri.

Praim Minista Peter O’Neill iautim bel kaskas bilong en longProfesa Garnaut, husat i bin tok,mani em ol i hipim insait long trasfan, PNG Sastenabol DivelopmenProgrem, olsem “em i save pulimai bilong planti ol politikal lida”.

Praim Minista O’Neill i tok dis-pela kain toktok i makim stretbikpela luksave long DoktaGarnaut long em i no rispektim ollida bilong kantri.

Olsem na Imigresen MinistaRimbink Pato i tokim wanpela niusbung olsem em i bin tokim dipat-men bilong en long noken givimDokta Garnaut visa taim wanpelawok painim i go het long dispela oltoktok em i mekim.

“Mipela i wok long painimautwanem as tru ol dispela sut toktoki kamap…na taim ol dispela wokpainim i pinis, bai mipela i lukimwanem step long loa mipela i kenbihainim.”

Palamen Sekreteri bilong PasifikAilan Afes bilong Australia,Richard Marles, i tok PapuaNiugini i gat rait long blokimProfesa Garnaut i go long kantri.

DISPELA poto, em ol lain long Melbon, Australia i kisim taim wanpela hap iklips o mun i karamapim ai bilong san.

Hap iklips i kamaplong Melbon...

Page 11: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

Novemba 15 - 21, 2012 Wantok P15laipstailChina man guria long lukim diwai save kamapim soklet

JAMES KILA i raitim

“EM TRU a?!.... Dispeladiwai tasol em sidsblong en ol save wokimsoklet long ena?…..Ayo em fes taimtru bilong mi lukimkakao diwai ya ”

Dispela em kain toktok,wanpela wan-wok bilongmi bilong China, Tao Shi-wei i bin mekim las wikantap taim mipela raunlukim ol kakao blok bilongol rurel fama long plesBom long Astrolabe BeLLG long Raikos distrik,Madang provins.

Tao, em sampela longmipela save kolim emRex, i bin guria stret taimmi tokim em olsem sid bi-long dispela diwai kakaotasol em ol i save mekimsoklet long en taim em idrai gut na go long fektorilong Yurop.

Sid bilong kakao i gatsoklet fleiva long en, wePNG i save salim i go longol bikpela baiya long ova-sis na ol i save wokimsoklet na ol arapela pro-dak na salim i go long olkantri olsem China,Japan, Amerika na Yurop.

Kakao PNG i savesalim i go ovasis embikpela kampani i saveyusim long wokim planti olkain kain prodak olsemsoklet, ol kosmetiks omarasin bilong bilasimbodi bilong ol meri naman, smel pauda o pe-fium na ol narapela samt-ing bilong kaikai we ol isave yusim fleiva blongkakao o sokleit long en.

Tao i guria stret na itokaut olsem em nambawan taim tru long laip bi-long em long lukim kakaodiwai, holim mau frut bi-long kaikai na tu teistiminsait bilong mau kakao.

“Hmmm…wara jius bi-long kakao frut em switstret ya,” em i tok.

“Mi no save lukimkakao diwai na nupelamau frut bilong en. Dis-pela em nupela ekspirienslong mi stret,” Tau i tokimmi.

Narapela bikman bilongkampani mi wok long enRamu NiCo, bikpela di-

velopa bilong nikel/kobaltprojek long Madang, emEksekutiv Vais Presiden,Gu Yuxiang tu i guria strettaim mipela i kisim wan-pela mau kakao frut nabrukim na givim em sidwantaim wara insait longem i ken teistim.

“Hmmmm.. em switpelajus stret ya,” Mista Gu itok.

Em tru tumas olsemplanti lain long ovasis i nosave soklet i kam longwanem diwai. Ol i saveamamas tasol long kaikaibikos em i swit tru taim olbikpela fektori bilong sok-let i wokim kamap nasalim long stua na ol ikisim na amamas longkaikai.

Planti ol lain kantri longYurop na tu sampela haplong Noten China, USAna arapela kantri long wol,em kakao diwai i no savegro long en bikos ples ikol na kondisen i no oraitlong ol dispela kain diwai igro.

Olsem na planti taim olbikpela baiya long Yuropolsem Jemani, Switzer-land, Frans na Inglen isave baim kakao long olkantri long Afrika olsemIvory Kos, Ghana na tulong Pasifik olsem PNG.

Wankain tu, planti lainlong kantri olsem Japan,China na tu ol bikpelakantri long Yurop olsemJemani, Frans, Switzer-land, em planti long ol dis-pela lain i no save soklet ikam long wanem diwaistret.

Maski olsem ol dispelakantri i save baim bikpelasaplai bilong kakao i golong ples bilong ol longwokim ol kain kain prodakolsem soklet, swit bisket,ol pefium na narapelakosmetik marasin nabaut,planti ol lain pipel long dis-pela ol ples i no save stretwanem diwai i kamapimsoklet.

Long taim mipela i kisimEksekutiv Vais Presidenbilong Ramu NiCo, MistaGu raun long ples Bom naol projek long AstrolabeBe, em i bin gat gutpelasans tru long teistim koprao kokonas em ol i draimpinis.

Eksekutiv Vais Presiden bilong Ramu NiCo, Gu Yux-iang i teistim insait gris bilong nupela mau kakaopod.

Gu i teistim smok kopra long ples Bom. Tau Shiwei i go klostu tru long lukim frut blong kakaodiwai. Ol Poto: James Kila

Page 12: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

FONDE 15 NOVEMBA, 2012

5:57 AM G STATION OPEN5:00 AM G JOYCE MEYER EP#999-45:30 AM G EMTV NEWS REPLAY

EMTV brings you a flashback of yesterday’s National News, sports andweather.

6:30 AM G TODAY9:00 AMG CLASSROOM BROADCAST9:00 – 9:40 GRADE 7 MATHEMATICS9:50 – 10:30 GRADE 7 SCIENCE10:40 – 11:15 GRADE 8 MATHEMATICS11:20 – 12:00 GRADE 8 SCIENCE1PM – 3PM G C/ B-CASTS continues…….1:00 – 1:40 GRADE 6 MATHEMATICS1:50 – 2:30 GRADE 6 SCIENCE2:30 – 3:00 DEPI3:00 PM G KIDS KONA3.00 PM KINGDOM OF PARAMITHI #83.30PM NEW MACDONALD’S FARM

4:00PM THE SHAK4:30PM KITCHEN WHIZ5:00 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOW

A moment of fun filled with laughter for the whole family to enjoy.

5:30 PM G TRAPPED #24 “ Beware of the Snake”

5:55 PM G EMTV TOKSAVE6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS

7:00 PM G RAIT MUSIK8:00 PM G RESOURCE PNG 9.00 PM G SOCCER EXTRA9.08 PM G HOT SPOT #279:30 PM G DIGICEL STARS 3 –Heat No: 7..

Repeat…10:30 PM G EMTV NEWS REPLAY

A repeat of the 6:00pm news bulletin.

FRAIDE 16 NOVEMBA, 2012

5.57 AM G STATION OPEN5:00 AM G JOYCE MEYER EP#999-5

5:30 AM EMTV NEWS REPLAY6:30 AM G TODAY9:00 AM G CRICKET TEST MATCH – DAY 1

Australia vs. South Africa 5:00 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOW

A moment of fun filled with laughter for the whole family to enjoy.

5:30 PM G TRAPPED #25 “Out of the Frying Pan”

5:57 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G IN MORESBY TONIGHT7:30 PM G STATE OF ORIGIN CLASSICS9:27 PM G EMTV TOKSAVE9:30 PM G EMTV NEWS REPLAY

SARARE 17 NOVEMBA, 2012

5”57 AM G STATION OPEN6:00 AM G EMTV NEWS REPLAY7:00 AM G WAYBULOO7:30 AM G ULTIMATE GUINNESS WORLD

8:00 AM G YOGA SUTRA EP# 19 –“Strengthening the Core Abdomen” Re-peat..8:30 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 PM G TBA5:30 PM G OLSEM WANEM Ep#116:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS6:30 PM G NO ORDINARY FAMILY Ep#6/20

No Ordinary Earthquake.7:30 PM MAOHOMELAND 8:30 PM G RAIT MUSIK Repeat…9:30 PM G EMTV NEWS REPLAY10:30 PM G AUSTRALIA NETWORK

SANDE 18 NOVEMBA, 2012

5:57 AM G AUSTRALIA NETWORK6:30 AM G EMTV NEWS REPLAY7:00 AM G HILLSONG7:30 AM G CHIT CHAT 7:40 AM G AUSTRALIA NETWORK8:00 AM G YOGA SUTRA # 20 “Obesity”

8:30 AM G BUSINESS PNG Repeat…9:00 AM G MARTIN MYSTERY EP# 149:30 AM G OLSEM WANEM Ep#11 10:00 AM G RESOURCE PNG – repeat11:00 AM G AROUND THE WORLD IN 85

PLATES S1 Ep# 27 & 2812:00 PM G LEGENDS OF LEAGUE5:00 PM G TBA5:30 PM G PACIFIC WAY S7 EP56:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS6:30 PM G DIGICEL STARS 37:30 PM G 60 MINUTES8:35 PM G Chit Chat —Rpt…8:40 PM MOVIE – TBA10:30 PM G HILLSONG Rpt….11:00 PM G NATIONAL EMTV NEWS – Replay 11:30 PM G AUSTRALIA NETWORK

