nasionale kurrikulumverklaring (nkv)goutiegeniaal.co.za/gallery/lw caps.pdf · 2019. 8. 26. ·...

��

��

��

LEWEN

SWET

ENSK

APPE

Kurrikulum- en assesseringsbeleidsverklaring

Verdere Onderwys- en OpleidingsfaseGraad 10 -12

Nasionale Kurrikulumverklaring (NKV)

KURRIKULUM EN ASSESSERING BELEIDSVERKLARING GRAAD 10-12

LEWENSWETENSKAPPE

LEWENSWETENSKAPPE GRAAD 10-12

KURRIKULUM EN ASSESSERING BELEIDSVERKLARING (KABV)

DISCLAIMER

In view of the stringent time requirements encountered by the Department of Basic Education to effect the necessary editorial changes and layout to the Curriculum and Assessment Policy Statements and the supplementary policy documents, possible errors may occur in the said documents placed on the official departmental websites.There may also be vernacular inconsistencies in the language documents at Home-, First and Second Additional Language levels which have been translated in the various African Languages. Please note that the content of the documents translated and versioned in the African Languages are correct as they are based on the English generic language documents at all three language levels to be implemented in all four school phases.If any editorial, layout or vernacular inconsistencies are detected, the user is kindly requested to bring this to the attention of the Department of Basic Education.E-mail: [email protected] or fax (012) 328 9828

Departement van Basiese OnderwysStrubenstraat 222Privaatsak X895Pretoria 0001Suid-AfrikaTel: +27 12 357 3000Faks: +27 12 323 0601

120 Pleinstraat Privaatsak X9023Kaapstad 8000Suid-Afrika Tel: +27 21 465 1701Faks: +27 21 461 8110Webtuiste: http://www.education.gov.za

© 2011 Departement van Basiese Onderwys

ISBN: 978-1-4315-0618-7

Ontwerp en uitleg deur: Ndabase Printing Solution

Gedruk deur: Staatsdrukkery


KABV

VOORWOORD VAN DIE MINISTER

Die nasionale kurrikulum is die hoogtepunt van ons poging oor ֹ’n tydperk van 17 jaar om die apartheidskurrikulum wat ons geërf het, te hervorm. Sedert die aanvang van demokrasie het ons gepoog om die kurrikum op die waardes deur die Grondwet (Wet No. 108 van 1998) geΪnspireer, te skoei. Die Aanhef van die Grondwet verklaar die doelstellings van die Grondwet soos volg:

• Die verdeeldheid van die verlede te heel en ’n samelewing gegrond op demokratiese waardes, maatskaplike geregtigheid en basiese menseregte te skep;

• Die lewensgehalte van alle burgers te verhoog en die potensiaal van elke mens te onsluit;

• Die grondslag te lê vir ’n demokratiese en oop samelewing waarin regering gebaseer is op die wil van die bevolking en elke burger gelyk deur die reg beskerm word; en

• ’n Verenigde demokratiese Suid-Afrika te bou wat sy regmatige plek as soewereine staat in die gemeenskap van nasies inneem.

Onderwys en die kurrikulum het ’n belangrike rol om in die verwesenliking van hierdie doelstellings te vervul.

Uitkomsgebaseerde onderwys, wat in 1997 ingestel is, was ’n poging om die verdeeldheid van die verlede te heel, maar die ondervinding van implementering het as aansporing vir ’n kurrikulumvernuwing in 2000 gedien. Dit het tot die eerste kurrikulumvernuwing, naamlik die Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring (2002) en die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad 10—12 (2002), gelei.

Deurlopende implementeringsuitdagings het tot ‘n volgende kurrikulumvernuwing in 2009 gelei, naamlik die hersiening van die Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring (2002) en die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad 10—12 (2002) wat tot die ontwikkeling van hierdie dokument gelei het.

Sedert 2012 is die twee onderskeie nasionale kurrikulumverklarings, naamlik diè vir Graad R—9 en Graad 10—12 in ’n enkele dokument, wat voortaan slegs as die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R—12, bekend sal staan, gealmalgameer. Hoewel die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R—12 sy vertrekpunt in die vorige kurrikulum vind, het daar wel vernuwing ingetree wat ten doel het om groter duidelikheid oor dit wat op ’n kwartaal-tot-kwartaal-grondslag onderrig en geleer moet word, te verskaf.

Die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R—12 is ’n beleidsverklaring met betrekking tot onderrig en leer in Suid-Afrikaanse skole en is in die volgende dokumente vervat:

(a) Kurrikulum- en assesseringsbeleidsverklarings vir alle vakke in hierdie dokument opgeneem;

(b) Nasionale beleid met betrekking tot die program-en bevorderingsvereistes van die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R—12; en

(c) Nasionale Protokol vir Assessering Graad R—12.

MEV ANGIE MOTSHEKGA, LPMINISTER VAN BASIESE ONDERWYS


KURRIKULUM EN ASSESSERING BELEIDSVERKLARING (KABV)


1KABV

INHOUD

AFDELING 1: INLEIDING TOT DIE KURRIKULUM- EN ASSESSERINGSBELEIDSVERKLARING .... 3

1.1 Agtergrond .....................................................................................................................................................3

1.2 Oorsig ..............................................................................................................................................................3

1.3 Algemene doelwitte van die Suid-Afrikaanse Kurrikulum..........................................................................4

1.4 Tydstoekenning .............................................................................................................................................8

1.4.1 Grondslagfase ........................................................................................................................................8

1.4.2 Intermediêre Fase .................................................................................................................................. 8

1.4.3 Senior Fase ............................................................................................................................................7

1.4.4 Graad 10-12 ...........................................................................................................................................7

AFDELING 2: BENADERING TOT LEWENSWETENSKAPPE .............................................................. 8

2.1 Wat is Lewenswetenskappe? ........................................................................................................................ 8

2.2 Lewenswetenskappeasʼnskoolvak ............................................................................................................ 9

2.3 Die strukturering van die kurrikulum vir Lewenswetenskappe .................................................................9

2.4 Die doel van die bestudering van Lewenswetenskappe ..........................................................................12

2.5 Spesifiekedoelwitte .....................................................................................................................................13

2.5.1 Spesifieke Doel 1: Kennis van Lewenswetenskappe ...........................................................................13

2.5.2 Spesifieke Doel 2: Ondersoek van verskynsels in die Lewenswetenskappe ....................................... 15

2.5.3 Spesifieke Doel 3: Waardering en begrip vir die geskiedenis, die belangrikheid en toepassings van Lewenswetenskappe in die samelewing ...................................................................17

2.5.4 Die ontwikkeling van taalvaardighede: Lees en Skryf ..........................................................................18

2.6 Tyd .................................................................................................................................................................20

2.7 Hulpbronne ...................................................................................................................................................20

AFDELING 3: INHOUD ........................................................................................................................... 21

3.1 LEWENSWETENSKAPPE VIR GRAAD 10: INHOUD ..................................................................................21



AFDELING 3: ASSESSERING VIR LEWENSWETENSKAPPE ..........................................................................66

4.1 Inleiding .........................................................................................................................................................66

4.2 Informele assessering of daaglikse assessering ......................................................................................66

4.3 Formele Assessering ................................................................................................................................... 67


2 KURRIKULUM EN ASSESSERING BELEIDSVERKLARING (KABV)

4.4 Assesseringsvereistes vir Lewenswetenskappe ......................................................................................68

4.4.1 Graad 10 ..............................................................................................................................................68

4.4.2 Graad 11 ..............................................................................................................................................70

4.4.3 Graad 12 .............................................................................................................................................71

4.5 Die einde-van-die-jaar-eksamen ................................................................................................................. 72

4.5.1 Graad 10 ..............................................................................................................................................72

4.5.2 Graad 11 ..............................................................................................................................................73

4.5.3 Graad 12 ..............................................................................................................................................74

4.6 Aantekening en rapportering ...................................................................................................................... 75

4.7 Moderering van assessering ....................................................................................................................... 75

4.7.1 Graad 10 en 11 ....................................................................................................................................75

4.7.2 Graad 12 ..............................................................................................................................................76

4.7.2.1 Formele Assessering (Skoolgebaseerde assessering - SBA) ............................................................76

4.8 Algemeen ......................................................................................................................................................77


3KABV

AFDELING 1: INLEIDING TOT DIE KURRIKULUM- EN ASSESSERINGSBELEIDSVERKLARING

1.1 Agtergrond

Die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R-12 bepaal beleid ten opsigte van kurrikulum en assesserings-aangeleenthede in die skoolsektor.

Ten einde die implementering van die Nasionale Kurrikulumverklaring te verbeter, is dit aangepas en die aanpassings tree in Januarie 2012 in werking. 'n Enkele samevattende Kurrikulum- en assesseringsbeleidsverklaring is vir elke vak ontwikkel om die ou Vakverklarings, Leerprogramriglyne en Vakassesseringsriglyne in Graad R-12 te vervang.

1.2 Oorsig

(a) Die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R-12 (Januarie 2012) is 'n beleidsverklaring vir leer en onderrig in Suid-Afrikaanse skole en bestaan uit die volgende dokumente:

(i) Kurrikulum- en assesseringsbeleidsverklarings vir al die goedgekeurde vakke in hierdie dokument opgeneem;

(ii) Nasionale beleid met betrekking tot die program- en bevorderingsvereistes van die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R-12; en

(iii) Nasionale Protokol vir Assessering Graad R-12 (Januarie 2012).

(b) Die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R-12 (Januarie 2012) vervang die huidige twee Nasionale Kurrikulumverklarings, naamlik:

(i) Nasionale beleid met betrekking tot Algemene Onderwysprogramme: Die Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R-9 (Skole), gepromulgeer in Staatskoerant No. 23406 van 31 Mei 2002; en

(ii) Nasionale kurrikulumverklaring Graad 10-12 Staatskoerante, No. 25545 van 6 Oktober 2003 en No. 27594 van 7 Mei 2005.

(c) Die Nasionale Kurrikulumverklarings, soos vervat in subparagrawe b(i) en (ii), wat uit die volgende beleidsdokumente bestaan, word jaarliks toenemend deur die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R-12 (Januarie 2012), gedurende die periode 2012 - 2014, herroep en vervang:

(i) die Leerarea-/Vakverklarings, Leerprogramriglyne en Vakassesseringsriglyne vir Graad R-9 en Graad 10-12;

(ii) die beleidsdokument, Nasionale beleid ten opsigte van assessering en kwalifikasies vir skole in die Algemene Onderwys- en Opleidingsfase, gepromulgeer in Goewermentskennisgewing No. 124, in Staatskoerant No. 29626 van 12 Februarie 2007;

(iii) die beleidsdokument, die Nasionale Senior Sertifikaat: ‘n Kwalifikasie op Vlak 4 van die Nasionale Kwalifikasieraamwerk (NKR), gepromulgeer in Staatskoerant No.27819 van 20 Julie 2005;



(iv) die beleidsdokument, ‘n Addendum tot die beleidsdokument, die Nasionale Senior Sertifikaat: ‘n Kwalifikasie op Vlak 4 van die Nasionale Kwalifikasieraamwerk (NKR) met betrekking tot leerders met spesiale leerbehoeftes, gepromulgeer in Staatskoerant, No. 29466 van 11 Desember 2006, word geïnkorporeer in die beleidsdokument, Nasionale beleid met betrekking tot die program- en bevorderingsvereistes van die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R-12; en

(v) die beleidsdokument, ‘n Addendum tot die beleidsdokument, die Nasionale Senior Sertifikaat: ‘n Kwalifikasie op Vlak 4 van die Nasionale Kwalifikasieraamwerk (NKR) met betrekking tot die Nasionale Protokol vir Assessering Graad R-12, gepromulgeer in Goewermentskennisgewing, No. 1267, in Staatskoerant No. 29467 van 11 Desember 2006.

(d) Die beleidsdokument, Nasionale beleid met betrekking tot die program- en bevorderingsvereistes van die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R-12 en die afdelings oor die Kurrikulum- en assesseringsbeleidsverklaring soos in Afdeling 2, 3 en 4 van hierdie dokument vervat, beslaan die norme en standaarde van die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad 10-12. Die uitkomste en standaarde wat behoudens artikel 6(A) van die Suid-Afrikaanse Skolewet, 1996 (Wet No. 84 van 1996) bepaal is, sal die grondslag vorm vir die Minister van Basiese Onderwys om die minimum uitkomste en standaarde, sowel as die prosesse en prosedures vir die assessering van leerderprestasie wat van toepassing sal wees op openbare en onafhanklike skole, te bepaal.

1.3 Algemene doelwitte van die Suid-Afrikaanse Kurrikulum

(a) Die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R-12 vorm die grondslag van wat beskou kan word as die kennis, vaardighede en waardes wat noodsaaklik is om te leer. Dit sal verseker dat leerders kennis en vaardighede verwerf en toepas op maniere wat betekenisvol is vir hulle lewens. Hiervolgens bevorder die kurrikulum die idee van begronde kennis binne plaaslike, bekende kontekste en terselfdertyd toon dit sensitiwiteit ten opsigte van globale vereistes.

(b) Die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R-12 het die volgende doelwitte:

• om leerders, ongeag hul sosio-ekonomiese agtergrond, ras, geslag, fisiese of intellektuele vermoë, toe te rus met die kennis, vaardighede en waardes wat nodig is vir selfvervulling en betekenisvolle deelname in die samelewing as burgers van 'n vrye land;

• om toegang tot hoër onderwys te verskaf;

• om die oorgang van leerders vanaf onderwysinstellings na die werkplek te fasiliteer; en

• om aan werkgewers 'n voldoende profiel van 'n leerder se vermoëns te verskaf.

(c) Die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R-12 is op die volgende beginsels gebaseer:

• Sosiale transformasie: Dit verseker dat onderwysongelykhede van die verlede aangepak word en dat gelyke onderwysgeleenthede aan alle sektore van die bevolking voorsien word;

• Aktiewe en kritiese leer: Dit moedig 'n aktiewe en kritiese benadering tot leer aan eerder as om te leer sonder om te begryp, en niekritiese leer van gegewe waarhede;

• Hoë kennis en hoë vaardighede: Dit is die minimum standaarde vir die kennis en vaardighede wat in elke graad verwerf moet word, word gespesifiseer en stel hoë, bereikbare standaarde in alle vakke;


5KABV

Progressie: Die inhoud en konteks van elke graad toon progressie van die eenvoudige tot die komplekse

• Menseregte, inklusiwiteit, omgewings- en sosiale geregtigheid: Die infasering van die beginsels en praktyke van sosiale en omgewingsgeregtigheid en menseregte soos dit in die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika omskryf word. Die Nasionale Protokol vir Assessering Graad R-12 is veral sensitief vir kwessies wat diversiteit weerspieël soos armoede, ongelykheid, ras, geslag, taal, ouderdom, gestremdhede en ander faktore;

• Waardering vir inheemse kennissisteme: Om erkenning te gee aan die ryke geskiedenis en erfenisse van hierdie land as bydraende faktore om die waardes in die Grondwet te laat gedy; en

• Geloofwaardigheid, kwaliteit en doeltreffendheid: Dit voorsien onderwys wat vergelykbaar is met internasionale standaarde in terme van kwaliteit, omvang en diepte.

(d) Die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R-12 stel in die vooruitsig dat leerders die volgende kan doen:

• identifiseer en los probleme op en neem besluite deur kritiese en kreatiewe denke;

• werk doeltreffend saam met ander as lede van 'n span, groep, organisasie en gemeenskap;

• organiseer en bestuur hulself en hulle aktiwiteite verantwoordelik en doeltreffend;

• versamel, ontleed en organiseer inligting en evalueer dit krities;

• kommunikeer doeltreffend deur middel van visuele, simboliese en / of taalvaardighede in verskillende vorme;

• gebruik wetenskap en tegnologie doeltreffend en krities deur verantwoordelikheid teenoor die omgewing en die gesondheid van ander te toon; en

• begryp die wêreld is 'n stel verwante stelsels waarin probleme nie in isolasie opgelos word nie.

(e) Inklusiwiteit behoort 'n belangrike deel van organisering, beplanning en onderrig by elke skool te vorm. Dit kan alleenlik gebeur indien alle onderwysers deeglik begryp hoe om leerstruikelblokke te herken en aan te pak, asook hoe om vir diversiteit te beplan.

Die sleutel tot die goeie bestuur van inklusiwiteit is die versekering dat struikelblokke geïdentifiseer en aangespreek word deur al die ondersteuningsisteme binne die skoolgemeenskap, insluitend onderwysers, distriksondersteuningspanne, institusionele ondersteuningspanne, ouers en spesiale skole wat kan dien as hulpbronsentrums. Om die leerhindernisse in die klaskamer aan te spreek, behoort onderwysers verskeie kurrikulêre strategieë vir differensiëring te gebruik soos uiteengesit in die Departement van Basiese Onderwys se Riglyne vir Inklusiewe Onderrig en Leer (2010).



1.4 Tydstoekenning

1.4.1 Grondslagfase

(a) Die onderrigtyd vir vakke in die Grondslagfase is soos in onderstaande tabel aangedui:

VAKGRAAD

(UUR)

GRAAD 1-2

(UUR)

GRAAD 3

(UUR)

Huistaal 10 8/7 8/7

Eerste Addisionele Taal 2/3 3/4

Wiskunde 7 7 7

Lewensvaardighede

• Aanvangskennis

• Skeppende Kunste

• Liggaamlike Opvoeding

• Persoonlike en Sosiale Welsyn

6

(1)

(2)

(2)

(1)

6

(1)

(2)

(2)

(1)

7

(2)

(2)

(2)

(1)

TOTAAL 23 23 25

(b) Onderrigtyd vir Graad R, 1 en 2 is 23 uur en Graad 3 is 25 uur.

(c) Onderrigtyd vir Tale in Graad R-2 is 10 uur en vir Graad 3 is 11 uur. 'n Maksimum tyd van 8 uur en 'n minimum tyd van 7 uur word aan Huistaal toegeken. Vir Addisionele Taal word 'n minimum tyd van 2 uur en 'n maksimum tyd van 3 uur vir Graad 1-2 toegeken. In Graad 3 word 'n maksimum van 8 uur en 'n minimum van 7 uur vir Huistaal toegeken. 'n Minimum van 3 uur en 'n maksimum van 4 uur word in Graad 3 vir Addisionele Taal toegelaat.

(d) In Lewensvaardighede is die onderrigtyd vir Aanvangskennis in Graad R-2 net 1 uur en in Graad 3 is dit 2 uur. (Die aantal ure word in die tabel tussen hakies aangetoon.)

1.4.2 Intermediêre Fase

(a) Die onderstaande tabel dui die vakke en onderrigtyd in die Intermediêre Fase aan:

VAK UUR

Huistaal 6

Eerste Addisionele Taal 5

Wiskunde 6

Natuurwetenskappe en Tegnologie 3,5

Sosiale Wetenskappe 3

Lewensvaardighede

• Skeppende Kunste

• Liggaamlike Opvoeding

• Persoonlike en Sosiale Welsyn

4

(1,5)

(1)

(1,5)

TOTAAL 27,5


7KABV

1.4.3 Senior Fase

(a) Die onderrigtyd in die Senior Fase is soos volg:

VAK UUR

Huistaal 5

Eerste Addisionele Taal 4

Wiskunde 4,5

Natuurwetenskappe 3

Sosiale Wetenskappe 3

Tegnologie 2

Ekonomiese Bestuurswetenskappe 2

Lewensoriëntering 2

Skeppende Kunste 2

TOTAAL 27,5

1.4.4 Graad 10-12

(a) Die onderrigtyd in Graad 10-12 is soos volg:

VAK TYDSTOEKENNING PER WEEK (UUR)

Huistaal 4,5

Eerste Addisionele Taal 4,5

Wiskunde 4,5

Lewensoriëntering 2

Enige drie keusevakke uit Groep B (Bylaag B Tabel B1-B8) van die beleidsdokument, Nasionale beleid met betrekking tot die program- en bevorderingsvereistes van die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R-12, onderhewig aan die voorbehoudsbepalings soos uiteengesit in paragraaf 28 van die genoemde beleidsdokument.

12 (3 x 4 uur)

TOTAAL 27,5

Die toegekende 27,5 uur per week mag slegs gebruik word vir die minimum vereistes vir vakke genoem in die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R-12 soos hierbo gespesifiseer, en mag dus nie gebruik word vir addisionele vakke gevoeg by die lys van minimum vakke nie. Indien ŉ leerder addisionele vakke wil aanbied, moet voorsiening vir bykomende tyd vir die aanbieding van hierdie vakke gemaak word.



AFDELING 2

BENADERING TOT LEWENSWETENSKAPPE

2.1 Wat is Lewenswetenskappe?

“Lewenswetenskappe” is die wetenskaplike studie van lewende dinge vanaf molekulêre vlak tot en met hul interaksies met mekaar en hulle omgewing. Om aanvaar te word as ʼn wetenskap, is dit nodig om sekere metodes te gebruik vir die verbreding van bestaande kennis, of om nuwe dinge te ontdek. Hierdie metodes moet hulself leen tot replisering en ʼn sistematiese benadering tot die wetenskaplike ondersoek. Die metodes sluit in die formulering van hipoteses en die uitvoering van ondersoeke en eksperimente so objektief as moontlik om die hipoteses te toets. Herhaalde ondersoeke word uitgevoer en aangepas. Die metodes en resultate word geanaliseer, geëvalueer en gedebatteer voordat hulle as geldig aanvaar word, deur die wetenskaplike gemeenskap.

Kennisproduksie in die wetenskap is ʼn deurlopende poging wat gewoonlik geleidelik gebeur, maar, van tyd tot tyd; neem kennis en insigte ʼn sprong vorentoe as nuwe kennis, of ʼn nuwe teorie, vervang wat voorheen aanvaar is. Soos met alle kennis verander wetenskaplike kennis met tyd soos wetenskaplikes hul kennis en begrip verbeter en soos mense hul siening van die wêreld rondom hulle verander. Wetenskaplike ondersoeke is meestal oor dinge wat swak verstaan of nie ten volle verstaan word nie. Wetenskaplikes is dikwels betrokke in debatte en verskille. Soos wat meer mense sulke ondersoeke onderneem, is hulle geneig om konsensus te bereik oor die manier waarop die wêreld werk. Die wetenskaplike kennis wat in die skool geleer word, is getoets en word oor die algemeen aanvaar. ŉ Goeie onderwyser sal die leerders vertel van die debatte, argumente en geskille tussen wetenskaplikes wat eerste was om ŉ verskynsel te ondersoek.

Wetenskaplikes gaan voort om die onbekende te verken. Hulle ondersoek vrae waarvoor niemand ŉ definitiewe antwoord het nie, soos: ‘Hoekom verander die klimaat? Wat veroorsaak dat die heelal uitbrei? Wat veroorsaak dat die aarde se magnetiese veld verander?’; en ‘Wat presies, is die mens se verstand?’ Niemand weet vir seker nie.

Deur Lewenswetenskappe te bestudeer en te leer, sal leerders die volgende ontwikkel:

• hul kennis van belangrike biologiese begrippe, prosesse, stelsels en teorieë;

• ŉ vermoë om wetenskaplike kwessies en prosesse krities te evalueer en te debatteer;

• groter bewustheid van die maniere waarop biotegnologie en kennis van Lewenswetenskappe die mensdom gebaat het;

• ŉ begrip van die maniere waarop die mens ŉ negatiewe uitwerking het op die omgewing en die organismes wat daarin is;

• ŉ diep waardering vir die unieke diversiteit van biome in Suider-Afrika, beide in die verlede en die hede, en die belangrikheid van bewaring;

• ŉ bewustheid van die betekenis daarvan om ŉ verantwoordelike burger te wees in terme van die omgewing en lewenstylkeuses wat hulle maak;

• ŉ bewustheid van die bydrae van Suid-Afrikaanse wetenskaplikes;


9KABV

• wetenskaplike vaardighede en maniere om wetenskaplik te dink wat hulle in staat stel om die leemtes in pseudo-wetenskap in die populêre media te sien, en

• ŉ vlak van akademiese- en wetenskaplike geletterdheid wat hulle in staat stel om te lees, praat, skryf en te dink oor die biologiese prosesse, -konsepte en -ondersoeke.

2.2 Lewenswetenskappeasʼnskoolvak

Lewenswetenskappe is die studie van lewe op verskillende vlakke van organisasie en bestaan uit ʼn verskeidenheid van sub-dissiplines, of spesialisasierigtings, soos

• Biochemie;

• Biotegnologie;

• Mikrobiologie;

• Genetika;

• Dierkunde;

• Plantkunde;

• Entomologie;

• Fisiologie (plant en dier);

• Anatomie (plant en dier);

• Morfologie (plant en dier);

• Wetenskaplike klassifikasie (plant en dier);

• Omgewingstudie en

• Sosio-biologie (dieregedrag).

Op skoolvlak word al hierdie sub-dissiplines bekendgestel, in mindere of meerdere mate, om ʼn breë oorsig van die vak Lewenswetenskappe te voorsien. Daar is drie redes vir die neem van Lewenswetenskappe:

• om nuttige kennis en vaardighede te voorsien wat in die alledaagse lewe nodig is;

• om leerders bloot te stel aan die verskeidenheid en omvang van biologiese studies en daardeur hul belangstelling te stimuleer en ʼn bewustheid te skep van moontlike spesialisasie; en

• om voldoende agtergrondkennis te verskaf vir verdere studies in een of meer van die biologiese sub-dissiplines.

2.3 Die strukturering van die kurrikulum vir Lewenswetenskappe

Vier “Kennisareas” word gebruik as organiseerders vir Lewenswetenskappe se inhoudsraamwerk. Die kennis word progressief ontwikkel oor die drie jare van die VOO-fase. Hierdie kennis is:



• Kennisareas 1: Lewe op die molekulêre, sellulêre en weefselvlak

• Kennisareas 2: Lewensprosesse in plante en diere

• Kennisareas 3: Omgewingstudies

• Kennisareas 4: Diversiteit, verandering en kontinuïteit.

Nie een van die kennis, óf die onderwerpe binne elke kennisareas, moet afsonderlik of onafhanklik bestudeer word nie. Die volgorde van die kennis hoef nie elke jaar dieselfde te wees nie en elke kennis. Hulle dra ook nie dieselfde gewig nie en hierdie kategorisering is bloot ʼn instrument vir die organisering van die vakinhoud. By die onderrig van Lewenswetenskappe is dit baie belangrik om leerders te help om die skakels te sien tussen verwante onderwerpe sodat hulle ʼn deeglike begrip van die aard en inter-samehangendheid van die lewe kan kry. Hierdie skakels moet ook gemaak word tussen grade.

Lewenswetenskappe: Konsep en Inhoudsontwikkeling

KennisareasLewe op die

molekulêre, sellulêre en weefselvlak

Lewensprosesse in plante en diere

Diversiteit, verandering en

kontinuïteitOmgewingstudies

Graad 10

• Chemie van lewe

- Anorganiese verbindings

- Organiese verbindings

• Sel - die eenheid van lewe

• Seldeling (mitose)

• Plant-en diereweefsel

• Ondersteuning-en vervoerstelsels in plante.

• Ondersteuning-stelsels in diere

• Vervoerstelsels in soogdiere

• Biodiversiteit en klassifikasie

• Geskiedenis van lewe op Aarde

• Biosfeer tot ekosisteme

Graad 11

• Energie – transformasies om lewe te ondersteun: fotosintese

• Dierevoeding

• Energie – transformasies:

Respirasie

• Gaswisseling

• Ekskresie

• Biodiversiteit – klassifikasie van mikro-organismes

• Biodiversiteit - plante

• Reproduksie – plante

• Biodiversiteit – diere

• Bevolkingsekologie

• Menslike impak op die omgewing: huidige krisisse

Graad 12

• DNS/DNA-kode van die Lewe

• RNA en Proteïensintese

• Meiose

• Reproduksie in Werweldiere

• Menslike Voortplanting

• Senuweestelsel

• Sintuie

• Endokriene stelsel

• Homeostase

• Darwinisme en Natuurlike Seleksie

• Die evolusie van die mens

• Menslike impak op die omgewing: huidige krisisse Graad 11

Die inhoudraamwerk fokus eerder op idees, vaardighede en konsepte, asook die verbindings tussen hulle, as op ʼn lys feite en prosedures wat geleer moet word. Dit is ook nie voorskriftelik ten opsigte van bepaalde onderrigstrategieë


11KABV

en metodologieë nie. In teendeel, opvoeders is vry om konsepte uit te brei en om leerervarings te ontwerp en te organiseer volgens hulle plaaslike omstandighede, wat die beskikbaarheid van hulpbronne insluit.

In graad 10 word al vier Kennisareas aangespreek en dien dit as inleiding vir die leerders om hulle bekend te stel aan die vier Kennisareas.

Die aanbevole graad 10-onderrigvolgorde vir die vier Kennis is:

1. Lewe op die molekulêre-, sellulêre- en weefselvlak (Molekules tot organe).

2. Lewensprosesse in plante en diere (Wat lewe onderhou).

3. Omgewingstudies (Biosfeer tot ekosisteme).

4. Diversiteit, verandering en kontinuïteit (Geskiedenis van lewe op aarde).

Die rasionaal vir hierdie orde in graad 10 is dat sommige gebiede van Suid-Afrika die geskikste is vir ̓n omgewingstudie gedurende die vroeë lente en ook omdat seisoenale vergelykings, waar moontlik, in ʼn gegewe ekosisteem vereis word. Party onderwysers kan kies om Omgewingstudies aan die begin van die jaar te doen. Dit is egter belangrik om die volgorde van Kennis 1 voor Kennis 2 en Kennis 3 voor Kennis 4 te behou. Onderwysers moet self besluit wat die volgorde gaan wees (begin hulle die jaar met kennis 1 en 2, of begin hulle die jaar met kennis 3 en 4).

