nesefî’nin “tabsıratü’l- edille”sinde kaza ve kader1985_1_topraks

8/2/2019 Nesefnin Tabsratl- Edillesinde Kaza ve Kader1985_1_TOPRAKS

1/14

~.. ~. . . . . . . _ . . . . . . . .-~~---.. ., . ~"""""~'"''

S E l C U K n M \ V E R s l l E S \ILAHlvAT FAKULTESI

DERGIS i.. ,

vn, I 1985SAYI: 1


2/14

NESEFi'NiN TABSIRATU'L-EDiLLE"siNDEKAZA ve KADER (*)

Dr. Siileyrnan TOPRAK (**)1 - K A Z A V E K A D E R K E L iM E L E R iN iN A N L A M L A R Ia) Kazanm SozlOk Aniarm :

'/" , . . .\ \ .~~ " " , - - -Kaza ~ l . ; . a A l \ kelimesi, kozo &.~. ~ ~ fiillndenj ./turernts bir isimdir. Cemisi akziye ~~\ I dir. Kelimenin kok mana-~/Sl, kesmek, avtrmok ve tamamlomak olup (1) lugatte bir koc manayagelir ki, degil?ik cumlelerde, muhtelif semantik alanlarda aldlgl bu mana-lann hepsinde de kellmenln kok manasrnrn eseri goriilur. Meseld, kaza,iki hasrm arasrnda hukrnetrnek manasma gelir ki. hcklrn onlarrn arasrndahukrnedlnce aralanndaki anla~mazlrgr sor.o erdtrmls ve hokhvlo hcksrz:kesin olarak birbirinden ovirrms olur. Bu sebeple hdklrne de ovrn kokten

tiireyen kadl ismi vertlmlstir (2).1/' " ~Bu fiil, tef'il babma nakledil1nce (~ oldu: manasrna gelir.

lnson omru tcmornlcndrqr ve dunvo ile ahiret kesin olarak birbirindenolumte aynldlgl lcln olume tcaza fiili kullcrulrmstrr (3).(*) e'I'absiratu'l-Edllles isimll eserin mUellifi Ebu'l-Mu'in Meymun b. Muham-

med en-Nesefi (418-508 H./1027-1115 M.), Ehl-i SUnnet'in Maturtd! eke-Iune mensup buvuk bir mutekelllmdlr, Onun cahsmamiza konu olan eseride Miiti1ridi mezhebinin en gents ve tafsilatlI kelam kitaplanndan birj.dir.Dtinyanm bir cok kutuphanesinde, bu arada Konya Yusutaga Ktitliphane-sinde de yazmalari bulunan eserin henuz baskisi yapilmamistrr. BlJliiira'holun muellif'ln Tabslratti'l-Edille'den baska et-Temhid Li Kavii'idi~t-Tev-hid, Bahru'l-Keliim, el-'Umde Fi UsuU'd-Din, el-Alim ve'l-Mtiteallim, lza-hu'l-Muhicceh Li Kevni'l-Akli Hucceh lsimli eserleri de vardir, (bkz. ez-Zi-rikli, Hayreddin, el-A'lam, c. VIII, s. 301).

(**) Selcuk TJniversitesi Iliihiyat Faktiltesi Ogretim TJyesi(1) ASlffiEf. Kiimus Tercemesi, c. IV, s. 1135; ibn Manzur, Lisanu'l-Arab, c. XX,

s. 47, Bulak, 1307H.(2) Ebu'l-Huseyn, Mu'cemu Mekiiyisi'l-Luga, c. V, s. 99.(3) Mtincid, s. 636; Ebu'l-Hiiseyin, a.g.e., c. V, s. 99.


3/14

124 Okr. Grv. Dr. Siileyman Toprak--~~-------------------

Kaza kelimesi emir rnonosmo gelir ~C\~I \ ~~l~/ --:::-; ./ ~ '.) . p c_ i,aJ ../ayetinde (4) bu manada kullorulrmstrr ki, Robbin, kendisinden baskasmoibadet etmemenizi kesinlikle emretti. demektir (5). Burada VOce Alloh'mbu husustaki emrenin kesin ve tam sonuclonrms bir emir olduqunu, kul-lorulon fiilin mcnosmdon aniJyoruz. Cunku fiil buna delaJet etmektedir (6).

Yoprlcn bir lsln tcmcmlonctquu ifade etmek icin de kuuomnr (7) ../ / . . . . . . . . .(I/~I~..~y.c. r- .. ',. ayetinde (8) olum zorncrumn Allah torcfmdun tayln ve 1

takdirinin tomcmlondun rnonosmodir (9). Ver ve gogOn iki gunde voronl-dlgml bildiren

. ( 1 . . . . . . - ; , / ' " " - . , , , - / , . . . _ _ a /,--. ~ ~ o J . ~ " 1 W / " ".U-J.I..:?U ~~ ~~,r ;2Q~..... - ''''........ ~ U "1=--manayo gelmektedir ki, bu, gayeye matuf, plonhve emsalsiz bir i!?i tamam-lomcdrr suphesiz (11). Bu son ayet-i kerimede kazo fiili ovrn zamandavcprlcn i!?in scnotkorone ve saglam bir sekllde yaplldlgma do delaleteder (12).

