1

2

Gaa’ila (Fuudhaa Heeruma)

Islaamaa

Qophii: Sammubani.com

3

Qabiyyee Boqonnaa 1........................................................................................................................ 7

Gaa’ila (Fuudhaa Heeruma) Islaamaa ............................................................ 7

Hiikni Zawaaj,Nikaah fi aqd jedhan maal ta’inna laata? ........................................... 9

Faaydawwan Fuudhaa Heerumaa (Gaa’ilaa) ............................................................. 9

Nikeenyi Sunnaah (Karaa) Ergamtootati .................................................................. 12

Gaa’illi (Fuudhaa heerumni) waadaa garmalee cimaa ta’eedha ............................. 13

Guduunfaa ................................................................................................................. 13

Boqonnaa 2...................................................................................................................... 15

Murtii (Hukmii) Gaa'ilaa ................................................................................................ 15

Gaa’illi Eenyurratti Waajiba (dirqama) ta’aa?.......................................................... 15

Gaa’illi Eenyurratti muharram (dhoowwamaa) ta’aa? ............................................ 16

Gaa’illi Eenyuf jaallatamaa (mustahabb) ta’aa? ...................................................... 16

Gaa’illi Eenyurratti jibbamaa ta’aa? ......................................................................... 16

Hajjii dura gaa’ila raawwachuu? ................................................................................... 17

Gaa’ila irraa garagaluu fi Sababa isaa........................................................................... 17

Miidhaa Osoo hin fuudhin ykn hin heerumin turuu .................................................... 18

Guduunfaa ..................................................................................................................... 19

Boqonnaa 3...................................................................................................................... 21

Muharramaat-(Dubartoota Fuudhun Haraama ta'an) ............................................ 21

1-Yeroo Hundaa Haraama Kan ta’an ........................................................................ 21

A.Dhiigan haraama kan ta’an ............................................................................... 22

B.Hoosisuun haraama kan ta’an ........................................................................ 23

C. Sodummaan Haraama Ta’an ......................................................................... 26

2. Yeroo Murtaa'af (Muraasaaf) Dubartoota Fuudhun Haraama Ta’an .......... 29

4

Guduunfaa ..................................................................................................................... 34

Boqonnaa 4...................................................................................................................... 39

An-Nikaahul Faasid (Gaa’ila Badee) ......................................................................... 39

1-Fuudhaa Heerumaa Walgaraa- (An-Nikaahu Shigaar) .......................................... 39

2-Nikaah Halaaleessaa (An-Nikaahu Muhallil) ......................................................... 40

3-Fuudhaa Heeruma itti Fayyadamaa ykn yeroo gabaabaa (Nikaahu Mut’ah) ...... 41

4- Az-Zawaajul Urfii ( Fuudhaa Heerumaa Dhoksaa) ............................................... 42

Balaa Fuudhaa heeruma dhoksaa ...................................................................... 43

Guduunfaa .................................................................................................................... 44

Boqonnaa 5...................................................................................................................... 46

Maaliif Fuutaa? ............................................................................................................ 46

Niiti Tee Akkamitti Filattaa? ...................................................................................... 51

Abbaa Manaa Kee Akkamitti Filattaa? ..................................................................... 60

Guduunfaa .................................................................................................................... 68

Boqonnaa 6...................................................................................................................... 70

Al-Kixbah (Kaadhimachuu) ....................................................................................... 70

Adeemsa kaadhimachuu ............................................................................................. 71

1.Dubartii takka fuudhaaf Eenyurraa kadhatanii (kaadhimatanii)?........................ 71

Akkamitti ishii kaadhamichuu fi Gaa'ilaan ishitti dhiyaachu danda’aa?................. 71

Dubartiin Rashiida yoo taate, ishitti nama ergu ................................................... 74

2-Istishaaraa (Mari’achiisuu) ................................................................................. 75

3-Istikhaarah .............................................................................................................. 75

Guduunfaa .................................................................................................................... 78

Kaadhimataan Kaadhimamtu (Dubartii Kadhate) Ilaalu ....................................... 80