Die eerste afdeling in Graad 10, wat “vakoriëntasie” genoem word, is ontwerp om leerders voor te berei vir die VOO-fase, en is bedoel om:

• dit wat die leerders in die AOO-fase (Natuurwetenskappe) geleer het, te verbind met wat hulle in die VOO (Lewenswetenskappe) gaan leer. Die vak Lewenswetenskappe bou voort op die kennis en vaardighede wat verkry is uit die Lewenswetenskappe-kennisareas in AOO-fase.

• te beskryf hoe kennis in die wetenskap gebou/saamgestel word, en gee die wetenskaplike benadering wat van beide onderwysers en leerders vereis word, om gebruik te word, wanneer hulle Lewenswetenskappe onderrig en leer.

• leerders aan ʼn paar basiese beginsels met betrekking tot die wetenskap voor te stel.

• leerders vertroud te maak met die verskeidenheid vaardighede wat hulle sal moet ontwikkel.

Die oriëntering moet gedoen word in die eerste lesse wat as ʼn inleiding dien, maar wat nie deel is van die geassesseerde kurrikulum nie. Alhoewel die beginsels en vaardighede geassesseer sal word gedurende die jaar in die konteks van die spesifieke inhoud. Leerders sou blootgestel gewees het aan soortgelyke oriëntasies aan die begin van die Senior Fase (Graad 7) en aan die begin van die Hoërskool (Graad 8). Die oriëntering in graad 10 moet dus leerders eenvoudig herinner aan wat van hulle verwag word en kan ook ŉ uitbreiding wees op sommige van die aspekte.

In Graad 11, word drie van die vier Kennis behandel en dien om progressie te verseker. Die inhoud wat in graad 10 beskryf is in die molekulêre-, sellulêre- en weefselvlak, word gebruik om betekenis te gee aan Lewensprosesse in plante en diere, in graad 11, maar word nie as ŉ aparte onderrig in Graad 11 nie.



Die voorgestelde graad 11- onderrigvolgorde vir die drie Kennis is soos volg:

1. Diversiteit, verandering en kontinuïteit (Mikro-organismes, Plante en Diere).

2. Lewensprosesse in plante en diere (Prosesse wat lewe onderhou).

3. Omgewingstudies (Populasie Ekologie en Menslike Impak).

In graad 12, word drie van die vier Kennisstringe behandel en dien om progressie te verseker. Die inhoud wat beskryf word in Omgewingstudies: Menslike Impak (Huidige Krisisse) word behandel in graad 11 om die las en druk in graad 12 te verminder, maar word geassesseer aan die einde van graad 12 in die Nasionale Senior- sertifikaat-eksamen.

Die aanbevole onderrigvolgorde van die vier Kennis in graad 12 is:

1. Lewe op die molekulêre-, sellulêre- en weefselvlak (DNS/DNA en Proteïensintese)

2. Lewensprosesse in plante en diere (Prosesse wat lewe onderhou)

3. Diversiteit, verandering en kontinuïteit (Darwinisme en Menslike Evolusie)

4. Omgewingstudies (Menslike Impak, onderrig en geassesseer in Graad 11)

Die geïdentifiseerde reeks kognitiewe en praktiese vaardighede moet elke jaar in die VOO-fase, onderrig en geassesseer word op ŉ geïntegreerde wyse, in die konteks soos voorsien deur die onderwerpe, in die vier Kennis onder.

2.4 Die doel van die bestudering van Lewenswetenskappe

• Die ontwikkeling van wetenskaplike kennis en begrip

Wetenskaplike kennis en begrip kan gebruik word om vrae oor die aard van die lewende wêreld om ons te beantwoord. Dit kan leerders voorberei vir ekonomiese aktiwiteite en selfuitdrukking wat die basis vir verdere studie in die wetenskap lê. Dit berei leerders ook voor vir aktiewe deelname in ʼn demokratiese samelewing wat waarde aan menseregte heg, en weer verantwoordelikheid teenoor die omgewing bevorder.

• Die ontwikkeling van die wetenskaplike prosesvaardighede (Wetenskaplike Ondersoeke)

Die onderrig en leer van wetenskap behels die ontwikkeling van ʼn reeks prosesvaardighede wat in die alledaagse lewe gebruik word, asook in die gemeenskap en in die werkplek. Leerders kan hierdie vaardighede bekom in ʼn omgewing wat kreatiwiteit, verantwoordelikheid en groeiende selfvertroue ondersteun. Leerders ontwikkel die vermoë om objektief te dink en gebruik ʼn verskeidenheid redenasie tegnieke terwyl hulle prosesvaardighede toepas om ondersoek in te stel, te reflekteer, te sintetiseer en te kommunikeer.

• Die ontwikkeling van ʼn begrip van die rol van wetenskap in die samelewing

Wetenskap en tegnologie het ʼn groot impak op ons wêreld gemaak, beide positief en negatief. Deurdagte keuses van wetenskaplike inhoud, en die gebruik van ʼn verskeidenheid metodes om wetenskap te onderring, moet begrip van wetenskap as ʼn menslike aktiwiteit bevorder sowel as die geskiedenis van die wetenskap en die verhouding tussen Lewenswetenskappe en ander vakke. Dit help ook die leerders om die bydrae wat wetenskap tot sosiale geregtigheid en maatskaplike ontwikkeling gemaak het, beter te verstaan. Daarbenewens behoort leerders ook die noodsaaklikheid om wetenskaplike kennis verantwoordelik te gebruik in belang van


13KABV

onsself, van die samelewing en die omgewing, te begryp. Begrip van wetenskap help ons ook om die gevolge van die besluite wat etiese kwessies behels, te verstaan.

2.5 Spesifiekedoelwitte

Daar is drie breë vakspesifieke doelwitte in Lewenswetenskappe wat verband hou met die doel van die leer van wetenskap. Dit is:

1. Spesifieke doelwit 1, wat verband hou met die ken van die vakinhoud (“teorie”);

2. Spesifieke doelwit 2, wat betrekking het op doen van wetenskaplike of praktiesewerk en ondersoeke; en

3. Spesifieke doelwit 3, wat verband hou met die begrip van en die toepassings van Lewenswetenskappe in die alledaagse lewe, sowel as ʼn begrip van die geskiedenis van wetenskaplike ontdekkings en die verhouding tussen inheemse kennis en wetenskap.

WAT BETEKEN DIE DRIE DOELWITTE EN WAT IS HULLE VERBINTENIS MET ASSESSERING?

2.5.1SpesifiekeDoelwit1:KennisvanLewenswetenskappe

(Lewenswetenskappe-begrippe, -prosesse, -verskynsels, -meganismes, -beginsels, -teorieë, -wette, -modelle, ensovoorts).

Spesifieke Doelwit 1 behels die kennis, begrip en die betekenisgewing aan wetenskap op so ̓ n manier dat dit leerders in staat stel om verbindings te maak tussen idees en begrippe. Deur sulke verbindings te maak is dit moontlik vir leerders om hulle kennis toe te pas in die konteks van nuwe en onbekende situasies. Die proses van die verkryging van ʼn diep begrip van wetenskap gaan oor meer as net die kennis van baie feite. Die omvang van die kennis wat leerders moet verwerf, sluit in kennis van prosesvaardighede met betrekking tot die uitvoer van ondersoeke.

Die volgende kognitiewe (denk) vaardighede bestaan uit die verskeidenheid vaardighede wat alle leerders in die konteks van die werk deur die kurrikulum in ʼn skooljaar moet ontwikkel. Hierdie vaardighede moet aandui wat geassesseer moet word op die toepaslike graadvlak, deur ʼn verskeidenheid assessering metodes. Let daarop dat nie elke vaardigheid in elke assessering geassesseer sal word nie, maar die onderwysers moet seker maak dat teen die einde van die jaar, die assessering bewyse verskaf dat leerders geassesseer was in al hierdie vaardighede.

2.5.1.1 Verwerwing van kennis

In die proses om kennis te verkry, moet leerders:

• toegang hê tot inligting vanaf ʼn verskeidenheid bronne (onderwysers, naslaanboeke, handboeke, internet, deskundiges, maats, ouers, ensovoorts);

• sleutel-idees kan kies;

• feite kan onthou; en

• konsepte/begrippe, prosesse, verskynsels, meganismes, beginsels, teorieë, wette en die modelle in die Lewenswetenskappe kan beskryf.



Assessering

Ten einde die vaardighede (of kognitiewe vaardighede) te evalueer, moet onderwysers gebruik maak van die volgende werkwoorde in die take of assesserings wat hulle opstel: stel, noem, benoem, lys, definieer, beskryf en enige ander werkwoorde wat sal aandui dat die kennis van die leerders oor die vak geassesseer word.

2.5.1.2 Verstaan en maak die verband tussen idees en begrippe om betekenis aan Lewenswetenskappe te gee

In die proses van betekenisverkryging en begrip moet leerders;

• ʼn konseptuele raamwerk bou van wetenskap-idees;

• kennis organiseer of herorganiseer om nuwe betekenis te kan aflei;

• opsommings skryf;

• vloeidiagramme, diagramme en breinkaarte ontwikkel; en

• patrone en tendense herken.

Assessering

Ten einde die vaardighede (of kognitiewe vaardighede) te evalueer, moet onderwysers gebruik maak van die volgende werkwoorde in die take of assesserings wat hulle opstel: verduidelik, vergelyk, herrangskik, gee ʼn voorbeeld van, illustreer, bereken, stel ŉ rede voor, maak ŉ veralgemening, interpreteer inligting of data, voorspel, kies, onderskei of enige ander geskikte werkwoord wat sal aandui dat die begrip van die vak deur die leerders geassesseer word.

2.5.1.3 Toepassing van Lewenswetenskappe kennis in nuwe en onbekende situasies

Leerders moet in staat wees om:

• inligting op ʼn nuwe manier te gebruik; en

• kennis toe te pas in nuwe en onbekende kontekste/situasies.

Assessering

Ten einde die vaardighede (of kognitiewe vaardighede) te evalueer, moet onderwysers gebruik maak van die volgende werkwoorde in die take of assesserings wat hulle opstel: demonstreer, interpreteer, voorspel, vergelyk, onderskei, illustreer, los op en kies, asook enige ander toepaslike werkwoorde wat die leerder se vermoë om kennis toe te pas, assesseer. Die sleutel is dat die leerders in staat moet wees om kennis toe te pas in ŉ konteks of situasie waarvoor hulle nog nie spesifieke kennis het nie, of dat hulle die kennis wat hulle het op ŉ nuwe manier moet gebruik.

2.5.1.4 Ontleed, evalueer en sintetiseer wetenskappe kennis, konsepte/begrippe en idees

In die leerproses van wetenskap moet leerders in staat wees om:

• inligting/data te analiseer;

• die verwantskappe tussen bestaande kennis en nuwe idees te herken;

• wetenskaplike inligting krities te evalueer;


15KABV

• aannames te identifiseer; en

• inligting te kategoriseer.

Assessering

Om die vaardighede (of kognitiewe vaardighede) te evalueer, moet onderwysers gebruik maak van die volgende werkwoorde in die take of assesserings wat hulle opstel: waardeer, argumenteer, oordeel, kies, evalueer, verdedig (ʼn oogpunt), vergelyk, kontrasteer, kritiseer (ʼn argument of aanname), onderskei, bespreek of enige ander geskikte werkwoorde wat sou aandui dat analisering, evaluering en sintese geassesseer word.

2.5.2 SpesifiekeDoelwit2:OndersoekvanLewenswetenskappeverskynsels

Leerders moet in staat wees om ondersoeke te beplan en uit te voer asook om probleme op te los wat praktiese vermoëns vereis. Hierdie vermoëns word ondersteun deur ʼn gesindheid van nuuskierigheid en’n belangstelling om uit te vind hoe die natuurlike wêreld en lewende dinge daarin werk.

Die volgende verskeidenheid vaardighede hou verband met die praktiese werk wat gedoen word in Lewensweten-skappe. Al sewe vaardighede sal nie gelykwaardig van toepassing wees op elke aktiwiteit nie. Die vaardighede is in lyn met wat die leerders in die normale loop van die uitvoering van ̓ n ondersoek sal doen. Onderwysers moet daardie vaardighede kies wat van toepassing is, en wat geassesseer kan word in die konteks van spesifieke aktiwiteite. Teen die einde van die graad 10-jaar, moet al sewe vaardighede geassesseer wees op ʼn toepaslike graadvlak.

Let wel: Terwyl praktiese ondersoeke ʼn spesifieke verskeidenheid vaardighede behels, moet leerders se kennis en begrip van die wetenskap geassesseer word binne die konteks van die kognitiewe domein van Spesifieke Doelwit 1.


2.5.2.1 Instruksies te volg

Dit is noodsaaklik, veral in die laer grade en in groot klasse. Onderwysers kan nie verwag dat alle leerders onbekende toerusting/apparaat onafhanklik moet kan gebruik, sonder om hulle ʼn duidelike stel instruksies te gee om te volg nie. Die hoeveelheid hulp wat benodig word, sal op die vlak van prestasie in hierdie verband dui. Die nakoming van veiligheidsmaatreëls sal deel hiervan wees.

2.5.2.2 Toerusting of apparaat te hanteer

Dit sluit in kennis van die apparaat/toerusting, wat dit is, die naam daarvan en waarvoor dit gebruik word. Die leerder moet in staat wees om verskillende soorte apparaat/toerusting te gebruik. “Die hantering van apparaat/toerusting” is ʼn generiese vaardigheid en is van toepassing op enige toerusting wat gebruik word vir baie verskillende soorte ondersoeke. Die hantering van geïmproviseerde apparaat/toerusting vereis dieselfde vaardighede wat nodig sou wees vir die hantering van standaard laboratoriumtoerusting/apparaat. Die klem is op die gepaste en veilige gebruik van apparaat/toerusting (en nie net op die memorisering van die name van die apparaat/toerusting nie.)



2.5.2.3 Waarnemings te maak

ŉ Verskeidenheid waarnemings is moontlik en kan op verskillende maniere aangeteken word, soos:

• tekeninge;

• beskrywings;

• die groepering van die materiaal of voorbeelde wat gebaseer is op waarneembare ooreenkomste en/of verskille;

• mate/metings;

• vergelyk materiaal voor en na die behandeling;

• waarneming van die resultate van ʼn eksperimentele ondersoek wat die aanteken van inligting op ʼn toepaslike wyse vereis; en

• tel.

2.5.2.4 Inligting of data aan te teken/Rekordhouding van data?

Dit sluit in die aanteken van waarnemings of inligting soos tekeninge, beskrywings, in ʼn eenvoudige tabelformaat, as eenvoudige grafieke, ensovoorts. Die vaardigheid van “aanteken” is oordraagbaar na ʼn reeks van verskillende wetenskaplike aktiwiteite.

2.5.2.5 Meting

Leerders moet weet wat om te meet, hoe om dit te meet en moet ʼn gevoel hê van die graad van akkuraatheid wat vereis word. ŉ Verskeidenheid dinge kan gemeet word, insluitende (maar nie beperk tot) lengte, volume, temperatuur, gewig of massa en getalle (tel). Meet is ʼn manier om waarnemings te kwantifiseer en in hierdie proses moet die leerders leer om skattings te maak.

2.5.2.6 Interpreteer

Leerders moet in staat wees om inligting van een vorm, waarin dit aangeteken is, om te skakel na ŉ ander, byvoorbeeld die omskakeling van ŉ tabel na ŉ geskikte grafiek.

Leerders moet in staat wees om toepaslike, eenvoudige berekeninge uit te voer, inligting uit tabelle en grafieke te ontleed en te onttrek, teoretiese kennis toe te pas op praktiese situasies, patrone en/of tendense te identifiseer, die beperkinge van die eksperimentele prosedures te beoordeel en om afleidings te maak wat gebaseer is op bewyse.

2.5.2.7 Ondersoeke en eksperimente te ontwerp/beplan

Nie alle ondersoeke is gebaseer op die “klassieke” afhanklike- en onafhanklike veranderlikes en kontroles nie. Byvoorbeeld, ʼn ondersoek kan die waarneming van grondprofiele of die tel van bevolkings behels.

Die ontwerp van ʼn ondersoek is ʼn ander proses as die beplanning van ʼn ondersoek. In die ontwerpproses moet opsies oorweeg word. Afhangende van die hipotese moet veranderlikes dalk geïdentifiseer word.


17KABV

Vaardighede sluit in:

• identifisering van ʼn probleem;

• die formulering van hipoteses;

• die kies van apparaat of toerusting en/of materiale;

• identifisering van veranderlikes;

• voorstelle van maniere om veranderlikes te beheer;

• beplanning van ʼn eksperiment;

• voorstelle van maniere om resultate aan te teken; en

• begrip vir die nodigheid om replisering en verifiëring te doen.

Leerders in grade 10, 11 en 12 moet in staat wees om ʼn eenvoudige ondersoek of eksperiment te beplan en/of te ontwerp.

Let wel: Vaardighede 2.5.2.1 tot 2.5.2.6 (die volg van instruksies, die hantering van toerusting, die maak van waarnemings, die aanteken van inligting, meet en interpreter van inligting) sal almal vereis word, in een of ander vorm, om ʼn eksperiment of ondersoek uit te voer. Deur die sewe verskillende soorte vaardighede (2.5.2.1 tot 2.5.2.7) te skei, kan hierdie vaardighede van toepassing wees op die verskeidenheid verskillende soorte praktiese werk wat geskik is vir ʼn spesifieke graad in Lewenswetenskappe, insluitende eenvoudige ondersoeke en eksperimente. Hierdie benadering maak dit makliker om leerders in ʼn reeks verskillende omstandighede te assesseer en dit stel ʼn onderwyser in staat om ʼn leerder se vermoë om die wetenskap te doen, te oordeel. Die vaardighede is gebaseer op wat die leerders in die normale loop van die praktiese werk sou doen. Daar is egter sekere omstandighede waar slegs ̓ n paar van hierdie vaardighede van toepassing sal wees en nie elke vaardigheid kan geassesseer word in elke praktiese taak nie.

2.5.3 SpesifiekeDoelwit3:Waarderingenbegripvirdiegeskiedenis,diebelangrikheidentoepassingsvanLewenswetenskappe in die samelewing

Die derde doelwit van Lewenswetenskappe is om leerders in staat te stel te om te verstaan dat wetenskap op skool van toepassing kan wees op hulle lewens buite die skool en dat dit hul lewens verryk.

Leerders moet blootgestel word aan die geskiedenis van die wetenskap en inheemse kennisstelsels van ander tye en kulture. Wetenskaplike kennis en begrip is oor tyd ontwikkel, deur mense wat nuuskierig was en wat met hulle soeke na kennis volhard het. Ons huidige begrip van die wetenskap sal verander en sal verbeter soos wat nuwe ontdekkings deur moderne wetenskaplikes gemaak word.

Die vaardighede wat ontwikkel kan word tydens die bereiking van Spesifieke Doelwit 3, is kognitiewe eerder as praktiese vaardighede. Dit is dieselfde kognitiewe vaardighede as dié van Spesifieke Doelwit 1.

Omdat die kennis wat verkry word ten opsigte van Spesifieke Doelwit 3, altyd verband hou met spesifieke vakinhoud, sal die inhoud die konteks verskaf vir die leer oor die verskillende aspekte van die wetenskap in die samelewing. Wetenskop moet dus op ʼn geïntegreerde wyse ondering word, om sodoende die vak te verbeter en duidelikheid te gee oor die verhouding tussen die vak en die samelewing, d.i. inheemse kennisstelsels wat verband hou met ʼn



spesifieke onderwerp, verwante geskiedenis van wetenskaplike ontdekkings en die toepassings van wetenskap in die alledaagse lewe .

2.5.3.1 Begrip vir die geskiedenis en die relevansie van sekeng/sommige wetenskaplike ontdekkings

Die vakinhoud verskaf die konteks vir die leer van die geskiedenis van wetenskaplike ontdekkings en hul relevansie vir die samelewing. Hierdie aspekte, die geskiedenis en die relevansie, moet gekoppel wees aan en onderrig word met die onderwerpe en inhoud wat verband hou met ʼn spesifieke ontdekking of ʼn bepaalde wetenskaplike.

2.5.3.2. Wantskap tussen inheemse kennis en Lewenswetenskappe

Alle kennis ontstaan uit sieninge van hoe die wêreld werk. Een van die verskille tussen moderne wetenskap (en tegnologie) en tradisionele, inheemse kennisstelsels is dat hulle hul oorsprong in verskillende wêreldbeskouings het. Leerders moet die verskillende kulturele kontekste verstaan waarin inheemse kennisstelsels ontwikkel het.

Die voorbeelde van inheemse kennis wat vir die studie gekies word, moet sover as moontlik, verskillende Suid-Afrikaanse kulturele groepe weerspieël. Hulle moet ook direk gekoppel word aan spesifieke Lewenswetenskappe vakinhoud.

2.5.3.3 Die waarde en toepassing van Lewenswetenskappe-kennis in die industrie, ten opsigte van loopbaangeleenthede en in die alledaagse lewe

Lewenswetenskappe-kennis kan toegepas word en is relevant in verskillende aspekte van die samelewing. Voorbeelde moet relevant wees tot die vakinhoud waarmee leerders op ̓ n bepaalde tyd te doen het. Daar is loopbaangeleenthede in die veld van sosio-biologie en dieregedrag, plantpatologie, wildbestuur, omgewings-impakstudies, die bewaring van biodiversiteit, paleontologie, paleoantropologie, landbou, tuinbou, omgewingswetgewing, wetenskap-joernalistiek, biotegnologie, genetiese ingenieurswese, en vele ander. Leerders moet bewus gemaak word van loopbane, maar dit moet nie in detail bespreek of geleer word nie.

Vaardighede

Alhoewel die soort kennis vir Spesifieke Doelwitte 1 en 3 verskillend is, moet die inhoud op ʼn geïntegreerde wyse aangebied word, sodat dit vir leerders makliker is om die geskiedenis, relevansie en toepassing van die wetenskap te verstaan. Wat belangrik is, is dat die vaardighede wat ontwikkel en geassesseer moet word vir Spesifieke Doelwit 3, dieselfde is as dié van Spesifieke Doelwit 1. (Sien 2.5)


19KABV


• toegang tot inligting te verkry;

• sleutel-idees te kies;

• inligting te herroep; Spesifieke doelwit 1.1

• die kennis van die natuurwetenskappe te beskryf;

• ʼn konseptuele raamwerk te bou;

• kennis te organiseer of te herorganiseer;

• opsommings te skryf; Spesifieke doelwit 1.2

• vloeidiagramme en breinkaarte te ontwikkel;

• patrone en tendense te herken;

• kennis toe te pas in ʼn nuwe konteks;

• kennis te gebruik in ʼn nuwe manier; Spesifieke doelwit 1.3

• inligting/data te analiseer;

• wetenskaplike inligting krities te evalueer;

• die verhouding tussen bestaande kennis

en nuwe idees te herken; Spesifieke doelwit 1.4

• aannames te identifiseer; en

• inligting te kategoriseer.

Die drie doelwitte is in lyn met die drie leeruitkomste waarmee onderwysers vertroud is. Binne elk van hierdie doelwitte, is spesifieke vaardighede of bevoegdhede geïdentifiseer. Dit is nie raadsaam om te probeer om elk van hierdie vaardighede apart te assesseer nie, en ook nie om oor elk apart verslag te lewer nie. Goed ontwerpte assesseringstake moet aan die einde van die jaar bewys lewer dat al die vaardighede geassesseer is op ŉ toepaslike graadvlak. Daar moet ʼn duidelike verband tussen die doelwitte en die uitkomste van leer wees. Die prosesse van onderrig, leer en assessering sal die skakels tussen die spesifieke doelwitte en die bereiking van die uitkomste gee.

2.5.4 Die ontwikkeling van taalvaardighede: Lees en Skryf

Lewenswetenskappe onderwysers behoort bewus te wees daarvan dat hulle ook betrokke in die onderrig van taal oor die kurrikulum is . Dit is veral belangrik vir die leerders vir wie die Taal van Leer en Onderrig (TLO) nie hul huistaal is nie. Dit is belangrik om leerders die geleenthede te gee om hul taalvaardighede te ontwikkel en te verbeter in die konteks van die leer van Lewenswetenskappe. Dit sal dus van kritieke belang wees om leerders die geleentheid te gee om wetenskaplike tekste te lees en om verslae, paragrawe en kort opstelle te skryf, as deel van veral, (maar nie uitsluitlik nie) informele assessering vir leer.



2.6 Tyd

Die tydstoekenning vir Lewenswetenskappe is 4 ure per week vir grade 10 tot 12.

Die kurrikulum vir graad 10 is ontwerp sodat voltooiing kan geskied binne 32 weke uit die 40 weke van die skooljaar. Dit laat 8 weke in die jaar vir eksamens, toetse en ontwrigting as gevolg van ander skoolaktiwiteite.

Die kurrikulum vir graad 11 is ontwerp sodat voltooiing kan geskied binne 32 weke uit die 40 weke van die skooljaar. Dit laat 8 weke in die jaar vir eksamens, toetse en ontwrigting as gevolg van ander skoolaktiwiteite.

Die kurrikulum vir graad 12 is ontwerp sodat voltooiing kan geskied binne 27½ weke uit die 40 weke van die skooljaar. Dit laat 12½ weke in die jaar vir eksamens, toetse en ontwrigting as gevolg van ander skoolaktiwiteite.

In grade 10, 11 en 12 is die tyd toegeken vir die onderrig van die inhoud wat die praktiesetake en ondersoeke in sluit.Ditisʼnintegraledeelvandieonderrig-enleerproses.

2.7 Hulpbronne

Die hulpbronne wat nodig is vir die onderrig van Lewenswetenskappe word langs elke onderwerp genoem om onderwysers te help met beplanning en voorbereiding.

Elke leerder moet sy/haar eie handboek hê. Onderwysers moet verseker dat ʼn stelsel in plek is vir die inneem van handboeke aan die einde van elke jaar. Skole moet ʼn veilige stoorplek voorsien waar handboeke en ander toerusting/apparaat veilig gebêre kan word.

Die ideaal is dat elke leerder voldoende toegang tot 'n geskikle werkspasie en toerusting om ondersoeke uit te voer moet hê. Om veiligheidsredes, in gevalle waar die ruimte en toerusting beperk is as gevolg van groot klasse, mag nie meer as drie leerders ruimte en toerusting/apparaat deel nie. Met betrekking tot toerusting/apparaat, moet skole alle moontlike pogings aanwend om te verseker dat noodsaaklike toerusting/apparaat verskaf word.

Alhoewel daar erken word dat dit nie ideaal is om geïmproviseerde toerusting/apparaat te gebruik nie, moet onderwysers onthou dat dit belangriker vir leerders is om die ervaring van die uitvoering van ʼn verskeidenheid van ondersoeke op te doen, as om staat te maak op die beskikbaarheid van standaard laboratoriumtoerusting. In gevalle waar toerusting/apparaat beperk is, moet onderwysers aangemoedig word om te improviseer. Dieselfde vaardighede kan ontwikkel word deur gebruik te maak van geïmproviseerde toerusting/apparaat. As daar ŉ gebrek aan toerusting/apparaat is en daar is geen alternatief nie, is dit meer effektief vir onderwysers om ʼn ondersoek te demonstreer, as om geen ondersoek te doen nie. Veilige stoorplek van toerusting en chemikalieë moet deur die skool voorsien word.

Onderwysers moet seker maak dat leerders vertroud is met die reëls met betrekking tot die veilige gebruik van toerusting en chemikalieë. Die Lewenswetenskappe-klaskamer of-laboratorium moet toegerus wees met kaarte, Bunsen-branders of spirituslampe, handlense, bio-kykers en relevante bioskyfies, mikroskope, ʼn stel voorbereide mikroskoopplaatjies, mikroskoopplaatjies en dekglasies, naslaanboeke, lemmetjies of skalpels, modelle, veldgidse, identifikasie sleutels, termometers, glasbekers, proefbuise en chemikalieë, en, indien enigsins moontlik, toegang tot geskikte DVD’s en ʼn DVD-speler.

Vars plantmateriaal kan verkry word uit die omgewing en onderwysers moet verseker dat geskikte plante (bv. Impatiens) op die skoolterrein geplant word. Vars diermateriaal kan dikwels verkry word teen ʼn redelike prys van die plaaslike slagter.

Onderwysers moet gekwalifiseerd wees om die vak te onderrig en moet hulself vergewis van die toerusting/apparaat en hoe dit gebruik word.


21KABV

AFDELING 3

3.1 LEWENSWETENSKAPPE VIR GRAAD 10: INHOUD

Die eerste deel van die kurrikulum in graad 10, wat “vakoriëntasie” genoem word, is ingesluit om leerders voor te berei vir die Lewenswetenskappe in die VOO-fase. Die doel is om:

• leerders vertroud te maak met die manier waarop die onderwyser die leeraktiwiteite sal organiseer;

• leerders vertroud te maak met die gedrag wat vereis sal word en die veiligheidsmaatreëls;

• dit wat die leerders geleer het in die Senior Fase te verbind met wat hulle sal leer en die verskeidenheid van vaardighede wat hulle moet ontwikkel in die VOO-fase;

• te beskryf hoe lewens wetenskappe kennis gestruktureer word, en om 'n wetenskaplike benadering wat van beide onderwysers en leerders vereis word, om gebruik te word wanneer hulle Lewenswetenskappe onderrig en leer;

• leerders bekend te stel aan sommige basiese beginsels wat aan Lewenswetenskappe verwant is



GR

AD

E 10

KW

AR

TAA

L 1

Tyd

Orië

ntas

ie ta

t Lew

ensw

eten

skap

pe: V

akor

iënt

asie

½ w

eek

(2 u

re)

Vass

tel v

an v

erbi

nten

isse

tuss

en N

atuu

rwet

ensk

appe

(AO

O) e

n Le

wen

swet

ensk

appe

(VO

O).