) ayetinde (10) de ovru

l'lorn (bildirme) monosmo do gelir ki, u~\' /~(. \ - - : ' J ' ( ~ ~ /-" / ~J~ i f . . / - )ayetinde(13) bu manada kullorulrmstrr. Btz kitapta isroltoqutlanno kesinolarak bildirdik. demektir. Avrn zamando burado nihai emir ve haberinmahalline ulostmlrms oldugu do onlosrhr (14).

Verine getirmek, bitirmek ve bir mukellefivetten kurtulmak manasma~/./_j\..I \ ~/

do gelir ki, 4 : . : . ) 0%~J . : ; sozunde borcunu odevto (odeme lsinl to-mcrnlovrp) mes'uliyetten kurtuldu rnonosmo gelir (15). Bore odenlnceborclo borclunun orosi aynldlgl lcln bu kelime ile ifadeedilmi!?tir. VanikeJimenin kok monos: buna musolttlr,(4) lsra, 17/23.(5) el-Ezherl, 'I'ehzibu'l-Luga, c. IX, s. 211; Raglb el-Istahani, el-Murredat,

s. 613, 1970 baskisi.(6) bkz. ibn Manzur, a.g.e., c. IV, s. 1135.(7) Asnn Ef. a.g.e., c. IV, s. 1135.(8) En'am, 6/2.(9) el-Ezheri,a.g.e., c. IX, s. 211.(0) Fussilet, 41/12.(11) Raglb el-Istahant, a.g.e., s. 613.(12) el-Cevheri, es-Sihah, c. VI, s. 2464.(13) !sra, 17/4.


4/14

Nesefi'nin Tabsll"atifl-Edilleslnde Kaza ve Kader 125

Kaza kelimesi, bir sevln sag lam yopilmost (ihkdm) ve muhkem olu-~u monosmc da kullcruhr. Nitekim yukarda geeen Fussilet, 42/17 ayetin-de bu manaya geldiQj gibi, beserl i~lerde de ovru manada kullcmlrr. Elbi-0 - - : ; ; ( .

aevl diken terziye ~. -~'\\~G~ o f . demek gibi. Burada eistnt sag-. .Y '" ~..l..9lam ve sonotkarane yaptm monosmo kullorulrrustrr (16).Kaza kelimesi, burada sovdtklonrmzdon bosko birkae manaya do-

ha kullcrulmcktcdrr ki, (17) yukarda strulcdrqrrmz manalarda oldugu gibi,bunlarda da kelimenin kok mcnosr hakimdir. Ve bu manalann hepsi dekesip ovirmok ve tamamlamak manasmda dugumfenmektedir. Kefime-nin muhtelif kullcmhslcnndo afdlgl monolorm hepsinin mihverini tesbitedilen bu kok mana te~kll eder.

b) Kaden> Kelimesinin S6zWk Antatm :Kadere ~Ji kokunden tureven kader < > , , ~j - U . . I I kellmesfluqot-

te miktar, oleCl bir ~eyi bir oleuye gore tayin ve tesbit etmek ve bir hik-mete gore yapmak manalanna gefmektedir (18). Allch'm kudretine inan-mayan kdfirler hokkrndc inen / c ~ ~ ; : ; ' : 1 I l . J ~ J , ; C . _ ; ) Allah'm kadrinihakklyla takdir etmediler (19) ayetindeki kadrin monos: geregi gibi bit-mediler demektir (20). Onlann Yuce Allch'i lovik oldugu srtotlorto srtot-lovumodrklonm haber vermektedir (21).

Kader kelimesi lugatte, degi~ik alanlarda kullorulmos: sonucu, bukok mana etrofindo donen birkae manaya daha gelir: Bir seyln kemiye-tinin (sovt ve rniktcnrun) ccrklonmosr monosmc gelir (22).Bu mana, kell-menin kok monosmdo bulunan miktarlan taktilr ile ilgilidir suphesiz,Tef'if babma nakledifmekle, takdtr, bir seve gue yetirmek ve kddir

ofmak manasma gefir (23). Bu gue de srrurh ofacagl lcln, kefimenin kokmcncsi buna da elverislidlr,

(16) Ebu'l-Hiiseyna, ag.e., c. V, s. 99; el-Ezheri. a.g.e., c. IX, s. 212. t 1(17) bkz. ibn Manzur, Ltsanu'I-Arap, c. XX, s. 47-49; ASilllEfendi, a.g.e., c. IV,s. 1135-1136; el-Cevheri, a.g.e., c. IV, s. 2463-2464.(18) ibn Manzur, a.g.e., c. VI, 382-384; Raglb el-Israhani, a.g.e., s. 596-597;

ASilll Ef. a.g.e., c. II, s. 618.(19) En'am, 6/91.(20) A.tay, HUseyin, Kur'an'a Gore iman Esaslari, s. 89.(21) Ebu'l-H1iseyn, a.g.e., c. V, s. 63.(22) Raglb el-Isfahani, a.g.e., s. 596.