De - Mande – Fraide6am – 10am – Sankamap show – Host: Kas.T6:00am – Major Nius Bulletin6:15am – Komiuniti Notis Bod6:25am – Taim Bifo – wanpela singsing b’long bifo. 6:30am – Nius Hetlains 6:45am – Bonde gritins7:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta7:05am – YU TOK – komiuniti awenes program7:15am – WAN 4 DA ROAD – Hit Prediction

– niupela singsing 7:30am – Tok Pilai – stori b’long putim smail long nus pes.8:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta8:05am – YU TOK – komiuniti awenes program8:15am – “Papa Heni Fuka Show”.9:00am – Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai) Fraidei

Tasol9:30am – Final aua cruz10am – 3pm – Monin Trek na Belo Pack

– Host: Mummy DASH10:00am - Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta10:05am – YU TOK – komiuniti awenes program10:15am – Kona b’long yu. 10:45am – YUMI PAINIM WOK Segment11:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta11:05am – YU TOK – komiuniti awenes program11:10am – Lukautim yu yet - Helt toktok 11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim

- Laik b’long yu – Niupela singsing previu12:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta12:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program12:10pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 12:15pm – Komiuniti Notis Bod 12:20pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 1:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta1:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program1:10pm – BELO Pack - Belo taim rekwes na dedikasen

2:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius 2:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program2:45pm – YUMI PAINIM WOK Segment3pm – 7pm – Avinun Draiv Taim – Host: Vaviessie3:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta3:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program3:10pm – Avinun cruz4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta4:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program4:10pm – FOAPELA KAM GUD LONG 4 – foapelasingsing4:30pm – Nius Hetlains4:45pm – YUMI PANIM WOK Segment5:00pm – Major Nius Hetlains – YUMIFM Nius Senta5:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program5:10pm – 6:00pm – KULCHA Musik (1 hr) skelim lokalmusik 6pm – 7pm – NAIT BEAT – Host: Vaviessie6:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN

– YUMIFM NIUS Senta6:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program

6:10pm – 7:00pm Mon kamap sho6:45pm – Komiuniti Notis Bod7:00pm – 9:00pm – COCA COLA GARAMUT

– Host: Angra Kennedy7:00pm - Nius – YUMIFM NIUS SENTA7:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait00am – 6am – BRUKIM TULAIT SHOW – Host: TuluvanVitz/Talaigu Sopi/Bata Rat00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift)- Miusik / Request / Tok pilai- Kipim Kampani long ol nait shift.Wikens – Sarere6am – 10:00am – Wiken Sanrais Host: Talaigu Sopie7am – 9am – Sarere Monin Cruz9am – 11am - Monin Treks11am – 1pm - National Weekly Hit Parade – Host:Kasty - 1st aua NWHP12:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta12pm – 1pm - 2nd aua NWHP

Sarere belo cruz – Host: Tuluvan Vitz1pm – 2pm – Sarere Belo Taim Dedikesen2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta2pm – 6pm - Sarere Avinun Cruz6:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta6pm – 00:00am - Nait beat7pm – 9pm - Coca Cola Garamut9pm – 00:00am - Nait cruz00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowWiken - Sandei6am – 10am – Wiken Sanrais / Sandei Monin

wokabaut Muisik 10am – 12noon – Monin Treks12noon NIUS – YUMIFM Nius Senta12 – 2pm – Sandei Belo Taim Music2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta2pm – 6pm – Sandei Avinun Draiv Music6pm - Nius – YUMIFM Nius Senta6pm – 8pm – GOSPEL REKWES AUA8pm – 00:00am - Late Nait Cruz – Poroman Aua00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowProgram Director – YUMIFM – Kasty

Raun wantaim Wantok kru ...

EMTV Television Guide

6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Spots7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Helt8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Spots Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TUNDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Mama Graun8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Helt Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TRINDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Focus8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Mama Graun Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FONDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Youth8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Focus Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FRAIDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Wantok8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Youth Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

SARERE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Wantok 8PM Lokal Ben 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

SANDE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei) 8PM Lukluk Bek Long Wik 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAMHARIM LONG: 101.9 FM

P16 Wantok Novemba 15 - 21, 2012 entatenmenProgram bilong Wanwan De

Polis ben groa go bikpela

Nicky Bernard i raitim

POLIS ben bilong yumiPapua Niugini i woklong karim nem bilong

kantri bilong yumi wantaimlong ol stail musik bilong ol.Long bipo, dispela ben i save

gat planti ol stail lapun polismansave stap long dispela ben, nastail musik bilong ol tasol longbipo i mekim ol winim wanpelaawod long ol polis ben taim ol i

go reses long ovasis long bipotru.Planti bilong ol polis man bi-

long bipo save laikim tru longjoinim polis ben, long wanembai ol gat sans long raun long olprovins long pilai sapos i gat olbikpela bung o bikpela pilai.Long bipo tu i gat wanpela

stail man husat save paitim sim-bol o tupela hap kappa. Dispelaman planti bilong ol manmeri baisave long em.

Em wanpela man Sentral naem sotpela man. Taim ben pilaiem save holim simbol bilong emna danis na paitim sem taim,dispela ol danis bilong save gatstail bilong wanwan musik bi-long ben.Long yia go pinis na dispela

yia, planti bilong ol yangpelamanmeri i go joim dispela ben,na dispela Polis ben i wok longgroa na go bikpela.Long Fraide sampela bilong ol

nupela rikrut bilong Polis ben bingo opim 9th Orchid so we ikamap long palamen haus. Dis-pela ol rikrut i pilai olsem ololpela lain tasol na bai yu tingolsem em ol olpela lain.Polis ben tu i bin mekim

bikpela wok long pilai long taimbilong raun bilong Prins Charlesna meri bilong Camilla taim tu-pela kam raun long Pot Mosbilong wik i go pinis.

Ol nupela rikrut traim ol instramen na win bilong ol. Poto Nicky Bernard

Page 13: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

MANDE 19 NOVEMBA, 2012

4.57 AM G STATION OPEN5:00 AM G JOYCE MEYER EP#999-15:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:00 AM G TODAY9:00 AM G CLASSROOM BROADCAST9:00 – 9:40 GRADE 7 MATHEMATICS9:50 – 10:30 GRADE 7 SCIENCE10:40 – 11:15 GRADE 8 MATHEMATICS11:20 – 12:00 GRADE 8 SCIENCE1PM – 3PM G C/B-CASTS continues…….1:00 – 1:40 GRADE 6 MATHEMATICS1:50 – 2:30 GRADE 6 SCIENCE2:30 – 3:00 DEPI3:00 PM G KIDS KONA3.00 PM KINGDOM OF PARAMITHI#5/303.30PM NEW MACDONALD’S FARM4:00PM THE SHAK4:30PM KITCHEN WHIZ5:00 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOW

5:30 PM G TRAPPED EP#16 - 5:57 PM G CRIME STOPPERS6.00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM PGR ONCE UPON A TIME #17 8:00 PM PGR ONCE UPON A TIME #18 9:00 PM G TOKPIKSA9:30 PM G SPORTS SCENE9:57 PM G EMTV TOKSAVE10:00 PM G EMTV NEWS REPLAY11:00 PM AUSTRALIA NETWORK

TUNDE 20 NOVEMBA, 2012

5:57 AM G STATION OPEN5:00 AM G JOYCE MEYER EP#999-25:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:30 AM G TODAY

9AM – 3:00PM G THE RACE THAT STOPS THE NATION

2012 MELBOURNE CUP3:00 PM G KIDS KONA

3.00 PM KINGDOM OF PARAMITHI #63.30PM NEW MACDONALD’S FARM4:00PM THE SHAK4:30PM KITCHEN WHIZ5:00 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOW5:30 PM G TRAPPED # 17 6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G HAUS & HOME #218:00 PM G BUSINESS PNG EP#248:30 PM PGR SURVIVOR PHILIPPINES –10:00 PM G EMTV NEWS REPLAY11:00 PM G AUSTRALIA NETWORK

TRINDE 21 NOVEMBA, 2012

5:57 AM G STATION OPEN5:00 AM G JOYCE MEYER EP#999-35:30 AM EMTV NEWS REPLAY6:30 AM G TODAY9:00 AM G CLASSROOM BROADCAST9:00 – 9:40 GRADE 7 MATHEMATICS9:50 – 10:30 GRADE 7 SCIENCE

10:40 – 11:15 GRADE 8 MATHEMATICS11:20 – 12:00 GRADE 8 SCIENCE

1PM – 3PM G C/B-CASTS continues…….1:00 – 1:40 GRADE 6 MATHEMATICS1:50 – 2:30 GRADE 6 SCIENCE2:30 – 3:00 DEPI

3:00 PM G KIDS KONA3.00 PM KINGDOM OF PARAMITHI #73.30PM NEW MACDONALD’S FARM4:00PM THE SHAK4:30PM MR. MAKER5:00 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOWA moment of fun filled with laughter for the wholefamily to enjoy.