Defi

niee

r lew

e, d

ie o

mva

ng e

n ko

ntin

uite

it da

arva

n. L

ewe

op a

arde

is

dina

mie

s, m

et h

omeo

stas

e w

at d

ie b

alan

s ha

ndha

af o

p el

ke v

lak

van

orga

nisa

sie.

Lew

e w

ord

geke

nmer

k de

ur v

eran

derin

ge o

or b

iljoe

ne ja

re h

een.

Lew

ende

sist

eme

verto

on v

lakk

e va

n or

gani

sasi

e va

naf m

olek

ules

tot b

iom

e. D

ie a

ard

van

wet

ensk

ap: w

eten

skap

beh

els

die

betw

iste

ken

nis,

en

nie-

dogm

atie

se g

evol

gtre

kkin

gs w

at

geba

seer

is o

p be

wys

e en

gro

epse

valu

erin

gs.

Hoe

die

wet

ensk

ap w

erk:

Wet

ensk

ap is

geb

asee

r op:

• fu

ndam

ente

le k

enni

s w

at g

ebas

eer i

s op

wet

ensk

aplik

e be

wys

e en

gev

erifi

eerd

e be

vind

ings

(arti

kels

wat

in jo

erna

le g

epub

lisee

r is

of b

y ko

nfer

ensi

es a

ange

bied

w

ord:

gro

epse

valu

erin

g);

• w

aarn

emin

gs;

• on

ders

oeke

;

• di

e m

aak

van

met

ings

en

begr

ip v

an d

ie b

elan

grik

heid

van

ska

al;

• di

e ve

rsam

elin

g en

voo

rste

lling

van

dat

a in

die

vor

m v

an te

keni

nge,

ges

krew

e ve

rdui

delik

ings

, tab

elle

en

grafi

eke;

• ŉ

begr

ip v

an d

ie b

eper

king

e va

n ʼn

wet

ensk

aplik

e be

wys

;

• di

e id

entifi

serin

g va

n pa

trone

en

verw

ants

kapp

e in

dat

a;

• di

e ko

mm

unik

asie

van

bev

indi

nge;

en

• di

e in

agne

min

g va

n di

e m

aats

kapl

ike

aspe

kte

van

die

wet

ensk

aplik

e ge

tuie

nis.

Wet

ensk

aplik

e va

ardi

ghed

e be

hels

:

• di

e be

lang

rikhe

id v

an b

iolo

gies

e be

gins

els

soos

die

ver

wan

tska

p tu

ssen

om

trek

en v

olum

e/gr

ootte

, die

ver

wan

tska

p tu

ssen

bou

en

funk

sie;

• bi

olog

iese

teke

ning

e: re

ëls

wat

gel

d;

• di

e om

skak

elin

g va

n 3-

dim

ensi

onel

e vo

orw

erpe

of m

onst

ers

na 2

-dim

ensi

onel

e te

keni

nge

en fo

to’s

en

die

inte

rpre

terin

g va

n 2-

dim

ensi

onel

e te

keni

nge

en fo

to’s

: le

ngte

snit

en d

war

ssni

t;

• ŉ

alge

men

e in

leid

ing

tot d

ie v

ersk

eide

nhei

d va

n va

ardi

ghed

e so

os d

it ge

lys

is o

nder

die

Spe

sifie

ke D

oelw

itte

wat

ont

wik

kel m

oet w

ord;

• in

leid

ing

tot g

rafie

ke: d

ie v

ersk

illen

de g

rafie

ke, w

anne

er o

m d

it te

geb

ruik

, int

erpr

eter

ing

van

grafi

eke;

• be

reke

ning

e.

Org

anis

asie

van

leer

en

reël

s sl

uit d

ie v

olge

nde

in:

• ge

brui

k va

n ap

para

at/to

erus

ting

en a

nder

bro

nne;

• be

grip

van

pro

sedu

res

en h

oe o

m a

ppar

aat v

eilig

te g

ebru

ik in

labo

rato

ria e

n kl

aska

mer

s;

• gr

oepw

erk;

• be

grip

van

die

ass

esse

rings

vere

iste

s; e

n

• di

e ko

rtlik

se n

oem

van

ber

oepe

en

vakk

ombi

nasi

es v

ir to

elat

ing

tot h

oër o

nder

wys

.

Let w

el: H

ierd

ie in

leid

ing

wor

d ni

e ge

asse

ssee

r nie

, maa

r die

rele

vant

e as

pekt

e m

oet g

eïnk

orpo

reer

wor

d in

die

spe

sifie

ke in

houd

waa

r dit

van

toep

assi

ng is

, en

waa

r dit

dan

geas

sess

eer w

ord.


23KABV

KW

AR

TAA

L 1

Ken

nisa

rea

1: L

ewe

op M

olek

ulêr

e, S

ellu

lêre

en

Wee

fsel

vlak

Alle

lew

ende

org

anis

mes

bes

taan

uit

atom

e w

at m

et m

ekaa

rver

bind

om

mol

ekul

es te

vor

m. H

ierd

ie m

olek

ules

vor

m w

eer d

ie b

asie

se e

enhe

id v

an le

we,

nl.

selle

. Pla

nt- e

n di

erse

lle

het ʼ

n ko

mpl

ekse

org

anis

asie

wat

hul

le in

sta

at s

tel o

m d

ie b

asie

se p

rose

sse

van

lew

e ui

t te

voer

, nl.

bew

egin

g (b

eweg

ing

in e

n om

sel

le e

n so

mm

ige

selle

bew

eeg)

, voe

ding

(sel

le

prod

usee

r voe

dsel

of v

erkr

y vo

edse

l eld

ers)

, res

pira

sie,

eks

kres

ie, g

roei

, voo

rtpla

ntin

g, re

aksi

e op

prik

kels

/stim

uli.

Sel

le is

ges

pesi

alis

eerd

en

vorm

wee

fsel

s w

at ʼn

spe

sifie

ke fu

nksi

e ve

rrig

. Die

wee

fsel

s vo

rm o

rgan

e w

at o

ok g

espe

sial

isee

rd is

en

ʼn s

pesi

fieke

funk

sie

verr

ig. H

ierd

ie k

enni

sstri

ng s

tel l

eerd

ers

voor

aan

die

lew

e op

mol

ekul

êre,

sel

lulê

re e

n w

eefs

elvl

ak

(Ver

bind

met

gra

ad 9

).

Tyd

Ond

erw

erp

Inho

udO

nder

soek

eB

ronn

e

2 ½

wek

e

(10

ure)

Die

che

mie

van

le

we

Mol

ekul

es v

ir le

we

Org

anie

se m

olek

ules

bes

taan

uit

C, H

, O e

n so

mm

ige

beva

t and

er e

lem

ente

soo

s N

en

P. S

elle

bes

taan

ui

t pro

teïe

ne, k

oolh

idra

te, l

ipie

de, n

ukle

ïens

ure

en

vita

mie

nes

(Sle

gs b

asie

se s

trukt

urel

e de

tail

is n

odig

)

Ano

rgan

iese

ver

bind

ings

• D

ie h

ooffu

nksi

es v

an:

- w

ater

: 2H

en

1 O

;

- m

iner

ale:

bv.

, Na,

K, C

a, P

, Fe,

I, n

itrat

e, fo

sfat

e;

mak

ro-e

n m

ikro

-ele

men

te; h

ooffu

nksi

es e

n ge

brek

siek

tes

(Ver

bind

met

voe

ding

en

graa

d 9)

• D

ie n

odig

heid

van

kun

smis

in w

ange

brui

kte

gron

d bv

. waa

r gew

asse

gep

lant

wor

d en

ger

eeld

geo

es

wor

d, w

ord

die

kuns

mis

weg

gesp

oel n

a di

e riv

iere

, en

eut

rofik

asie

kom

voo

r (ve

rbin

d m

et e

kolo

gie)

.

Ops

ione

el:

• B

ou m

odel

le v

an e

envo

udig

e of

mee

r kom

plek

se

mol

ekul

es d

eur v

an k

rale

of k

unsk

lei g

ebru

ik te

m

aak.

• A

nalis

eer v

oedi

ngsi

nhou

d va

n vo

edse

lver

pakk

ings

: vi

tam

iene

, min

eral

e en

and

er v

oedi

ngsw

aard

es

• H

andb

oeke

• Ta

belle

• A

ppar

aat/P

roef

buis

e

• Ve

rske

iden

heid

ve

rpak

king

s w

at

voed

ings

waa

rde

aant

oon.



KW

AR

TAA

L 1

Org

anie

se v

erbi

ndin

gs

• ko

olhi

drat

e –

mon

osak

karie

de (e

nkel

sui

kers

) bv

. glu

kose

en

frukt

ose;

dis

akka

riede

(dub

bel

suik

ers)

bv.

Suk

rose

en

mal

tose

; pol

isak

karie

de

(vee

lvou

dige

sui

kers

) bv.

sty

sel,

sellu

lose

en

glik

ogee

n;

• Li

pied

e (v

ette

en

olie

s) –

1 g

liser

ol e

n 3

vets

ure:

on

vers

adig

de v

ette

, ver

sadi

gde

vette

, cho

lest

erol

in

voed

sel (

verb

ind

met

Gra

ad 9

);

• pr

oteï

ene

– am

inos

ure

(C, H

, O e

n N

en

som

mig

e be

sit P

, S, F

e), i

s se

nsiti

ef v

ir te

mpe

ratu

ur e

n pH

: ve

rloor

sy

stru

ktuu

r en

funk

sie,

rol v

an e

nsie

me

by d

ie a

fbre

ek/s

inte

se v

an m

olek

ules

, die

invl

oed

van

tem

pera

tuur

en

pH o

p en

siem

wer

king

; slo

t-en-

sleu

tel-m

odel

van

hoe

ens

iem

e w

erk,

ens

iem

e in

al

leda

agse

lew

e (b

v. in

was

poei

ers)

;

• N

oem

van

Nuk

leïe

nsur

e: D

NA

en R

NA

– be

staa

n ui

t C,H

,O,N

en

P;

(gee

n de

tail

oor b

ou n

ie)

• Vi

tam

iene

: bv.

A, e

en v

an d

ie B

-vita

mie

ne, C

, D e

n E

;

(Een

voud

ige

diag

ram

me

om m

olek

ule

voor

te s

tel.

Her

sien

kor

tliks

waa

rom

hie

rdie

sto

ww

e no

dig

is in

pl

ante

en

dier

e –

bou

dus

op v

orig

e ke

nnis

. Gee

n de

tail

van

stru

ktuu

r of f

unks

ie –

funk

sie

wor

d la

ter i

n af

delin

gs w

aar v

an to

epas

sing

beh

ande

l. H

ierd

ie is

ŉ

kort

inle

idin

g to

t die

mol

ekul

êre

sam

este

lling

van

or

gani

smes

).

Noo

dsaa

klik

:

• Vo

edse

ltoet

se v

ir st

ysel

, glu

kose

, lip

iede

en

prot

eïen

e.

• O

nder

soek

die

wer

king

van

‘bio

logi

ese’

was

poei

er

met

ens

iem

e,

OF

• W

ater

stof

pero

ksie

d en

hoe

nder

lew

er o

m d

ie e

ffek

van

ensi

eme

te d

emon

stee

r

OF

• Va

rs p

ynap

pels

ap, g

ekoo

kte

eier

wit

in ʼn

pla

stie

k-

stro

oitji

e

EN

• N

eem

waa

r, m

eet m

etin

gs e

n re

kord

eer d

ie

resu

ltate

van

die

eks

perim

ent b

y ve

rski

llend

e te

mpe

ratu

re.

• Ve

rgel

yk d

ie R

DA

(aan

bevo

le d

aagl

ikse

inna

me)

m

et d

ie a

lleda

agse

dië

te v

an in

divi

duel

e le

erde

rs.

Teke

n ʼn

sirk

eldi

agra

m v

an d

ie v

oeds

eltip

es e

n be

spre

ek d

ie im

plik

asie

s va

n di

e di

ëet v

an le

erde

rs.

• C

hem

ikal

ieë

• B

unse

nbra

nder

s

• Te

rmom

eter

s

• W

aspo

eier

H2O

2 en

hoen

derle

wer

Of

Pyn

appe

lsap

, eie

rwit

en

Pla

stie

kstro

oitji

e


25KABV

KW

AR

TAA

L 1

3 w

eke

(12

ure)

Selle

: Die

ba

sies

e ee

nhei

d va

n le

we

Mol

ekul

êre

bou

Sel

le is

mee

stal

opg

ebou

uit

kool

hidr

ate,

pro

teïe

ne,

lipie

de, n

ukle

ïnsu

re e

n w

ater

.

Kor

t oor

sig

van

die

gesk

iede

nis

van

mik

rosk

opie

: van

af

ʼn le

ns- e

n lig

- tot

ele

ktro

nmik

rosk

oop.

Hoe

hie

rdie

in

stru

men

te m

ense

in s

taat

ges

tel h

et o

m s

elle

en

sels

trukt

ure

te s

ien

wat

wee

r tot

sel

teor

ie g

elei

het

. (H

ersi

en k

ortli

ks g

raad

9: d

ie b

ou v

an d

ie s

el)

Sels

truk

tuur

en

funk

sie:

Die

rol v

an o

rgan

elle

• S

elw

and

– sl

egs

by p

lant

e, o

nder

steu

ning

stru

ktuu

r/ge

e vo

rm.

• S

elm

embr

aan

– vl

oeis

tof-m

osaï

ekm

odel

, gre

nse,

ve

rvoe

r: be

weg

ing

oor m

embr

ane:

diff

usie

, osm

ose

en a

ktie

we

verv

oer.

• N

ukle

us, c

hrom

atie

nmat

eria

al, n

ukle

usm

embr

aan,

nu

kleo

porie

, nuk

leol

us –

oor

erw

ing,

beh

eers

entru

m.

• S

itopl

asm

a –

stoo

r, si

rkul

erin

g va

n st

oww

e.

• M

itoch

ondr

ion

– en

ergi

evry

stel

ling

tyde

ns

selre

spira

sie.

• R

ibos

ome

– pr

oteï

ensi

ntes

e.

• E

ndop

lasm

iese

Ret

ikul

um –

ver

voer

sist

eem

.

• G

olgi

-ligg

aan

– ve

rsam

el s

ekre

sies

.

• P

last

iede

– p

rodu

ksie

en

stoo

r van

voe

dsel

en

pigm

ente

.

• Va

kuol

e, li

soso

me,

ves

ikel

s –

stoo

r, ve

rterin

g,

osm

oreg

uler

ing,

Verb

ind

die

stru

ktuu

r en

liggi

ng v

an d

ie o

rgan

elle

met

hu

lle fu

nksi

es

(Hie

rdie

is ŉ

inle

idin

g; s

omm

ige

orga

nelfu

nski

es s

al

late

r in

mee

r det

ail g

edoe

n w

ord)

.

Selle

ver

skil

in g

root

te, v

orm

en

bou

om h

ul s

pesi

fieke

fu

nksi

e te

kan

ver

rig (v

erbi

nd m

et w

eefs

els)

Vers

kil t

usse

n pl

ants

elle

en

dier

selle

(ver

bind

met

gr

aad

9)

• Ve

rdui

delik

en

dem

onst

reer

hoe

ʼn li

gmik

rosk

oop

wer

k

Geb

uik

ŉ lig

mik

rosk

oop

en n

eem

waa

r en

teke

n di

e bo

u va

n di

e:

- P

lant

sel (

nat m

onte

ring

van

ʼn u

i-epi

derm

is)

- D

iers

el (w

angs

elle

)

As

ligm

ikro

skop

e ni

e be

skik

baar

is n

ie, m

oet

mik

rogr

awe

gebr

uik

wor

d.

- B

erek

en d

ie v

ergr

otin

g va

n di

e te

keni

ng d

eur

die

groo

tte v

an d

ie m

onst

er, d

eur d

ie le

nse

van

die

mik

rosk

oop,

te b

epaa

l

OF

• B

erek

en d

ie g

root

te v

an d

ie m

onst

er a

s ʼn

m

ikro

graa

f geb

ruik

wor

d, d

eur d

ie g

egew

e ly

nska

al

te g

ebru

ik.

• O

nder

soek

diff

usie

• O

nder

soek

osm

ose

• H

andb

oeke

• K

aarte

/Tab

elle

• M

ikro

graw

e

• M

ikro

skoo

ppla

atjie

s

• C

hem

ikal

ieë

• E

lekt

ronm

ikro

graw

e (in

ha

ndbo

eke)

• D

eurs

kyne

nde

linia

al

• Li

gmik

rosk

ope

• B

io-k

yker

s en

bio

-stro

ke

• B

eker

s

• S

out

• A

arta

ppel

s/ei

ers



KW

AR

TAA

L 1

2 w

eke

(8 u

re)

Seld

elin

g:

Mito

se

Sels

iklu

s, in

slui

tend

mito

se:

Inte

rfase

, mito

se (m

et n

ame

van

fase

s), s

itoki

nese

en

groe

i.

Aan

eenl

open

de p

rose

s va

n m

itose

: Ver

delin

g va

n se

l om

2 id

entie

se s

elle

te v

orm

.

(Een

voud

ige

besk

ryw

ings

met

dia

gram

me

om d

ie

chro

mos

oom

vera

nder

inge

van

een

oue

rsel

te to

on w

at

twee

iden

tiese

dog

ters

elle

vor

m)

• Ve

rski

l in

telo

fase

by

plan

t- en

die

rsel

le

Chr

omos

ome:

in n

ukle

us v

an a

lle s

elle

, 2 c

hrom

atie

de

en ŉ

sen

trom

eer.

Rol

van

mito

se: g

roei

en

hers

tel;

voor

tpla

ntin

g va

n ee

nvou

dige

org

anis

mes

Kan

ker:

onge

kont

role

erde

sel

delin

g en

gro

ei

• O

orsa

ke v

an k

anke

r

• G

elow

e en

ges

indh

ede

teen

oor k

anke

r (ko

rtlik

s)

• B

ehan

delin

g

• M

edie

se b

iote

gnol

ogie

bv.

Rad

iote

rapi

e,

chem

oter

apie

(gee

n de

tail

nodi

g)

Geb

ruik

ges

kikt

e br

onne

om

sel

delin

g te

ond

erso

ek,

bv. m

ikro

skoo

ppla

atjie

s, m

ikro

graw

e, p

lakk

ate,

mod

elle

Maa

k sk

etse

van

die

waa

rnem

ings

.

Doe

n na

vors

ing

en b

ied

van

inlig

ting

oor E

EN

tipe

ka

nker

aan

. Dit

moe

t die

vol

gend

e in

slui

t: oo

rsak

e,

voor

kom

ing,

beh

ande

ling.

Inlig

ting

kan

verb

aal o

f as

ʼn

gesk

rew

e ve

rsla

g oo

rged

ra w

ord.

• H

andb

oeke

/Tab

elle

• P

lakk

ate

• M

ikro

graw

e/M

ikro

skoo

ppla

atjie

s

• M

ikro

skop

e

• N

asla

anbr

onne

1 w

eek

(4 u

re)

Tota

al

9 w

eke

(36

ure)

Plan

t- en

Die

rwee

fsel

s

Inle

idin

g to

t wee

fsel

s

Beg

rip w

eefs

el: g

roep

een

ders

e se

lle w

at a

ange

pas

is

om ʼn

sek

ere

funk

sie

te k

an v

errig

; sel

diffe

rens

iasi

e

Bek

lem

toon

die

ver

houd

ing

tuss

en d

ie b

asie

se b

ou e

n fu

nksi

e da

arva

n

Plan

twee

fsel

s:

Xile

em, fl

oeëm

, par

ench

iem

, kol

lenc

hiem

, sk

lere

nchi

em, e

pide

rmis

en

mer

iste

mat

iese

wee

fsel

Ond

erso

ek e

n id

entifi

seer

pla

ntw

eefs

els

deur

di

e vo

lgen

de te

geb

ruik

: mik

rosk

oop,

bio

-stro

ke,

mik

rogr

awe

of p

lakk

ate

Teke

n en

ben

oem

sel

le o

m h

ulle

ges

pesi

alis

eerd

e st

rukt

ure

te to

on.

• H

andb

oeke

/Tab

elle

• P

lakk

ate

• M

ikro

skoo

ppla

atjie

s

• M

ikro

graw

e

• M

ikro

skop

e


27KABV

KW

AR

TAA

L 1

Ass

eser

ing

• E

en fo

rmel

e aa

nget

eken

de k

last

oets

.

• A

sses

serin

g vi

r lee

r (in

form

ele)

: geb

ruik

ŉ v

ersk

ei-

denh

eid

stra

tegi

eë e

n ge

past

e m

etod

es v

an a

s-se

sser

ing

in to

etse

, hui

swer

k, w

erkk

aarte

, ver

slae

, op

som

min

gs, o

pste

lle e

ns.

Verw

ys n

a di

e ve

rske

iden

heid

vaa

rdig

hede

wat

on

der S

pesi

fieke

Doe

lwit

1 en

3 g

enoe

m w

ord.

Let

op

dat

ken

nis

oor e

n di

e ve

rsta

an v

an o

nder

soek

e en

pra

ktie

se w

erk

ook

geas

sess

eer m

oet w

ord

in

wer

kkaa

rte, v

ersl

ae, h

uisw

erka

ktiw

iteite

en

toet

se. D

ie

kogn

itiew

e va

ardi

ghed

e w

at o

nder

Spe

sifie

ke D

oelw

it 1

en 3

noe

m w

ord,

sal

ook

van

toep

assi

ng w

ees

op d

ie

kenn

is e

n be

grip

van

ond

erso

eke.

• E

en P

rakt

iese

taak

• Ve

rwys

na

die

lys

van

vaar

digh

ede

onde

r Spe

si-

fieke

Doe

lwit

2.



KW

AR

TAA

L 2

Strin

g 1:

Lew

e op

Mol

ekul

êre-

, Sel

lulê

re- e

n W

eefs

elvl

ak (v

ervo

lg)

Tyd

Ond

erw

erp

Inho

udO

nder

soek

Bro

nne

2 w

eke

(8 u

ur)

Plan

t- en

Die

r-w

eefs

els

(ver

volg

)

Die

rwee

fsel

s:

Die

vie

r bas

iese

tipe

s m

et v

oorb

eeld

e:

• E

pite

el

• B

indw

eefs

el

• S

pier

wee

fsel

• S

enuw

eew

eefs

el

Verw

ants

kap

tuss

en b

ou e

n fu

nksi

e (G

een

deta

il be

no-

dig

– se

kere

wee

fsel

s bv

. blo

ed e

n se

nuw

ees

in d

ie

refle

ksbo

og, s

al b

ehan

del w

ord

in m

eer d

etai

l in

rel-

evan

te a

fdel

ings

)

Toep

assi

ng v

an In

heem

se k

enni

ssis

tem

e en

bi-

oteg

nolo

gie:

• Tr

adis

ione

le te

gnol

ogie

, bv.

trad

isio

nele

med

isyn

e en

gen

eser

s;

• M

edie

se b

iote

gnol

ogie

, bv.

imm

unite

it, e

ntst

oww

e,

antib

iotik

a, b

loed

oorta

ppin

gs; e

n

• K

loni

ng v

an p

lant

- en

dier

wee

fsel

s, s

tam

seln

avor

s-in

g (e

tiese

kw

essi

es e

n w

etge

win

g)

• O

nder

soek

en

iden

tifise

er p

arty

van

die

die

rwee

f-se

ls d

.m.v

. mik

rosk

ope,

bio

-stro

ke, m

ikro

graw

e of

pl

akka

te. T

eken

en

beno

em d

ie g

espe

sial

isee

rde

selle

wat

hie

rdie

wee

fsel

s vo

rm.

Vers

amel

inlig

ting

oor E

EN

vel

d va

n bi

oteg

nolo

gie

wat

ver

wan

t is

aan

plan

t- of

die

rwee

fsel

bv.

klo

ning

, st

amse

lnav

orsi

ng, i

n-vi

tro b

evru

gtin

g.

• H

andb

oeke

• Ta

belle

• M

ikro

skoo

ppla

atjie

s

• M

ikro

graw

e

• M

ikro

skop

e

• N

asla

anbr

onne

½ w

eek

(2 u

ur)

Org

ane

Org

ane

best

aan

uit ʼ

n aa

ntal

wee

fsel

s. D

ie s

trukt

uur

van

die

blaa

r sal

as

voor

beel

d va

n ŉ

orga

an b

ehan

del

wor

d. A

nder

org

ane

sal l

ater

na

geky

k w

ord

in d

ie

gede

elte

oor

Lew

ensp

rose

sse.

Stru

ktuu

r van

die

bla

ar

Dw

arss

nit v

an ŉ

dik

otie

le b

laar

om

die

ver

band

tu

ssen

sy

bou

en fu

nksi

e aa

n te

toon

: fot

osin

tese

, ga

swis

selin

g en

ver

voer

. Ver

bind

dit

met

pla

ntw

eefs

els,

ge

past

e se

lorg

anel

le, b

eweg

ing

oor m

embr

ane,

en

die

bew

egin

g va

n m

olek

ules

in, d

eur e

n ui

t die

bla

ar.

Obs

erve

er e

n te

ken

ʼn g

edee

lte v

an d

ie d

ikot

iele

bla

ar.

Ops

ies:

• N

eem

ŉ d

war

ssni

t van

die

bla

ar o

p vo

oraf

bere

ide

plaa

tjies

waa

r

OF

• B

estu

deer

mik

rogr

awe.

OF

• B

estu

deer

bio

kyke

rstro

ke.

• H

andb

oeke

• Ta

belle

• M

ikro

graw

e/B

ioky

kers

• M

ikro

skop

e


29KABV

KW

AR

TAA

L 2

Ken

nisa

rea

2: L

ewen

spro

sess

e in

Pla

nte

en D

iere

Leer

ders

ond

erso

ek d

ie a

nato

mie

van

pla

nte

en d

iere

ten

opsi

gte

van

onde

rste

unin

g- e

n ve

rvoe

rsis

tem

e. B

y di

ere,

wor

d di

e ve

rski

llend

e on

ders

teun

ings

iste

me

met

die

foku

s op

die

m

ensl

ike

onde

rste

unin

gste

lsel

en

bew

egin

g ve

rgek

.

3 w

eke

(12

ure)

Ond

erst

euni

ng-

en

verv

oers

iste

me

in p

lant

e

Ana

tom

ie v

an d

ikot

iele

pla

nte

(ver

bind

met

gra

ad 7

)

• W

orte

l en

stin

gel:

vers

prei

ding

van

ver

skill

ende

w

eefs

els

• S

trukt

uur v

an s

elle

in v

ersk

illen

de w

eefs

els

(ver

bind

m

et p

lant

wee

fsel

s)

• S

ekon

dêre

gro

ei (v

erbi

nd m

et s

elde

ling)

; jaa

rrin

ge

in ʼn

boo

m o

m s

y ou

derd

om te

bep

aal,

asoo

k in

terk

limaa

tsve

rand

erin

ge

Tran

spira

sie:

Die

ver

wan

tska

p tu

ssen

ver

lies

van

wat

er e

n di

e bo

u va

n di

e bl

aar (

verb

ind

met

Kw

arta

al 1

).

Fakt

ore

wat

tran

spira

siet

empo

beï

nvlo

ed:

• te

mpe

ratu

ur,

• lig

inte

nsite

it,

• w

ind,

• hu

mid

iteit

• G

utta

sie

en v

erw

elki

ng

• O

pnam

e va

n w

ater

en

min

eral

e in

die

xile

em v

an

wor

tels

- Ve

rvoe

r van

wat

er e

n m

iner

ale

na d

ie b

lare

- Tr

ansl

okas

ie v

an v

erva

ardi

gde

voed

sel v

anaf

bla

re

na a

nder

del

e va

n di

e pl

ant

• G

ebru

ik ʼn

mik

rosk

oop/

mik

rogr

aaf o

m

die

dwar

ssni

t van

die

wor

tel e

n st

inge

l te

onde

rsoe

k en

te te

ken

(pla

n al

leen

lik)

• In

dien

mik

rosk

ope

besk

ikba

ar is

, maa

k pr

epar

ate

en te

ken

xile

emve

sels

– m

aak

mon

ster

s va

n se

lder

y of

pam

poen

stin

gels

om

sek

ondê

re v

erdi

kkin

gs te

ond

erso

ek

• O

bser

veer

jaar

ringe

in ʼn

bo

omst

omp,

bep

aal o

uder

dom

en

klim

aats

vera

nder

inge

• O

ntw

erp

ʼn o

nder

soek

om

te s

ien

of

tem

pera

tuur

, lig

inte

nsite

it of

hum

idite

it ʼn

invl

oed

op d

ie tr

ansp

irasi

etem

po

het (

gebr

uik

ʼn p

otom

eter

), id

entifi

seer

di

e ve

rand

erlik

es e

n ge

kont

role

erde

ve

rand

erlik

es.

• O

nder

soek

wat

erop

nam

e de

ur d

ie

wor

tels

• O

nder

soek

die

ver

voer

van

wat

er d

eur

die

xile

em (d

eur v

an Im

patie

nts

gebr

uik

te m

aak)

.