5/14

1 2 6 OB' r . Grv. Dr. Siileyman ToprakOleulu ve sirurh vermek, yani azaltmak rnonosmo da gelir. Nitekim

; _ _ Ao//('./oJ/ ./ " '1 \ \ _, J "


6/14

Nesefi'nin Tabsrratii'l-Edillesinde Kaza ve Kader 1 2 7

kaza, Allah'm ezell karar ve hi.lkmi.ldi.lr. Allah'm iradesine gore bi.lti.ln var-hklor lcln gecerli olan bu ezeli hi.lki.lm zamanla qerceklesir, Kader ise,her!?eye ait ozel hi.lki.lm ve korordrr: varllklann birer birer yokluktan var-119agecmeleridir. Bu da ilahi iradenin, zaman icinde onlann 'her birinin61Ci.lve smrrlonm tesbit ederek, onlan ovnntrlcnvlo ortaya kovmosrdrr (32).Moti.lridflere gore kaza, tekvine roc!' olan vorotmoktrr, Yani Allah'mezelde takdir ettigi sevlerl, zaman, mekan ve sebepleriyle birlikte yaratma-aidrr, Yi.lce Allah'm, ezell iradesine uygun olarak lnsorn vorctrnosr gibi. E!?'-arilerinki uygun olduqu gibi, bu tarif de kazanm li.lgat manasma uygun-duro Ci.lnki.l yaratmak, icdd (var etmek) fiilinin torncmlonmosr, yoklukla var-Ilk orcsmm kesin olarak ovnlmosrdir,

Moti.lridiler kaderi de, vat olmasmdan once muayyen mikdar iizerebir $eyi irade ile takdir etmektir dive tarif ediyorlar. Bunun varllklar ale-mine crkrsr, koza ile ve takdire uygun olarak qerceklesir, Allah'm ezelde,hususl bir surette ve hususi bir vonde, mahdut bir bicimde tnscrun var 01-mcsrm takdir etmesi gibi, Kaderin bu tarifi de, birsevtn o/eii ve miktanrubelirtmek olan li.lgat ve kok manasma uygundur. Ci.lnki.l iradenin tahsisi,bi.lti.ln kemiyet, keyfiyet ve miktarlar icin bir ccrklomodrr (33). 'Moti.lridilerin tarifine gore kader daha genel, kaza ise ozeldlr. Digerbir ifade ile her kaza kader, ama her kader kaza degildir. Ci.lnki.l kaderdeolup da henuz kaza olmovcn yani meydana gelmeyen sevler de vcrdrr, E!?'-arilerinki ise bunun tersidir. Ci.lnki.l Es'orilerin kaza dediqlne Moti.lridilerkader, Moti.lridilerin kaza dedlqine de Es'oriler kader diyorlar. Buradaki ih-tilof srrf lafzi bir ihtilaf olup tarifler hemen hemen birbirinin ovrudrr,

imam Gozzdli, kaza ve kaderi MoWridiler gibi; feylesof ibn Sino daE!?'ariler gibi tarif etmislerdlr ki, ibn Sind'vo gore kaza, kaderden daha su-mulli.ldi.lr (34).

Degi9ik olimler tarafmdan daha bosko tarifler voprlrrusso da bunlannhepsi, yukarda verdlqlmiz Moti.lridi ve Es'orllerin torumlonndcn birine uy-mcktodrr. Onun icin bu iki ekoli.ln tommlonru vermekle yetiniyoruz. f*(32) ~eyhz:'l.de,Nazrnu'l-F'eraid, S. 23.(33) el-Meydani, Abdurrahman Habenneke, el-Akidetu'l-Jslamtyye ve tJsUsU-

ha, S. 730.(34) Abdulkerim el-Hatfb, el-Kaza ve'l-Kader beyne'l-Felsefe ve'd-Din, S. 149150.


7/14

128 ()g-r. Grv. Dr. SUleyman Toprak

2 - TABSIRETO'L-EDiLLEDEKAZA VE KADERa) Neseti'nin Kaza ve Kader Kelime/erine

Verdiiji An/am:Tobstre'nin muellif Ebu'l-Mu'in en-Nesefi, kaza ve kader konusunaaYlrdlgl bolumde once Yuce Allch'm, butun fiillerin ycrotrcisr olduqunu is-

bat ettigini belirterek, bu fiillerin olmosmohukmeden ve takdir edenin deYuce Allah olduqunu ifade ettikten sonra kczc ve kader kelimelerinin me-nalanna geciyor. Once kaza kelimesiyle kastolunan manaIan mlsdlterlv-Ie beraber liloyle sunhvor :

/.J. /.,/1 - Hukurnmanasma gelir. Meseld : --. ') I. ; '\:_ . L : i J \ - : J !$"1 .S f ~ denir kl,onun aleyhine hukmettiJ) demektir (35).2 - Emir manasmagelir. Nitekim Yuce Allahbuyuruyor ki, (36) kazanln buradaki monosr, Rabbm emretti, hiikrnett!ve gerekJi ktkit demektir.