5:30 PM G TRAPPED #18 “Smoking Gun”5:57 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS

7:00 PM PGR FACT FILES EP#6 – NORWAY

MASSACRE : The SurvivorThe survivors of the Norway massacre reveal first-hand their terrifying ordeal Anders Behring Breivikis a Norwegian accused mass murderer, terroristand the confessed perpetrator of the atrocious at-tacks in Norway on 22nd July last year (2011).8:00 PM G PACIFIC FUTURESA panel discussion with various Pacific Nations inrelation to Urbanisation.9:00 PGR DANGEROUS DRIVER’S SCHOOL10:00 PM G EMTV NEWS REPLAY….11:00 PM G AUSTRALIA NETWORK

Rainbow kisim taim...Taim kwikshop long Rainbow ibanisim rot bilong ol manmeristap long hap, olgeta i painimhat tru long raun. Ol i rausimmaket i go autsait, na olgetamanmeri, pikinini na dok i rau-nim rot long go kamap longStop n shop o maket long baimkaikai. Bipo bai yu sot i go in-sait long Kwikshop na sevisstesin, tasol nau bai yu raunimolsem kar i raunim na go wok obaim kaikai long tupela bikpelastua.. Narapela sait long rot emi go long Pomnets long go aut-sait long bikrot i orait tasolnau yet suris paip i bruk longhap na pekpek wara i kapsait

TORO

BIABIA

EMTV Television Guide

Ansabilonglas wikSudoku

Ansabilonglas wikPasol

TOKWIN

Novemba 15 - 21 , 2012 Wantok P17komik

KANAGE

Ol Progrem na Kilok iken senis oltaim...

long liklik rot, tasol ol manmeri ino wari long dispela. Ol i go tasolbikos em wanpela rot tasol longbaksait i go long ol bikpela stua,o kisim bas long go wok...Ol Tari painim ples long salim buainau..

2015 Rabaul baipulap...RABAUL bai pulap long ol manmeribilong Papua Niugini long dispelanamba 5 PNG Gems we bai kamaplong hap.Planti long ol liklikprovins olsem Manus, Niu Ailen,Wes Niu Briten ol bai ron genlong solwara long go long dispelapilai.Tasol tingting bilong planti long oldispela lain bai stap yet long dis-pela sip bilong Peter Sap we bin

kapsait na planti lain bin lusimlaip. Ol komiti bilong PNG Gemgat tingting ol bai haiarim wan-pela bikpela sip na kisim ol dispelalain olsem long Wes Sipik i kamolsem long Is Sipik, Madang, Laena bihain katim kam olsem WesNiu Briten na kam lusim olgetalong Rabaul. Bihain em kam longManus kisim ol pilai lain long hapna kam long Niu Ailan na suwalong Rabaul. Dispela bai helpimtru planti lain husat laik go pilaitasol i sot long rot bilong go longdispela bikpela pilai.Ol lain olsem Mosbi na Hailens olken kisim balus na go long Rabaullong wanem rot bilong ol i long weiliklik.

Tokwin Tasol...

Page 14: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

Raun wantaim Kanage olgeta wikKam pulim taitim

WANPELA taim, bikpela san tru naKanage i stap long Kamkumu Blok longLae Siti. Olgeta manmeri long haus igo pinis long wok na turangu i was staplong haus. San i hot tru na em i sin-daun aninit bilong diwai mango nasepim maus gras bilong em i stap. Emi harim dua bilong get i pairap na em itanim na em i lukim wanpela yangpelanaispela meri wantok ples bilong em iwokabaut i kam wantaim bikpela smail,lap na em i tok, “Hey Kanage! Yu sepimantap gras na bihain yu sepim aninitgras tu.”Kanage i lap nogut tru na tanim natokim meri olsem, “Yu kam pulimtaitim brata ya i stap na bai mi sepimaninit.” Na em i lap i dai tru i stap.Meri ya i laik lap tasol em i pasim belna bekim na i tok, “Yu taitim wanpelarop long diwai long mango na sepimem.” Meri i tok pinis na em i laip i dai tru istap na turangu Kanage i nogat moalong bekim na em i belhat nogut truolsem na em i kirap ronim meri wan-tok ples i go aut long bik rot na sin-gaut tokim em, “Yu rabis dram nokenkam bek long hia.”

Alois SamKanage

Mi no save long dispela ring

TRIPELA mun i go pinis na wanpelawantok bilong Kanage i kam long lukimem long haus bilong en.Long dispela taim sik i pamim Kanagenogut tru na em i slip long haus winlong baksait na em i no harim poro bi-long en i kam. Em i slip i stap na poro

bilong en i kam singaut klostu long iaubilong en. “Kanage, Kanage. Yu orait onogat. Em mi ya, Golum.” Man taim emi harim nem em i ting em i stap insaitlong piksa bilong Lord of the Rings naem i tingim pes bilong en na em i sin-gaut antap stret na tok, “Aya, Golum,mi no save long dispela ring. Em Frotokisim. Froto. Froto. Haskim Froto. Plislusim mi yah. Mi no mekim wanpelarong. Mi lukim piksa tasol yah.”Man, taim poro bilong en i harim dis-pela em i kisim traipela diwai na paitimKanage long wanem em i ting em itokaut long ring bilong meri bilong enwe i bin paul long haus bilong ol. meribilong en i bin rausim long soim porobilong en olsem em i no marit. Meri bi-long en i save paul raun raun na wan-pela taim em i haitim ring na em i nosave long wanem hap em i putim. Taimmasta i askim em em i giaman tokolsem em i pundaun. Tasol man bilongen i bin harim olsem em i save paul naem i kam long askim Kanage sapos emi harim sampela stori long dispela.“Yu tasol paul wantaim meri bilong miah!” Kanage pilim pen na opim ai na emi lukim poro bilong em na i tok,“Olosem vanem na yu paitim mi i stap.Yu sanapim bris. Kilia i ko.” Na tupela i pait i go i kam i go inap sani go daun.

Wanpis mangiLae siti

Stail kilim emTAIM Kanage i liklik boi yet, papa bi-long em i save kisim em i go raun longEla Bis long Mosbi. Wanpela taim emwantaim pap i go raun i stap na lukimwanpela geligeli man (ol man husat isave luk olsem ol meri) i wokabaut ikam. Dispela man tu i bilong Hanubadana em i stailim stret wokabaut bilongem. Boi sakim as na wokabaut olsemwanpela pato stret. Taim Kanage ilukim olsem, em i ting olsem wanpelameri na askim papa bilong em Yende-fande, “Hei papa, dispela meri i luknarakain stret ya?” em i no gat susuolsem bilong mama. Ating em i mas gatsik ya.” Kwik taim tru papa bilong em isarapim em na tok, “Pasim maus bilongyu, yu liklik tumas na yu no save. Dis-pela kain meri ol i save kolim ol faulbodi. Ol tewel bilong Papua i wokim olkrange long taim bilong ren stret,olsem na em i nogat susu. Ol tewel iwokim em long haphap samting bilongol man, meri na enimol bilong bikbus.Dispela kain meri i no save pispis napekpek.” Kanage i harim dispela nabilipim stret papa bilong em.

Dodo na Chester Kila

Ol skwat! Salim ol gutpela Kanage tok pilai i kam long: Kanage Tok PilaiP.O. Box 1982, Boroko, NCDPort Moresby.

Email: [email protected]

P18 Wantok Novemba 15 - 21, 2012 penprenkanagelaiplain

NEM: Jonah KaguyaKRISMAS: 23(Man)ADRES: C/- OBM, PO Box 1289 Goroka, EHP. Phn:7362 4880SAVE LAIKIM: Go Lotu, pilai music, pilai spots,mekim pren, singim song na planti moa,laik mekim prenwantaim ol bilong Lae, Madang, Central na Hailens.

NEM: Cesley Lawrence KRISMAS: 26 (Meri)ADRES: C/- Anglican Church, PO Box 26, PopondettaOro ProvinsSAVE LAIKIM: Singsing, eating chocolate, mekimprens, wokim gaden na Rit

NEM: Florian NakunaweKRISMAS: 23 (man)ADRES: PO. Box 36 Aitape, Sandaun ProvinsSAVE LAIKIM: Krekim jokes, pilai gems, ritim buks,na steretim hevi masin

NEM: Botanuwe DongdongKRISMAS: 26 (Man)ADRES: P.O. Box 3823, Lae – Morobe ProvinsSAVE LAIKIM: Ritim Baibel, Go lotu, Go wok misinlong arapela ples, pilai basket ball, volli bol nabaim seainvestim long stok maket na arapela bikpela kampani,laikim pren long Australia,Fiji, American-Indian mix–Krismas i mas 16-23 yias, na painim poromeri longmaritim na sta wantaim

NEM: Bunau DadisKRISMAS: 31(man)ADRES: Raibus Security Service, PO Box 1337,Madang 511, PNGSAVE LAIKIM: Go dans, Tok pilai, lukim CD/TV,Harim musik, Painim gutpela meri long maritim na stapwantaim oltaim- 7146 7257/ 7188 9685

NEM: Dulie Ben KRISMAS: 23 ADRES: P O Box 19 Madang – Madang ProvinsSAVE LAIKIM: Harim Gospol musik, pilai gita, serimstori wantaim, ritim buk, poromanim na laikim ol ara-pela.