• H

andb

oeke

• M

ikro

skop

e

• Vo

oraf

bere

ide

plaa

tjies

• Vo

orw

erpg

lasi

es

• D

ekgl

asie

s

• P

ampo

en- o

f sel

dery

stin

gels

• Le

mm

etjie

s of

ska

lpel

s

• Vo

edse

lkle

urse

l/Gek

leur

de in

k

• P

otom

eter

• B

eker

s

• B

ebla

arde

takk

ie

• S

agte

pla

nt, b

v. Im

patie

nts

• E

osie

n

• G

lash

ouer

s



KW

AR

TAA

L 2

3 w

eke

(12

ure)

Ond

erst

euni

ng-

stel

sels

in d

iere

Skel

ette

:

• Vo

orbe

elde

van

die

re m

et v

ersk

illen

de s

kele

tte:

- H

idro

stat

iese

ske

let

- E

ndos

kele

t

- E

ksos

kele

t

Voor

dele

en

nade

le v

an e

lke

tipe

skel

et

• B

enad

ruk

ontw

ikke

lings

prog

ress

ie e

n st

eun

vir ʼ

n le

efst

yl o

p la

nd

Die

men

slik

e sk

elet

• D

ie a

sske

let:

noem

die

ges

igsb

ene,

kra

nium

, fo

ram

en m

agnu

m, v

erhe

mel

te e

n ka

ke (v

erbi

nd m

et

men

slik

e ev

olus

ie in

gra

ad 1

2)

• D

ie a

anha

ngsk

elet

Funk

sies

van

die

ske

let

• B

eweg

ing

• B

eske

rmin

g

• O

nder

steu

ning

• S

toor

min

eral

e

• G

ehoo

r

• S

trukt

uur v

an la

ngbe

ne

• Ve

rwan

tska

p tu

ssen

stru

ktuu

r en

funk

sie

in d

ie

volg

ende

wee

fsel

s:

- be

en,

- kr

aakb

een,

- te

ndon

s,

- lig

amen

te

• O

nder

soek

die

men

slik

e sk

elet

(mod

el o

f fot

o’s)

• Te

ken

ʼn ti

pies

e la

ngbe

en (l

engt

esni

t)

• O

nder

soek

sov

eel a

s m

oont

lik v

an d

ie w

eefs

els

(kry

va

rs m

ater

iaal

by

slag

huis

)

• H

andb

oeke

• M

odel

le

• Fo

to’s

• Ve

rsam

elin

g ge

snyd

e la

ngbe

ne (s

lagh

uis)

• K

ry b

y sl

aghu

is ʼn

gew

rig

met

bee

n, li

gam

ent,

kraa

kbee

n

OF


31KABV

KW

AR

TAA

L 2

Tota

al

8½ w

eke

(34

uur)

Gew

rigte

:

• O

nbew

eegb

are

gew

rigte

• H

alfb

ewee

gbar

e ge

wrig

te

• B

ewee

gbar

e ge

wrig

te/s

inov

iale

gew

rig –

stru

ktuu

r va

n si

novi

ale

gew

rigte

: bal

-en-

potji

e, s

karn

ier-

, dr

aai-e

n-gl

y-ge

wrig

.

Die

rol v

an d

ie v

olge

nde

in m

ensl

ike

bew

egin

g:

• B

ene

• G

ewrig

te

• Li

gam

ente

• Te

ndon

s

• A

ntag

onis

tiese

spi

ere

(bv.

bis

eps/

trise

ps)

• S

trukt

uur v

an w

illek

eurig

e sk

elet

spie

re: M

iofib

rille

en

spi

ersa

met

rekk

ings

• S

iekt

es w

at d

ie s

kele

t aan

tas:

Rag

itis

in k

inde

rs,

oste

opor

ose,

jig,

ens

.

• O

bser

veer

en

besk

ryf d

ie b

eweg

ing

van

hier

die

gew

rigte

. Ind

ien

moo

ntlik

bes

tude

er X

-stra

alpl

ate

van

bal-e

n-po

tjie

en s

karn

ierg

ewrig

te.

• Vo

oraf

bere

ide

mik

rosk

oopp

laat

jies

OF

• M

ikro

graw

e

• X

-stra

alpl

ate

Ass

esse

ring

• 1

form

ele

aang

etek

ende

kla

stoe

ts

• H

alfja

arek

sam

en(2

½ u

re)

Verw

ys n

a di

e ve

rske

iden

heid

vaa

rdig

hede

wat

ond

er

Spe

sifie

ke D

oelw

itte

1 en

3 g

enoe

m w

ord

asse

sser

ing

vir

leer

(Inf

orm

ele)

: geb

ruik

ŉ v

ersk

eide

nhei

d st

rate

gieë

en

gepa

ste

met

odes

van

ass

esse

ring

in to

etse

, hui

swer

k,

wer

kkaa

rte, v

ersl

ae, o

psom

min

gs, o

pste

lle e

ns.

Let o

p da

t ken

nis

oor

en d

ie v

erst

aan

van

onde

rsoe

ke

en

prak

tiese

wer

k oo

k ge

asse

ssee

r m

oet

wor

d in

w

erkk

aarte

, ve

rsla

e, h

uisw

erka

ktiw

iteite

en

toet

se.

Die

ko

gniti

ewe

vaar

digh

ede

wat

ond

er S

pesi

fieke

Doe

lwitt

e 1

en 3

gen

oem

wor

d, s

al o

ok v

an to

epas

sing

wee

s op

di

e ke

nnis

en

begr

ip v

an o

nder

soek

e.

Een

pra

ktie

se ta

ak

Verw

ys n

a di

e ly

s va

n va

ardi

ghed

e on

der S

pesi

fieke

Doe

lwitt

e 2.



KW

AR

TAA

L 3

Ken

nisa

rea

2: L

ewen

spro

sess

e in

Pla

nte

en D

iere

(ver

volg

)

Leer

ders

bes

tude

er d

ie v

ervo

erst

else

l van

die

men

slik

e lig

gaam

.

Tyd

Ond

erw

erp

Inho

udO

nder

soek

Bro

nne

3 w

eke

(12

ure)

Verv

oers

tels

els

in s

oogd

iere

(men

se)

Sirk

ulas

iest

else

ls

• D

ie b

loed

sirk

ulas

iest

else

l: pu

lmon

êre-

en

sist

emie

se- (

dubb

el, g

eslo

te) s

irkul

asie

tsel

sels

, in

slui

tend

die

:

- H

art e

n ge

asso

siëe

rde

bloe

dvat

e

- H

art:

inw

endi

ge- e

n ui

twen

dige

stru

ktuu

r en

die

verb

and

met

die

funk

sion

erin

g da

arva

n

- K

ardi

ales

iklu

s (D

ie v

loei

van

blo

ed d

eur d

ie

hart)

• R

igtin

g va

n bl

oedv

loei

: ver

skil

tuss

en

geok

sigi

neer

de- e

n ge

deok

sigi

neer

de b

loed

in

vers

kille

nde

dele

van

die

sis

teem

(dia

gram

of

skem

atie

se te

keni

ng):

- Lo

nge-

en

pulm

onêr

e si

stee

m e

n ge

asso

siee

rde

bloe

dvat

e;

- H

oofo

rgan

e en

sis

tem

iese

sis

teem

; die

ge

asso

siee

rde

hoof

bloe

dvat

e va

n di

e br

ein,

du

nder

m, l

ewer

en

nier

e.

• M

egan

ism

e vi

r beh

eer v

an k

ardi

ales

iklu

s en

ha

rtklo

p (p

ols)

• B

ou e

n fu

nksi

es v

an v

ersk

illen

de b

loed

vate

, sl

agar

e, a

re m

et k

lepp

e en

kap

pillê

re b

loed

vate

.

•Li

mf:

verb

and

tuss

en k

ardi

ovas

kulê

re- e

n lim

fvat

stel

sels

. Fun

ksie

s va

n di

e lim

fvat

stel

sel.

• S

iekt

es v

an d

ie h

art e

n si

rkul

asie

ste

lsel

, bv.

ho

ê en

lae

bloe

ddru

k, h

arta

anva

lle, b

eroe

rtes,

be

hand

elin

g va

n ha

rtsie

ktes

: bv.

Kun

smat

ige

pypi

es

(ste

nt),

pasa

ange

ër, k

lepv

erva

ngin

g, h

arto

mle

inin

g,

harto

orpl

antin

g (s

legs

noe

m)

• D

isse

ksie

van

ʼn s

oogd

ierh

art (

skaa

p, b

ees

of v

ark

kry

by ŉ

sla

ghui

s), i

dent

ifise

er d

ie k

amer

s, k

lepp

e,

spie

rwee

fsel

, blo

edva

te

• In

par

e, m

eet d

ie p

olss

lag

van

ʼn le

erde

r voo

r en

na

oefe

ning

, ste

l inl

igtin

g in

gra

fiek

voor

en

inte

rpre

teer

en

ver

duid

elik

die

gra

fiek

• O

nder

soek

en

teke

n dw

arss

nitte

van

ʼn a

ar e

n sl

agaa

r van

af v

oora

fber

eide

mik

rosk

oop

plaa

tjies

.

• Ta

belle

er d

ie v

ersk

ille

tuss

en v

ersk

illen

de ti

pes

bloe

dvat

e

• H

andb

oeke

• Ta

belle

• B

ees-

/ska

ap-/v

arkh

art k

ry

by s

lagh

uis

• S

kalp

els

of le

mm

etjie

s

• S

toph

orlo

sie

of

selfo

onho

rlosi

e

• M

ikro

skop

e

• Vo

oraf

bere

ide

plaa

tjies

of

mik

rogr

awe


33KABV

KW

AR

TAA

L 3

Strin

g 3:

Om

gew

ings

tudi

es

Ten

eind

e te

kan

oor

leef

en

om v

oort

te p

lant

ver

keer

org

anis

mes

in in

tera

ksie

met

and

er o

rgan

ism

es e

n m

et d

ie o

mge

win

gs w

aarin

hul

le w

oon.

Die

stu

die

van

hier

die

inte

raks

ies

wor

d ek

olog

ie g

enoe

m. H

ierd

ie a

fdel

ing

is g

estru

ktur

eer o

m le

erde

rs b

loot

te s

tel a

an p

arty

van

die

inte

raks

ies

wat

in d

ie n

atuu

r voo

rkom

en

om d

ie te

rmin

olog

ie e

n ko

nsep

te w

at d

it be

skry

f, te

ver

klaa

r. Vi

r die

gra

ad 1

1-si

llabu

s w

ord

die

term

inol

ogie

en

kons

epte

wat

hie

r ges

elek

teer

is, d

war

soor

alle

ver

takk

ings

, waa

r van

toep

assi

ng, g

ebru

ik. D

it sa

l lee

rder

s in

sta

at s

tel o

m

die

bete

keni

s va

n hi

erdi

e te

rme

en k

onse

pte

binn

e di

e be

kend

e ko

ntek

ste

van

hulle

pla

aslik

e om

gew

ing,

sow

el a

s S

uid-

Afri

ka a

s ʼn

geh

eel,

te k

onte

kstu

alis

eer.

Die

pla

aslik

e ar

ea a

s ko

ntek

s w

ord

ook

gebr

uik

om v

oor t

e st

el h

oe d

ie m

ens

die

omge

win

g w

aarin

hls

y en

and

er o

rgan

ism

es le

ef, b

eïnv

loed

. Die

effe

k w

at d

ie m

ens

het o

p di

e om

gew

ing

- bei

de p

laas

lik e

n in

tern

asio

naal

- sa

l mee

r in

deta

il ge

asse

ssee

r wor

d in

gra

ad 1

1. H

ierd

ie g

edee

lte b

ou v

oort

op d

ie k

enni

s w

at ty

dens

die

Sen

ior F

ase

verk

ry is

.

Tyd

Ond

erw

erp

Inho

udO

nder

soek

Bro

nne

6 w

eke

(24

uur)

Bio

sfee

r tot

ek

oste

lsel

sB

iosf

eer

• D

ie b

egrip

: bio

sfee

r.

• D

ie o

nder

linge

-inte

safh

ankl

ikhe

id m

et e

n ko

mpo

-ne

nte

van

die

glob

ale

ekos

iste

em: d

ie h

idro

sfee

r, lit

osfe

er e

n at

mos

feer

(ver

bind

met

gra

ad 8

).

Bio

me

• A

ard

land

en

akw

atie

se b

iom

e va

n S

uide

r-A

frika

en

hoe

klim

aat,

gron

dsoo

rte e

n pl

ante

groe

i die

org

an-

ism

es b

eïnv

loed

wat

in e

lk is

.

• D

ie li

ggin

g va

n di

e ve

rski

llend

e bi

ome

in S

uid-

Afri

ka.

Om

gew

ing

Die

beg

rip o

mge

win

g, in

term

e va

n m

ensl

ike

aktiw

iteite

en

inte

raks

ie m

et d

ie n

atuu

rlike

om

gew

ing.

Nee

m

abio

tiese

en

biot

iese

fakt

ore

in a

g en

ond

erso

ek d

ie

uitw

erki

ng d

aarv

an o

p di

e ge

mee

nska

p.

Ekos

iste

me

Die

beg

rippe

: eko

sist

eem

, stru

ktuu

r en

ekos

iste

emfu

nksi

oner

ing:

•A

biot

iese

fakt

ore:

- fis

iogr

afies

e fa

ktor

e (d

ie a

spek

, hel

ling,

en

hoog

te b

o se

espi

eël);

- gr

ond

(pH

, hum

usin

houd

, tek

stuu

r, w

ater

hou-

verm

oë e

n lu

g-in

houd

);

- lig

(dag

leng

te e

n se

isoe

nale

ver

ande

ringe

);

- te

mpe

ratu

ur (e

ffek

van

dag/

nag

en s

eiso

ene)

;

Veld

wer

k

Kie

s E

EN

eko

sist

eem

(nab

y di

e sk

ool)

in ʼn

pla

aslik

e bi

oom

vir

bepa

alde

stu

die.

Die

stu

die

moe

t:

• ab

iotie

se e

n bi

otie

se fa

ktor

e en

die

inte

raks

ies

tus-

sen

hulle

han

teer

;

• di

e tro

fiese

ver

houd

ings

in ʼn

eko

sist

eem

bes

pree

k;

• se

isoe

nale

ver

ande

rings

oor

twee

kw

arta

ale,

óf

kwar

taal

1 e

n 2,

of k

war

taal

e 3

en 4

aan

teke

n en

be

skry

f

• bi

odiv

ersi

teit

binn

e di

e ek

osis

teem

iden

tifise

er

m.b

.v v

eldg

idse

en

sleu

tels

• H

andb

oeke

• Id

entifi

kasi

egid

se e

n –s

leut

els

tot g

roep

e or

gani

smes

• To

egan

g to

t ŉ e

kosi

stee

m

• K

aarte

van

Sui

d-A

frika

• D

VD

's

• In

tern

et

• N

atuu

rpro

gram

me

op T

V

• P

laas

like

inlig

ting

• To

epas

like

inst

rum

ente

vi

r die

mee

t van

abi

otie

se

fakt

ore.



KW

AR

TAA

L 3

Tota

al

9 w

eke

(36

uur)

- w

ater

(wat

ersi

klus

en

die

bela

ngrik

heid

van

vl

eila

nde)

;

- at

mos

ferie

se g

asse

(ver

wys

na

beso

edel

ing-

graa

d 12

); en

- w

ind

(ver

wys

na

trans

pira

sie)

.

- B

iotie

se fa

ktor

e, w

at d

ie v

olge

nde

insl

uit:

(Ska

kel m

et G

raad

8)

- pr

odus

ente

;

- ve

rbru

iker

s;

- on

tbin

ders

.

• E

nerg

ievl

oei d

eur e

kosi

stem

e en

die

ver

houd

ing

met

trofi

eses

trukt

ure

(voe

dsel

pira

mid

es):

- Tr

ofies

evla

kke:

pro

duse

nte,

ver

brui

kers

(h

erbi

vore

en

karn

ivor

e en

om

nivo

re, o

ntbi

nder

s (s

kake

l met

gra

ad 9

en

voed

ing

in g

raad

11)

;

- V

loei

diag

ram

me

van

die

volg

ende

: wat

er-,

suur

stof

-, ko

olst

of- e

n st

ikst

ofkr

ingl

oop.

(Nam

e bv

, soo

s ni

trate

wor

d ve

reis

, maa

r che

mie

se

beso

nder

hede

daa

rvan

is n

ie n

odig

nie

)

• E

ko-to

eris

me:

- ek

onom

ie;

- et

iek;

- ge

leen

thed

e

• po

sitie

we

en/o

f neg

atie

we

men

slik

e im

pak

op d

ie

ekos

iste

em id

entifi

seer

Vers

kille

nde

groe

pe m

oet o

nder

soek

inst

el n

a ve

rski

llend

e fa

ktor

e.

Elk

e gr

oep

moe

t sel

f bep

lan,

ver

sam

el, a

ante

ken,

dat

a aa

nbie

d, d

ata

ontle

ed e

n ev

alue

er.

(Dit

dien

as

ʼn in

leid

ing

tot/s

kake

l met

men

slik

e in

vloe

de o

p di

e om

gew

ing

in g

raad

11)

Ass

esse

ring

• E

en 1

form

ele

aang

etek

ende

kla

stoe

ts

• A

sses

serin

g vi

r lee

r (in

form

ele)

: geb

ruik

ŉ

vers

keid

enhe

id s

trate

gieë

en

gepa

ste

met

odes

va

n as

sess

erin

g in

toet

se, h

uisw

erk,

wer

kkaa

rte,

vers

lae,

ops

omm

ings

, ops

telle

ens

. Ver

wys

na

die

vers

keid

enhe

id v

aard

ighe

de w

at n

oem

wor

d on

der

Spe

sifie

ke D

oelw

itte

1 en

3.

Nee

m k

enni

s da

t ken

nis

oor e

n di

e ve

rsta

an v

an

onde

rsoe

ke e

n pr

aktie

se w

erk

ook

geas

sess

eer

moe

t wor

d in

wer

kkaa

rte, v

ersl

ae, h

uisw

erka

ktiw

iteite

en

toet

se. D

ie k

ogni

tiew

e va

ardi

ghed

e w

at o

nder

S

pesi

fieke

Doe

lwitt

e 1

en 3

noe

m w

ord

sal o

ok

van

toep

assi

ng w

ees

op d

ie k

enni

s en

beg

rip v

an

onde

rsoe

ke.

Een

pra

ktie

se ta

ak

Verw

ys n

a di

e ly

s va

n va

ardi

ghed

e on

der S

pesi

fieke

D

oel 2

.


35KABV

KW

AR

TAA

L 4

Ken

nisa

rea

4: D

iver

site

it, v

eran

derin

g en

kon

tinuï

teit

Lew

e be

staa

n ui

t ʼn

groo

t ver

skei

denh

eid

van

vorm

s en

wor

d de

ur w

eten

skap

likes

geo

rgan

isee

r vol

gens

men

sgem

aakt

e kl

assi

fikas

iest

else

ls. M

oder

ne v

orm

s va

n le

we

het ʼ

n la

ng g

eski

eden

is, w

at s

trek

vana

f die

eer

ste

bakt

erie

selle

, van

af o

ngev

eer 3

,5 m

iljar

d ja

ar g

eled

e. S

uid-

Afri

ka h

et ʼn

ryk

foss

ielre

kord

van

ʼn p

aar b

elan

grik

e ge

beur

teni

sse

in d

ie

gesk

iede

nis

van

die

lew

e. V

eran

derin

ge in

lew

ensv

orm

e ho

u ve

rban

d m

et k

limaa

tsve

rand

erin

ge s

owel

as

bew

egin

gs v

an k

ontin

ente

en

osea

ne o

or la

ng ty

dper

ke.

Tyd

Ond

erw

erp

Inho

udO

nder

soek

Bro

nne

1 w

eek

(4 u

re)

Bio

dive

rsite

it en

Klassifikasie

Bio

dive

rsite

it

Eno

rme

biod

iver

site

it be

staa

n ta

ns o

p aa

rde

(gro

ot

vers

keid

enhe

id v

an s

pesi

es, v

ersk

illen

de e

kosi

stem

e en

gen

etie

se v

aria

sie)

met

kle

m o

p di

e om

vang

van

bi

odiv

ersi

teit

en e

ndem

isite

it in

Sui

der-

Afri

ka: i

nhee

mse

en

end

emie

se s

pesi

es.

• Klassifikasiesisteme

Bio

dive

rsite

it w

ord

geor

gani

seer

met

kl

assi

fikas

iesi

stem

e.

• K

ort g

eski

eden

is v

an k

lass

ifika

sie:

Wet

ensk

aplik

es

poog

om

org

anis

mes

te k

lass

ifise

er o

p gr

ond

van

gede

elde

eie

nska

ppe.

Soo

s w

at m

eer i

nlig

ting

verk

ry w

ord,

ver

ande

r die

kla

ssifi

kasi

e.

Een

van

die

hui

dige

kla

ssifi

kasi

este

lsel

s is

die

vyf

-ko

nink

ryk

stel

sel:

Ani

mal

ia, P

lant

ae, F

ungi

, Pro

tista

en

Mon

era

(bak

terie

ë).

• D

ie b

enoe

min

g va

n di

e en

titei

te in

die

wet

ensk

ap:

begr

ip: s

pesi

e en

bin

omia

lest

else

l. K

lem

op

Linn

aeus

(Car

l von

Lin

ne) e

n sy

rol i

n di

e kl

assi

fikas

iesi

stee

m: W

aaro

m g

ebru

ik o

ns L

atyn

?

• Ve

rski

lle tu

ssen

pro

kario

te e

n eu

kario

te (v

erbi

nd

met

sel

stru

ktuu

r).

• D

ie b

elan

grik

ste

groe

perin

gs v

an le

wen

de

orga

nism

es, d

iagn

ostie

se k

enm

erke

van

elk

:

- B

akte

rieë

- P

rotis

ta

- Fu

ngi

- P

lant

e

- D

iere

• B

egin

sels

van

kla

ssifi

serin

g de

ur a

lleda

agse

ob

jekt

e te

gro

epee

r op

gron

d va

n ge

deel

de

oore

enko

mst

e in

ʼn e

envo

udig

e hi

ërar

gie.

• K

lass

ifise

er in

gro

epe

ʼn s

elek

sie

van

beke

nde

orga

nism

es o

p gr

ond

van

sigb

are

bew

yse.

Geb

ruik

sl

eute

ls e

n id

entifi

kasi

egid

se.

• H

andb

oek

• Fo

to’s

• M

ikro

graw

e

• ʼn

Ver

sam

elin

g va

n al

-le

daag

se v

oorw

erpe

• Id

entifi

serin

gsgi

dse

• S

leut

els

tot g

roep

e or

gan-

ism

es

• Id

entifi

serin

gsgi

dse

• S

leut

els

• Fo

to’s



KW

AR

TAA

L 4

5 w

eke

(20

uur)

Ges

kied

enis

van

le

we

op A

arde

Lew

e se

ges

kied

enis

: ver

ande

rings

kom

voo

r dw

arsd

eur d

ie g

eski

eden

is v

an le

we

op A

arde

• Ve

rand

erin

ge in

die

sam

este

lling

van

die

atm

osfe

er

(bv.

ver

hogi

ng in

suu

rsto

fvla

kke)

• Ve

rand

erin

g in

klim

aat (

bv. Y

styd

perk

e)

• G

eolo

gies

e ge

beur

teni

sse

(bv.

die

bew

egin

g va

n ko

ntin

ente

) en

hulle

invl

oed

op d

ie v

ersp

reid

ing

van

lew

ende

org

anis

mes

(bio

geog

rafie

).

Bew

yse

vir v

eran

derin

gs in

die

see

vlak

ke e

n di

e st

ygin

g en

dal

ing

van

die

land

(bv.

twee

klep

pige

s en

am

mon

iete

gev

ind

op d

ie M

akha

thin

i-vla

kte

in d

ie

noor

de v

an K

ZN, w

alvi

sfos

siel

e in

die

Sah

ara,

trilo

biet

e in

die

Kar

oo.)

• D

ie d

rie e

ras:

Pal

leos

oïku

m-,

Mes

osoï

kum

- en

Sen

osoï

kum

-tydp

erke

wor

d el

k ve

rdee

l in

perio

des

(nam

e va

n pe

riode

s ho

ef n

ie g

emem

oris

eer t

e w

ord

nie)

:

•G

eolo

gies

e ty

dska

al

Die

bet

eken

is e

n ge

brui

k va

n di

e ty

dska

le (i

nlig

ting

hoef

nie

gem

emor

isee

r te

wor

d ni

e).

•Kam

brieseontploffin

g

Die

Kam

brie

se o

ntpl

offin

g, w

at o

ns in

sig

gee

in d

ie

oors

pron

g va

n vr

oeë

vorm

e va

n al

le d

iere

groe

pe.

In d

ie la

aste

vie

r milj

oen

jaar

het

bed

uide

nde

vera

nder

inge

pla

asge

vind

in d

ie s

pesi

es w

at in

Afri

ka

voor

kom

(bv.

men

se) (

Ska

kel m

et g

raad

12)

.

•M

assa

-uitw

issi

ngs

Daa

r was

vyf

mas

sa-u

itwis

sing

s dw

arsd

eur d

ie

gesk

iede

nis

gew

ees,

waa

rvan

twee

bes

onde

r bel

angr

ik

was

: 250

mjg

(die

uitw

issi

ng v

an o

ngev

eer 9

0% v

an

alle

lew

e op

Aar

de) e

n 65

mjg

(die

uitw

issi

ng v

an b

aie

spes

ies,

insl

uite

d di

noso

urus

se).

Die

tem

po v

an u

itste

rwin

g op

Aar

de is

tans

hoë

r as

op

enig

e ty

dstip

in d

ie v

erle

de. D

ie h

uidi

ge ty

dper

k is

al

die

sesd

e ui

twis

sing

gen

oem

(Ska

kels

na

graa

d 11

en

12).

• K

onst

ruee

r ʼn

tydl

yn w

at d

ie g

eski

eden

is v

an

lew

e op

Aar

de v

oors

tel.

Die

tydl

yn m

oet a

l die

be

lang

rikst

e ge

beur

e w

ys, v

an d

ie o

ntst

aan

van

die

vroe

gste

vor

ms

van

lew

e to

t die

hed

e. D

it m

oet d

ie

lang

ges

kied

enis

van

die

lew

e be

klem

toon

.

• O

nder

soek

die

‘ver

mis

te s

kake

l’ tu

ssen

di

noso

urus

se e

n vo

ëls

(bv.

Arc

haeo

pter

yx)

Ond

erso

ek d

ie s

elek

ant a

s vo

orbe

eld

van

ŉ "le

wen

de"

foss

iel w

at a

an d

ie k

us v

an S

uid-

Afri

ka g

evin

d w

ord.

Bie

d ʼn

mon

delin

ge o

f ges

krew

e ve

rsla

g aa

n.

• Ve

rske

ie h

ipot

eses

is v

oorg

este

l vir

die

uitiw

issi

ng

65 m

iljoe

n ja

ar g

eled

e, s

oos

die

met

eorie

t-im

pak-

teor

ie e

n vu

lkan

ism

e (in

Indi

ë)-te

orie

. Kie

s E

EN

va

n hi

erdi

e hi

pote

ses

en b

eskr

yf d

ie b

ewys

e w

at

wet

ensk

aplik

es in

gesa

mel

het

ter o

nder

steu

ning

da

arva

n. (A

ard

van

wet

ensk

ap)


37KABV

KW

AR

TAA

L 4

Tota

al:

6 w

eke

(24

uur)

•Fo

ssie

lvor

min

g en

met

odes

van

dat

erin

g

Foss

ielv

orm

ing

en m

etod

es v

an d

ater

ing,

bv.

ra

diom

etrie

se d

ater

ing

en re

latie

we

date

ring.

•Sl

eute

lgeb

eurt

enis

se

Daa

r is

bew

yse

uit S

uid-

Afri

ka v

an s

eker

e be

lang

rike

gebe

ure

in d

ie g

eski

eden

is v

an le

we:

• oo

rspr

ong

van

die

vroe

gste

vor

me

van

lew

e:

bew

yse

van

eens

ellig

e ge

foss

ileer

de b

akte

rieë

(stro

mat

olie

te) u

it ba

ie d

ele

van

Sui

d-A

frika

;

• sa

gtel

igga

amdi

ere-

in N

amib

ië, N

oord

-Kaa

p;

• vr

oeë

land

plan

te in

die

Gra

ham

stad

-are

a;

• w

oude

van

prim

itiew

e pl

ante

soo

s G

loss

opte

ris

naby

Moo

irivi

er e

n E

stco

urt;

• di

e lig

ging

van

die

ste

enko

olne

ersl

ae in

Sui

d-A

frika

(s

legs

die

kaa

rt);

• di

e se

leka

nt a

s ʼn

“lew

ende

foss

iel”

wat

gev

ind

is

aan

die

Nat

alse

noo

rdku

s;

• so

ogdi

erag

tige

rept

iele

gev

ind

in d

ie K

aroo

(bv,

Ly

stro

saur

us e

n Th

rinax

odon

);

• di

noso

urus

se (D

rake

nsbe

rge

en M

alut

i-ber

ge)

sow

el a

s ke

ëldr

aend

e pl

ante

;

• di

e ee

rste

soo

gdie

re (O

os-K

aap

en L

esot

ho);

• m

ense

en

preh

isto

riese

men

se (b

v. G

aute

ng, (

Wie

g va

n di

e M

ensd

om) N

amib

ië, N

oord

wes

(Tau

ng),

Vrys

taat

, (Fl

oris

bad)

, Kw

aZul

u-N

atal

(Bor

der C

ave)

en

Lim

popo

(Mak

apan

sgat

)).

ŉBegrip

vanFossiele

• W

eten

skap

likes

geb

ruik

ded

uktie

we

rede

nerin

g (in

fere

nsie

) om

foss

iele

en

die

gesk

iede

nis

van

lew

e op

aar

de te

ver

staa

n .