_"f,/ ~./

3 - ( ~~\ Bitirmek, bosolrnck monosmogelir kl,

~g~I; denildigi zaman ben 0 i$i bitirdim, 0 i$ de bitti manasmagelir. Cunku 0 (ilil) kazadan etkilenmls, onun tesiri cltmdo kolrrnstrr, Vine

deyince, onun in t tvacuu qiderdlm demektir.deyince de, onun 6denmesini bitirdim ve sorumluluijun-

dan kurtuldum demektir.4 - Bu kelime fiil mcncsmo da gelir kl, bu konuda rnuelllfln kastetti-

gi ve murodrno e n uygun olduqunu bellrttijil mana budur. BumanayaonceEbu Zueyb el-Huzeli'nln (37) su beytiyfe delil getirmektedir:(35) en-Nesefi, Ebu'l-Mu'In, Tabsiretu'l-Edllle, v. 182 a.(36) Isra, 17/23.(37) Ebu'l-Huzeyl'in asil adi, Huveylid b. Halld b. Muharris'dir. Huzeyl ogulla-

rindan, hem cahiliyye ve hem de Islamiyet devrinde ya~aml~ olan biiyiikbir muhadram ~airdir. MUslUman olduktan sonra Medine'ye yerlesmis, sa-vaslara ve fetihlere kattlrmstir, Hz. Osman devrine kadar ya~aml~, Abdul-lah b. Sa'd b. Ebi Serh ordusuyla 26/647 senesinde Afrika fethine katilmis,Abdullah b. ZUbeyr'in de aralarmda bulundugu bir toplulukla fetih mtil-desini Hz. Osman'a getiritken Misir'da 27/648 Ylh civarmda ve!at etmis-


8/14

Nesefi'nin Tabsrratii'l-Edillesinde Kaza ve Kader 129

ikincinin de tizertn-de, Davut Peygamberin veya arneanatkar: mesbur Tiibbe'in maharet/e(Jrdiigii (yaptlgl) iki urh vardt. (38). Bu beyitteki kelimesisag/am. ve maharetle yopu monosmodrr. ibn Urfe de: Bir sevtn kaza-st, sag/am ve tam vatntmassdtr, infaz edllmest ve btttrltmestdtr demlstlr,Nesefi burada Kur'cn'm indigi ve Hz. Peygamber'in ya~adlgl donemdeklsltrle kellmenlnrncnosmt ocrklcmopo calr~tlgl lcin semantik metodu kul-lcnrmstrr.

5 - i'lam ve ihbdr (haber vermek ve bildirmek) manasma gelir. V U -ce Allah: ~Gb~~~~~~; buvurrnustur. (39) Burada kaza.on/ara haber verdik manasma gelir.

Kozo bir sevln son butmosi ve tomomlonmnst mcnosmo da gelmek-tedir ki, (40) bu manalarm hepsinde bir kesinlik ve kat'iyet vordir. Mese-la, haber verinek (lhbdr) fiili verlne kaza kullcmldrqmdo, kesinlikle ho-berverlldlql onlcsrlrr ki, bu, kullanrlan fiilin kok monosmdcn gelmektedir.MOellifin burada kaza kelimesi icln slraladlgl manalar ise, kelimeninmuhtelif semontlk alanlarda ve degi~ik kelime gruplarr lcerlslnde kazan-dlgl onlcmlordir. Ayru zamanda bunlar, kelimenin lugatlerde yer alan me-nolcndir .

. Daha sonra Nesefi, toot ve ma'siyet (giinah) /erin hepsi Allah'm ka-zas/y/adm) dlverek bu sozuvle nevi kasdettigini ~oyle aClkhyor: Bizim busozden kosturuz, bun/arm hepstnln AI/ah'm varatmasi ve tekvini (oldur-mosi) iJe o/duguduf (41). Bu ccrklcmcdcn mOellifin kazaYI ne seklldeanladlglnr ve tommlodiqun onhvoruz, Ona gore kaza, Yuce Allah'm eevo-V ' , zaman ve sortkm geldikce, ildhi takdire uygun olarak var etmesi vevorotmcsidrr,

(38) Beyit icin bkz. Divanu'l-Hiizeliyyin, Birlnci KlSlm, s. 19.(39) lsra, 17/4.(40) en-Nesefi, Tabsire, v. 182b. Nesefinin burada siraladigi manalari, imam

MatUridi'nin Kitabu't-Tevhid'inde de aynen gormekteylz. bkz. ~itabu't-Tevhid, s. 306.

(41) en-Nesefi, Tabsrre, v. 182b.