NEM: Gima Tanget KRISMAS: 20 (meri)ADRES: Bugandi Secondary School, PO Box 1225, LaeMorobe Provins SAVE LAIKIM: Go lotu, ridim Baibel, mekim prenwantaim ol lotu manmeri, pilai ragbi,volibol and watsimTV(News)

NEM: Allan PoroipKRISMAS: 18 (Man)ADRES: PO Box 82, Markham Farm, Lae – MorobeProvinsSAVE LAIKIM: Stori wantaim ol poroman, Go piknikna Bildim haus.

NEM: Belany Haikope KRISMAS: 19 ADRES: Don Bosco Araimiri Secondary, PO Box 159,Kerema Gulf ProvinsSAVE LAIKIM: Ritim buks, pilai gems, go lotu longSande, mekim pani wantaim poroman

NEM: Robert DanielKRISMAS: 14 (man)ADRES: Aminawa C/- Kanabea Primary School, POBox 220, Kerema – Gulf ProvinsSAVE LAIKIM: Ritim Niuspepa, pilai vollibol, soka,paitim gita,harim musik, lukim TV, tok pilai, raitim pasna go skul.

Dia LaiplainLONG potnait bilong mi, ol wan-

tok i singautim mi long go wan-taim ol long hotel. Ol i tok longmipela bai dring sampela bia na bi-hain bai mipela i go lukim ol videomuvi piksa.

Tasol bihain long ol i dring sam-pela bia pinis, nogat wanpela longol i laik go lukim muvi. Nogat.Sampela taim, ol i stap dring inaphotel i pas. Na sampela taim, ol baigo long haus bilong narapelaporoman na skruim dring i go moayet. Olsem wanem na mi ken stre-tim dispela wari bilong mi? Mi pretsapos mi no go dring wantaim ol,bai mi lusim ol pren bilong mi.

Dia PrenYumi olgeta i laik pren wantaim ol

narapela pipel. Yumi belgut sapos oli laikim yumi. Olsem na planti taim,yumi save mekim samting yumi nolaikim bikos yumi laik amamasim olnarapela lain.

Em i gutpela samting long mekimol samting long helpim ol pren. Tasolem i no gutpela samting sapos yumimas mekim rong o pasin i nogut bi-long amamasim ol pren.

Sori tumas, i gat planti pipel tumaslong PNG i bagarap long strongpeladring. Tasol sori moa yet long ol dis-pela pipel i dring long amamasim ol

pren. Yu tok olsem olgeta wanwok i save

go long hotel. Em i tru? Ating i gatplanti olsem yu husat i no laik go tasoli nogat strong long tok nogat.

Planti taim, wanpela o tupela lidatasol i save pulim ol man na ol i go.Na i no long laik bilong ol yet, nogat.Ating sampela woklain bilong yu tu ilaik go lukim muvi. Wanwan man iting olsem olgeta man i laik go dring.I nogat man i gat strong long sanapna tok narakain. Nogat. ol pren i nolaik harim dispela kain tok.

Wanpela we long abrusim dispelakain tok em hia. Yu yet i sanap toktokstrong olsem wanpela lida. Longneks potnait, yu sanap na yu toktokstrong olsem. “Maski long go longhotel tunait. Mi laik lukim piksa. Husati laik kam wantaim mi.” Ating bai yulukim planti pren bilong yu bai goporomanim yu.

Tasol sapos nogat wanpela i laik gowantaim yu, maski, yu go yu yet.Maski ol i lap. Bihain long sampelade, yu ken gris wantaim ol long gut-pela muvi yu bin lukim na yu bin ama-mas tru. Neks taim, ating tupela otripela i laik go wantaim yu na traim.

Na sapos yu traim traim na i nogatwanpela man i laik go poromanim yu, orait, maski. Yu tingting nau na tingt-ing gut. Ating moabeta yu painimsampela pren i laik long woksop bi-long yu, orait, yu go joinim sampelagrup long YC o long sios o long spotklab.

Sapos yu stap insait pinis longwanpela olsem na ol wanwok i sin-gautim yu gen long go long hotel, yuken tokim ol olsem,” Sori pren, minoken. Ol pren bilong mi long hapsait i wetim mi.”

Mi noken promisim yu , bai yu nolusbim sampela pren na wanwok.Tasol maski… sapos oltaim ol i pulimyu long mekim ol kain samting yu nolaik mekim, moabeta yu painim sam-pela narapela kain pren. Gutpelapren i save helpim yu.

Mi Laiplain

Sapos yu gat wari, rait i kamlong Lifeline, P O Box 6047,Boroko, NCD. Telipon:3260011.Raitim trupela nem na etres bi-long yu na bai mipela i kensalim bekim long pas bilongyu. Bai mipela i no inap putimtrupela nem bilong yu longstori.

Laiplain

Mi save bihainim ol wanwok long dringraun, tasol mi laik senisim pasin...Inap Laiplain i helpim mi?

Page 15: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

bisnisnius Novemba 15 - 21, 2012 Wantok P19

Yandera Papagraun Asosiesen kisim luksave nau...

David Bill Leo i ritim

SAMPELA yia long hatwok,planti i nogat gutpela as, ol papa-graun bilong Yandera i rejistaimasosiesen pepa bilong ol wan-taim Papua Niugini InvesmenPromousen Atoriti (IPA).Aiwara i pundaun nating long pes

bilong ol taim ol asples pipel ama-mas na kisim dispela pepa. Memba bilong Usino Bundi,

Anton Yagama i givim pepa longYandera eria long fonde 18 oktoba2012.

Madang Gavana Jim Kas, MosesMambu bilong Minarel Risos Atoriti(MRA), na Les Emery na Se Rab-bie Namaliu i makim MarengoMaining i bin witnesim dispela. Mausman bilong papagraun long

Yandera, John Barre, i tok tenkyulong Kas na Yagama, MRA naMarengo Mining long gutpela tingt-ing na sapot bilong ol taim ol kisimpepa bilong ol. Em i tok olsem olpapagraun i bosim ol risos (minimolsem aninit long tumbuna lo bilongol) wanem samting stap aninit longgraun em bilong ol asples pipel.

Na insait long wanem kain impeklong projek bilong ol papagraun emol i holim namba 3 bisnis patna bi-hain long kampani dispela wokmaining na gavman.Long Yandera Projek, ol papa-

graun i holim bisnis patna na bikosem (projek) bilong ol asples pipelna kamapim dispela asosiesen. “Nau olsem mipela rejistaim aso-

seisen pinis, mipela i laik long tokimMarengo Mining na Gavman olsemol i noken kontrolim mipela longmekim wanem wok long wokim.“Mipela olsem ol poroman laik

long kisim wankain wokbung namipela yet i tingim wanem wokmipela laik long mekim nau na tupikinini bilong yumi long bihain,”Barre i tok.Toktok bilong em i tok dispela

tasol ol i nidim halivim na sapotlong wokim ol yet na long dispelaas tingting ol i bin holim ileksen namakim ol eksektiv bilong ol yet.“Mipela askim Gavana (Kas) na

MRA long givim bikpela sapotolsem na dispela bai i givim mipelamoa paowa long ranim gut olsemindependent bodi,” Barre i tok.

Em i tok olsem ol i nid long putimgut na sanapim wanpela ambrelakampani na bihain projek bai go in-sait long kontraksen na prodaksenstep. Long bekim tok, Mista Kas

promisim K100, 000 em bai mekimples klia insait long 2013 MadangProvinsal Gavman Baset. “Mi bai givim dispela moni tasol

em i stap long han bilong yupelalong usim long gutpela wei olsemem i ken strongim yupela,” Kas itok.

Wankain olsem ol arapelamaining papagraun...

Veronica Hatutasi i raitim

ASKIM i go long ol meribilong dispela kantrilong sevim ol liklik toeaol i gat long en na putimi go long MaikroFainens Benk bilong olmeri ol i lukluk longopim neks yia.Presiden bilong PNG

Wimen in Bisnis (PNGWiB), Janet Sape iwokim dispela toktok in-sait long wanpela bungbilong ol meri lida longtripela ilektoret insaitlong Nesenel KapitelDistrik.Misis Sape i tok

namba wan MaikroFainens Benk bilong olmeri long PNG bai oplong neks yia.“Mipela i wetim tasol

tok orait long Benk bi-long PNG long givim tokorait long laisens.Sapos tok orait i kamap,bai dispela benk i oplong neks yia.“Olsem, nas I moa-

beta long ol meri iwokim ol liklik sevingsbilong ol.“Skulim (discipline)

yupela yet long skelimna sevap long wanem,laip long dispela taim Ihatpela tumas. “I moabeta long yumi

i helpim na bilap na net-wok wantaim wanpelanarapela, na yumi kenstrongim na helpimyumi yet.” Misis Sape itokim ol meri.Taim Misis Sape i tok-

tok long ol maket we ol

meri na pipel bilong In-donesia i mekim longwokim bisnis, em bintokim ol meri long di-velopim ol aidia o tingt-ing na “noken tingtingtasol long salim buia,kiau na ol liklik samtingolsem tasol.”Em i tok tu olsem i gat

inap mani i stap pinislong opim dispela nu-pela benk.Em i tok tu olsem taim

ol i kisim laisens longoperet, ol meri i kenkisim ol dinau mani long

statim ol liklik bisnis bi-long ol.Planti ol lida meri i

amamas long MisisSape na wok em Imekim long sapotim olmeri na ol I tok em isans bilong ol nau longmuv i go fowet.Planti ol meri i tok ol

bai askim ol memba bi-long ol long sapotim nu-pela opis bilong ol meri,na gutpela wok we MisisSape na ol wok lain imekim long helpim olmeri long kantri.