Kaadhimamtuun (Dubartiin inni kadhate) Yoo Isatti hin tolin.. .............................. 81

5

Suuraa Kaadhimamtuu ilaalu danda’aa? ................................................................. 81

Kaadhimamtuun Kaadhimaa ilaalu .......................................................................... 82

Kaadhimamtuu waliin Kophaa ta’uu ............................................................................ 82

Kaadhimataa Ishii Waliin Gocha Haraamaa Raawwattee[1] ................................... 83

Dublatul Khixbati (Qubee Kaadhimannaa) .............................................................. 88

Kaadhimannaa irraa deebi’uu ...................................................................................... 88

Gola Gaddaa[1] ............................................................................................................. 89

Boqonnaa 7...................................................................................................................... 95

Nikaaha Hidhachuu ....................................................................................................... 95

Sharxiiwwan (Ulaagaalee) nikaah ............................................................................ 95

1-Eenyummaan Cimdiwwanii Beekkamuu ........................................................... 96

2-Walitti Gammaduu ............................................................................................. 96

3-Waliyyiin dubartii mirkaneessu ykn Hayyamuu ............................................... 97

4-Ragaaleen argamuu ......................................................................................... 100

5-Dhiiraa fi dubartiin wal fuudhuf walitti dhufan wanta fuudhaa heeruma

dhoowwu irraa qulqulluu ta’u .......................................................................... 101

Dirqama Nikaah ......................................................................................................... 102

1. Mahrii -Kennaa Nikaah ....................................................................................... 102

Hidhannaa Nikaah keessatti Sharxii Kaa’u ................................................................. 109

Khuxbah ....................................................................................................................... 110

Arkaana Nikaah ........................................................................................................... 112

Iijaab fi Qabuul (Kennuu fi Fudhachuu) .................................................................. 112

Guduunfaa .................................................................................................................. 113

Boqonnaa 8.................................................................................................................... 115

Cidha ............................................................................................................................ 115

Badii Yeroo Cidhaa Raawwataman ..................................................................... 116

6

Carraan badaan Ma'asiya (Badii) kunoo akkana ta'a ................................... 119

Wantoota Gaggaarii Yeroo Cidhaa Raawwataman ........................................... 120

Adaba (Naamusa) Wal-Qunnamtii ......................................................................... 125

Barii Cidhaa .............................................................................................................. 128

Ji’a Dammaa (Honeymoon) .................................................................................... 128

Guduunfaa ................................................................................................................... 129

Boqonnaa 9.................................................................................................................... 131

Haqa Abbaan Warraa fi Haati Warraa Walirraa qaban ............................................. 131

Haqa Abbaan Warraa Niiti Isaa Irraa Qabu ............................................................ 131

Haqa Niitin Abbaa warraa irraa Qabdu ............................................................. 142

Boqonnaa 10 .................................................................................................................. 154

Niiti Baay’ee Fuudhuu ................................................................................................. 154

Ulaagaalee (sharxiwwan) Niiti Baay’isanii fuudhuu .............................................. 155

Faaydaa Niiti Baay’isuu keessa jiru......................................................................... 158

Nushuuz (Fincila) Haadha Manaa ............................................................................... 161

Maloota Fincila (Nushuuza) itti wal’aanan ............................................................ 161

Nushuuza Abbaa Warraa ......................................................................................... 167

Wal dhabbii Abbaa manaa fi Haadha manaa Jidduu ................................................. 169

Guduunfaa .................................................................................................................. 170

7

Boqonnaa 1 يمه ٱ لَرِنَٰمۡحٱ ّلَله ٱِمۡسِب ﴿ ﴾لرَحه

Gaa’ila (Fuudhaa Heeruma) Islaamaa

ِ ِمْن ُشُروِر أَْنفُِسنَا إِنَّ اْلَحْمدَ ِ نَْحَمُدهُ َونَْستَِعينُهُ َونَْستَْغِفُرهُ َونَعُوذُ بِاَلِلَّ َلِِلَّ