9/14

1 3 0 i}gr. Grv, D r. Siileyman TOPl"akMuellif daha sonra kader kelimesinin cnlormno geciyor ve lugatler-

de rostlovcmovip, sadece MotUridi'nin Kitabu't-Tevhid'inde (42) ve Nese-fi'nin Toberre'sinde gordugumuz bir ozel tasnif ile bu kelimeyi tommlrvorve ~oyle diyor: Kadere gelince 0 iki krsrmdir :

1 -( ~\~~~jjUt\) Bir seytn ortaya Clkl$ olcOs.ildOrveya kendisine gore esvarun yaratlldl(}I a/cOdOr. Diger bir ifndeJle, es-vcnm voz'olunus pldrudrr. Bu da her sevl hovrr veya ser, guzel veya clr-kin, hikmetli veya abes ne uzere lse ovlece kilmoktrr. Bu her ~eyi neOze-re ise 0 sekllde ve kendisine en uygun olan olcuvle yapmak olan hikmetin te'vilidir. Bundan dolovi biz deriz ki, kofirin fiilinin vcronlrnosr sefeh(abes, bos, gayesiz, okrlsrzhk isl) degildir. Yuce Allah:

) {{Muhakkak ki biz, her $eyi bir olcO ile voratuk.(43) buvurmustur,

2 - ( ~ \l.JG ~ I_ ;. l~ o ,I~ _ )0~ ~ J~ ~ ~ ) Zaman,mektm ve kendine teretWp edecek sevap ve ceza baktmmdan her sevinkendine gore meydana geldlgi $eydir.

Bu tariflerden birincideki kader, lnsorun fiillerinde bahis mevzuudurki, okrllcnnm takdir edernedlql, tasavvurlannm tdusuncelertntnl iyilik vekotUlugunu kovrovcmodrqr bir cihetle ortaya cikmoktodrrlor. Vani insan,fiilleririin ortaya ctkrs olcusunu bilememektedir. Bovlece kullorm fiilleri-nin Allch'tn vorctmosi (ve kaderi) ile meydana geldigi sdblt olmus olu-yor.

ikincidekine gelince, insanlann niyetleri, zaman ve rnekdn itibariylefiillerini takdire guC yetirememeleri ve ilimlerinin de buna erlsemernesl se-bebiyle, bu vonden de fiillerinin kendileriyle (insanlann vorotrnosrvlo) 0 1 -most ihtimali yoktur. (44)

Kaza ve kaderle nevi kosdettlqlnl bovlece ocikloycn Nesefi butunfiillerimizin Allah'dan, Alloh'm vorotmosi ve kozosivlo olduqunu lsbotlcdi-glnl belirtiyor. Boylece kelimelerin torumlcn Ozerine vozdrklon burada sonbuluyor. Daha sonra Mu'tezile'nin bu konuyla ilgili kanaatini ortaya ko-yup, onlon cevoplondmvor.(42) EM Mansur el-MatUridi, Kitabu't-Tevhid, s. 307.


10/14

Nesefi'nin Tabsll'atii'J-EdilIesinde Kaza ve Kader 131

b) Mu'tezi/enin Bu Konudaki Gorii$i1nii $erdedi$i :Mu'tezilenin bu konudaki fikirlerini zannetmeki tim ile ifad~ eden

Nasefi mu'tezilenin bu konudaki gorul? ve derillerinden sadece birini zlk-retmektedir. Mu'tezililerin, Allch'rn kOfrO kozo etmeveceglnl, diger bir de-vl~le kOfrun Allch'rn kczosrvlo olmadrgrnr zannettiklerini ve bu konudaKo'bi'nin (45) sovle delil getirdigini beyan ediyor: KOfi.lr Alloh'in kozosrv-10 (hukmetmeslvle) degildir. COnkO Alloh'm kozosi hak ve dogru olduguholde, kufur rnutetdvlt ve bOtlldlr. Bundon dolayr Allah kOtrO hOkmetmez(yaratmaz). (46) Ka'bi bu zonlo kalmayrp, kozo ve kaderi busbutun inkdretmlsttr. Nesefi, Kc'bi'nin inkor'lm bu ihtimale (zanna) dayalr bulmakta-dlr. (47)

Ka'bi bu konuda sirf ckll delllle kclmcvrp fikrini isbdt icin bir de noklldelH getirmil?tir. Onun nckll delili, Rasulullah'rn su hadis-i Kudsisidir:~ J rw ~ ~ ~ ~ J c ~ ) - - ,~ ~ ~ ~ (./ ) Cennbt Hak: Kazama

rozt o/mayan, be/ama sabretmeyen kimse kendisine benden baska Rabarasm. buyuruyor. (48) Eger kOfOr de onun kozosivlo olsovdr, ona da ro-Z I olrncrmz gerekirdi. Halbuki kufre rrza cdlz degildir. Oyle ise kufur AI-lah'rn kozosivto degildir.

c) Nesett'nin Mu'tezileve Cevabt :Mu'tezilenin, kufrun Allah'rn kozoswlo olmadlgl gorOl?unO cevaplan-drron Nesefi, bu konuda muarrzlarrn cnlovrsto hata ettiklerini beyan et-