Die

impa

k va

n m

ense

op

biod

iver

site

it en

die

nat

uurli

ke

omge

win

g.

Foss

iel-t

oeris

me

Foss

iel-t

oeris

me

is ʼn

bro

n va

n in

kom

ste

en s

kepp

ing

van

wer

ksge

leen

thed

e in

som

mig

e pl

ekke

.

• O

nder

soek

foss

iele

in ʼn

mus

eum

of f

ossi

elte

rrei

n of

ky

k na

foto

’s v

an fo

ssie

le.

• O

psio

neel

: Geb

ruik

gip

s om

ʼn “f

ossi

el” t

e m

aak.

• K

arte

er d

ie b

elan

grik

ste

foss

ielte

rrei

ne o

p ʼn

kaa

rt va

n S

uid-

Afri

ka



KW

AR

TAA

L 4

Ass

esse

ring

• E

en fo

rmel

e aa

nget

eken

de k

last

oets

• E

en P

roje

k/O

pdra

g

• E

inde

van

die

jaar

eks

amen

(2 x

2½

uur

)

Ass

esse

ring

vir l

eer (

Info

rmel

e): g

ebru

ik ŉ

vers

keid

enhe

id

stra

tegi

eë e

n ge

past

e vo

rms

van

asse

sser

ing

in to

etse

, hu

isw

erk,

wer

kkaa

rte,

vers

lae,

ops

omm

ings

, op

stel

le

ens.

Ver

wys

na

die

vers

keid

enhe

id v

aard

ighe

de w

at

noem

wor

d on

der S

pesi

fieke

Doe

lwitt

e 1

en 3

.

Let o

p da

t ken

nis

oor e

n di

e ve

rsta

an v

an o

nder

soek

e en

pra

ktie

se w

erk

ook

geas

sess

eer m

oet w

ord

in

wer

kska

arte

, ver

slae

, hui

swer

kakt

iwite

ite e

n to

etse

. Die

ko

gniti

ewe

vaar

digh

ede

wat

ond

er S

pesi

fieke

Doe

lwitt

e 1

en 3

noe

m w

ord,

sal

ook

van

toep

assi

ng w

ees

op d

ie

kenn

is e

n be

grip

van

ond

erso

eke.

Prak

tiese

eks

amen

(1 u

ur)

Let w

el: D

ie p

rakt

iese

wer

k w

at d

eur d

ie ja

ar g

edoe

n is

moe

t die

vaa

rdig

hede

wat

be

skry

f wor

d on

der S

pesi

fieke

Doe

l 2, o

ntw

ikke

l. D

ie p

rakt

iese

eks

amen

sal

som

mig

e va

n hi

erdi

e va

ardi

ghed

e as

sess

eer.


39KABV

3.2

LEW

ENSW

ETEN

SKA

PPE

VIR

GR

AA

D 1

1: IN

HO

UD

KW

AR

TAA

L 1

Ken

nisa

rea

1: D

iver

site

it, v

eran

derin

g en

kon

tinuï

teit

Lew

e be

staa

n ui

t ʼn

wye

ver

skei

denh

eid

vorm

s w

at in

ver

skill

ende

nis

se le

ef. H

ierd

ie a

fdel

ing

stel

leer

ders

blo

ot a

an ʼn

ver

skei

denh

eid

lew

ensv

orm

e, v

an m

ikro

-org

anis

mes

tot

mak

rosk

opie

se p

lant

e en

die

re. D

it is

geo

rgan

isee

r vol

gens

ʼn m

ensg

emaa

kte

klas

sifik

asie

stel

sel w

at g

egro

nd is

op

waa

rnee

mba

re k

enm

erke

. Lee

rder

s ve

rken

die

rol v

an o

rgan

ism

es

in ʼn

eko

sist

eem

, ins

luite

nde

mik

ro-o

rgan

ism

es w

at ʼn

gro

ot o

orsa

ak v

an s

iekt

es is

. Hie

rdie

Ken

nis

slui

t ook

ʼn p

aar e

volu

sion

êre

ontw

ikke

linge

in d

ie p

lant

-en

dier

e-fil

ums

in.

Tyd

Ond

erw

erp

Inho

udO

nder

soek

eB

ronn

e

3 w

eke

(12

ure)

Bio

dive

rsite

it en

klassifikasievan

mik

ro-

orga

nism

es

Bio

dive

rsite

it•

Mik

ro-o

rgan

ism

es: b

asie

se s

trukt

uur e

n al

gem

ene

kenm

erke

van

die

vol

gend

e gr

oepe

(Ska

kel m

et

grad

e 9

en 1

0):

- vi

russ

e;-

bakt

erie

ë;-

Pro

tista

, en

- sw

amm

e (fu

ngi).

(Mak

rosk

opie

se o

rgan

ism

es in

die

Pro

tista

en

swam

me

moe

t net

gen

oem

wor

d –

moe

t nie

in d

etai

l bes

tude

er

wor

d ni

e)•

Noe

m d

ie ro

lle w

at h

ierd

ie g

roep

e in

die

ha

ndha

win

g va

n ba

lans

in d

ie o

mge

win

g en

le

wen

sweb

spe

el.

• S

imbi

otie

se v

erho

udin

gs, i

nslu

itend

e st

ikst

ofbi

nden

de b

akte

rieë

in p

lant

e en

E. c

oli i

n di

e m

ensl

ike

inge

wan

de (s

kake

l met

gra

ad 1

0).

• D

ie e

ffek

en d

ie b

estu

ur v

an e

en s

iekt

e va

n el

k va

n di

e vi

er g

roep

e:

- vi

russ

e (h

onds

dolh

eid,

MIV

/Vig

s, g

riep)

;-

bakt

erie

ë (r

oes,

cho

lera

, tub

erku

lose

, m

iltsi

ekte

);-

prot

iste

(mal

aria

), en

- sw

amm

e (r

oes,

spr

oei,

omlo

pe, a

tleet

voet

).•

Imm

unite

it, in

slui

tend

e pl

ante

en

dier

e se

im

muu

nrea

ksie

teen

die

infe

kter

ende

mik

ro-

orga

nism

es e

n in

entin

gs (k

ortli

ks).

• D

ie g

ebru

ik v

an d

wel

ms,

bv,

ant

ibio

tika,

effe

k op

m

ikro

-org

anis

mes

• D

ie g

ebru

ik v

an m

ikro

-org

anis

mes

om

med

isyn

e (b

v. in

sulie

n en

ant

ibio

tika)

te p

rodu

seer

.•

Trad

isio

nele

tegn

olog

ie o

m p

rodu

kte

soos

, bv,

bie

r, w

yn e

n ka

as te

pro

duse

er.

• W

aar m

oont

lik, m

oet d

ie v

oork

oms

van

bakt

erie

ë/fu

ngi g

edem

onst

reer

wor

d de

ur d

ie g

roei

van

ku

lture

op

agar

, of b

rood

muf

(fun

gus)

op

broo

d.

• S

oek

na b

akte

riële

/sw

amsi

ekte

s op

pla

nte

(sko

ol

en h

uis)

. Dui

op ŉ

kaar

t die

ver

spre

idin

g va

n ee

n va

n di

e si

ekte

s in

die

stu

dieg

ebie

d aa

n.

• H

andb

oeke

• N

asla

anbo

eke

• Ta

belle

• A

gar

• P

etri-

bakk

ies

• H

andl

ense



KW

AR

TAA

L 1

3 w

eke

(12

ure)

Bio

dive

rsite

it va

n pl

ante

(Fok

us o

p di

e on

twik

kelin

gsly

ne

en n

ie o

p di

e in

-die

pte

stud

ies

van

die

lew

ensi

klus

se

nie.

Leer

ders

moe

t ŉalgem

ene

begr

ip h

ê en

in

staa

t wee

s om

filog

enetiese

stam

bom

e en

kl

adog

ram

me

te g

ebru

ik e

n te

in

terp

rete

er)

Voor

tpla

ntin

g in

pl

ante

• G

roep

erin

g va

n br

iofie

te, p

terid

ofiet

e,

gim

nosp

erm

e en

ang

iosp

erm

e vo

lgen

s di

e te

enw

oord

ighe

id/a

fwes

ighe

id v

an:

- va

skul

êre

wee

fsel

s (x

ileem

en

floëe

m);

- w

are

blar

e en

wor

tels

;

- sa

de o

f spo

re;

- vr

ugte

.

Verm

inde

ring

van

die

afha

nklik

heid

van

wat

er v

ir vo

ortp

lant

ing

vana

f brio

fiete

tot a

ngio

sper

me

•A

seks

uele

en

seks

uele

voo

rtpl

antin

g, g

ee d

ie

voor

-en

nade

le v

an e

lk.

•B

lom

me

as v

oort

plan

tings

truk

ture

Aan

pass

ings

vir

best

uiw

ing

deur

mid

del v

an

vers

kille

nde

best

uiw

ers:

win

d, in

sekt

e en

voë

ls

(sle

gs S

uid-

Afri

kaan

se v

oorb

eeld

e). N

oem

ve

rski

lle e

n oo

reen

kom

ste.

•D

ie b

etek

enis

van

sad

e

- sa

adba

nke;

- sa

ad a

s ʼn

voe

dsel

bron

, en

- en

dem

iese

spe

sies

in S

uid-

Afri

ka.

• W

aarn

emin

g en

teke

n va

n re

leva

nte

mak

rosk

opie

se

dele

wat

as

voor

beel

de v

an e

lk v

an d

ie v

olge

nde

groe

pe d

ien:

- br

iofie

te: m

ospl

ant

- pt

erid

ofiet

e: ri

soom

, var

ingb

laar

met

sor

i

- gi

mno

sper

me:

naa

lde,

keë

ls e

n sa

de;

- an

gios

perm

e: b

lom

me,

vru

gte

en s

ade.

• Te

ken

ʼn fi

loge

netie

se b

oom

wat

die

evo

lusi

onêr

e ge

skie

deni

s va

n di

e vi

er p

lant

groe

pe to

on a

sook

gr

oot s

trukt

urel

e ve

rand

erin

gs in

hul

ges

kied

enis

va

n on

twik

kelin

g.

• D

isse

ktee

r ʼn

voor

beel

d va

n el

k va

n di

e vo

lgen

de

blom

tipes

:

- w

indb

estu

ifde

blom

;

- in

sekb

estu

ifde

blom

;

- vo

ëlbe

stui

fde

blom

.

Teke

n w

aarn

emin

gs in

ʼn v

erge

lyke

nde

tabe

l aan

.

Ops

ione

el: o

ntki

em s

ade:

reko

rdee

r die

pro

ses.

• H

andb

oeke

• P

lant

mon

ster

s

• Id

entifi

serin

gs- g

idse

/sl

eute

ls

• H

andl

ense

• M

ikro

graw

e

• Ta

belle

• M

odel

le

• M

ikro

skop

e

• Vo

oraf

bere

ide

plaa

tjies

• Ve

rski

llend

e bl

omm

e

• S

kalp

el o

f lem

met

jies

• H

andl

ense

• M

ikro

graw

e

• S

ade


41KABV

KW

AR

TAA

L 1

2 w

eke

(8 u

re)

Tota

al:

8 w

eke

(32

ure)

Bio

dive

rsite

it va

n dieremetŉfo

kus

op 6

van

die

ho

offilum

s.

(Fok

us o

p di

e on

twik

kelin

gsly

ne

en

filog

enetiese

bom

e. G

een

ve

rder

e

beso

nder

hede

oo

r die

m

orfo

logi

e va

n diesesfilum

sw

ord

beno

dig

nie)

.

• D

ie v

erw

ants

kap

tuss

en d

ie li

ggaa

msp

lan

en d

ie

groe

perin

g va

n di

ere

in fi

lum

s. D

ie b

egrip

: filu

m.

• S

es fi

lum

s (u

it on

geve

er 3

0 in

die

die

rery

k):

- P

orife

ra;

- C

nida

ria;

- P

laty

helm

inth

es;

- A

nnel

ida;

- A

rthro

poda

;

- C

hord

ata.

• B

elan

grik

e ke

nmer

ke te

n op

sigt

e va

n di

e lig

gaam

spla

nne:

- si

mm

etrie

en

kefa

lisas

ie;

- di

e ge

tal w

eefs

ella

e w

at u

it di

e em

brio

on

twik

kel;

- di

e ge

tal o

peni

nge

in d

ie v

erte

rings

kana

al;

- se

loom

en

bloe

dste

lsel

s.

• D

ie v

erho

udin

g tu

ssen

ligg

aam

spla

nne

en m

anie

re

van

lew

e vi

r elk

van

die

ses

filu

ms,

oor

eenk

omst

e en

ver

skill

e.

• D

ie ro

l van

ong

ewer

wel

des

in la

ndbo

u en

ek

osis

tem

e (b

v. b

estu

iwin

g, o

ntbi

ndin

g,

gron

ddeu

rlugt

ing,

ens

.)

• B

erek

en b

enad

erde

opp

ervl

akte

tot v

olum

e ve

r-ho

udin

gs v

an g

esel

ekte

erde

voo

rbee

lde.

• K

yk n

a so

veel

as

moo

ntlik

voo

rbee

lde

van

die

fi-lu

ms

(foto

’s/D

VD

’s).

• K

ies

EE

N fi

lum

en

ontw

erp

ʼn p

lakk

aat o

m d

iver

-si

teit

te to

on v

an d

ie fi

lum

in S

uid-

Afri

ka.

• K

onst

ruee

r ʼn

verg

elyk

ende

tabe

l van

hie

rdie

vie

r be

lang

rike

kenm

erke

in d

ie s

es g

esel

ekte

erde

fi-

lum

s.

• H

andb

oeke

• N

asla

anbo

eke

• Fo

to’s

• D

VD

’s in

dien

moo

ntlik

Ass

esse

ring

• E

en fo

rmel

e aa

nget

eken

de k

last

oets

.

• A

sses

serin

g vi

r lee

r (in

form

ele)

: geb

ruik

ŉ

vers

keid

enhe

id s

trate

gieë

en

gepa

ste

vorm

s va

n as

sess

erin

g in

toet

se, h

uisw

erk,

wer

kkaa

rte,

vers

lae,

ops

omm

ings

, ops

telle

ens

.

Verw

ys n

a di

e ve

rske

iden

heid

vaa

rdig

hede

wat

ge

lys

wor

d on

der S

pesi

fieke

Doe

lwitt

e 1

en 3

. Nee

m

kenn

is d

at k

enni

s oo

r en

die

vers

taan

van

ond

erso

eke

en p

rakt

iese

wer

k oo

k ge

asse

ssee

r moe

t wor

d in

w

erks

kaar

te, v

ersl

ae, h

uisw

erka

ktiw

iteite

en

toet

se.

Die

kog

nitie

we

vaar

digh

ede

wat

ond

er S

pesi

fieke

Doe

l w

itte1

en

3 ge

noem

wor

d, s

al o

ok v

an to

epas

sing

w

ees

op d

ie k

enni

s en

beg

rip v

an o

nder

soek

e.

• E

en P

rakt

iese

taak

• Ve

rwys

na

die

lys

van

vaar

digh

ede

onde

r Spe

sifie

ke D

oel 2

.



KW

AR

TAA

L 2

Ken

nisa

rea

2: L

ewen

spro

sess

e in

pla

nte

en d

iere

Org

anis

mes

het

ene

rgie

nod

ig o

m a

an d

ie le

we

te b

ly. H

ulle

kry

dit

op e

en v

an tw

ee m

anie

re: d

eur u

itstra

lings

ener

gie

van

die

son

op te

van

g en

dit

in c

hem

iese

ene

rgie

om

te

skak

el w

at h

ulle

kan

geb

ruik

(out

otro

fe),

of (

indi

en h

ulle

dit

nie

self

kan

doen

nie

), de

ur a

nder

org

anis

mes

te e

et (h

eter

otro

fe).

Die

ene

rgie

-om

skak

elin

gs w

at le

we

onde

rhou

, slu

it fo

tosi

ntes

e, (w

aar e

nerg

ie in

voe

dsel

opg

enee

m is

) in,

gev

olg

deur

die

rlike

voe

ding

(waa

r die

kos

ver

wer

k w

ord

soda

t dit

by d

ie s

elle

kan

uitk

om),

en s

ellu

lêre

resp

irasi

e (h

oe h

ierd

ie

ener

gie

besk

ikba

ar g

este

l wor

d aa

n or

gani

smes

ten

eind

e le

we

te o

nder

hou)

. Gas

wis

selin

g tu

ssen

ʼn o

rgan

ism

e en

sy

omge

win

g is

nod

ig v

ir fo

tosi

ntes

e en

sel

lulê

re re

spira

sie.

Le

wen

spro

sess

e be

hels

ook

die

ver

wyd

erin

g va

n ko

olst

ofdi

oksi

ed e

n la

ter s

tikst

ofbe

vatte

nde

afva

lsto

ww

e ui

t die

ligg

aam

uit,

deu

r die

nie

re.

Tyd

Ond

erw

erp

Inho

udO

nder

soek

eB

ronn

e

3 w

eke

(12

ure)

Ener

gie-

omsk

akel

ing

om

lew

e te

ond

erho

u

Foto

sint

ese

• D

ie p

rose

s va

n fo

tosi

ntes

e de

ur g

ebru

ik te

m

aak

van

woo

rde

en s

imbo

le: d

ie in

nam

e va

n gr

onds

tow

we,

vas

vang

en

berg

ing

van

ener

gie,

ver

vaar

digi

ng e

n be

rgin

g va

n vo

edse

l in

chl

orop

last

e. D

ie v

ryst

ellin

g va

n su

urst

of.

Sle

gs m

eldi

ng v

an li

g- e

n do

nker

fase

s (G

een

bioc

hem

iese

bes

onde

rhed

e va

n lig

- en

donk

er

fase

s w

ord

vere

is n

ie);

• D

ie b

elan

grik

heid

van

foto

sint

ese:

vry

stel

ling

van

suur

stof

, opn

ame

van

kool

stof

diok

sied

uit

die

atm

osfe

er, v

oeds

elpr

oduk

sie

(vas

legg

ing

van

ener

gie)

;

• G

evol

ge v

an v

eran

dere

nde

hoev

eelh

ede

lig,

kool

stof

diok

sied

en

tem

pera

tuur

op

die

tem

po v

an

foto

sint

ese

(kor

t bes

prek

ing

saam

met

gra

fieke

).

• D

ie ro

l van

koo

lsto

fdio

ksie

d-ve

rryk

ing,

opt

imum

lig

en o

ptim

um te

mpe

ratu

ur in

kw

eekh

uiss

tels

els

om

oest

e te

ver

bete

r (sk

akel

met

om

gew

ings

kwes

sies

w

at la

ter b

espr

eek

wor

d).

• D

ie ro

l van

ATP

as

ʼn b

elan

grik

e en

ergi

e-dr

aer i

n di

e se

l.

Esse

nsië

el

• O

nder

soek

foto

sint

ese

deur

te b

ewys

dat

:

- st

ysel

tyde

ns fo

tosi

ntes

e ge

prod

usee

r wor

d; e

n da

t

- lig

noo

dsaa

klik

is v

ir fo

tosi

ntes

e.

• D

ie v

olge

nde

onde

rsoe

ke k

an g

edoe

n w

ord

(deu

r le

erde

rs) a

s ek

sper

imen

te o

f as

dem

onst

rasi

es:

- ko

olst

ofdi

oksi

ed is

noo

dsaa

klik

vir

foto

sint

ese;

- ch

loro

fil is

noo

dsaa

klik

vir

foto

sint

ese

- su

urst

of w

ord

tyde

ns fo

tosi

ntes

e ge

prod

usee

r;

Of

- da

ta k

an v

oors

ien

wor

d aa

n le

erde

rs w

at d

it da

n m

oet i

nter

pret

eer.

• H

andb

oeke

• Le

wen

de p

lant

e

• G

eski

kte

toer

ustin

g

• C

hem

ikal

ieë


43KABV

KW

AR

TAA

L 2

3 w

eke

(12

ure)

Die

revo

edin

g

(Soo

gdie

re)

• D

ie v

ersk

ille

ten

opsi

gte

van

die

gebi

t van

he

rbiv

orie

se, k

arni

vorie

se e

n om

nivo

riese

le

wen

styl

e in

term

e va

n vo

edin

gsw

aard

e en

en

ergi

e ve

rhou

ding

s (s

kake

l met

eko

logi

e -

voed

selk

ettin

gs).

•M

ensl

ike

voed

ing

Die

mak

rost

rukt

uur v

an d

ie s

pysv

erte

rings

kana

al

en g

eass

osie

erde

org

ane

en d

ie fu

nksi

es v

an d

ie

vers

kille

nde

dele

.

• D

ie p

rose

sse

van

inge

stie

, ver

terin

g, a

bsor

psie

, as

sim

ilasi

e en

ege

stie

en

die

bela

ngrik

heid

van

elk

:

- Meganieseoffi

siesevertering:

tipe

s en

fu

nksi

es v

an v

ersk

illen

de s

oorte

tand

e,

pros

esse

van

kou

. Per

ista

lse

- C

hem

iese

ver

terin

g: E

nsie

me:

funk

sies

va

n ka

rboh

idra

se, p

rote

ase

en li

pase

: w

aar d

it ge

prod

usee

r wor

d, s

ubst

rate

, pH

en

eind

prod

ukte

(Bep

aald

e en

siem

e ho

ef n

ie b

enoe

m te

wor

d ni

e - s

kake

l met

en

siem

aktiw

iteit.

)

- A

bsor

psie

: dun

derm

as

ʼn g

ebie

d w

aar d

ie

mee

ste

abso

rpsi

e va

n ve

rteer

de v

oeds

el

plaa

svin

d; a

anpa

ssin

gs o

m o

pper

vlak

te

te v

erho

og. S

trukt

uur (

tot w

eefs

elvl

ak) e

n be

lang

rikhe

id v

an v

illi.

Die

bel

angr

ikhe

id

van

lew

erpo

orts

tels

el in

die

ver

voer

van

ge

abso

rbee

r kos

na

die

lew

er e

n da

n de

ur d

ie

hepa

tiese

aar

na

die

res

van

die

ligga

am

- A

ssim

ilasi

e: in

lyw

ing

van

gluk

ose

en

amin

osur

e in

die

sel

le, d

ie ro

l van

die

lew

er:

gluk

ose-

met

abol

ism

e, d

eam

inas

ie v

an o

orto

llige

am

inos

ure,

en

die

afbr

eek

van

alko

hol,

dwel

ms

en h

orm

one.

•H

omeo

stat

iese

beh

eer

Hor

mon

ale

behe

er v

an b

loed

suik

ervl

akke

. Die

to

enam

e in

aan

tal m

ense

wat

ger

aak

wor

d de

ur d

iabe

tes

in d

ie a

fgel

ope

jare

en

ʼn k

ort

verd

uide

likin

g va

n di

abet

es.

• K

ry d

ie in

gew

ande

van

ʼn s

kaap

by

ʼn s

lagt

er e

n vo

lg d

ie g

ang

wat

kos

sal

nee

m.

• S

ny d

ie m

aag

oop,

aso

ok ŉ

ged

eelte

van

die

du

nder

m e

n ʼn

ged

eelte

van

die

dik

derm

om

die

st

rukt

uur v

an d

ie w

ande

in e

lk te

ver

gely

k.

• H

andb

oeke

• K

oera

nte

• G

ewild

e ty

dskr

ifte

• In

gew

ande

van

ŉ s

kaap

w

at b

y ʼn

sla

ghui

s ge

kry

is.

• S

kalp

el o

f ske

rp m

es

• H

andl

ense

• D

VD

/vid

eo o

m d

ie

diss

eksi

e va

n ŉ

soog

dier

te

toon



KW

AR

TAA

L 2

• D

ie v

erho

udin

g tu

ssen

voe

dsel

inna

me,

ene

rgie

, gr

oei e

n ge

sond

heid

. Die

bel

angr

ikhe

id v

an ʼn

ge

bala

nsee

rde

diee

t en

vera

nder

ende

beh

oefte

s as

ge

volg

van

oud

erdo

m, g

esla

g en

akt

iwite

itsvl

akke

. O

nder

soek

:

- Ve

rski

llend

e di

ëte

as g

evol

g va

n ku

lture

le, g

odsd

iens

tige,

per

soon

like-

en

geso

ndhe

idsk

euse

s, b

v, v

egan

, veg

etar

ies,

ha

laal

, kos

her;

- In

terp

rete

er v

oedi

ngsi

nlig

ting

op

kosv

erpa

kkin

gs;

- Vo

edin

gsaa

nvul

lings

: vir

geso

ndhe

id, s

port,

sk

oonh

eid

en a

nti-v

erou

derin

g (s

kake

l met

or

gani

ese

en a

norg

anie

se s

tow

we)

;

- W

anvo

edin

g: d

ie re

de v

ir en

die

effe

k va

n w

anvo

edin

g m

et b

etre

kkin

g to

t on

geba

lans

eerd

e di

eet (

bv. k

was

jiork

or),

hong

ersn

ood

(bv.

mar

asm

us e

n an

orek

sie)

, bu

limie

, voe

dsel

alle

rgie

ë, k

oron

êre

harts

iekt

e,

diab

etes

en

vets

ug.

• A

nalis

e va

n in

ligtin

g in

die

gew

ilde

pers

, of e

nige

an

der b

ronn

e, m

et b

etre

kkin

g to

t wan

voed

ing.

• Ta

ndbe

derf

wat

ver

band

hou

met

die

et e

n flu

orie

d in

wat

erto

evoe

r en

die

effe

k da

arva

n op

tand

e.

• D

ie u

itwer

king

van

alk

ohol

-en

dwel

mm

isbr

uik

en d

ie

geva

re w

at m

et m

isbr

uik

verb

and

hou.

• B

erek

en d

ie v

oedi

ngsw

aard

e va

n ʼn

maa

ltyd/

diee

t. G

ebru

ik d

ieet

- inl

igtin

g of

voe

dsel

verp

akki

ngs.

• Ve

rske

iden

heid

van

vo

edse

lver

pakk

ings

• Fo

to’s

van

die

gev

olge

va

n kw

asjio

rkor

, uitt

erin

g,

anor

eksi

e, v

etsu

g

• Ty

dskr

ifte,

koe

rant

artik

els,

en

s.


45KABV

KW

AR

TAA

L 2

1½ w

eke

(6 u

re)

Tota

al:

7½ w

eke

(34

uur)

Ener

gie-

omsk

akel

ing

om le

we

te

onde

rhou

.

•Se

llulê

re re

spira

sie

Die

pro

ses

van

sellu

lêre

resp

irasi

e en

geb

ruik

e va

n en

ergi

e vi

r lew

ende

sel

le in

term

e va

n:

- A

erob

iese

resp

irasi

e: in

die

sito

plas

ma

en

mito

chon

dria

, geb

ruik

woo

rde

en s

imbo

le:

glik

olis

e, K

rebs

iklu

s en

oks

idat

iew

e fo

sfor

ilerin

g

(Gee

n bi

oche

mie

se b

eson

derh

ede

wor

d ve

rlang

ni

e);

- A

naër

obie

se re

spira

sie:

pro

duks

ie v

an

mel

ksuu

r in

die

spie

re ty

dens

oef

enin

g, w

oord

e en

sim

bole

(Gee

n bi

oche

mie

se b

eson

derh

ede

van

die

pros

es w

ord

vere

is n

ie);

- D

ie ro

l van

ana

ërob

iese

resp

irasi

e in

die

in

dust

rie, b

v bi

erbr

ouer

y en

die

bak

van

bro

od.

ŉ Ve

rgel

ykin

g tu

ssen

aer

obie

se re

spira

sie

en

anaë

robi

ese

resp

irasi

e in

term

e va

n gr

onds

tow

we

wat

ver

eis

wor

d, p

rodu

kte

en re

latie

we

hoev

eelh

ede

ener

gie

wat

vry

gest

el w

ord.

• O

ntw

erp

ʼn o

nder

soek

of d

emon

stra

sie

om a

an te

to

on d

at:

- S

uurs

tof g

ebru

ik w

ord

deur

lew

ende

org

anis

mes

ty

dens

resp

irasi

e.

- K

ools

tofd

ioks

ied

gepr

odus

eer w

ord

deur

le

wen

de o

rgan

ism

es ty

dens

resp

irasi

e

of

- ve

rska

f rel

evan

te in

ligtin

g w

at g

eïnt

erpr

etee

r ka

n w

ord

deur

die

leer

ders

.

• Id

entifi

seer

ver

ande

rlike

s, s

tel k

ontro

les

vir d

ie

vera

nder

likes

voo

r en

reko

rdee

r alle

waa

rnem

ings

.

• H

andb

oek

• S

lakk

e

of • S

aaili

nge

• C

hem

ikal

ieë

• To

epas

like

toer

ustin

g

Ass

esse

ring

• E

en fo

rmel

e aa

nget

eken

de k

last

oets

• H

alfja

ar-e

ksam

en(2

½ u

re)

• A

sses

serin

g vi

r lee

r (In

form

ele)

: geb

ruik

ŉ

vers

keid

enhe

id v

an s

trate

gieë

en

gepa

ste

vorm

s va

n as

sess

erin

g in

toet

se, h

uisw

erk,

wer

kkaa

rte,

vers

lae,

ops

omm

ings

, ops

tel e

ns.

Verw

ys

na

die

vers

keid

enhe

id

vaar

digh

ede

wat

no

em w

ord

onde

r S

pesi

fieke

Doe

lwitt

e 1

en 3

. N

eem

ke

nnis

dat

ken

nis

oor

en d

ie v

erst

aan

van

onde

rsoe

ke

en

prak

tiese

w

erk

ook

geas

sess

eer

moe

t w

ord

in

wer

kska

arte

, ver

slae

, hui

swer

kakt

iwite

ite e

n to

etse

. Die

ko

gniti

ewe

vaar

digh

ede

wat

ond

er S

pesi

fieke

Doe

lwitt

e 1

en 3

gen

oem

wor

d sa

l ook

van

toep

assi

ng w

ees

op

die

kenn

is e

n be

grip

van

ond

erso

eke.