ُ فاَلَ ُمِضلَّ لَهُ َوَمْن يُْضِلْل فاَلَ َهاِدَي لَهُ َوِمْن َسيِِّئَاِت أَْعَماِلنَا َمْن يَْهِدِه َّللاَّ

ُ َوْحَدهُ ًدا َعْبُدهُ َوأَْشَهُد أَْن الَ إِلَهَ إِالَّ َّللاَّ الَ َشِريَك لَهُ َوأَْشَهُد أَنَّ ُمَحمَّ

َوَرُسولُهُ

Dhugumatti Faaruun hundi kan Rabbiiti. Isa ni faarsina, ni gargaarsifanna,

araarama Isa kadhanna. Sharriwwan nafsee teenyaa fi hamtuwwan hojiiwwan

keenyaa irraa Rabbiin eeggamna. Nama Rabbiin qajeelche kan isa jallisu hin

jiru. Nama Rabbiin jallise kan isa qajeelchu hin jiru. Rabbii Tokkicha shariika

hin qabne malee dhugaan gabbaramaan akka hin jirre ragaa nan baha.

Akkasumas, Muhammad gabrichaa fi Ergamaa Isaa ta’uu ragaa nan baha.

ي ﴿ََٰٓأ ْ ٱَءاَمُنواْ ََّلهينَ ٱَها يَ ۡسلهُمونَ ۦَحَق ُتَقاتههه ّلَلَ ٱ َتُقوا نُتم م

َ ﴾١٠٢َوََل َتُموُتَن إهََل َوأ

“Yaa warra amantan! Sodaa dhugaa Rabbiin sodaadhaa. Muslimoota

taatanii malee hin du’inaa.” Suuratu Ali-Imraan 3:102

َها ﴿ ي ََٰٓأ ْ تَ ٱ نلَاُس ٱيَ َدةٖ وََخلََق مهۡنَها َزوَۡجَها ََّلهيٱَرَبُكُم ُقوا هن َنۡفٖس َوَٰحه َخلََقُكم م

ۚٗ وَ هَسآءا ا َون ٱَوَبَث مهۡنُهَما رهَجاَلا َكثهرياْ ههه ََّلهيٱ ّلَلَ ٱ َتُقوا ۚٗ ٱوَ ۦتََسآَءلُوَن ب رَۡحاَم

َ ّلَلَ ٱإهَن ۡۡل

﴾١قهيبااََكَن َعلَۡيُكۡم رَ

8

“Yaa namoota! Gooftaa keessan Kan lubbuu takka irraa isin uume, ishii

(lubbuu takkatti san) irraa cimdii ishee uumee fi isaan lamaan irraas

dhiirotaa fi dubartoota baay’ee facaase sodaadha. Rabbii ittiin wal

kadhattanii fi firummaas [muruu] sodaadhaa. Dhugumatti, Rabbiin isin

too’ataadha.” Suuratu An-Nisaa 4:1

َها ﴿ ي ََٰٓأ ْ ٱَءاَمُنواْ ََّلهينَ ٱيَ ا ّلَلَ ٱ َتُقوا يدا ۡعَمَٰلَُكۡم َوَيۡغفهۡر ٧٠َوُقولُواْ قَۡوَلا َسده

َيُۡصلهۡح لَُكۡم أ

عه يًما ۥَورَُسوَلُ ّلَلَ ٱلَُكۡم ُذنُوَبُكۡمۗۡ َوَمن يُطه ﴾٧١َفَقۡد فَاَز فَۡوًزا َعظه“Yaa warra amantan! Rabbiin sodaadhaa; jecha sirrii dubbadhaa. Inni

(Rabbiin) dalagaalee keessan isiniif tolcha, badiiwwan keessaniis isiniif

araarama. Namni Rabbii fi Ergamaa Isaatiif ajajame, dhugumatti milkii

guddaa milkaa’e jira.” Suuratu Al-Ahzaab 33:70-71

Itti fufuun…

Jireenya tana keessatti lubbuu qabeenyin yommuu cimdiin walitti dhufan wal

horu. Osoo cimdiin kuni jiraachu baate silaa wal hormaanni hin adeemsifamu

ture. Dhalli namaa uumamtoota biroo irraa adda ta’uun karaa kabajamaa fi

jaallatamaa ta’een akka wal horan Rabbiin (subhaanahu wa ta’aalaa) seera ka’e.