(46)(47)(48)

(45) Ka'bi; Abdullah b. Ahmed b. Mahmudel-Ka'bi (01.319/931), Belh'lidir. Ka'-bogullarmdan ve mu'tezilenin imamlarmdan biridir. Ayni zamanda el-Ka'biyye adi verilen mu'tezile nrkasmm reisidir, Kelamda kendine hasgorusler! vardir. Uzun muddet Bagdat'ta ikamet etmis ve Belh'te vefat et-mtsttr, Kelama dalr blrcok tellf eserleri vardir. Kitaplari Bagdat ve cevre-sinde yayilmrstrr. (ez-Zirikli, Hayreddin, el-A'lam, c. IV,. s. 189>-en-Nesefi, Tabslre, v. 182b.el-Maturidl, EM Mansur, Kitabu't-Tevhid, s. 307.Ali el-Kari, el-EhMisu'l-Kudsiyye, s. 6, (11. Hadis). Hadisin metninde~~fkelimesi yerine ) kelimesi yer alrmstir. AYlllmealde blr hadis-i serite de suvntt'ntn oamru's-eagtr'tnde rastladik kl,

oradakinin metni oyledir: cIjj ' !#4-:l~


11/14

1 3 2 Ogr. Grv. Dr. Siileyman Toprak

mektedir. Kaza ile kazamn eserini, diger bir ifade ile fiji ile fiilden hasllolan eseri birbirinden ovrromodrklonm ve bu vuzden nkl l delil getirirkenKo'bi'nin oncullerlnden birinin yanll~ olmosr, onlan kaza ve kaderi inkoragot(jrmLi~t(jr. Buradaki gorLi~ve krvoslcnrun hatah olduqunu sovleven Ne-sefi ~oyle devam ediyor: Bize gore kiifiir, Allah'm kozaei degil, Allah'mkazasmm eseri (makziy) dir. Allah'm kozoe. hak ve dogrudur. Ciinkii AI-lah'tn bir sttatuitr. Kaza, bu manada hikmete uygundur ve dogrudur. Kimkiifrii Allah'm batil, cirkin ve ser (kotu) klldlgma, bu stfatlarla yaratmie 01-duguna razi olursa, Allah'm kazasma rozi otmus olur. Kim de buna rondegilse, Allah'm kazasma razt degil demektir. Bu, Allah'm qazabtnt ve aza-btnt gerektiren seve razi olmamtstu (49)

Mu'tezileden Ko'bi'nin ihticac ettigi (delil getirdigi) kudsi hadistekikazadan murodm, insana kendi irndesl olmadan isabet eden kaza ve mu-slbetler olduqunu sovleven Nesefi, rnucnzmm burada da yamlglya dustu-gLinLi beyan ederek, Ko'bi'ye su sekllde llznml bir cevap vermektedir:((Mu'tezileye gore, Cehennemde ebedi kou, Allah'm kozoetvladtr. Biz AI-lah'm kazasma razt oldugumuzu ve bunun keyfiyetini actkladtk. Ko'bt, yakendisi icln buna (yani Cehennemde ebedl kohsc) razt olsun, ya da bas-ka bir Rabb secstn. Ciinkii onlar Cehennemdeki ebedilikten ba$ka ebeot-Jik isbat etmiyoriar. Allah'a. (50)Nesefi bundan sonra iki hadis tle kendi tezlnl kuvvetlendiriyor. Birtarattan da insanlar arasmda yaYllml$ ve meshur olmus olan bu hadis-iseritler; Ka'bl duymadl tru? diyerek hosrmnm fikrini ibtal etmeye devamediyor. Delll olarak getirdigi hadis-i serttlerden blrlsl, meshur Clbrll hadi-sinin bir bolLimLidur ki ~oyledir: J~dJ.\ l f~_;") o~D\ ... Kade-re de, hayriyle, serrivle Allah reata'dan olduguna ... (iman edersin). (51)

lklncl hadis-i serlf de sudur :

l.wl ~ \4 \\\ 'l jl ;~ ~ 1?~"J . c . . \ J rs~~)J 'y_ ,.v ~ f c Y l ! _ '. . .

C J_ _,~ ) J_J~_)..LQI\.)\ .c_IJ' . . . : : . ; } h . . : . . ~ ~ ~ I _ ) IdjlIJy'"")jlJ

(49) en-Nesefi, Tabslre, v. 182b.(50) Ayru eser, ayru yer.(51) Muslim, Sahih, iman, 1, Hadis No: 8, c. I, s. 37. (Muhammed Fuad Ab-

dulbaki Nesrt), Birinci Baski, 1955.10. Hadiste de: Kaderin tamamma Iman etmendir sczlerlyle rlvayetedllmlstlr. Miislim, Sahih, c. I, s. 40.