Sevim ol liklik toea…Namba wan meri MaikroBenk bai op neks yia

BIKPELA SAPOT: Ol meri I amamas na soim bikpela sapot long opim nupela PNG WiB opis bilong ol longWaigani Draiv, Pot Mosbi long dispela yia mun Me. Poto: Nicky Bernard

STRONGPELA MAUSMERI: Janet Sape I strongpelameri lida husat I laikim ol meri I mas muv fowet nalusim mak bilong turangu level. Poto: Nicky Bernard…Boko famili i baim kam

OL PIPEL na bisnis komyunitilong Bogenvil i gat rot nau longkisim siping sevis na tok tenlyui go long tupela marit bilonghap yet long kisim wanpela nu-pela sip long mekim ron bilongem rijen na kantri.MV Kute Trader em dispela

nupela sip we Michael naChristine Boko na famili bisnisbilong ol i bin baim long K1.7milian, na i bin go kamap longBogenvil long las wik Fraide.Tupela marit na famili bisnis bi-

long ol long salim ol piul prodaki bin kamapim inap mani na olbin strongim tingting long baimdispela sip.Otonomes Bogenvil Gavman

(ABG), ol bisnis komyuniti napipel i bin amamas long lukimnupela sip i kamap bikos embai helpim ol.Komes Minista bilong ABG,

Wilfred Komba taim em i toktenkyu long tupela marit longgat strong long go insait long

siping bisnis we i nupela erialong ol.Em bin tok tupela marit em ol

gutpela lain i laikim tru ailan bi-long ol, na yumi laikim moa Bo-genvil manmeri olsem longkontribusen bilong ol longbildim ikonomi bilong rijen.“Yumi laikim ol Bogenvil pipel

long gat tingting olsem bai miken mekim samting long Bo-genvil na I no wet tasol longABG long mekim samting longyupela,” Mista Komba i tok.

Bogenvil i gat nupela sip

Page 16: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

P20 Wantok Novemba 15 - 21, 2012 nius

LONG 2010, Joan i kisim namba wankomesal lon o dinau inap long K60,000aninit long Smol Bisnis Divelopmen Ko-poresen (SBDC) kredit lain skim.

Em i namba wan taim em i go insaitlong wok bisnis, na em i nogat planti savelong lukautim wok bisnis, na Joan ibungim hat taim tru.

Planti taim, em i bin abrusim taiim bi-long bekim dinau bilong en, tasol dispelai no daunim em. Em i wok hat na isi isi,em i kisim bisnis wantaim planti ol skulinsait long Is Sepik, na Sandaun Provins, na emi bekim bek dinau blong em long NDB.

I go, i go, na wantam wanpela liklikbalens tasol i stap, Nesenel DivelopmenBenk (NDB) i halivim em gen wantaimmani long mun Septemba, 2012. Dispelataim, man ii kam long Wimen-In-BisnisStat-Ap Pekes. Wanpela dinau inap longK100,000 i kisim tok orait long go longJoan long groim bisnis bilong en.

Bisnis bilong Joan i kirap olsem wan-pela steseneri na medikal autlet. Ol kas-toma i save kam painim em olgeta delong kisim ol saplai na dispela i savelukim em i save bisi oltaim. Ol bikpelaklaien o kastoma bilong en em ol skul, na

i no long taim nau, bai Joani stretim wanpela miliankina kontrak we bai apimnem na luksave long bisnisbilong en. Nau em i woklong groim bisnis i go longwanpela kaikai ba, na em igat laik long statim wanpelahaia kar bisnis tu.

Sapot Joan i kisim longNDB Brens long Wewak ilukim em i senis long wan-pela meri i save wok pot-nait, i go kamap wanpelastrongpela bisnis meri longWewak. Bisnis bilong Joan iwok long groa kwik taimnau, na em i tok tenkyu longNesenel Divelopmen Benk.Wantaim dispela sapotfamili bilong Joan i kisimgutpela sindaun, na tu,komyuniti bilong en tu ikisim wankain sindaun. Olgutpela bilong dispela bisnisbilong en i lukim moa wok ikamap, saplai bilong stese-nari i go long ol skul, na i nolong taim bai kai ba bilongen i op. Long em yet nafamili bilong en, sindaun bi-long em i mobeta, na olgetai amamas na stap.

Las tru, mipela i askim emsapos em i gat sampela tok-tok, na em i tok olsem,“Wantaim kain sapot i kamlong NDB, em inap longresis wantaim ol arapelabikpela bisnis insait longprovins. Gutpela kamap bi-long en i karim kaikai bikoslong dispela kastoma pasinNDB i strongim. Ol salensem i bungim long rot bilongem long sanapim bisnis bi-long en, em i stretim wan-taim hatwok, bel isi nakomitmen taim tupela pati igat gutpela wokbung pasin istap. Olsem na ol PNG merimas yusim ol dispela ol nu-pela lon prodak ol i lonsim ino longpela taim i go pinis,em – START-UP Package naGROWERS Package.”

Tenkyu long O’Neill Gav-man long sapot bilong enlong strongim NDB insaitlong wok gavman i mekimlong strongim rot bilong olsmol na midium bisnisman-meri long kisim winmani. OlPapua Niugini manmeri ilaikim ritim na harim moagutpela ol stori olsem.

NDB i halivim mi long sanap strong long wokbisnis Havaiik Limited

Joan Hahambu i sanap insait long stua bilong en.

NDB i win longbildim ol bisnis

NARAPELA win stori bilongmipela i kam long plesMakam insait long MorobeProvins. Nem bilong kas-toma bilong mipela emWaka Wayang na meri bi-long en Misis PaulineWayang.

Mista Wayang i bin kamnamba wan taim long Ne-senel Divelopmen Benk longkisim halivim long 2009 longkisim wanpela dinau bilongstatim bisnis bilong em –MARAFRI BUSINESS GROUP.Benk i halivim em long baimwanpela trakta na PMV.Tude, em i gat tupela traktana tupela PMV i wok insaitlong eria bilong en.

Mista Wayang i kisimtripela dinau pinis na laspeladinau em i kisim em longJanueri, 2011, na em longmanimak K100,000 longbaim namba tu PMV bilongen. Dispela dinau, em i pin-isim long las mun tasol, nanau, Mista Wayang i lukluklong groim bisnis bilong emi go moa yet wantaim wan-pela moa PMV na wanpelasenso.

Mista Wayang i tok:“Strong na ol gutpela em iplanti, tasol yum as i gatkomitmen, sakrifais nastrongpela tingting. Wan-taim sapot bilong NDB, eminap long givim trenspotsevis long ol ples manmeribilong en insait long Sam-pubangin na ol komyuniti istap klostu long Makam Dis-trik. Ol kopra fama inap longkarim ol prodak bilong ol igo long Lae na Madang taimol i hairim PMV bilong en.Em i save halivim ol papa bi-long ol Tred Stoa long karimol stua kago bilong ol longLae i go long ples, na em isave halivim Makam Distrikna Makam Hai Skul long olPablik Sevis ron.

Misis Pauline Wayang tu ilaik kamap wanpela strong-pela bisnis meri. Em i wan-pela longpela taim tisa, nabai klostu pinis wok. Em iluksave long halivim man bi-

long em i kisim long kirapimbisnis bilong em, na em tu itingting long kirapim bisnisbilong em yet wantaimhalivim bilong NDB.

Las yia long mun No-vemba, aninit long SBDCKredit Skim, lon o dinau bi-long en inap long K58,000 ikisim tok orait, na PMV bi-long em nau i wok long ronolsem wanpela moa karlong bisnis bilong man bi-long em.

Olsem wanpela meri i nu-pela long wok bisnis, em ibilip, wantaim halivim em ikisim long NDB, em bai inapkamap gutpela bisnismanolsem man bilong em.

Bihain long namba wandinau bilong em, em i luk-save olsem em bai bungimsampela hevi, tasol em istrongim tingting na bilip bi-long en long kamap gut. Lastru, em i tok tenkyu longNDB long oraitim lon aplike-sen bilong em, na givim emsans long inapim driman bi-long em.

Las tru, Mista na MisisWayang i tok ol i strong longinapim komitmen bilong ollong bekim namba wan NDBdinau bilong ol gut, nastrongim kredit sanap bilongol, na benk i wok givim olhalivim yet.

Namba tri na namba foalon wantaim Benk em ikamap long samting me itok pinis. Olsem na MistaWaka Wayang i wok longstrongi ol nupela kastomana kastoma i stap pinis wan-taim NDB long inapim oldinau tok promis bilong ol.NDB bai go het long sapotimol kastoma wantaim gutpelakredit nem na luksave na ollain i soim strong na bilip bi-long mekim gut ol dinau bi-long ol.