• P

rakt

iese

taak

• Ve

rwys

na

die

lys

van

vaar

digh

ede

onde

r Spe

sifie

ke D

oel 2

.



KW

AR

TAA

L 3

Strin

g 2:

Lew

ensp

rose

sse

in p

lant

e en

die

re (v

ervo

lg)

Tyd

Ond

erw

erp

Inho

udO

nder

soek

eB

ronn

e

2½ w

eke

(10

ure)

Gas

wis

selin

gO

nder

skei

tuss

en s

ellu

lêre

resp

irasi

e, a

sem

halin

g en

ga

swis

selin

g. D

ie n

odig

heid

vir

gasw

isse

ling.

•Ve

reis

tes

vir d

oeltr

effe

nde

gasw

isse

lings

orga

ne:

- gr

oot o

pper

vlak

tes;

- du

n;

- kl

am;

- go

ed g

even

tilee

rd

- be

sker

m;

- ve

rvoe

rste

lsel

.

Hie

rdie

ver

eist

es w

ord

aan

vold

oen

op v

ersk

illen

de

man

iere

in v

ersk

illen

de o

mge

win

gs, b

v, v

erge

lyk

die

land

- en

wat

erdi

ere

en p

lant

e. K

ort b

espr

ekin

g va

n ho

e da

ar a

an h

ierd

ie v

erei

stes

vol

doen

wor

d in

:

- tw

eesa

adlo

bbig

e pl

ante

;

- er

dwur

ms;

- in

sekt

e;

- be

envi

sse;

- so

ogdi

ere.

•M

ensl

ike

gasw

isse

ling:

Die

stru

ktuu

r (m

akro

-en

wee

fsel

vlak

), lig

ging

, aa

npas

sing

s en

funk

sion

erin

g va

n di

e ve

ntila

sies

tels

el:

- tra

gea;

- ep

iglo

ttis;

- br

onch

i;

- br

ongi

ole;

Geb

ruik

boe

ke, e

nt a

an e

nt e

n ee

n bo

-op

die

ande

r om

te

illu

stre

er e

n te

ber

eken

wat

die

ver

skil

is te

n op

sigt

e va

n op

perv

lakt

e: v

olum

e ve

rhou

ding

s w

at v

eroo

rsaa

k w

ord

deur

ver

skill

ende

vor

ms:

bv,

pla

twur

ms

(Pla

naria

) en

erd

wur

ms.

• N

eem

waa

r en

onde

rsoe

k di

e st

rukt

uur v

an d

ie

long

e, d

iafra

gma,

gea

ssos

ieer

de p

ulm

onal

e bl

oedv

ate

en d

ie h

art v

an ʼn

var

k of

ʼn s

kaap

wat

by

ʼn s

lagt

er g

ekry

is.

• B

ou ʼn

mod

el v

an d

ie m

ensl

ike

asem

halin

gste

lsel

. Ve

rdui

delik

die

bep

erki

nge

van

die

mod

el.

• D

emon

stre

er d

at u

itgea

sem

de lu

g ko

olst

ofdi

oksi

ed

beva

t.

• H

andb

oeke

• M

odel

le

• Ta

belle

• D

isse

ksie

plan

k en

in

stru

men

te

• D

VD

’s/v

ideo

’s

• H

andl

ense


47KABV

KW

AR

TAA

L 3

- lo

nge;

- rib

bes;

- in

terk

osta

le s

pier

e;

- di

afra

gma;

- al

veol

i.

Vent

ilasi

e va

n di

e lo

nge:

- ga

swis

selin

g in

alv

eoli;

- di

e ve

rvoe

r van

gas

se in

die

ligg

aam

;

- ga

swis

selin

g in

wee

fsel

;

- sa

mes

telli

ng v

an in

geas

emde

lug

vs

uitg

ease

mde

lug

- ana

lisee

r dat

a.

Kor

t mel

ding

van

die

hom

eost

atie

se b

ehee

r van

as

emha

ling.

• S

iekt

es e

n ab

norm

alite

ite: o

orsa

ke, s

impt

ome

en

beha

ndel

ing

van

TB in

Sui

d-A

frika

.(Ver

bind

met

bi

odiv

ersi

teit

– m

ikro

-org

anis

mes

).

Kor

t stu

die

van

ande

r res

pira

torie

se s

iekt

es:

- A

sma;

- H

ooik

oors

;

- B

rong

itis;

- E

mfis

eem

, en

- Lo

ngka

nker

.

Die

effe

k va

n ro

ok o

p ga

swis

selin

g en

die

ro

okw

etge

win

g in

Sui

d-A

frika

.

• K

ort m

eldi

ng v

an k

unsm

atig

e as

emha

ling

en d

ie

gevo

lge

van

mon

d-to

t-mon

d as

emha

ling.

• D

ie e

ffek

van

hoog

te b

e se

e-vl

ak o

p ga

swis

selin

g,

byvo

orbe

eld,

die

pre

stas

ie v

an a

tlete

in

Joha

nnes

burg

vs

Dur

ban

of K

aaps

tad

• M

eet e

n ve

rgel

yk d

ie d

iept

e va

n as

emha

ling

van

twee

of m

eer l

eerd

ers

en d

ie u

itwer

king

van

oe

feni

ng o

p di

e as

emha

ling/

pols

slag

. Int

erpr

etee

r da

ta o

or d

ie d

iept

e en

tem

po v

an a

sem

halin

g.

• O

ntle

ed e

n in

terp

rete

er d

ata

wat

die

effe

k to

on

van

hoog

te b

o se

evla

k op

die

aan

tal r

ooib

loed

selle

en

die

gev

olgl

ike

effe

k da

arva

n op

atle

te b

y ve

rski

llend

e ho

ogte

s.



KW

AR

TAA

L 3

2½ w

eke

(10

uur)

Eksk

resi

e in

die

m

ens

•Ek

skre

sie

in v

ersk

illen

de o

rgan

e:

Kor

t oor

sig

van

die

rol v

an e

lk v

an d

ie v

olge

nde:

- di

e lo

nge;

- di

e ni

ere

en b

laas

;

- di

e le

wer

;

- di

e sp

ysve

rterin

gska

naal

(der

m),

en

- di

e ve

l.

Die

sto

ww

e ui

tges

kei d

eur e

lk e

n di

e oo

rspr

ong

van

hier

die

stow

we.

•U

rinêr

e st

else

l

Die

stru

ktuu

r van

die

:

- ur

inêr

e st

else

l: po

sisi

e va

n ni

ere,

ure

ters

, bla

as,

uret

ra.

- ni

er: s

trukt

uur e

n fu

nksi

oner

ing,

die

ver

wyd

erin

g va

n ur

eum

en

oorto

llige

wat

er e

n so

ute,

he

rabs

orps

ie v

an g

luko

se e

n so

mm

ige

sout

e.

- ne

fron:

stru

ktuu

r en

funk

sion

erin

g, u

ltra-

filtra

sie,

he

rabs

orps

ie, t

ubul

êre

eksk

resi

e, p

H-b

ehee

r, vo

rmin

g va

n ur

ine.

• H

omeo

stat

iese

beh

eer v

an w

ater

en

sout

e:

die

rol v

an A

DH

en

aldo

ster

oon:

Dia

lise

en

nier

oorp

lant

ings

.

• N

oem

sie

ktes

wat

nie

rfunk

sie

affe

ktee

r, bv

. ni

erst

ene,

nie

rver

saki

ng w

eens

oor

gebr

uik

van

som

mig

e py

nstil

lers

, die

effe

k va

n bi

lhar

zia-

infe

ksie

.

• D

isse

ksie

van

ʼn s

kaap

of v

ark

se n

ier (

kry

by d

ie

slag

huis

). G

ebru

ik ʼn

wer

kkaa

rt om

die

vol

gend

e te

iden

tifise

er: k

apse

l, ko

rteks

, med

ulla

, pira

mid

es,

bloe

dvat

e, p

elvi

s, u

rete

r en

hilu

m.

Teke

n en

ben

oem

die

ged

isse

ktee

rde

nier

.

• H

andb

oeke

• Ta

belle

• M

odel

le

• H

andl

ense

• S

kaap

- of v

arkn

ier (

by

slag

huis

)

• S

kalp

el/le

mm

etjie

• D

isse

ktee

rpla

nk

• S

kêr

Let w

el: ʼ

n va

rk s

e ni

er is

die

na

aste

aan

dié

van

ʼn m

ens.


49KABV

KW

AR

TAA

L 3

Ken

nisa

rea

3: O

mge

win

gstu

dies

Org

anis

mes

ska

kel m

et a

nder

org

anis

mes

en

met

die

om

gew

ings

waa

rin h

ulle

leef

. Hie

rdie

afd

elin

g is

op

so ʼn

wys

e ge

stru

ktur

eer d

at d

ie le

erde

rs d

ie im

pak

van

men

se o

p hu

l om

gew

ings

(glo

bale

, int

erna

sion

ale

en p

laas

like)

ver

ken.

Lee

rder

s w

ord

aang

emoe

dig

om te

kyk

na

en o

plos

sing

s vo

or te

ste

l om

pla

aslik

e om

gew

ings

prob

lem

e op

te lo

s. D

ie

bedo

elin

g is

dat

die

ged

rag

van

die

leer

ders

sal

ver

ande

r (de

urda

t hul

le ŉ

kle

iner

impa

k op

die

om

gew

ing

sal h

ê) d

eur m

eer s

ensi

tief t

e w

ees

vir o

mge

win

gskw

essi

es e

n om

mee

r in

gelig

te w

ees.

Tyd

Ond

erw

erp

Inho

udO

nder

soek

eB

ronn

e

4 w

eke

(16

uur)

Popu

lasi

e-ek

olog

ie•

Bev

olki

ngsg

root

te

Imm

igra

sie,

em

igra

sie,

mor

talit

eit,

gebo

orte

s en

sk

omm

elin

ge. B

eper

kend

e fa

ktor

e en

dra

krag

.

Logi

stie

ke e

n ge

omet

riese

gro

eiku

rwes

met

fase

s.

•In

tera

ksie

s in

die

om

gew

ing

- pr

edas

ie: t

wee

Sui

d-A

frika

anse

voo

rbee

lde

van

pred

ator

-pro

oi-v

erho

udin

gs: g

rafie

ke;

- K

ompe

tisie

;

interspesifieke

: vir

lig, r

uim

te, w

ater

, sku

iling

en

voe

dsel

;

intraspesifieke

: vir

kos,

toeg

ang

tot

parin

gsm

aats

, wat

er, r

uim

te, e

n sk

uilin

g;

oorle

win

g w

ord

bepa

al d

eur t

oega

ng to

t die

bo

staa

nde

ekol

ogie

se n

isse

;

•sp

esia

lisas

ie: K

ompe

tere

nde

uits

luiti

ng e

n hu

lpbr

onaf

skor

ting;

bes

pree

k ee

n vo

orbe

eld

van

sam

elew

ing

in d

iere

en

ʼn v

oorb

eeld

in p

lant

e;

• B

epaa

l die

gro

otte

van

ʼn b

evol

king

met

die

kw

adra

at o

f een

voud

ige

stee

kpro

efne

min

g, b

v,

gesi

mul

eerd

e m

erk-

herv

ang.

Vers

amel

en

teke

n da

ta a

an,

inte

rpre

teer

dat

a

Ber

eken

/Ska

t die

bev

olki

ngsg

root

te.

•G

eval

lest

udie

: Ras

iona

al v

ir ui

tdun

ning

, bv.

ol

ifant

e in

die

Kru

ger N

asio

nale

Par

k as

ʼn

voor

beel

d va

n ʼn

aan

soek

vir

die

skat

ting

van

die

bevo

lkin

gsgr

ootte

(ska

kel m

et n

agev

orst

e re

des

vir

die

uitd

unni

ng).

• S

tel ʼ

n op

enba

re o

pnam

e-vo

rm s

aam

om

die

op

enba

re m

enin

g oo

r uitd

unni

ng te

toet

s. W

ys

resu

ltate

in ʼn

sirk

elgr

afiek

.

• H

andb

oeke

• N

asla

anbo

eke

• Ta

belle

• M

uurk

aarte

• B

rosj

ures

• D

VD

’s

• K

oera

nte

• Ty

dskr

ifte

• K

yk n

atuu

rpro

gram

me

op

TV



KW

AR

TAA

L 3

Tota

al:

9½ w

eke

(38

uur)

- pa

rasi

tism

e: k

yk n

a tw

ee v

oorb

eeld

e ui

t Sui

d-A

frika

; een

spe

sie

wor

d be

voor

deel

- m

utua

lism

e: o

nder

soek

twee

voo

rbee

lde

uit

Sui

d-A

frika

, bei

de s

pesi

es w

ord

bevo

orde

el, e

n

- K

omm

ensa

lism

e: o

nder

soek

twee

voo

rbee

lde

uit S

uid-

Afri

ka.

•So

sial

e O

rgan

isas

ie: D

ie v

oord

ele

van

tropp

e/sw

erm

s (v

erm

ydin

g); p

akke

/trop

pe (j

ag);

oorh

eers

ing;

en

die

verd

elin

g va

n ta

ke (k

aste

) (n

oem

net

).

•G

emee

nska

psve

rand

erin

g m

et v

erlo

op v

an ty

d:

Suks

essi

e

Prim

êre

en s

ekon

dêre

suk

sess

ie e

n m

oont

like

eind

punt

e w

at a

fhan

g va

n om

gew

ings

skom

mel

inge

(n

oem

net

).

•M

ensl

ike

bevo

lkin

g

Red

es v

ir ek

spon

ensi

ële

groe

i:

- ou

derd

om e

n ge

slag

vers

prei

ding

s vi

r ve

rski

llend

e la

nde,

insl

uite

nd S

uid-

Afri

ka;

- vo

orsp

ellin

g va

n S

uid-

Afri

ka s

e be

volk

ings

groe

i oo

r die

vol

gend

e tw

intig

jaar

en

voor

spel

m

oont

like

gevo

lge

vir d

ie o

mge

win

g.

• Te

ken

ʼn le

wen

sikl

us v

an d

ie b

ilhar

zia-

para

siet

of

lintw

urm

(ver

eenv

oudi

gde

larfs

tadi

a). (

Verb

ind

met

di

e bi

odiv

ersi

teit

van

dier

e)

• Id

entifi

seer

ŉ g

ebie

d in

of n

aby

die

skoo

lterr

ein

waa

r suk

sess

ie p

laas

vind

/pla

asge

vind

het

. (B

v. in

di

e do

elge

bied

op

die

spor

tvel

d aa

n di

e ei

nde

van

ʼn s

eiso

en o

f’ ʼn

pad

wat

ges

kraa

p is

).

Ass

esse

ring

• E

en fo

rmel

e aa

nget

eken

de k

last

oets

• A

sses

serin

g vi

r lee

r (in

form

ele)

: geb

ruik

ŉ

vers

keid

enhe

id s

trate

gieë

en

gepa

ste

vorm

s va

n as

sess

erin

g in

toet

se, h

uisw

erk,

wer

kkaa

rte,

vers

lae,

ops

omm

ings

, ops

telle

ens

.

Verw

ys

na

die

vers

keid

enhe

id

vaar

digh

ede

wat

no

em w

ord

onde

r S

pesi

fieke

Doe

lwitt

e 1

en 3

. N

eem

ke

nnis

dat

ken

nis

oor

en d

ie v

erst

aan

van

onde

rsoe

ke

en

prak

tiese

w

erk

ook

geas

sess

eer

moe

t w

ord

in

wer

kska

arte

, ver

slae

, hui

swer

kakt

iwite

ite e

n to

etse

. Die

ko

gniti

ewe

vaar

digh

ede

wat

ond

er S

pesi

fieke

Doe

lwitt

e 1

en 3

gen

oem

wor

d sa

l ook

van

toep

assi

ng w

ees

op

die

kenn

is e

n be

grip

van

ond

erso

eke.

• P

rakt

iese

taak

• Ve

rwys

na

die

lys

van

vaar

digh

ede

onde

r Spe

sifie

ke D

oel 2

.


51KABV

KW

AR

TAA

L 4

Ken

nisa

rea

3 O

mge

win

gstu

die

(ver

volg

): M

ensl

ike

invl

oed

op d

ie o

mge

win

g

Let w

el: M

ensl

ike

impa

k op

die

om

gew

ing

moe

t vol

tooi

wor

d in

gra

ad 1

1, m

aar h

ierd

ie o

nder

wer

p sa

l gea

sses

seer

wor

d in

bei

de g

raad

11

en in

die

Nas

iona

le S

enio

r Ser

tifika

at a

an d

ie

eind

e va

n gr

aad

12. I

n hi

erdi

e ke

nnis

strin

g is

dit

bela

ngrik

om

die

wis

selw

erki

ng tu

ssen

en

inte

rafh

ankl

ikhe

id v

an d

ie m

ensl

ike

impa

k en

die

om

gew

ing

te b

ekle

mto

on

Tyd

Ond

erw

erp

Inho

udO

nder

soek

eB

ronn

e

7 w

eke

(28

ure)

Men

slik

e im

pak

op d

ie

omge

win

g:

Hui

dige

kris

isse

vi

r men

slik

e oo

rlew

ing:

Pr

oble

me

wat

op

gelo

s m

oet

wor

d bi

nne

die

volg

ende

ge

nera

sie

Oor

sake

en

gevo

lge

van

die

volg

ende

(ver

wan

t aan

to

esta

nde

en o

mst

andi

ghed

e in

Sui

d-A

frika

):

•D

ie a

tmos

feer

en

klim

aats

vera

nder

ing

- ko

olst

ofdi

oksi

ed-e

mis

sies

;

- be

grip

van

“koo

lsto

fvoe

tspo

or” e

n di

e be

hoef

te

om d

ie k

ools

tofv

oets

poor

te v

erkl

ein;

- on

tbos

sing

;

- kw

eekh

uise

ffek

en a

ardv

erw

arm

ing:

ve

rwoe

styn

ing,

dro

ogte

en

vloe

de;

- m

etaa

n-em

issi

es;

- os

oonv

erm

inde

ring.

•W

ater

• B

eski

kbaa

rhei

d:

- B

ou v

an d

amm

e

- Ve

rnie

tigin

g va

n vl

eila

nde

- S

wak

boe

rder

ypra

ktyk

e

- D

roog

tes

en v

loed

e

- E

ksot

iese

pla

ntas

ies

en d

ie u

itput

ting

van

die

wat

erta

fel

- B

oorg

ate

en d

ie u

itwer

king

daa

rvan

op

wat

er-

drae

rs

- Ve

rmor

sing

- K

oste

van

wat

er

• K

wal

iteit:

- W

ater

vir

huis

houd

elik

e ge

brui

k, n

ywer

heid

, la

ndbo

u en

myn

bou:

bes

oede

ling,

sie

ktes

, eu

trofik

asie

en

algb

loei

.

- D

ie e

ffek

van

myn

bou

op d

ie k

wal

iteit

van

wat

er

- Te

rmie

se b

esoe

delin

g

• P

rakt

iese

waa

rnem

ing

van

EE

N v

oorb

eeld

van

m

ensl

ike

invl

oed

op d

ie o

mge

win

g in

die

pla

aslik

e om

gew

ing

(bv.

die

impa

k va

n in

drin

gers

pesi

es o

p bi

odiv

ersi

teit)

. Skr

iftel

ike

vers

lag

oor d

ie g

ekos

e vo

orbe

eld.

• H

andb

oeke

• N

asla

anbo

eke

• Ve

rsla

e in

die

med

ia

• D

eel-N

et-b

oeki

es



KW

AR

TAA

L 4

Tota

al:

7 w

eke

(28

uur)

- D

ie b

ehoe

fte a

an w

ater

suiw

erin

g en

-her

win

ning

- U

ithee

mse

pla

nte,

bv.

, Eic

horn

ia

•Vo

edse

lsek

urite

it (v

erbi

nd m

et

bevo

lkin

gsdi

nam

ika)

- m

ensl

ike

eksp

onen

siël

e be

volk

ings

groe

i;

- dr

oogt

es e

n vl

oede

(klim

aats

vera

nder

ing)

;

- sw

ak b

oerd

eryp

rakt

yke:

mon

okul

tuur

, pl

aagb

ehee

r, ve

rlies

van

bog

rond

en

die

beho

efte

aan

kun

smis

;

- in

drin

gerp

lant

e en

die

ver

min

derin

g va

n la

ndbo

ugro

nd;

- di

e ve

rlies

aan

wild

e va

riëte

ite: d

ie im

pak

op d

ie

geen

poel

;

- ge

netie

s-ge

man

ipul

eerd

e vo

edse

l;

- ve

rmor

sing

.

•Ve

rlies

aan

bio

dive

rsite

it (d

ie s

esde

uitw

ssin

g)

- ha

bita

tver

niet

igin

g: b

oerd

erym

etod

es, b

v.

oorb

ewei

ding

en

mon

okul

tuur

, gho

lflan

dgoe

de,

myn

bou,

ver

sted

elik

ing,

ont

boss

ing,

die

ver

lies

aan

vlei

land

e en

gra

svel

de;

- st

rope

ry, b

v, v

ir re

nost

erho

ring,

ivoo

r en

wild

vlei

s;

- in

drin

ging

van

uith

eem

se p

lant

e: b

ehee

r deu

r m

idde

l van

meg

anie

se, c

hem

iese

en

biol

ogie

se

met

odes

;

- in

heem

se k

enni

sste

lsel

s en

die

vol

houb

are

gebr

uik

van

die

omge

win

g, b

v. d

uiw

elsk

lou,

ro

oibo

s, fy

nbos

, die

Afri

ka-a

arta

ppel

(Hyp

oxis

) en

Hoo

dia.

•A

fval

verw

yder

ing

- di

e be

stuu

r van

sto

rting

ster

rein

e vi

r reh

abili

tasi

e en

voo

rkom

ing

van

gron

d- e

n w

ater

beso

edel

ing;

- di

e be

hoef

te v

ir he

rwin

ning

;

- di

e ge

brui

k va

n m

etaa

n ui

t sto

rting

ster

rein

e vi

r hu

isho

udel

ike

gebr

uik:

ver

war

min

g en

bel

igtin

g;

- ve

ilige

ont

slae

raak

van

ker

nafv

al.

• R

enos

ters

trope

ry in

Sui

d-A

frika

: Lee

s ar

tikel

s en

m

aak

voor

stel

le o

or h

oe d

it vo

orko

m k

an w

ord.

• O

ntle

ed d

ie v

aste

afv

al g

elew

er in

ŉ h

uish

oudi

ng

in e

en w

eek,

insl

uite

nde

papi

er, m

etaa

l en

plas

tiek.

S

kat d

ie p

erse

ntas

ie w

at h

erw

in k

an w

ord

of

herg

ebru

ik k

an w

ord.

• B

esoe

k ʼn

mun

isip

ale

stor

tings

terr

ein,

of ʼ

n pl

aasl

ike

vulli

ssto

rting

ster

rein

. Kyk

na

reha

bilit

asie

(of d

ie

gebr

ek d

aara

an) i

n di

e pr

akty

k.

• E

valu

eer d

ie d

oeltr

effe

ndhe

id v

an a

fval

best

uur


53KABV

KW

AR

TAA

L 4

Ass

esse

ring

• E

en fo

rmel

e aa

nget

eken

de k

last

oets

• E

en P

roje

k/O

pdra

g

• E

inde

van

die

jaar

eks

amen

(2 x

2½

uur

)

• A

sses

serin

g vi

r lee

r (in

form

ele)

: geb

ruik

ŉ

vers

keid

enhe

id s

trate

gieë

en

gepa

ste

vorm

s va

n as

sess

erin

g in

toet

se, h

uisw

erk,

wer

kkaa

rte,

vers

lae,

ops

omm

ings

, ops

telle

ens

. Ver

wys

na

die

vers

keid

enhe

id v

aard

ighe

de w

at n

oem

wor

d on

der

Spe

sifie

ke D

oelw

itte

1 en

3.

Nee

m k

enni

s da

t ken

nis

oor e

n di

e ve

rsta

an v

an

onde

rsoe

ke e

n pr

aktie

se w

erk

ook

geas

sess

eer m

oet

wor

d in

wer

kska

arte

, ver

slae

, hui

swer

kakt

iwite

ite

en to

etse

. Die

kog

nitie

we

vaar

digh

ede

wat

ond

er

Spe

sifie

ke D

oelw

itte

1 en

3 g

enoe

m w

ord,

sal

ook

va

n to

epas

sing

wee

s op

die

ken

nis

en b

egrip

van

on

ders

oeke

.

Pra

ktie

se e

ksam

en (1

uur

)

Let w

el: V

erw

ys n

a di

e ve

rske

iden

heid

van

vaa

rdig

hede

wat

bes

kryf

wor

d on

der

Spe

sifie

ke D

oel 2

.



3.3

GR

AA

D 1

2: IN

HO

UD

KW

AR

TAA

L 1

Ken

nisa

rea

1: L

ewe

op m

olek

ulêr

e, s

ellu

lêre

en

wee

fsel

vlak

Alle

lew

ende

org

anis

mes

wor

d sa

amge

stel

uit

atom

e w

at k

ombi

neer

om

mol

ekul

es te

vor

m. V

an h

ierd

ie, d

ra D

NS

(DN

A) (

deok

sirib

onuk

leïe

nsuu

r) d

ie g

enet

iese

kod

e vi

r se

lspe

sial

iser

ing

en s

elfu

nksi

oner

ing

en d

ie g

ene

bepa

al h

oe ʼn

org

anis

me

sal l

yk e

n ho

e di

t sal

funk

sion

eer.

Pla

nt- e

n di

erse

lle h

et ʼn

kom

plek

se o

rgan

isas

ie w

at h

ulle

in s

taat

ste

l om

di

e ba

sies

e pr

oses

se v

an le

we,

dw

s be

weg

ing,

voe

ding

, res

pira

sie,

eks

kres

ie, g

roei

, voo

rtpla

ntin

g en

resp

onse

op

stim

uli u

it te

voe

r. S

elle

is g

espe

sial

isee

rd e

n vo

rm w

eefs

els

wat

be

paal

de fu

nksi

es v

errig

. Die

wee

fsel

s w

ord

in o

rgan

e ge

orga

nise

er w

at o

ok g

espe

sial

isee

rd is

om

bep

aald

e fu

nksi

es te

ver

rig.

Ten

eind

e sp

esie

s, s

pesi

e-vo

rmin

g, b

iodi

vers

iteit

en v

eran

derin

g te

ver

staa

n , is

dit

nood

saak

lik o

m te

ver

staa

n ho

e D

NS

(DN

A) e

n ch

rom

osom

e ko

ntin

uïte

it en

ver

ande

ring

vero

orsa

ak.

Tyd

Ond

erw

erp

Inho

udO

nder

soek

eB

ronn

e

2½ w

eke

(10

uur)

DN

S(D

NA

): D

ie

kode

van

lew

e•

Deo

ksiri

bonu

kleï

ensu

ur (D

NS/

DN

A)

- D

NS

/DN

A se

ple

k in

die

sel

, chr

omos

ome,

gen

e en

eks

tranu

kluê

re D

NS

/DN

A;

- di

e on

tdek

king

van

die

stru

ktuu

r van

DN

S/D

NA

deur

Wat

son,

Cric

k, F

rank

lin e

n W

ilkin

s;

- S

trukt

uur v

an D

NS

/DN

A;

- R

ol v

an D

NS

/DN

A: G

ene

en n

ie-k

oder

ings

D

NS

/DN

A;

- R

eplik

asie

: sel

sikl

us (s

kake

l met

gra

ad 1

0): d

ie

nood

saak

likhe

id v

ir ŉ

pres

iese

kop

ie.

Rib

onuk

leïe

nsuu

r (R

NS/

RN

A)

- tip

es e

n R

NS

/RN

A se

ple

k in

die

sel

;

- st

rukt

uur v

an R

NS

/RN

A;

- tra

nskr

ipsi

e va

naf D

NS

/DN

A;

- tra

nsla

sie

van

RN

S/R

NA

na p

rote

ïen

(pro

teïe

nsin

tese

) (m

RN

S/m

RN

A, t

RN

S/tR

NA

): vo

lgor

de v

an g

ebeu

re;

- ge

netie

se k

ode

(bas

iese

beg

rip).

Indi

en m

oont

lik:

• D

oen

ʼn e

envo

udig

e pr

oses

om

DN

S/D

NA

te o

nttre

k en

ond

erso

ek d

ie d

rade

Indi

en m

oont

lik:

• D

NS

/DN

A vi

nger

afdr

uk/D

NS

/DN

A-p

rofie

le: (

sleg

s ge

valle

stud

ies)

• H

andb

oeke

• M

ikro

graw

e

• To

erus

ting

• C

hem

ikal

ieë


55KABV

KW

AR

TAA

L 1

2 w

eke

(8 u

ur)

Mei

ose

•M

eios

e: d

ie p

rose

s va

n re

duks

iede

ling

- do

el v

an re

duks

iede

ling

(gam

etog

enes

e en

ui

tson

derin

gs: m

osse

, var

ings

);

- be

lang

rikhe

id v

an m

eios

e: d

iplo

ïed

na h

aplo

ïed:

di

e pr

oduk

sie

van

gam

ete;

- in

leid

ing

tot g

enet

iese

var

iasi

e (w

illek

eurig

e sk

eidi

ng/s

egre

gasi

e, o

orkr

uisi

ng);

- ge

volg

e va

n ab

norm

ale

mei

ose,

bv,

Dow

n-

sind

room

• M

itose

en

mei

ose

Oor

eenk

omst

e en

ver

skill

e tu

ssen

mito

se e

n m

eios

e (v

erw

ys n

a G

raad

10)

• K

yk n

a en

teke

n vo

orbe

reid

e m

ikro

skoo

psky

fies,

m

ikro

graw

e of

mod

elle

van

sel

le in

ges

elek

teer

de

stad

ium

s va

n m

eiot

iese

sel

delin

g, b

v. o

orkr

uisi

ng in

m

etaf

ase

I, an

afas

e I,

met

afas

e II,

telo

fase

II.