12/14

Nesefi'nin Tabsll'atii'l-Edillesinde Kaza ve Kader 133

(($u dort $eykimde toptanmissa 0 ki$i mii'mindir: kim de bun/arm birinJbile giz/erse (kabul etmezse), katir otur $uphesiz. Bunlar : Allahdan boe-ka i/ah o/madlgl, benim Allah'm Rasulii oiduqum, otiunden sonra dirilme-nin qercek o/dugu ve hayny/a, serrtyte kadere iman etmektir. (52)

Nesefl, mu'tezileye akli ve nakli vonden ihtari ve ilzami cevobtru ver-dikten sorira, konuya daha cok ncrkl rk getiriyor ve kaza ve kaderkonu-sunda kendilerini kurtarmak lcln, kaza ve kaderle deli 1 getirmenin dogruolrnovuccqt uzerinde durarak 90yle diyor: Adam arzusuna uyant alacak,istne gelmeyeni almovtp terkedecek, bu olmaz. Sonra $U husus ta kes'n-lik/e bi/inmelidir ki, yaratma, trade, kaza ve kaderde nicbir kimse icin oziiryoktur. Ciinkii bu mana/ar, on/art vapttklan istere mecbur etmemisterdir.Bilakis on/ar di/edik/erini serb est o/arak vapmtstardtr. Bovle o/unca on/a-rm vopttkkm fiillerin varaulmasi. irade edilmesi, kazas. ve takdiri, tiillerinonlarstz o/madlgl, ancak on/arm icinde meydana geldiijizaman ve me" .kanm varatt lmasi gibidir. Zaman ve mekiindan dolav! hicblr sevtn yara-t t lmastnm mazur o/madlgl ise herkesce ma/umdur. Ciinkii zaman ve me-kan on/arm mecburiyetini gerektirmez. lste burada da durum bovtedtr. In-san/ar bir tiili yaparken aktlkmna kaza ve kaderden hicbir $ey ge/mez ki,ondan dolovt 0 i$i yapsm/ar. Yani kaza ve kader/ene takdir edi/digini bt-Jemez/er. Bu taktirde kaza ve kader/e ihticac, onlan deli/ getirerek O Z U Ibeyan etmek batl/ olur. (53)

Bu ociklcmosrvlc kaderle ihticac edip, sucu kaza ve kadere vuklerne-nin dogru otmovccoquu okll lstldldllerle ve bir tesblhle izah eden Nesefi,aym zamanda boyle davrananlann hatoll yolda olduklanna da dikkat cek-mtstir. Nastl ki, icinde diinyadaki isterin yapl/dl(JI zaman ve mekiuun yara-trcrsi .do Allah olduqu halde, zaman ve rnekdru vorotrnosmdnn dolovi, bu,aleyhlnde bir ozur olmuyorsa, fiilleri takdir etmesi de bovledtr, Cunku budo onion mecbur etmez. Kaldl ki hie kimse hokkmdn verilen hukmn bll-memektedir. Bilmedigi bir geyle nosil mecbur oldugunu iddia edebilir. (54)d) Miiellitin Bu Konudaki Goru$u :Nesefi, kaza ve kader konusuna, lnsornn fiillerinin vorotr lmost konu-suyla ilgi kurarak bcslomrstrr. Ounkil bu konu, insanrn fiillerinin yargtll-masIkonusunun bir bolurnu gibidir. Nitekim kaza ve kader konusuniaki

farkll kanaotlerinden oturu insanm fiillerinin vcrotrlmosr hususunda iki ZitgOru~ vordir, Bir krsim alimler, kaza ve kaderin peneesinden kurtaraco~lz

(52) Had1sin kaynagim bulamadim.(53) en-Nesefi, Tabsire, V. 183a.(54) en-Nesen, Tabslre, v. 183a.


13/14

134 Ogr. Grv. Dr. Siileyman Toprak

derken, lnsoru fiillerinin mucidi (vor edicisi) mevkiine cikcrrrken, bozrcllm-ler de bunun tam zrddrrn savunarak, lnsorun fiillerinde mecbur bir yara-tt k olduqunu, kaza ve kaderin de insnm mecbur eden bir etken oldugunusavunuyorlardl. Boylece lnsomn mes'uliyeti ve mukelleftvetl de ortadankoldmlrms oluyor. Cunku insanrn, mecburen yaptlgl lslerden dolovi Allahtcrofmdon hesaba cekilmesi, Alloh'm adaletiyle bagda!?maz. Allah, hembir i!?i mecburen voptmp, hem de failini niye yaptm dive muaheze etmezsupheslz,

lste muellit, once msonm fiillerinin vcrotrcrsmm Allah olduqunu ka-bul ettirmeye cchsrvor, Bu kabul edilince de, fiillerin olusuno hukrneden(kaza ecen) ve iyi, kotil, quzel, cirkln cinsinden hangisinden olocojnmtakdir edenin Allah olduqu ortaya crkcr, diyor. (55)