Ol lain husat i asua longbekim dinau long taim baino inap kisim ol nupeladinau, na bai lusim sansNDB i givim.

Page 17: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

bisnisnius Novemba 15 - 21,2012 Wantok P21

James Kila i raitim

RISOS indastri insaitlong maining napetrolim sekta longPNG bai soim wok bi-long ol na stori bilongprojek bilong ol insaitlong Namba 12 PNGMaining na PetroliumInvesmen Konferenslong Sidni, Australia.Dispela bikpela inves-

men konferens o bungbai kamap long Dis-emba 3 i go 5 long SidniHilton Hotel long bikpelasiti bilong Australia.PNG Semba ov Mains

na Petrolium i wok longredim ol samting long gosoim indastri bilongPapua Niugini i go longol bikpela investa bilongwol husat kamap lukimdispela bikpela konfer-ens long Sidni.Semba insait long

wantaim stetmen bilongen i go long ol mainingna petroleum kampanilong PNG i askim ol longredim ol infomesen bi-long ol we Semba baigivim long dispela inves-men konferens longSidni. Semba i tokaut olsem

risos indastri long PNG iwok long lukim planti nu-pela divelopmen na kainwok we i no bin kamapbipo na gro bilong main-ing na petroleum indas-tri i go hariap na strongtru tude.Moa long en tu wok

eksploresen long main-ing na petroleum sektainsait long dispela taim imekim rekot stret longsait long putim manilong kipraim divelopmenlong planti kona bilongPapua Niugini. Longpastaim kain ol bikpelawok i no save kirapstrong tumas olsemtude.Long taim gro bilong

risos indastri i bin kamapinsait long dispela sot-pela taim, PNG i binlukim tupela bikpelamaining projek i kamaplong PNG. Ol dispela nu-pela projek em long Hid-den Veli projek weMorobe Maining JoinVensa i go pas long enna tu Ramu NiConickel/kobalt projek longMadang provins.Semba i tokaut tu

olsem PNG i kamapolsem nupela memba oholim tiket olsem wan-pela klab memba bilong

LNG (likwifait netsurelges) kantri insait longwol.Narapela samting tu

em PNG bai kamapnamba wan kantri longlukim dip si mainingnesen long wol. Dispelaem bikos wanpela kam-pani bilong kantriCanada, Nautilus baikarimaut wok longpainim ol mineral longsolwara insait long PNG.Semba i tokaut tu

olsem i gat planti sansna tu luksave i stap pinisolsem PNG bai lukimsampela moa mainingprojek i kamap na tunarapela moa LNG pro-jek i kamap insait longkantri. Em i tokaut olsemdspela em naispela storitru we ol narapela kantriwe i kantri we i wankainsais olsem PNG i no binlukim kain samting ikamap long ples bilongol. Semba i tok olsemplanti gutpela ol stori nainfomesen bilong PNGrisos sekta e mol baisoim long dispelabikpela invesmen kon-ferens long ol autsait in-vesta long luksave longPNG. Moa long en tu em

Namba 12 PNG maining na petrolium invesmen konfrens bai kamap long Sidni

Poto i soim wol-klas rifaineri bilong Ramu NiCo Menesmen (MCC)long Basamuk, Raikos long Madang provins. Em bikpela rifaineri trubilong nikel na kobalt wantaim wol strendet long Pasifik rijon. Stori bilong en bai kamap tu long bikpela Sidni invesmen konferens.

gutpela sans stret longol lain insait long PNGlong go bungim olbikpela pilaias insaitlong maining na petro-leum indastri bilong olhusat bai go long kon-ferens.Long las moa moa

long 1100 delegets o

lain i bin go bung longdispela wan kain inves-men konferens longSidni, Australia. Olmaining na petroleumkampani long PNGhusat bai soim pes ostori bilong ol bai pairaplong dispela invesmenkonferens long Sidni

em, Newcrest we i di-velopim Lihir Gold longNu Ailan, Harmony wan-taim Newcrest long Hid-den Veli na Wafi-GolpuProjek long Morobe,Barrick long Porgera,Ok Tedi Main longWesten provins,Tolukuma Main long

Sentral provins, SimberiGold long Nu Ailan,Ramu NiCo longMadang, Marengo longYandera Projek, Xtratalong Frieda Kopa longWes Sepik na ol arapelanupela mineral ek-sploresen projek longPNG.

Page 18: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

P22 Wantok Novemba 15 - 21, 2012 ramunius

Ramu NiCo givim bikpela sapot long edukesen

‘Wanpela

Ramu NiCo,

Wanpela

Komyuniti’

Insait long moa long tupela yia, Ramu NiCo i sanapim pinis malti bilianKina Ramu Nikel Projek, na nau mipela i redi long komisinim.Bihain long mipela i kisim olgeta tok orait na stretim ol teknikal wok redi,

Ramu NiCo i go het wantaim bikpela wok konstraksen long namba tu hap bi-long 2008. I kam inap nau, olgeta bikpela konstraksen wok long Krumbukarimain sait na Basamuk rifaineri i pinis, na projek i stap redi long kisim komisino tok orait long mekim wok. Long wol tu, dispela kain hariap sanapim em i nokamap bipo long wanpela kain bikpela projek olsem, na i daunim olgeta

salens bilong graun na masin bilong mekim wok.

Ol dispela namba i soim klia mak bilong wok mipela i pinisim:

n Moa long 4.5 milian kubik mita bilong graun wok i pinisn Klostu 195,000 kubik mita simen i silip pinisn Klostu 48,000 tan stil bilding i sanap, hap long ol em ol nupelan Moa long 2,000 yunit masin i sanap redin Moa long 227 kilomita bilong baret na proses paip i silip (antap

long 135 kilomita slari paiplain)

Ramu NiCo redi long givim

EDUKESEN em i bikpelasamting tru long kantriblong yumi.

Taim planti man na meri i gat gut-pela save long rit na rait bai i gatgutpela divelopmen i kamap naPNG bai i gat gutpela sindaun nakamap helti sosaiti.Gavman long pastaim i kam nau

i save luksave long edukesen nagivim bikpela mani. Ol naraplaejensi olsem ol bikpela sios nakampani tu i save lukluk longhalivim planti lain long promotimedukesen.Divelopa bilong bikpela

nikel/kobalt main Projek longMadang provins, Ramu NiCo tu igivim bikpela luksave long eduke-sen bilong ol pikinini insait long im-pekt eria bilong en, stat longKurumbukari (KBK) Main insaitlong Bundi igo olgeta longBasamuk Rifaineri long Raikos. Taim Ramu NiCo i bin kamap

long PNG na Madang provins longyia 2003 i kam inap nau, plantihelpim i bin go long ol pipel long im-pekt eria long sait bilong helt,edukesen na ol arapela sapot se-vises.Wanpela long ol dispela bikpla

helpim i go long edukesen i binkamap long Trinde Oktoba 24 ,2012 we i lukim Ramu NiCo i givimtupela sek mani mak moa longK16,000 i go long wanpela praivetskul na long wanpela sumatin bi-long KBK eria.Dispela helpim i kam aninit long

Skul Fi Sabsidi Helpim Ramu NiCoi save givim olgeta yia i go long ollain sumatin na pikinini bilong ollain papagaun insait long Projekeria bilong Ramu NiCo longMadang provins.Ramu NiCo Komyuniti Afes Di-

patmen deputi jeneral menesa,Stotick Kamya i makim menesmenbilong Ramu NiCo long givim sekmani mak olsem K10,600 i go longEmmanuel Kristen Akademi naK5,400 i go long wanpela sumatinbilong Intanesenel Trening Institiut(ITI), Noah Aizuwe.Mista Kamya i tok olsem Ramu

NiCo i amamas na i gat bikpelatingting long mekim investmen longedukesen bilong ol pikinini insiatlong Projek Impekt eria bilong em.“Olsem wanpela koporet sitizen,

mipela i amamas long helpim na tumipela bai wok bihainim Memoran-dum ov Agrimen we i stap pinis wei tok long wanem helpim mipela baigivim long ol pipel na ol pikinini in-sait long Projek Impekt eria,” MistaKamya i tok.