• H

andb

oeke

• Ta

belle

• M

odel

le

• M

ikro

skop

e

• Vo

orbe

reid

e m

ikro

skoo

psky

fies

of

mik

rogr

awe

Ken

nisa

rea

2: L

ewen

spro

sess

e in

pla

nte

en d

iere

Hie

rdie

ken

niss

tring

han

del o

or d

ie m

anie

re w

aaro

p di

ere

in s

taat

is o

m te

reag

eer o

p hu

l om

gew

ings

om

oor

lew

ing

te v

erse

ker.

Leer

ders

ver

ken

vers

kille

nde

repr

oduk

tiew

e st

rate

gieë

in

die

re. V

oortp

lant

ing

in m

ense

, wor

d in

mee

r det

ail b

espr

eek

en d

ien

as ʼn

spe

sifie

ke v

oorb

eeld

van

voo

rtpla

ntin

g by

die

re. D

it is

ŉ u

itbre

idin

g op

die

bas

iese

ken

nis

van

die

men

slik

e vo

ortp

lant

ing

wat

in g

rade

7 e

n 9

beha

ndel

is.

Tyd

Ond

erw

erp

Inho

udO

nder

soek

eB

ronn

e

½ w

eek

(2 u

ur)

Voor

tpla

ntin

g in

G

ewer

wel

des

•D

iver

site

it va

n vo

ortp

lant

ings

trat

egie

ë

Toep

aslik

e vo

orbe

elde

van

die

ver

skill

ende

gr

oepe

in d

ie d

iere

ryk

om m

aksi

mal

iser

ing

van

voor

tpla

ntin

gsuk

ses

in v

ersk

illen

de o

mge

win

gs te

ill

ustre

er:

- ui

twen

dige

of i

nwen

dige

bev

rugt

ing;

- ov

ipar

ie, o

vovi

vipa

rie, v

ivip

arie

;

- am

niot

iese

eie

r;

- vr

oegs

elfs

tand

ige

en a

ltris

iële

ont

wik

kelin

g;

- ou

erlik

e so

rg.

• H

andb

oeke

• Ta

belle

• N

asla

anbo

eke

• D

VD

s (in

dien

moo

ntlik

)



KW

AR

TAA

L 1

3 w

eke

(12

uur)

Tota

al:

8 w

eke

(32

uur)

Men

slik

e vo

ortp

lant

ing

• D

ie s

trukt

uur v

an d

ie m

anlik

e en

vro

ulik

e vo

ortp

lant

ings

tels

els;

(ver

wys

na

graa

d 9)

• D

ie u

niek

e m

ensl

ike

eien

skap

pe v

an ʼn

paa

r as

pekt

e va

n vo

ortp

lant

ing

(ver

wys

na

graa

d 9)

:

- pu

berte

it: v

erna

amst

e ve

rand

erin

ge;

- ga

met

ogen

ese:

ver

wys

kor

tliks

na

mei

ose

(gee

n in

divi

duel

e na

me

van

die

stad

ium

s);

- m

enst

ruel

e si

klus

: kle

m o

p ho

rmon

ale

behe

er;

- be

vrug

ting

en o

ntw

ikke

ling

van

die

sigo

ot to

t die

bl

asto

sist

;

- sw

ange

rska

p (n

oem

kor

tliks

);

- in

plan

ting

en o

ntw

ikke

ling:

die

rol v

an d

ie

plas

enta

.

• Vo

orbe

reid

e m

ikro

skoo

psky

fies

van

ʼn e

iers

tok,

te

stes

en

ʼn s

nit d

eur ʼ

n pe

nis.

Iden

tifise

er w

eefs

els

en v

ersk

illen

de s

trukt

ure

• K

yk n

a en

bes

kryf

voo

rber

eide

mik

rosk

oops

kyfie

s of

mik

rogr

awe

of u

ltrak

lank

foto

’s v

an e

mbr

ioni

ese

ontw

ikke

ling.

• In

dien

moo

ntlik

: kyk

na

stad

ium

s va

n sw

ange

rska

p de

ur te

kyk

na

DV

D’s

van

die

ont

wik

kelin

g va

n ʼn

em

brio

en

die

gebo

orte

-pro

ses.

• K

yk n

a vo

orbe

hoed

ings

toes

telle

• H

andb

oeke

• M

uurk

aarte

• M

ikro

graw

e

• M

ikro

skop

e

• Vo

orbe

reid

e m

ikro

skoo

psky

fies

• U

ltrak

lank

foto

’s v

an

embr

ioni

ese

ontw

ikke

ling

• D

VD

’s

Ass

esse

ring

• E

en fo

rmel

e aa

nget

eken

de k

last

oets

.

• A

sses

serin

g vi

r lee

r (In

form

ele)

: geb

ruik

ŉ

vers

keid

enhe

id v

an s

trate

gieë

en

gepa

ste

vorm

s va

n as

sess

erin

g in

toet

se, h

uisw

erk,

wer

kkaa

rte,

vers

lae,

ops

omm

ings

, ops

tel e

ns.

Verw

ys n

a di

e ve

rske

iden

heid

vaa

rdig

hede

wat

no

em w

ord

onde

r Spe

sifie

ke D

oelw

itte

1 en

3. N

eem

ke

nnis

dat

ken

nis

oor e

n di

e ve

rsta

an v

an o

nder

soek

e en

pra

ktie

se w

erk

ook

geas

sess

eer m

oet w

ord

in

wer

kska

arte

, ver

slae

, hui

swer

kakt

iwite

ite e

n to

etse

. Die

ko

gniti

ewe

vaar

digh

ede

wat

ond

er S

pesi

fieke

Doe

lwitt

e 1

en 3

gen

oem

wor

d, s

al o

ok v

an to

epas

sing

wee

s op

di

e ke

nnis

en

begr

ip v

an o

nder

soek

e.

• E

en P

rakt

iese

taak

• Ve

rwys

na

die

lys

van

vaar

digh

ede

onde

r Spe

sifie

ke D

oel 2

.


57KABV

KW

AR

TAA

L 2

Ken

nisa

rea

1: L

ewe

op d

ie m

olek

ulêr

e-, s

ellu

lêre

- en

wee

fsel

vlak

(ver

volg

), en

Ken

nisa

rea

4: D

iver

site

it, v

eran

derin

g en

kon

tinuï

teit

Lew

e be

staa

n in

ʼn v

ersk

eide

nhei

d vo

rms

van

lew

e en

dit

is in

die

stu

die

van

DN

S/D

NA

, gen

etik

a en

oor

geër

fde

eien

skap

pe w

at d

ie le

we

op d

ie m

olek

ulêr

e vl

ak a

ansl

uit b

y ke

nnis

area

4:

Div

ersi

teit,

ver

ande

ring

en k

ontin

uïte

it. T

en e

inde

spe

sies

, spe

siev

orm

ing,

bio

dive

rsite

it en

ver

ande

ring

te v

erst

aan ,

is d

it no

odsa

aklik

om

te v

erst

aan

hoe

DN

S/D

NA

en c

hrom

osom

e ko

ntin

uïte

it en

ver

ande

ring

vero

orsa

ak.

Tyd

Ond

erw

erp

Inho

udO

nder

soek

eB

ronn

e

4 w

eke

(16

uur)

Gen

etik

a en

oo

rerflikheid

•G

ene:

Dom

inan

te e

n re

sess

iew

e ge

ne e

n al

lele

N

oem

van

Men

del,

die

vade

r van

gen

etik

a

Oor

erw

ing

en v

aria

sie

- M

onoh

ibrie

dkru

isin

gs: f

enot

ipe

en g

enot

ipe,

ho

mos

igot

ies

en h

eter

osig

otie

s (s

uiw

er

gete

el e

n hi

brie

de),

voor

beel

de v

an v

olle

dige

, on

volle

dige

/ged

eelte

like

dom

inan

sie

en k

o-do

min

ansi

e;

- D

ihib

riedk

ruis

ings

: fen

otip

es e

n ge

notip

es.

•G

esla

gsch

rom

osom

e

Ges

lags

geko

ppel

de a

llele

; ges

lags

geko

ppel

de s

iekt

es

• M

utas

ies

- sk

adel

ose

en s

kade

like

mut

asie

s: v

oorb

eeld

e va

n si

ekte

s, a

fwyk

ings

; gee

nmut

asie

s en

ch

rom

osoo

mm

utas

ies;

- nu

ttige

mut

asie

s, s

kake

l met

nat

uurli

ke s

elek

sie

• G

enet

iese

man

ipul

asie

: sta

mse

lnav

orsi

ng, g

enet

ies

gem

odifi

seer

de o

rgan

ism

es, b

iote

gnol

ogie

en

klon

ing.

• N

oem

mito

chon

dria

le D

NS

/DN

A en

die

ops

porin

g va

n ge

netie

se s

kake

ls

• Va

ders

kapt

oets

e en

DN

S/D

NA

ving

eraf

druk

ke

(fore

nsie

se o

nder

soek

e)

Los

gene

tiese

pro

blem

e op

:

• M

onoh

ibrie

dkru

isin

gs

• D

ihib

riedk

ruis

ings

• Vo

lledi

ge- e

n on

volle

dige

dom

inan

sie

• B

loed

groe

pe

• G

esla

gsch

rom

osom

e en

ges

lags

geko

ppel

de

siek

tes,

bv.

hem

ofilie

en

kleu

rblin

dhei

d

• G

enet

iese

afs

tam

mel

inge

• H

andb

oeke

• N

asla

anbo

eke



KW

AR

TAA

L 2

Ken

nisa

rea

2: L

ewen

spro

sess

e in

pla

nte

en d

iere

(ver

volg

)

Dit

gaan

voo

rt m

et d

ie o

nder

soek

na

man

iere

waa

rop

dier

e en

pla

nte

in s

taat

is o

m te

reag

eer o

p hu

l om

gew

ings

om

sod

oend

e hu

l oor

lew

ing

te v

erse

ker

Tyd

Ond

erw

erp

Inho

udO

nder

soek

eB

ronn

e

4 w

eke

(16

uur)

Rea

ksie

s op

di

e om

gew

ing:

M

ense

•M

ense

het

twee

ste

lsel

s: s

enuw

ees

en h

orm

one

wat

hul

le in

sta

at s

tel o

m te

reag

eer o

p di

e om

gew

ing.

•M

ensl

ike

senu

wee

stel

sel

Rea

ksie

s op

stim

uli i

n hu

l om

gew

ing.

- S

entr

ale

senu

wee

stel

sel:

Bre

in: b

rein

vlie

se

vir b

eske

rmin

g, li

ggin

g en

funk

sies

van

die

se

rebr

um, s

ereb

ellu

m, c

orpu

s ca

llosu

m,

med

ulla

obl

onga

ta, r

ugm

urg

- Pe

rifer

e se

nuw

eest

else

l: sl

egs

liggi

ng e

n fu

nksi

es

- O

uton

ome

senu

wee

stel

sel:

sleg

s lig

ging

en

funk

sies

- Se

nuw

ees:

Struktuurvanʼnsenuw

ee:

Sen

uwee

wee

fsel

: stru

ktuu

r van

sen

sorie

se

neur

on e

n m

otor

iese

neu

ron

- Refleksboo

g: s

trukt

uur,

funk

sie

en b

etek

enis

va

n ʼn

een

voud

ige

refle

ksbo

og. B

elan

grik

heid

va

n si

naps

e

•A

fwyk

ings

: Alz

heim

er s

e si

ekte

en

veel

vuld

ige

skle

rose

•B

eser

ings

: Bre

in- e

n sp

inal

e sk

ade.

Noe

m

stam

seln

avor

sing

en

die

moo

ntlik

heid

van

die

he

rste

l van

bes

erin

gs.

•Ef

fek

van

dwel

ms:

Dag

ga, h

eroï

en, e

csta

cy, t

ik,

ens.

(Ver

bind

met

gra

ad 1

1)

• M

odel

van

die

bre

in o

f ʼn

skaa

p se

bre

in o

m d

ie

stre

ke v

an d

ie b

rein

waa

r te

neem

.

Iden

tifise

er d

ie s

ereb

rum

, ser

ebel

lum

en

rugm

urg

• B

estu

deer

ʼn d

eurs

nit v

an d

ie ru

gmur

g om

die

wit-

en

gry

ssto

f waa

r te

neem

.

• O

ntw

erp

ʼn o

nder

soek

om

die

reak

siet

yd v

an

vers

kille

nde

leer

ders

op

ʼn s

timul

us v

as te

ste

l. Te

ken

die

resu

ltate

aan

en

bere

ken

die

gem

idde

lde

tyd.

Ber

eken

die

afs

tand

wat

ʼn m

otor

sal

bew

eeg

voor

dat d

it st

op, w

at te

en 1

00 k

m p

er u

ur b

ewee

g,

teen

die

gem

idde

lde

reak

siet

yd. P

as h

ierd

ie k

enni

s to

e op

vei

lige

best

uur:

volg

afst

ande

.

• H

andb

oeke

• Ta

belle

• S

kalp

el o

f lem

met

jie

• M

odel

le v

an:

oog

oor

brei

n

• S

kaap

sked

el in

die

hel

fte

gesa

ag o

m d

ie b

rein

blo

ot

te s

tel (

kry

by d

ie s

lagh

uis)

• Ver

kry

deur

gesa

agde

w

erw

els

van

die

slag

ter o

m

die

rugm

urg

aan

te to

on.


59KABV

KW

AR

TAA

L 2

Tota

al:

8 w

eke

(32

uur)

•R

esep

tore

Waa

rnem

ing

van

ʼn v

ersk

eide

nhei

d va

n st

imul

i: lig

, kla

nk, a

anra

king

, tem

pera

tuur

, dru

k, p

yn e

n ch

emie

se s

tow

we

(sm

aak

en re

uk).

Bes

onde

rhed

e va

n sl

egs

die

stru

ktuu

r van

die

oog

en

oor:

- M

ensl

ike

oog:

stru

ktuu

r en

funk

sion

erin

g,

bino

kulê

re v

isie

, akk

omm

odas

ie, p

upilr

eflek

s

- B

ysie

ndhe

id, v

ersi

endh

eid,

ast

igm

atis

me,

ka

tara

kte

(kor

t ver

duid

elik

ings

met

beh

ulp

van

diag

ram

me)

- M

ensl

ike

oor:

stru

ktuu

r en

funk

sion

erin

g:

geho

or e

n ba

lans

- G

ehoo

rgeb

reke

: doo

fhei

d, m

idde

loor

-infe

ksie

, dr

eine

rings

buis

ies

• D

isse

ktee

r die

oog

van

ʼn s

kaap

of v

ark.

Nee

m d

ie

vers

kille

nde

stre

ke w

aar.

Wer

kkaa

rt m

et in

stru

ksie

s vi

r die

dis

seks

ie. W

aarn

emin

g va

n di

e be

lang

rikst

e de

le.

• S

kaap

oë o

f var

koë

by d

ie

slag

huis

gek

ry

Ass

esse

ring

• E

en fo

rmel

e aa

nget

eken

de k

last

oets

• H

alfja

ar e

ksam

en(2

½ u

re) o

f kon

trole

toet

s

• A

sses

serin

g vi

r lee

r (In

form

ele)

: geb

ruik

ŉ

vers

keid

enhe

id v

an s

trate

gieë

en

gepa

ste

vorm

s va

n as

sess

erin

g in

toet

se, h

uisw

erk,

wer

kkaa

rte,

vers

lae,

ops

omm

ings

, ops

telle

ens

.

Verw

ys

na

die

vers

keid

enhe

id

vaar

digh

ede

wat

no

em w

ord

onde

r S

pesi

fieke

Doe

lwitt

e 1

en 3

. N

eem

ke

nnis

dat

ken

nis

oor

en d

ie v

erst

aan

van

onde

rsoe

ke

en

prak

tiese

w

erk

ook

geas

sess

eer

moe

t w

ord

in

wer

kska

arte

, ver

slae

, hui

swer

kakt

iwite

ite e

n to

etse

. Die

ko

gniti

ewe

vaar

digh

ede

wat

ond

er S

pesi

fieke

Doe

lwitt

e 1

en 3

gen

oem

wor

d sa

l ook

van

toep

assi

ng w

ees

op

die

kenn

is e

n be

grip

van

ond

erso

eke.

• E

en P

rakt

iese

taak

• Ve

rwys

na

die

lys

van

vaar

digh

ede

onde

r Spe

sifie

ke D

oel 2

.



KW

AR

TAA

L 3

Ken

nisa

rea

2: L

ewen

spro

sess

e in

pla

nte

en d

iere

(ver

volg

)

Dit

gaan

voo

rt m

et d

ie o

nder

soek

na

man

iere

waa

rop

dier

e en

pla

nte

in s

taat

is o

m te

reag

eer o

p hu

l om

gew

ings

om

sod

oend

e hu

l oor

lew

ing

te v

erse

ker

Tyd

Ond

erw

erp

Inho

udO

nder

soek

eB

ronn

e

1½ w

eke

(6 u

ur)

Men

slik

e en

dokr

iene

st

else

l

•En

dokr

iene

klie

re

Voor

kom

s in

die

ligg

aam

, hor

mon

e w

at a

fges

kei w

ord.

Fu

nski

es v

an d

ie h

orm

one

van

die

volg

ende

klie

re:

- H

ipot

alam

us: A

DH

- P

ituïtê

re k

lier:

TSH

, FS

H, L

H, p

rola

ktie

n,

groe

ihor

moo

n (v

erbi

nd m

et v

oortp

lant

ing)

- Sk

ildkl

ier:

tirok

sien

- Pa

nkre

as: i

nsul

ien,

glu

kago

n

- B

ynie

r: ad

rena

lien,

ald

oste

roon

- G

onad

es: e

stro

geen

, pro

gest

eroo

n en

te

stos

tero

on (v

erbi

nd m

et v

oortp

lant

ing)

Voor

beel

de v

an n

egat

iew

e te

rugv

oerm

egan

ism

es: T

SH

en

tiro

ksie

n, in

sulie

n en

glu

kago

n, d

iabe

tes.

• D

oen

navo

rsin

g oo

r geb

reks

iekt

es w

at o

ntst

aan

a.g.

v. o

or- e

n on

dera

fske

idin

g va

n te

n m

inst

e ee

n ho

rmoo

n. V

ersk

illen

de le

erde

rs m

oet v

ersk

illen

de

horm

one

navo

rs. K

ort g

eskr

ewe

vers

lae

moe

t ge

lew

er w

ord.

• H

andb

oeke

• Ta

belle

• Fo

to’s

van

reus

egro

ei,

dwer

ggro

ei, e

n

pers

one

wat

ly a

an:

hipo

tireo

se

en h

iper

tireo

se

1 w

eek

(4 u

ur)

Hom

eost

ase

in

die

men

s•

Hom

eost

ase

Die

pro

ses

van

die

hand

haw

ing

van

ʼn k

onst

ante

, op

timal

e in

tern

e om

gew

ing:

- ne

gatie

we

teru

gvoe

r: gl

ukos

e,

kool

stof

diok

sied

, wat

er e

n so

ute;

- te

rmor

egul

erin

g: A

anpa

ssin

g va

n m

ensl

ike

vel,

swee

t, va

sodi

lata

sie,

vas

okon

strik

sie.

• K

yk n

a vo

orbe

reid

e m

ikro

skoo

psky

fies

van

ʼn s

nit

deur

die

men

slik

e ve

l of g

ebru

ik ʼn

mik

rogr

aaf o

f m

odel

. Ide

ntifi

seer

die

bel

angr

ikst

e ke

nmer

ke.

• H

andb

oeke

• Vo

orbe

reid

e m

ikro

skoo

ppla

atjie

s of M

ikro

graw

e

of m

odel


61KABV

KW

AR

TAA

L 3

1 w

eek

(4 u

ur)

Rea

ksie

op

die

omge

win

g:

Plan

te

•Pl

anth

orm

one:

Die

alg

emen

e fu

nksi

es v

an

ouks

iene

, gib

bere

llien

e, a

bsis

sien

suur

.

Onk

ruid

behe

er d

eur d

ie g

ebru

ik v

an g

roei

horm

one.

•G

eotr

opis

me

en fo

totr

opis

me

Gro

eibe

heer

deu

r ouk

sien

e.

•Pl

ant v

erde

digi

ngsm

egan

ism

es

Che

mik

alie

ë, d

orin

gs.

• O

ntw

erp

onde

rsoe

ke o

m g

eotro

pism

e en

fo

totro

pism

e te

illu

stre

er. I

dent

ifise

er d

ie

vera

nder

likes

en

beve

el m

anie

re a

an o

m d

ie

vera

nder

likes

te b

ehee

r. R

ekor

deer

en

inte

rpre

teer

di

e re

sulta

te.

• H

andb

oeke

• G

eski

kte

toer

ustin

g:

Geo

tropi

sme

en fo

totro

pism

e ek

sper

imen

te

• In

dien

bes

kikb

aar,

moe

t ʼn

klin

osta

at g

ebru

ik w

ord

• S

aaili

nge

Ken

nisa

rea

4: D

iver

site

it, v

eran

derin

g en

kon

tinuï

teit

(ver

volg

):

Dit

is n

odig

om

ʼn d

uide

like

begr

ip te

hê

van

die

wer

k w

at v

roeë

r in

die

jaar

ged

oen

is o

or D

NS

/DN

A, g

enet

ika

en o

orer

win

g –

dit s

al h

elp

om d

ie k

onse

p va

n ve

rand

erin

g, n

atuu

rlike

se

leks

ie e

n ev

olus

ie te

ver

staa

n. H

ierd

ie k

enni

sstri

ng w

ord

uitg

ebre

i deu

r die

bes

tude

ring

van

die

meg

anis

mes

van

evo

lusi

e en

spe

sifie

k di

e ev

olus

ie v

an d

ie m

ens

in A

frika

.

Tyd

Ond

erw

erp

Inho

udO

nder

soek

eB

ronn

e

2 w

eke

(8 u

re)

Evol

usie

deu

r N

atuu

rlike

Se

leks

ie

•O

orsp

rong

van

idee

s oo

r die

oor

spro

ng

Vers

kille

nde

soor

te b

ewys

e: fo

ssie

lreko

rd (v

erw

ys n

a gr

aad

10),

mod

ifika

sie

deur

afs

tam

mel

ing,

bio

geog

rafie

(v

erw

ys n

a gr

aad

10),

gene

tika

(gra

ad 1

2) e

n an

der

vorm

e va

n be

wys

e:

- Ve

rski

l tus

sen

hipo

tese

en

teor

ie, e

n

- K

ort o

orsi

g va

n di

e ge

skie

deni

s va

n di

e ve

rski

llend

e te

orie

ë va

n on

twik

kelin

g:

Lam

arck

ism

e, D

arw

inis

me

en ‘G

epun

te’

Ew

ewig

.

•K

unsm

atig

e se

leks

ie: E

EN

voo

rbee

ld v

an ʼn

mak

di

er e

n E

EN

voo

rbee

ld v

an ’n

gew

assp

esie

•D

arw

in s

e te

orie

van

evo

lusi

e de

ur n

atuu

rlike

se

leks

ie

• E

volu

sie

(ver

ande

ring)

deu

r mid

del v

an n

atuu

rlike

se

leks

ie (v

erbi

nd m

et G

enet

ika)

: han

g af

van

va

riasi

e/ge

enpo

el v

an o

orge

ërfd

e ei

ensk

appe

, en

die

prod

uksi

e va

n m

eer a

fsta

mel

inge

as

wat

nod

ig

is. V

eran

derin

ge in

die

om

gew

ing.

Dru

k le

i tot

ui

twis

sing

of s

ukse

svol

le a

anpa

ssin

g. D

eurlo

pend

e en

dis

kont

inue

var

iasi

e.

• K

lasd

ebat

en

besp

reki

ng.

• D

emon

stre

er n

atuu

rlike

sel

eksi

e de

ur s

pele

tjies

,bv.

ka

moe

flerin

g

• D

oen

navo

rsin

g oo

r een

voo

rbee

ld v

an k

unsm

atig

e se

leks

ie. B

ied

bevi

ndin

ge in

ʼn v

ersl

ag a

an.

• H

andb

oeke

• N

asla

anbr

onne

.

• B

iogr

afie

van

Dar

win

(in

dien

moo

ntlik

en

indi

en

ŉ le

erde

r bel

angs

telli

ng

toon

)



KW

AR

TAA

L 3

•Vo

rmin

g/ve

rsky

ning

van

nuw

e sp

esie

s

Spe

sias

ie; K

onse

p va

n bi

olog

iese

spe

sies

. Int

elin

g pr

odus

eer l

ewen

svat

bare

afs

tam

mel

inge

in ʼn

sp

esie

.

EE

N v

oorb

eeld

van

spe

sias

ie a

s ge

volg

van

ge

ogra

fiese

isol

asie

(Gal

apag

os-v

inke

, Gal

ápag

os-

skilp

aaie

, soo

gdie

re o

f pla

nte

op v

ersk

illen

de

land

mas

sas,

bv,

kre

met

artb

ome

in A

frika

en

Mad

agas

kar,

prot

eas

in S

uid-

Afri

ka e

n A

ustra

lië).

•M

egan

ism

es v

ir re

prod

uktie

we

isol

asie

Inle

idin

g to

t enk

ele

voor

beel

de:

- br

oei o

p ve

rski

llend

e ty

e va

n di

e ja

ar;

- sp

esie

spes

ifiek

e ho

fmak

ery;

- aa

npas

sing

vir

vers

kille

nde

best

uiw

ers

(pla

nte)

;

- vo

orko

min

g va

n be

vrug

ting;

- on

vrug

bare

nak

omel

inge

in k

ruis

-spe

sieh

i-br

iede

.

•Ev

olus

ie in

die

hui

dige

tyd

Voor

beel

de v

an n

atuu

rlike

sel

eksi

e en

evo

lusi

e,

bv. w

eers

tand

teen

inse

kdod

ers

in in

sekt

e, s

naw

el-

en li

ggaa

msg

root

te v

an d

ie G

alap

agos

-vin

ke,

wee

rsta

nd te

en a

ntib

iotik

a in

ver

skei

e ba

kter

ieë

(TB

), M

IV-w

eers

tand

teen

ant

i-ret

rovi

rale

mid

dels

.


63KABV

KW

AR

TAA

L 3

2 w

eke

(8 u

ur)

Tota

al:

7½ w

eke

(30

uur)

•B

ewys

e va

n ge

mee

nska

plik

e vo

orou

ers

vir

lew

ende

hom

inie

de, i

nslu

itend

die

men

s: A

nato

-m

iese

ver

skill

e en

oor

eenk

omst

e tu

ssen

Afri

ka-a

pe

en m

ense

:

- Fo

ssie

lbew

yse:

ker

nken

mer

ke: t

wee

voet

ig-

heid

(rug

graa

t en

bekk

engo

rdel

), br

eing

root

te,

tand

e (g

ebit)

, pro

gnat

ism

e en

vor

m v

an d

ie

verh

emel

te, k

rani

ale

en w

enkb

rou-

boë.

Die

aan

-ta

l fos

siel

e w

at g

evin

d is

(dit

is b

elan

grik

om

te

wee

t dat

dui

send

e fo

ssie

lfrag

men

te g

evin

d is

).

- G

enet

iese

bew

yse:

mito

chon

dria

le D

NS

/DN

A

- K

ultu

rele

get

uien

is: g

eree

dska

p.

•U

it A

frik

a-hi

pote

se

Bew

yse

van

die

Afri

ka-o

orsp

rong

vir

alle

mod

erne

m

ense

: gen

etie

se s

kake

ls, m

itoch

ondr

iale

DN

S/D

NA

:

- S

keur

valle

i-fos

siel

terr

eine

in O

os-A

frika

(Ken

ia

en T

anza

nië)

en

in E

thio

pië.

Wet

ensk

aplik

es b

v.

Joha

nsen

en

Whi

te, d

ie L

eaky

-fam

ilie

- Fo

ssie

le o

ntde

k by

hie

rdie

terr

eine

: Ard

ip-

ithec

us, A

ustra

lopi

thec

us, H

omo

- Fo

ssie

lterr

eine

in S

uid-

Afri

ka: f

ossi

ele

ontd

ek b

y hi

erdi

e te

rrei

ne: A

ustra

lopi

thec

us e

n H

omo

•Pl

akka

ataa

nbie

ding

Dui

die

drie

gro

ot fa

ses

in d

ie h

omin

ied-

evol

usie

van

6

mjg

tot o

p he

de, a

an:

- A

rdip

ithec

us (E

thio

pië)

- A

ustra

lopi

thec

us (O

os-e

n S

uid-

Afri

ka)

- H

omo

(ver

skill

ende

ple

kke)

Die

kaa

rt/ty

dlyn

moe

t die

dia

gnos

tiese

ken

mer

ke e

n di

e be

nade

rde

tye

van

die

voor

beel

de v

an d

ie d

rie

groo

t gen

era

wat

bes

taan

het

, aan

dui .