Kaza ve kader kelimelerinin, cesltll semantik alanlar lcerislnde al-diklcn manalan strolcvcn muellif, Alloh'm kaza ve kaderi dismdo hlcbrrsevln olmovcccqi, -mu'tezilenln hilaflna- kufrun de Allch'rn kezosrvlo 01-dugu fikrini rsrcrlo savunur. Kufrun Allch'm kozosrvlo olup, insanm bun-dan mes'ul tutulmosnu da sovle izah eder: Her ne kadar bize gore ku-fur Aflah'm kozaeivto ise de, kendi aleyhinde Allah'm 0 kufilrle hukmettigikist, ona (kOfre) razt olmustur ve ona ovte sanlrmsttr ki, ondan ovn tmav tistememektedir (56) Kendi istek ve arzusu ile olan bu horeketlnden.do-laYI sorguya cekilmesinde lse, hikmet ve cdclete ovkm bir yon yoktuf.iJa-hi hikmet ve adaletin geregi, onun hesaba cekllmesinl gerektirir. '

Nesefi, insanrn, fiillerinin vcroncrsr olarak kabul edilmesinin vorotr-crhkto Allah'a sirk kosmck olocoqmt ve bunu yapanlann kofir olccojitru

~ --{ W J _ _ ) - . /belirtmektedir. Ona gore bu lncrus, "~'~I.t.t;\ ) ((Allah her $eyinvaranctsuur (57) oyetine de muhaliftir. COnkO lnsnnm fiiIIeri de bura-daki tier $eyin lcindedlr. 0 halde onlan da yaratan Alloh'trr, (58)

Kaza ve kaderle ihticac edllemeveceqi uzerlnde de rsrorlo duran mu-ellif, kullann, fiillerinde hur olduklorrm ve mecbur olmodrklcrtru. hur olma-Ian nedeniyle de sorguya cekileceklerini beyanla sovle der: ((Allah inson-lan, kendilerinden meydana gelecek olanlan yani yapacaklart fiillerini bt-lerek varotmieur ve bunda insanlar icin bir ozur yoktur. Bununla beraber(55) en-Nesefi, Tabsire, v. 182 a.(56) Ayrn eser, v. 182b.(57) Zumer, 39/62.(58) en-Nesefi, Ebu'l-Mu'in, Bahru'l-Kehlm, s. 21.


14/14

Nesefi'nin Tabsll'atii'l-Edillesinde Kaza ve Kader 1 3 5

onlar, Allah'm azabmdan emin olarak, onun coa-u keremine itimad edip,yapacoklonnt vaptvorlar. Ve vine Allah'm cok affedici ve bagl$laYlcl okiu-guna itimad ederek ve toatlarmda Allah icln bir tayda, gOnahlonnda doblr zarar otmavacoium bildikleri holde istedikleri gibi hareket ediyor, heristedigini vatnvorlar. lste boytece, kultann tiillerinin kendileri icin oldugu-na ve 0 tii/lerinde hOr olduklarma ve bunun lcin de bu tii/lerden dolaYI he-saba cekileceklerine deliller getirdik. (59)

Kaza ve kader konusundaki goru!?unu bellrtmeqe Call!?tlglmlz rnuel-lif, bizzat kendi ifadelerinden de anla!?llacagl gibi, ne smtrstz bir hurrlvettaraftan ve ne de cebircidir. Bu ikisi orosmdokl orta yolun, Ehl-i SOnnetyolunun sovunmosuu yapmakta ve veri qeldlkce de bu hususta ifrat vetefrite varanlan tenkid edip, onlann gorOl?lerini akli ve nakli delillerle red-detrneqe cohsmoktcdir,

NET 1 C EAsrrlordcn beri, lsldrn'don once bile, Ozerinde fikir yOrOWIOpterns-

malar yoprlcn, insanlann kofusrru rnesqul eden blr konuvu, Ehl-i SOnnetclimlerinin McWridiyye koluna mensup birinin kendi eserinden okuma flr-sotmi bulduk. Yozdrklnnru okuyarak, scvledlklerlnl anlamaya ve neleri an-latmak lstedlqlnl, nosrl anlatmak istedigini bilmeye cohsnk,

Semantik metodu kullandlgl eserinin, ilgili bolurnunde muelllf su fl-kirlerin sovunmostrn yaparak, doqruluklonrn isbat etmeye c ohsnu strr :a) lnsorun butun fiilleri, Allohm vorotmosivlodrr. Allah'dan bal?ka

hlcblr kimseye voroncrhk srton verilemez.b) Her l?ey, Alloh'rn kaza ve kaderiyledir. Onun drsmdo hlcblr ~eyolmaz.c) KOfOr de Allch'rn kozosrvlodrr. Ama Atlch'm kozosmm kendlsi de-

gil, eseridir.d) Kaza ve kaderle ihticac edilemez. COnkOkaza ve kader, insp'nla-

n hlcblr zaman mecbur etmez. Ama insan onun dismo do cikcmoz.e) insonlor, voptrklcn lslerde (kendi fiillerinde) hurdurler. Bundan6WrO de vopnktcnndcn sorumludurlor ve bir gun mutloko hesaba cekt-

leceklerdlr.

nesefî’nin “tabsıratü’l- edille”sinde kaza ve kader1985_1_topraks

Documents