Em i tok long ol yia i go pinis,Ramu NiCo i luksave olsem BundiLLG insait long Madang provins ino save kisim gutpela gavman se-vises tumas, na moa long en tuplanti ol papamama insait longBundi i save painim hat tru longsalim ol pikinini bilong ol i go longskul bikos long hevi bilong painimskul fi.Ramu NiCo i luksave long dis-

pela hevi na stat long yia 2010 ikamapim Skul Fi Sabsidi Skim longhelpim ol pikinini long Projek im-pekt eria bilong en. Mista Kamya i tok Ramu NiCo

bai stap longpela taim na baihelpim yet ol pikinini bilong ol lainpapagraun insait long Projek Im-pekt eria bilong en na ol papagrauni mas luksave long dispela kainhelpim.Dispela tupela sek mani em

Mista Kamya i givim i go long HetTisa bilong Emmanuel KristenAkademi, Joe Kapi na papa bilongsumatin bilong ITI, Chris Aizuwe.Eddie Itarai, husat i stap long

lukim dispela presentesen sere-moni i tok edukesen em bikpela in-vesmen tru bilong ol pikinini longRamu Projek. Olsem na moa luk-save na helpim i mas go long dis-pela eria.“Mipela laikim olsem dispela

Kristen akademi skul long Enekuaii mas kisim helpim na sapot i kamlong Ramu NiCo bikos mipela i bilipskul ya i givim gutpela stendetedukesen we i winim ol gavmanejensi skul,” Mista Itarai i tokPapa bilong Noah, sumatin husat

bai go long ITI, Chris Aizuwe i toktenkyu tu long bel bilong em stret igo long Ramu NiCo long helpim emlong peim skul fi long pikinini bilongem, na bilip sampela taim Noah baitingting long kambek long wokwantaim Ramu NiCo long sapotimProjek.Ol sampla helivim Ramu NiCo i

bin givim em; donetim K6,000i i golong greduesin bilong ol sumatinlong DWU long 2009, wokim napinisim ol Ramu NiCo Hope Sklulolsem Koyue na Naru long Usino,Ganglau long Raikos long 2007,salim ol 17pla papagraun pikinini igo long Maritime Koles long skul nabihain painim wok bilong ol long2010, givim industrial trenin long olsumatin bilong Unitek long Laelong wanwan yia, givim wanpelatrakta mak long K40,000. Igo longRaikos Hai Skul long 2010, spon-sorim tupela top sumatin o dakssumatin bilong Brahman SekendriSkul mak long K600. Long 2011, helpim ol skul long

impekt eria long olgeta yia, givim fri100 -pela bet i go long Raikos HaiSkul bilong ol sumatin long 2012,na planti ol narapela halivim tu.

Wok man bilong Ramu NiCo I toktok wantaim hetmistres bilong Enekuai Rilokesin Praimeri Skul we Ramu NiCowokim kamap.

Ol sumatin longEnekuai we nau gatskul long kisimedukesen.

Sek presentesen i golong het-tisa bilongEmmanuel KristenAkademi,Joe Kapi

Page 19: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

P24 Novemba 15 - 21, 2012 Wantok spotlaipstail

Spit bilong win na waraYU harim na save pinis long ol

kain kain pilai bilong graun tasolyu mas save tu olsem i gat ol

pilai na resis bilong wara tu.Long graun i gat ol resis bilong ol masin

olsem kar, wilwil na arapela, tasol longwara i gat resis bilong ol bot na arapelamasin bilong wara olsem tu.I gat planti kain resis bilong ol dispela

samting bilong wara, sampela bikpela nasampela liklik.Tete bai yumi lukluk long wanpela resis

bilong ol dispela wara masin, ol i kolim sel-ing (sailing) o resis bilong kanu i gat sellong en.Resis bilong ol dispela sel kanu i save

kamap strong olgeta ples we i stap klostulong solwara we ol manmeri bilong ol dis-pela ples i save gut long ronim ol dispelakanu na bot.

Histri bilong gemPasin bilong ron long bot o kanu em i no

nupela samting, olgeta manmeri husat isave stap klostu long wara i save yusimolsem wanpela rot bilong ol long ron i gokam namel long ol ples.Tasol spot bilong resis wantaim ol dis-

pela kanu i stat long 1600 (17 sensri) longHolen (Holland) long Yurop.Long Holen, King bilong Inglen, Charles

II, i kisim i go long kantri bilong em long1660.Bihain long hap, dispela spot i go long

Amerika we em i go bikpela moa, we olwokman bilong ol sip i bung wantaim longkamapim ol yot (yacht) klap we ol i savebung long malolo na tu ronim ol kanu nabot bilong ol.Namba wan yot klap tru i bin kamap long

Cork long Ireland (Ailan) long 1720 naolpela klap tru long Amerika em NYYC weol i kamapim long 1844.NYYC i bin resis wantaim sampela ol pi-

laia bilong Inglen long 1851 insait longwanpela resis we ol i win na kisim trofi gobek long klap bilong ol.Dispela resis i stap yet nau we ol i save

kolim Amerikas kap (America’s Cup).

Stail na loa bilong pilaiLong stap insait long dispela resis, yu

mas i gat wanpela sel bot o kanu bilong yuyet.Yu mas i gat save tu long ronim dispela

sel bot wantaim strong na spit bilong wintasol.Dispela em astingting bilong resis wan-

taim sel kanu bilong wanem ol dispela boti save ron long spit na strong bilong wintasol taim dispela win i pas long ol bikpelasel bilong ol.Taim ol sela (sailor) o ol man bilong

ronim bot long solwara, i lukim win i goolsem wanem, ol bai tanim ol hap han bi-long sip bai sel bilong en i ken kisim dis-pela win na mekim em i go spit moa longmekim em i tanim i go long rot ol i laik golong en.Em i no isipela samting long mekim tasol

ol sela i save gut long olgeta hap bilong botwe ol i mas mekim wok long en long helpimbot i ron gut.I gat kain kain sel kanu o bot, olsem ol

yot, i bikpela tru we i save gat planti man-meri antap long ronim na sampela olsemol hobi ket (hobbie cat) i liklik inap longwanpela o tupela manmeri tasol i ronim.Wanwan long dispela ol kanu i gat resis

bilong ol yet.Resis bilong ol bikpela bot i save brukim

solwara i go long ol longwe ples o raunimol ailan na i kam bek, sampela taim ol isave ron inap tri o 4-pela de.Ol liklik kanu i save ron insait long wan-

pela hap tasol bilong solwara namel longol mak we ol i save putim.I gat wanwan stail bilong ronim ol dispela

sel bot bilong wanem strongpela win i ken

tanim ol sapos ol i no sanapim gut.Taim win i go strong na i apim bot i go

long wanpela sait, ol sela i save taitim olyet long rop na hangamap i go long hap-sait bilong bot long mekim hevi bilong ol idaunim narapela sait bilong bot i go daunlong wara gen.Aninit long bot tu i gat longpela samting

i go daun, ol i kolim fin, we i save helpimbot long noken kapsait hariap, na tu i savehelpim em long tanim i go kam antap longwara.Ol i mas tanim sel i go kam hariap long

kisim win long i go spit moa o taim ol i laiktanim bot.Sapos yu laik stap inait long dispela spot,

yu mas save gut long wok bilong olgetasamting antap long bot na tu save longstrong na spit bilong solwara na win bai yuken yusim dispela save long helpim yu rongut antap long wara.

Seling long PNGSel kanu resis em i no nupela samting

long Papua Niugini na i save kamap stronglong ol asples we i stap klostu long solwara.

Ol manmeri long ol ples ol ples olsemSentrol provins, Milen Be na ol arapela sol-wara ples i save ronim ol sel kanu longbipo yet na nau ol i save gat ol resis bilongol yet tu.Royal Papua Yot Klap (RPYC) long

Mosbi em wanpela ples we olgeta sel botna kanu save stap long en.Sampela bilong ol i save stap long ples

na i kamap tasol long taim bilong resis.Bikpela resis bilong ol sel bot long PNG

i save kamap namel long ol liklik bot nakanu olsem ol hobi ket we wanpela ol tu-pela man tasol i save ronim.Ol PNG sela i stap insait pinis long ol

bikpela tonamen olsem Pasifik Gems we oli resis wantaim ol dispela sel kanu bilongol.Em i wanpela spot we i ken kamap

bikpela moa sapos moa manmeri bilongsolwara i stap insait long en.Seling i ken lainim yu tu long save gut

long pasin bilong solwara na win, bai yuken save long wanem taim wara bai goantap o daun, wanem taim wara bai strongtru na wanem taim em bai silip isi.

Bai yu save tu long luksave long spit nastrong bilong win na tu long ronim bot yuyet antap long wara.Em i gutpela save na spot long stap ins-

sait long en.Wanpela samting tasol i save daunim

tingting bilong ol manmeri long kisim dis-pela spot em kos bilong mekim o baimwanpela seling bot.Na sapos yu man o meri bilong narapela

ples longwe long solwara na i laik traim dis-pela spot, em bai no inap isi long yu lainimlong ronim dispela bot hariap.Nau yet i nogat planti klap bilong dispela

spot i stap tasol em i ken pulim planti moamanmeri sapos ol i ken opim rot long ol-geta manmeri husat i gat laik long pilai, iken kam joinim ol.Kos bilong ronim dispela kain spot tu i

save antap, na em in o isi long kamapimgutpela ples bilong putim ol bot.Sapos gavman, ol sponsa na ol spots

ogenaisesen bilong kantri ken wokbunglong helpim bai kain ol spot i ken kamapbikpela na gutpela moa na tu kisim moaluksave.

wantaimANDREW MOLEN

Gem Bilong Yu

BIHAINIM WIN: Ol bot i apim sel bilong ol ron insait long wanpela resis.

HANGAMAP: Wanpela sela i hangamap long saitlong sidaunim bot bilong em gut.