Dit

is n

ie n

odig

om

die

ver

wan

tska

ppe

tuss

en d

ie g

ener

a te

wys

ni

e. (W

eten

skap

likes

kan

die

ver

wan

tska

ppe

ande

rs

inte

rpre

teer

soo

s nu

we

bew

yse

gevi

nd w

ord)

of (sie

n K

war

taal

4)

• H

andb

oeke

• K

oera

ntar

tikel

s (b

v. d

ie

ontd

ekki

ng v

an S

edib

a)

• D

VD

’s in

dien

moo

ntlik

• K

aarte

, pre

nte

en fo

to’s



KW

AR

TAA

L 3

Ass

esse

ring

• E

en fo

rmel

e aa

nget

eken

de k

last

oets

• R

ekor

deks

amen

: 2 x

2½

uur

• E

en P

roje

k/O

pdra

g

• A

sses

serin

g vi

r lee

r (In

form

ele)

: geb

ruik

ŉ

vers

keid

enhe

id s

trate

gieë

en

gepa

ste

vorm

s va

n as

sess

erin

g in

toet

se, h

uisw

erk,

wer

kkaa

rte,

vers

lae,

ops

omm

ings

, ops

tel e

ns.

Verw

ys

na

die

vers

keid

enhe

id

vaar

digh

ede

wat

no

em w

ord

onde

r S

pesi

fieke

Doe

lwitt

e 1

en 3

. N

eem

ke

nnis

dat

ken

nis

oor

en d

ie v

erst

aan

van

onde

rsoe

ke

en

prak

tiese

w

erk

ook

geas

sess

eer

moe

t w

ord

in

wer

kska

arte

, ver

slae

, hui

swer

kakt

iwite

ite e

n to

etse

. Die

ko

gniti

ewe

vaar

digh

ede

wat

ond

er S

pesi

fieke

Doe

lwitt

e 1

en 3

gen

oem

wor

d, s

al o

ok v

an to

epas

sing

wee

s op

di

e ke

nnis

en

begr

ip v

an o

nder

soek

e.

• E

en P

rakt

iese

taak

• Ve

rwys

na

die

lys

van

vaar

digh

ede

onde

r Spe

sifie

ke D

oel 2

.


65KABV

KW

AR

TAA

L 4

Ken

nisa

rea

4: D

iver

site

it, v

eran

derin

g en

kon

tinuï

teit

Tyd

Ond

erw

erp

Inho

udO

nder

soek

eB

ronn

e

2 w

eke

(8 u

re)

2 w

eke

(8 u

re)

Tota

al:

4 w

eke

(16

ure)

Men

slik

e Ev

olus

ie

(ver

volg

)

•D

ie b

elan

grik

heid

van

die

Wie

g va

n di

e M

ensd

om:

- D

ie b

elan

grik

ste

foss

ielte

rrei

ne in

Sui

d-A

frik

a, b

yvoo

rbee

ld,T

aung

, Ste

rkfo

ntei

n-,

Kro

mdr

aai,

Sw

artk

rans

, Mal

apa,

Plo

vers

mee

r, G

lady

sval

e, M

akap

ansg

at, F

loris

bad,

Bor

der

Cav

e, B

lom

bos:

bew

yse

en e

volu

sion

êre

tend

ense

van

af h

ierd

ie te

rrei

ne (v

erw

ys n

a fo

ssie

ldat

erin

g va

n gr

aad

10).

Ten

min

ste

twee

voo

rbee

lde

moe

t bes

tude

er w

ord

om d

ie

evol

usio

nêre

tend

ense

te s

ien.

Noe

m w

eten

skap

likes

, soo

s D

art,

Bro

ome,

Tob

ias,

B

rain

, Ron

Cla

rk, B

erge

r, K

eyse

r en

ande

r.

• A

ltern

atie

we

vir e

volu

sie:

- Ve

rski

llend

e ku

lture

le e

n re

ligie

use

verk

larin

gs

vir d

ie o

ntst

aan

en o

ntw

ikke

ling

van

lew

e op

aa

rde.

- K

reas

ioni

sme;

- In

telli

gent

e O

ntw

erp;

- Li

tera

lism

e;

- Te

ïstie

se e

volu

sie

• D

oen

hers

ieni

ng o

or s

pesi

fiek

(maa

r nie

bep

erk

tot)

graa

d 11

wer

k w

at g

eass

esse

er w

ord

in d

ie N

asio

n-al

e S

enio

rser

tifika

at-e

ksam

en.

• P

lakk

aata

anbi

edin

g: D

ui o

p ŉ

kaar

t/tyd

slyn

di

e ve

rand

erin

ge in

die

evo

lusi

e va

n di

e ge

nus

Hom

o aa

n. D

ie k

aart/

tyds

lyn

moe

t wys

waa

r die

ve

rski

llend

e fo

ssie

le g

evin

d is

en

die

bena

derd

e ty

d da

t die

ges

elek

teer

de v

oorb

eeld

e be

staa

n he

t. D

ie m

ees

bedu

iden

de k

enm

erke

van

elk

e so

ort v

an

foss

iel (

genu

s en

spe

sie)

moe

t aan

gedu

i wor

d om

di

e ve

rski

l tus

sen

hulle

te il

lust

reer

.

• D

oen

navo

rsin

g en

bes

pree

k di

e in

ligtin

g oo

r die

ve

rski

llend

e ve

rkla

rings

: kul

ture

le o

f god

sdie

nstig

e ve

rdui

delik

ings

.

Assesserin

g:2x2½uureksam

en:V

raestel1enVraestel2(O

nderwerpewordgespesifiseer)



AFDELING 4

ASSESSERING

4.1 Inleiding

Assessering is ʼn deurlopende, beplande proses van identifisering, versameling en interpretasie van inligting oor leerders se prestasie, deur die gebruik van verskillende vorme van assessering. Dit behels vier stappe: om bewyse van prestasie te genereer en te versamel, evaluering van hierdie getuienis, die rekordering van die bevindinge en die gebruik van hierdie inligting om te verstaan en om sodoende die leerders met ontwikkeling te help om die proses van leer en onderrig te verbeter.

Assessering moet beide informeel (assessering vir leer) en formeel (assessering van leer) wees. In beide gevalle, moet gereelde terugvoering aan die leerders gegee word om hul leerervaring te verbeter.

Assessering is ʼn proses wat individuele leerders se bemeestering van kennis (inhoud, konsepte en vaardighede) in ʼn vak meet deur die insameling, analisering en interpretasie van data en inligting wat verkry is uit hierdie proses, om:

• die onderwyser in staat stel om ŉ betroubare oordeel te vel oor ʼn leerder se vordering;

• leerders in te lig oor hul sterk punte, swak punte en vordering, en

• onderwysers, ouers en ander belanghebbendes te help om besluite te maak or die leerproses en die vordering van die leerders.

Assessering moet getoets word teen die inhoud en die beoogde doelwitte wat vir Lewenswetenskappe gespesifiseer is en dit is belangrik dat daar deur die loop van die jaartydens informele en formele assessering verseker word dat:

• al die vakinhoud gedek word;

• die volle spektrum van vaardighede ingesluit is, en

• verskillende vorme van assessering gebruik word.

4.2 Informele assessering of daaglikse assessering

Assessering vir leer se doel is om voortdurend inligting in te samel oor leerders se prestasie wat gebruik kan word om hul leer te verbeter.

Informele assessering is ʼn daaglikse monitering van leerders se vordering. Dit word gedoen deur middel van waarnemings, besprekings, praktiese demonstrasies, leerder-onderwyserkonferensies, informele klaskamerinteraksies, ens. Informele assessering kan so eenvoudig wees as om te stop gedurende die les en leerders waar te neem of om hul leervordering te bespreek. Informele assessering moet gebruik word om terugvoer te gee aan die leerders en om beplanning vir onderrig toe te lig, maar dit hoef nie aangeteken te word nie. Dit moet nie gesien word as apart van leeraktiwiteite wat in die klaskamer plaasvind nie. Leerders of onderwysers kan hierdie assesseringstake nasien.

Self-en portuurassessering behels dat die aktiewe deelname van die leerders geassesseer word. Dit is belangrik aangesien dit leerders toelaat om te leer uit en te besin oor hulle eie prestasie. Die resultate van die informele


67KABV

daaglikse assesseringstake word nie formeel aangeteken nie, tensy die onderwyser verkies om dit te doen. Die resultate van daaglikse assesseringstake word nie in ag geneem vir bevordering of sertifisering nie.

Informele, deurlopende assesserings moet gebruik word om die verkryging van kennis en vaardighede te struktureer en moet ʼn voorloper tot ʼn formele taak in die Assesseringsprogram wees.

4.3 Formele Assessering

GradeFormele skoolgebaseerde

assesseringsEinde-van-die-jaar-eksamens

R – 3 100% n.v.t.

4 – 6 75% 25%

7 – 9 40% 60%

10 en 11 25% insluitend van ŉ halfjaar-eksamen 75%

1225% insluitend van ŉ halfjaar-en

rekordeksamenEksterne eksamen: 75%

Alle assesseringstake wat deel vorm van ʼn formele program van assessering vir die jaar, word beskou as ʼn formele assessering. Formele assesseringstake word gemerk en formeel aangeteken deur die onderwyser vir bevordering en sertifiseringsdoeleindes. Alle formele assesseringstake is onderhewig aan moderering om te verseker dat toepaslike standaarde gehandhaaf word.

Formele assessering gee onderwysers ʼn sistematiese manier om te evalueer hoe goed leerders vorder in ʼn graad en in ʼn bepaalde vak. Voorbeelde van formele assessering sluit in toetse, eksamens, praktiese take, projekte, mondelinge voordragte, demonstrasies en optredes. Formele assesseringstake vorm deel van ʼn jaarlange formele assesseringsprogram in elke graad en vak.

Die kognitiewe eise in assessering moet gepas wees vir die ouderdom en ontwikkelingsvlak van die leerders in die graad. Assessering in Lewenswetenskappe moet voorsiening maak vir ʼn reeks van kognitiewe vlakke en vermoëns van die leerders. Die assesseringstake moet omsigtig ontwerp word om die inhoud van die vak asook die verskeidenheid van vaardighede en die kognitiewe vlakke wat in die spesifieke doelwitte geïdentifiseer is, te dek. Die ontwerp van assesseringstake moet dus verseker dat die volle omvang van die inhoud en vaardighede binne die graad en fase geassesseer word. Die spesifieke doelwitte, onderwerpe, inhoud en omvang van vaardighede in die vak moet gebruik word om die beplanning en ontwikkeling van die assesserings toe te lig.



Kognitiewe Gewigstoekenning vir die assessering van die inhoud in graad 10, 11 en 12

Kennis van Wetenskap

Verstaan van Wetenskap

Toepassing van Wetenskaplike

kennis

Evaluering, analisering en

sintetisering van wetenskaplike

kennis

% 40% 25% 20% 15%

Voorbeelde van bruikbare werkwoorde

• Stel

• Noem

• Benoem

• Maak ʼn lys van

• Definieer

• Beskryf en ander

• Verduidelik

• Vergelyk

• Herrangskik

• Gee ʼn voorbeeld van

• Illustreer

• Bereken

• Maak ʼn veralgemening en ander

• Voorspel

• Pas toe

• Gebruik kennis

• Demonstreer

• Los op

• Implementeer

• Beoordeel en ander

• Kies

• Onderskei

• Ontleed

• Maak ŉ afleiding

• Stel ʼn rede

• Bespreek

• Kategoriseer en ander

Let wel: ʼn Enkele, formele klastoets per kwartaal sal nie noodwendig die akkuraatste en betroubaarste getuienis van elke leerder se prestasie wees nie. Sover moontlik, moet onderwysers probeer om leerders meer as een toets per kwartaal te laat skryf ten einde ʼn beter prentjie van hul vermoëns te kry. Een formele toets per kwartaal is die minimum aantal wat aangeteken moet word.

Die vereistes (aantal en aard van die take) vir Lewenswetenskappe word hieronder aangedui:

4.4 Assesseringsvereistes vir Lewenswetenskappe

4.4.1 Graad 10

Die program van assessering is ontwerp om formele assesseringstake te versprei oor die kwartaal in al die vakke.


69KABV

GRAAD 10

FORMELE ASSESSERINGSPROGRAM

FORMELE, OPGETEKENDE, SKOOLGEBASEERDE ASSESSERINGSEINDE-VAN-DIE-JAAR – INTERNE

EKSAMEN 75%

Inhoud PraktiesTwee Geskrewe

Eksamens (2½ ure + 2½ ure

Praktiese Eksamen (1 uur)

• Vier toetse (minimum van 50 punte elk)

• Een halfjaar-eksamen (2 ½ uur 150 punte)

• Een projek/opdrag (kan gedoen word in enige kwartaal: 100 punte in die vierde kwartaal)

• Vaardighede word genoem onder spesifieke doelwitte 1 en 3

ŉ Seleksie van drie verteenwoordigende praktiese take, wat betrekking het op die verskeidenheid van vaardighede, moet gemerk word en aangeteken word. (Die punte wat toegeken word vir ʼn praktiese taak moet wissel van 20 tot 40.)

Die verskeidenheid vaardighede word beskryf onder Spesifieke Doelwit 2.

Hierdie eksamen toets kennis oor die inhoud, konsepte en vaardighede van alle onderwerpe. Kennis van praktiese werk, sowel as sommige van die vaardighede wat verband hou met die praktiese werk moet geassesseer word in die skriftelike eksamen.

80% = 60 punte

Hierdie eksamen toets praktiese kennis en vaardighede.

Dit moet opgestel word deur elke onderwyser met inagneming van die hulpbronne wat beskikbaar is vir die praktiese eksamen.

20% = 15 punte

Skoolgebaseerde Assessering (Gedurende die jaar) 75

Kwartaal 1 Kwartaal 2 Kwartaal 3 Kwartaal 4

• Een toets

• Een gekose praktiese taak

• Een Toets


• Halfjaar-eksamen

• Een Toets


*Omgewingstud-ies: veldwerk

• Een Toets

• Een projek/Opdrag

25% 25% 25% 25%

Omgeskakel na 25% 75%

* Hierdie is ŉ voorbeeld van ŉ projek/opdrag.



4.4.2 Graad 11

FORMELE ASSESSERINGSPROGRAM

FORMELE, OPGETEKENDE, SKOOLGEBASSEEDE ASSESSERINGSEINDE VAN DIE JAAR – INTERNE

EKSAMEN 75%

Inhoud PraktiesTwee Geskrewe Eksamens (2½ uur + 2½ uur

Praktiese Eksamen (1 uur)


• Een halfjaar-eksamen (2 ½ uur 150 punte)

• Een projek/opdrag (kan gedoen word in enige kwartaal: 100 punte in die vierde kwartaal)

• Vaardighede word gelys onder spesifieke doelwitte 1 en 3

ŉ keuse van drie verteenwoordigende praktiese take, wat betrekking het op die verskeidenheid van vaardighede, moet gemerk word en aangeteken word. (Die punte wat toegeken word vir ʼn praktiese taak moet wissel van 20 tot 40.)

Die verskeidenheid van vaardighede word beskryf onder Spesifieke Doelwit 2.

Hierdie eksamen toets kennis oor die inhoud, konsepte en vaardighede van alle onderwerpe. Kennis van praktiese werk, sowel as sommige van die vaardighede wat verband hou met die praktiese werk moet geassesseer word in die skriftelike eksamen.

80% = 60 punte

Hierdie eksamen toets praktiese kennis en vaardighede.

Dit moet opgestel word deur elke onderwyser met inagneming van die hulpbronne wat beskikbaar is vir die praktiese eksamen.

20% = 15 punte

Skoolgebaseerde Assessering (Gedurende die jaar) 75

Kwartaal 1 Kwartaal 2 Kwartaal 3 Kwartaal 4

• Een toets


• Een Toets


• Halfjaar-eksa-men

• Een Toets


*Omgewingstud-ies: veldwek

• Een Toets

• Een projek/Op-drag

25% 25% 25% 25%


* Hierdie is ŉ voorbeeld van ŉ projek/opdrag.


71KABV

4.4.3 Graad 12

FORMELE ASSESSERINGSPLAN

FORMELE, OPGETEKENDE, SKOOLGEBASEERDE ASSESSERINGSREKORD: EINDE-VAN-DIE-JAAR INTERNE EKSAMEN

50%

Inhoud PraktiesTwee geskrewe eksamens

(2½ uur + 2½ uur)


• * ʼn Halfjaar-eksamen (2 ½ uur 150 punte) of kontrole toets

• Een rekordeksamen (2 x 2 ½ uur, 300 punte)

• Een projek/opdrag (kan gedoen word in enige kwartaal: 100 punte in kwartaal 3).

• Vaardighede word genoem onder Spesifieke Doelwitte 1 en 3

ŉ keuse van drie verteenwoordigende praktiese take, wat die verskeidenheid van vaardighede dek, moet gemerk en aangeteken word.(Die punte wat toegeken word vir ʼn praktiese taak moet wissel van 20 tot 40).

Die verskeidenheid van vaardighede word beskryf onder S pesifieke Doelwit 2.

Hierdie eksamen toets kennis oor die inhoud, konsepte en vaardighede van alle onderwerpe. Kennis van praktiese werk, sowel as sommige van die vaardighede wat verband hou met die praktiese werk moet geassesseer word in die skriftelike eksamen

Die rekord- (voorlopige) eksamen moet opgestel word oor die werk wat voltooi is in termyne 1, 2 en 3.

Skoolgebaseerde Assessering (Gedurende die jaar)

Kwartaal 1 Kwartaal 2 Kwartaal 3 en Kwartaal 4

• Een toets

• Een geselekteerde praktiese taak

• Een toets

• Een geselekteerde praktiese taak

• * Halfjaar-eksamen of kontroletoets

• Een toets

• Een geselekteerde praktiese taak (sal nie ingesluit word in jaarpunt)

Een projek/opdrag

* Omgewingstudies: veldwerk

33% 33% 33%


* Let wel: Skole wat goed presteer (ŉ slaagsyfer bo 80% in die vorige jaar), kan kies om nie die halfjaar-eksamen te skryf nie

Let wel:

Die jaarpunt sal omgeskakel word na 25% en die eksterne eksamen sal 75% van die finale punt tel.



4.5 DIE EINDE-VAN-DIE-JAAR-EKSAMEN

4.5.1 Graad 10

Die eksamen sal bestaan uit twee vraestelle van 2 ½ uur en 150 punte elk.

Die gewig en die beoordeling van die onderwerpe in Vraestel 1 en Vraestel 2 sal soos volg wees:

Vraestel 1

Onderwerp TydGewig

% PUNTE

T1:

• Chemie van Lewe

• Selle: Basiese eenheid van lewe

• Seldeling: Mitose

• Plant- en Dierweefsel

T2:

• Plant- en Dierweefsel

• Plantorgane (Blaar)

• Ondersteuning- en vervoerstelsels: Plante

• Ondersteuningstelsels: Diere

2½ weke

3 weke

2 weke

1 week

2 weke

½ weke3 weke3 weke

16

17

12

5 (50)

13

3

17

17 (50)

23

25

18

9

20

5

25

25

Totale 17 weke 100% 150

Vraestel 2

Onderwerp TydGewig

% Punte

T3:

• Vervoerstelsels in soogdiere

• Biosfeer tot Ekosisteme

T4:

• Biodiversiteit en Klassifikasie

• Geskiedenis van Lewe op Aarde

3 weke

6 weke

1 week

5 weke

20

40 (60)

7

33 (40)

30

60

10

50

TOTALE 15 weke 100% 150

Die gewig per onderwerp moet dien as ʼn riglyn vir onderwysers, geringe afwykings ten opsigte van die aantal punte wat toegeken word aan ̓ n onderwerp is aanvaarbaar. Die doel van die toekenning van persentasies is om te verseker dat alle onderwerpe gedek word volgens ongeveer die korrekte gewig.


73KABV

4.5.2 Graad 11

Die eksamen sal bestaan uit twee vraestelle van 2 ½ uur en 150 punte elk. Die gewig en die beoordeling van die onderwerpe in Vraestel 1 en Vraestel 2 sal soos volg wees:

Vraestel 1

Onderwerp TydGewig

% Punte

T2:

• Energie-omskakelings om lewe te onderhou: Fotosintese

• Diere-voeding

• Energie-omskakeling: Respirasie

T3:

• Gaswisseling

• Ekskresie in die mens

• Populasie Ekologie

3 weke3 weke

1½ weke

2½ weke

2½ weke

4 weke

181810

15

15

24

272715

22

23

36

Totale 16½ weke 100% 150

Vraestel 2

Onderwerp TydGewig

% Punte

T 1:

• Biodiversiteit en klassifikasie van mikro-organismes

• Biodiversiteit in plante en reproduksie

• Biodiversiteit van diere

T4:

• Menslike impak op die omgewing: huidige krisisse

2 weke

3 weke

2 weke

7 weke

20

20

13

47

30

30

20

70

Totale 15 weke 100% 150

Die gewig per onderwerp moet dien as ʼn riglyn vir onderwysers, geringe afwykings ten opsigte van die aantal punte wat toegeken word aan ʼn onderwerp is aanvaarbaar.Die doel van die toekenning van persentasies is om te verseker dat alle onderwerpe gedek word in ongeveer die korrekte gewig.



4.5.3 Graad 12

Die eksamen sal bestaan uit twee vraestelle van 2 ½ uur en 150 punte elk. Die gewig en die beoordeling van die onderwerpe in Vraestel 1 en Vraestel 2 sal wees soos volg:

Vraestel 1

Onderwerp Tyd Gewig

% Punte

T 1

• Meiose

• Voortplanting in Gewerl weldes

• Menslike voortplanting

T2

• Reaksie op die omgewing (mense)

T3

• Menslike endokriene stelsel

• Homeostase in die mens

• Reaksie op die omgewing (plante)

T4

• Menslike impak (Graad 11)

1 week

½ week

3 weke

4 weke

1½ weke

1 week

1 week

2½ weke

7

4

21

27

10

7

7

17

11

6

31

40

15

11

11

25


Vraestel 2

Onderwerp Tyd Gewig

% Punte

T1

• DSN/DNA: Kode van Lewe

• Meiose

T2

• Genetika en oorerwing

T3

• Evolusie deur Natuurlike Seleksie

T3/T4

• Menslike evolusie

2½ weke

1 week

4 weke

3 weke

4 weke

19

7

30

15

29

27

12

45

23

43


Die gewig per onderwerp moet slegs dien as ʼn riglyn vir onderwysers en eksaminatore en is ingesluit om te verseker dat alle onderwerpe voldoende gedek is in die eksamens. Die aantal punte per onderwerp in die eksamenvraestelle hoef nie noodwendig presies te wees volgens die gewig nie.


75KABV

4.6 AANTEKENING EN RAPPORTERING

Aantekening is ʼn proses waarin die onderwyser die vlak van ʼn leerder se prestasie in ʼn spesifieke assesseringstaak opteken. Dit dui op die leerder se vordering ten opsigte van die bereiking van kennis, soos voorgeskryf in die Kurrikulum- en Assesseringsbeleid. Rekords van leerders se prestasie moet bewyse van die leerder se konseptuele progressie binne ʼn graad verskaf en haar of sy gereedheid om bevorder te word na die volgende graad. Rekords van leerderprestasie moet ook gebruik word om die vordering wat gemaak is deur onderwysers en leerders tydens die onderrig-en leerproses te verifieer.

Verslagdoening is ʼn proses van kommunikasie van die leerder se prestasie aan leerders, ouers, skole, en ander belanghebbendes. Leerderprestasie kan gerapporteer word op ̓n aantal maniere. Dit sluit rapporte, ouervergaderings, besoeke op skooldae, ouer-onderwyserkonferensies, telefoonoproepe, briewe, klas- of skool-nuusbriewe, ens. in. Vir alle grade, moet onderwysers leerders se prestasies rapporteer in persentasies langs die toepaslike vak. Die verskeie prestasievlakke en hul ooreenstemmende persentasie-velde word aangedui in die tabel hieronder.

Nota: Die sewepunt-skaal, moet duidelike beskrywings hê wat gedetailleerde inligting gee vir elke vlak. Onderwysers sal die werklike punte teenoor die taak opteken op ŉ puntestaat, en sal persentasies teenoor die vak op die leerder se rapport aandui.

Kodes en Persentasies vir verslagdoening in Grade R – 12

Prestasievlak Prestasiebeskrywings Persentasie

7 Uitmuntende prestasie 80 - 100

6 Verdienstelike prestasie 70 - 79

5 Beduidende prestasie 60 - 69

4 Voldoende prestasie 50 - 59

3 Matige prestasie 40 - 49

2 Basiese prestasie 30 - 39

1 Ontoereikende prestasie 0 - 29

Skole word versoek om kwartaallikse terugvoer te gee aan ouers aangaande die assesseringsprogram deur gebruik te maak van ̓ n formele verslaggewingsinstrument soos ̓ n rapport. Die skedule en die rapport moet die algemene vlak van ʼn leerder se prestasie aandui.

4.7 MODERERING VAN ASSESSERING

Moderering verwys na die proses wat verseker dat die assesseringstake regverdig, geldig en betroubaar is. Moderering moet op skool-en distriksvlak en, indien nodig, ook op provinsiale vlak geïmplementeer word. Omvattende en toepaslike modereringspraktyke moet in plek wees vir die gehalteversekering van alle vak-assesserings.

4.7.1 Grade 10 en 11

In grade 10 en 11 moet die Formele Skoolgebaseerde assessering en die Praktiese Assesseringstake deur die betrokke vakspesialiste op distriksvlak gemodereer word en, indien nodig, ook op provinsiale vlak in oorleg met die moderators van die skool. Moderering het vyf doelwitte:



• Eerstens, moet dit vasstel of die vakspesifieke inhoud en vaardighede voldoende gedek is.

• Tweedens moet die moderator verseker dat die verskillende kognitiewe vlakke weerspieël word in die assesserings.

• Derdens, dat die assessering en die nasien daarvan op ʼn aanvaarbare standaard en konsekwent is.

• Vierdens, om te verseker dat assessering in verskillende skole min of meer vergelykbaar is, terwyl erkenning gegee word aan die feit dat verskillende onderwysers verskillende standaarde het.

• Ten slotte, om gebiede waar die onderwyser verdere ondersteuning en ontwikkeling nodig het, te identifiseer en om die nodige ondersteuning te gee.

In grade 10 en 11 is daar geen verpligte nasionale moderering nie. Moderering is dus ʼn deurlopende proses en nie ʼn eenmalige, aan die einde-van-die-jaar-gebeurtenis nie.

4.7.2 Graad 12

Moderering verwys na die proses wat verseker dat die assesseringstake regverdig, geldig en betroubaar is. Moderering moet op skool- en distriksvlak en, indien nodig, ook op provinsiale vlak geïmplementeer word. Omvattende en toepaslike modereringspraktyke moet in plek wees vir die gehalteversekering van alle vak-assesserings.

4.7.2.1 Formele Assessering (Skoolgebaseerde assessering - SBA)

In graad 12 moet moderering op vier vlakke plaasvind:

• Skoolgebaseerde moderering en verifiëring van leerders se prestasies

Dit is daarop gemik om te verseker dat die assessering voldoen aan die vereistes in terme van inhoud, kognitiewe eise en vaardighede, dat die nasien konsekwent en regverdig is en dat die punte ʼn ware weerspieëling is van die leerders se prestasie in die assesserings. Dit sal die skool in staat stel om maklik probleme te identifiseer met betrekking tot die tempo, standaard en betroubaarheid van die assessering en om te verseker dat toepaslike ingrypings vroeg in plek gestel word. Dit is ʼn voortdurende proses.

• Moderering deur die vakadviseur

Dit is ook ʼn voortdurende proses. Vakadviseurs moet assessering modereer om vas te stel of:

- Vakspesifieke inhoud en vaardighede voldoende gedek is;

- Die voorgeskrewe aantal assesserings gedoen is;

- Die toepaslike kognitiewe eise weerspieël word in die assesserings;

- Die nasien op ʼn aanvaarbare standaard is en konsekwent is;

- Die assessering in verskillende skole vergelykbaar is, terwyl erken word dat verskillende onderwysers verskillend onderrig en assesseer.

Vakadviseurs moet onderwysers van die nodige leiding en ondersteuning voorsien sou enige tekortkominge geïdentifiseer word. Vroeë identifisering van tekortkominge en vroeë intervensies is noodsaaklik. Dit is daarom noodsaaklik dat die moderering op hierdie vlak deurlopend behoort te wees en nie ʼn eenmalige einde-van-die-jaar gebeurtenis nie.


77KABV

• Moderering deur die provinsie

Moderering van die SBA op hierdie vlak is eenmalig en is verwant aan die gehalteversekeringsprosesse wat nodig is en gesamentlik ontwikkel word deur die Departement van Basiese Onderwys en Umalusi in terme van die nasionale beleid.

• Op ʼn nasionale vlak

Statistiese moderering van die leerders se prestasie in die Skoolgebaseerde Assessering is noodsaaklik om te verseker dat vergelykbaarheid van skole, distrikte en provinsies moontlik is.

Let daarop dat die assessering van praktiese werk in Graad 12, opgeneem is in die SBA (per kwartaal) en dat daar geen praktiese eksamen is nie. Dit is omdat skole nie almal dieselfde hulpbronne het nie en sommige leerders mag benadeel word as gevolg hiervan.

4.8 ALGEMEEN

Hierdie dokument moet saamgelees word met:

4.8.1 Nasionale beleid met betrekking tot die program- en bevorderingsvereistes vir die Nasionale Kurrikulumbeleid Graad R–12: en

4.8.2 Die beleidsdokument, Nasionale Protokol vir Assessering Graad R–12.


79KABV

nasionale kurrikulumverklaring (nkv)goutiegeniaal.co.za/gallery/lw caps.pdf · 2019. 8. 26. ·...

Documents