SEL BOT: Ol hap hap bilong wanpela sel bot

Page 20: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

Novemba 15 - 21, 2012 Wantok P25olspotpoto

TOKSAVE: Salim ol spots dro bilong yu kam long Feks; 325 2579, e-mel;[email protected] o kam lusimlong Wantok Niuspepa opis long Central Waigani, NCD.

Ol SpotEksen potolongwiken...

TROMOI GUT BAL: Pilai bilongnupela tim Wulf (wolf) i kalap taim pitsabilong Yunaitet i tromoi bal makim stretem, tasol ketsa bilong yunaitet stopimdispela bal.

SOIM STRONG: Tupela tim bilong Aroma traim strong bilong ol long pri sisen 9sragbi long PRL long wiken.

BIKPELA BETA: Yunaitet beta traim long paitimbal long mekim home ran.

EPC KAP: Pilai bilong Maiwai Iholim bal long lek bilong em taimnamba 11 bilong Maiyela 2 itraim long rausim bal long lekbilong em.

TRAIM BUN: Sampela bilongol bik nem pilaia tu i traim bunlong 9s ragbi pilai..Ol poto Nicky Bernard.

Amended Softball Draws for Nov. 17, 2012

Page 21: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

Novemba 15 - 21, 2012 Wantok P27spotnius

NAU we yu i redi long kalap long balus o bot long go long Gems, i gat sampelaol bikepla samting yum as mekim pastaim long olgeta wanwan etlit/opisal i kalaplong wanem trenspot yu stretim pinis.I mas i gat seklis long ol wok menesmen tim bilong yu i mas mekim. Tingim, ol-

geta manmeri i amamas long raun i go long nupela ples, na save gat birua i kenkamap. Taim mi tok birua, mi toktok long ol sutkes i lus, tim i bungim birua long rot,lus tingting long samting yu mas bringim wantaim yu, na lis i go yet.Long katim daun ol kain kain hait birua, yu mas oltaim banisim yu yet na tim bi-

long yu. Yu mas oltaim klia long tim bilong yu, em ol etlit na opisal.Olgeta i mas stap long ples bilong lusim taun tupel awa pastaim long taim bilong

kalap balus, na yu mas i gat seklis long wok yu na menesmen bilong yu i masmekim. Wanwan memba bilong menesmen tim bilong yu i mas save long wanemsamting long mekim. Olsem na long dispela taim, olgeta lain i mas kamap pas longples balus sampela awa pastaim long ol arapela lain i kamap.Olgeta etlit na opisal i mas kisim klia toksave long taim bilong kamap long ples

bilong go. Ol i mas save olsem ol i mas stap long ples balus tupela awa pastaimlong taim bilong kirap.Dispela bai givim inap taim bilong ol long painim rot bilong ol. Tasol sapos ol i

nogat trenspot, orait, i mas i gat sapot i stap long kisim ol i go long ples balus.Pastaim long taim kirap na go bilong yu i kamap klia, yu na ol tim menesmen

memba bilong yu i mas mekim wok.Dispela wok em long ogenaisim ol koud menesa long stretim gut ol tim bilong ol.

Sekim ol bihainim nem, na sekim olsem olgeta kago i gat lok long en, na ol i nokarim ol kain kain samting ol i no nidim. Tokim ol long lainap long spot bihainim al-phabet. Tokim ol koud menesa long kisim ol balus tiket bilong ol, bai nogat wanpelai abrus. Dispela wok, i mobeta long mekim sampela de i go pinis.Taim yu sekim in olgeta etlit na opisal, em bai isi long ol elain opisa long givim ol

sia. Tingim, yu na ol menesmen tim memba bilong yu i mas ol laspela lain bilongsekin. Olgeta i mas holim wanwan boding pas. Ol koud menesa i mas tokaut kwiklong wanem ol samting i nidim stretim.Taim olgeta i sekin pinis, na holim boding pas, tokim olgeta i sindaun bung. Dis-

pela em i wok bilong ol koud menesa. Ol koud menesa i mas soim komitmen nawok strong long dispela. Dispela em bikos olgeta wanwan etlit am i stap aninit longlukaut bilong ol, na oltaim, ol i mas i gat pawa long kisim eksen long wanem kainsamting taim em i kamap.Taim ol i toksave long taim bilong kalap long balus, ol i mas mas i go long balus

bihainim stretpela lain, na ol yet i mas praud o bilip strong long mekim samting stret.Tingim, yu mas tokim ol olsem ol em ol ambeseda bilong provins bilong ol, na ol

i mas bihainim stretpela na gutpela pasin bilong makim gut.Nogat wanpela i mas spak. I mas i gat lika ben o tambu long bia inap Gems i

pinis.Sapos yu laikim strongpela pilai long Gems, orait yupela i mas bihainim ol dispela

tok stia.

Samting yu masmekim long taimbilong lusim ples

DIGICEL PNG i kamapbikpela sponsa bilong Telcolong namba 5-PNG gems longRabaul long dispela yia.Dispela kamap bihain long

ol givim ol intanet modem longol komiti husat bai lukautimdispela pilai long Rabaul.Dispela ol intanet modem

mani mak bilong em inap longK60.000 we Digicel i givim golong ol bilong lukautim run bi-long pilai.Digicel tu i givim CUG sevis

i go long 500 mobail nambalong ol lain bilong lukaut pilai

olsem, kod kodineta, sabkomiti, na ol midia. Dispela igo wantaim tu 12 modem bi-long 12-pela komputa wan-taim wanpela mun kredit.Siaman bilong PNG Gems

Se Rabbie Namaliu, i toktenkyu long Digicel longhelpim bikpela gem bilong olgras ruts lain bilong Papua Ni-ugini. Em tok tenkyu tu long Digi-

cel long sponsa bilong ol longol spot insait long Papua Ni-ugini na ovasis.PR na Sponsasip Events

Menesa Jayleen Morris i tok,Digicel kam long helpim wan-wan de pilai mas ron gut longsait bilong komunikesen. Dispela tu bai mekim isi

long ol husat i lukautim wan-wan pilai bai ken toktok gokam na salim ol samting longkomputa long wanem hap ollaikim.“Komunikesen em bikpela

samting, na dispela bikpelagras ruts pilai kominikesenmas stap na Digicel i amamaslong sponsaim dispela”. MisisMorris i tok.

Digicel em bikpelasponsa bilong PNG Gems

NESENEL Klab SempionPNG Pawa i stat wantaimgutpela nem long PotMosbi man sofbol taim olkisim las yia sempionBears long wiken. Ol dispela pawa man i

soim ol Bears olsem olsampela pawa stap yetlong ol olsem na ol dau-nim ol Bears wantaim 6-0skoa.Dispela pilai namel long

tupela tim i olsem pilai bi-long gren fainol bilong lasyia, dispela tupela tim ipilai gren fainol las yia weBears i kam sempion.PNG Pawa i salim ol

yangpela pilaia go autlong pilai graun long soimyangpela blut bilong ol,

dispela ol yangpela blut iholim ol Bears long nokenskoa.Ekspirens pitsa bilong tu

i stap long gutpela fom nai autim planti we ol no bingo tasim nambawan bes.PNG Pawa i putim sam-

pela bilong ol olpela pilaiago insait long strong winbilong wantaim long dis-pela gutpela soka 6-0.Long ol narapela pilai

long wiken, YunaitedBrothers i daun beknemtim Gazelle wantaim 6-4,nupela tim Wolves i statwantim gutpela win wan-taim ol Brown Eagles naDifens i kisim namba wan-win poit bilong wantaimlong fofit.Long prisisen pilai bi-

long meri long Sarere, 8-pela tim bai reses long

Nancy Kamara kap longdispela prisisen, na ol ikamapim tupela pul.Long pul blek, difening

sempion Yunaitet Sistas igo pas taim ol daunim Ad-miralty 24-2 na bihain olwinim nupela tim Wolves14-0.Dispela lukim olsem Yu-

naitet i stap long 6-poin bi-hain long ol em Gazelle,Wolves na Admiralty tu-pela stap long namba 3-ples long wanem tupela igat sem skoa.Narapela pul i lukim

Bears na Wantok staplong 6-poin na Chebu naStringers stap long 2-poin.Dispela Sarere bai

lukim ol pinisim olgetapilai bilong ol na long avi-nun bai fainol pilai baikamap.

PNG Pawa stat wantaim StailNicky Bernard i raitim

Page 22: Namba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1995.pdfNamba 1995 Novemba 15 - 21, 2012 28 pes Niuspepa Bilong

Wan wik: Fonde, Novemba 15 -21, 2012.Isu 1995

Publisher of the newspaper operates at Able Building Complex, Sec 58 Lot 02, Waigani Drive.

ELA Motors lejen ragbi lig pilai bai kamapgen long dispela Sande namba 18 de.Planti bilong ol bipo pilaia husat savepilai ragbi long NRL na Supa Lig baisoim pes long PRL long Mosbi.

Biknem pilaia bilong Broncos naMaroons, Petero Civoniceva, baigo pas long ol Australia na bilongyumi Papau Niugini em Kosa bi-long Kumuls na biknem long NRLbipo Adrian Lem bai go pas longol lapun bilong yumi. Petero naAdrian kam daun long balustaim Wantok Niuspepa bungimol. Poto Nicky Bernard

OL LAPUNBAI BUNG