Kuni kan agarsiisu kabaja Rabbiin ilma namaatiif kenneedha. Akka horii walitti

dhufuun akkuma argan hin ta’an. Karaan seera-qabeessa isaan walitti dhufan

karaa gaa’ilaatin ykn fuudhaa heerumatin. Jechoonni gaa’ila, fuudhaa heeruma,

nikaah fi kkf yommuu gurra irra bu'an, dargaggoonni fi shamarran ni mirqaanu.

Sababni isaas, fedhii uumamaa keessa isaanii jiru karaa ittiin guuttataniidha.

Gaa’illi seera mataa ofii qaba. Akkanumatti lafa olka’anii kan itti deemanii miti.

In sha Allah, mata duree gaa’ila Islaamaa jedhu jalatti, hiikni gaa’ilaa, nikaha,

aqd, murtii fi seerri isaa maal akka ta’an kan ilaallu ta’a. Hanga xumuraatti akka

waliin turru fi barnoota guddaa irraa argannu abdii qabna.

9

Hiikni Zawaaj,Nikaah fi aqd jedhan maal ta’inna laata?

Zawaaj jechuun qunnamtii shari’aatiin dubartii takka waliin qunnamtii

uumudha[1].Jecha biraatin akka shari’aan hayyamuutti dhiirri tokko dubarti

takkatti dabalamu ykn qindaa’udha. Hayyoonni lugaa Arabiffaa fi shari’aa

nikaaf hiika baay’ee kennanii jiru. Akka lugaatti nikaah jechuun walitti

maxxansuu fi walitti qabuudha. Waligalteen beekkamaan dhiira fi dubartii

jidduutti adeemsifamu nikaah kan jedhameef niiti fi dhiirsa keessaa tokko

tokkoon waan wal-qunnamuufi.[2] (Jecha biraatin niiti fi dhiirsi waan walitti

dabalamaniifi). Akka shari’aatti hiikni nikaah irra caalatti ittiin beekkamu

“aqdu tazwiij (walii-galtee fuudhaa heerumaa)”ta’a.[3]

Aqd jechuun immoo wal-galtee namoota lamaan jidduutti adeemsifamuudha.

Kanaafu, gara afaan keenyaatti yommuu deebisnu, zawaaj- fuudhaa heerumaa

ykn gaa’ila jechuuni dandeenya. Jecha nikaah jedhu immoo hiika bal’aa waan

qabuuf nikaah jechuun itti fayyadamna. Afaan Oromootin Muslimoota biratti

jechi nikaah jedhu kan beekkameedha. Namoonni amantii biroo jechi kuni

haarawa yoo isaanitti ta’e,“Walii-galtee fuudhaa heerumaa” jechuun qabachuu

danda’u. Jecha aqd jedhu immoo“Hidhachuu” jechuun itti fayyadamna. Sababni

isaas,namni dubartii takka niiti godhachuu yoo barbaade “Nikaah hidhachuu”

qaba. Jecha “nikaah” jedhu irraa jechi“nikeenyi” jedhus horsifamee jira.

Faaydawwan Fuudhaa Heerumaa (Gaa’ilaa)

1-Sanyii ilma namaa eeguu fi itti fufsiisuf- hanga Qiyaamaan dhaabbattu ilmi

namaa dachii tana irra akka turuuf dhaloonni isaa itti fufuu qaba. Karaan dhaloota

itti fufsiisan karaa fuudhaa heerumaatini. Dachii irra namoonni kan baay’atan

karaa kanaani. Qur’aanni bakka adda addaatti faayda kana kaase jira. Isaan

keessaa:

10

َها ﴿ ي ََٰٓأ ْ ٱ نلَاُس ٱيَ َدةٖ ََّلهيٱَرَبُكُم َتُقوا هن َنۡفٖس َوَٰحه َخَلَقُكم م

ٗۚ هَسآءا ا َون ﴾وََخلََق مهۡنَها َزوَۡجَها َوَبَث مهۡنُهَما رهَجاَلا َكثهريا“Yaa namootaa! Gooftaa keessan Kan lubbuu takka irraa isin uume, ishii

(lubbuu takkatti san) irraa cimdii ishee uumee fi isaan lamaan irraas

dhiirotaa fi dubartoota baay’ee facaase sodaadha.” Suuratu An-Nisaa 4:1

Rabbiin subhaanahu wa ta'aalaa jalqaba Nabii Aadamiin ni uume. Ergasii isarraa

niiti isaa Hawwaa ni uume. Isaan lamaan irraa dhiirotaa fi dubartootaa baay'ee

dachii keessa facaase. Kunis galma kan gahe sababa fuudhaa heerumaatini.

Kanaafu, wanta Inni itti ajaju hojjachuu fi wanta Inni irraa dhoowwu dhiisun

Rabbii kana hunda hojjate sodaadhaa!

2-Fuudhaa heerumaan hawaasni amala badaa fi fokkuu irraa ni eeggama. Dhiira fi dubartiin karaa seera qabeessan yoo walitti hin dhufin, amalli isaanii

baduun rakkoo hangana hin jedhamneef saaxilamu. Garuu yommuu fuudhaa

heerumaan walitti dhufan, maatii fi hawaasni amala bareedan faayamu.

3-Hawaasni dhibee irraa tiikfamu- fuudhaa heerumaan hawaasni dhibee

daddarboo kanneen akka Eedisii, fanxoo, cophxoo fi kkf irraa ni tiikfamu.

Dhibeen hanga ammaa guddaan qoricha hin arganne sababa zinaa

(sagaagalummaan) daddarbaa jira. Dhibeen kunis Eedisidha. Furmaanni guddaan

hawaasni dhibee kanarraa ittiin baraaramu gaa’ila.

4-Qalbiin namaa tasgabbii argachuu- fuudhaa fi heerumaan jaalalli, rahmanni,

walitti dhufeenyi dhiirsa fi niiti jiddu jiru ni badhaadha. Dhiirsi hojii guyyaa nama

dadhabsiisu irraa galgala galuun yommuu niiti fi ijoollee isaatiin walitti makamu,

boqonnaa fi tasgabbiin itti dhagahama. Ifaaje fi dadhabbiin guyyaa isarraa ka’a.

Niitinis hiriyyaa jireenyaa ishiitin yommuu wal qunnamtu boqonnaa fi tasgabbiin

itti dhagahama. Haala kanaan lamaan isaanitu gaaddisa walii jalatti hara baafatu,

boqonna argatu. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa yommuu akkana jedhu

dhuguma dubbate:

11

َٰتههه ﴿ هتَۡسُكُنٓواْ إهََلَۡها ۦٓ َومهۡن َءاَي ا ل ۡزَوَٰجاَُكۡم أ نُفسه

َهۡن أ ۡن َخلََق لَُكم م

َأ

ۚٗ إه هَقۡوٖم َيَتَفَكُرونَ وََجَعَل بَۡيَنُكم َمَوَدةا َورَۡۡحًَة هَك ٓأَلَيَٰٖت ل َٰل ﴾٢١َن ِفه َذ“Lubbuma keessan irraa akka gara isaaniitti boqottaniif haadholee manaa

isiniif uumuu fi jidduu keessanittis jaalalaa fi mararfannaa gochuun

mallattoolee Isaa (Rabbii) irraayyi. Dhugumatti, kana keessa namoota

xiinxallaniif mallattooletu jira.” Suuratu Ar-Ruum 30:21

5- Fuudhaa heerumaan wal gargaarun maatii bareedaa ijaaru- namni hanga

fedhe qabeenya haa qabaatu, niiti irraa yoo addaan bahe ykn niiti yoo hin fuudhin,

jireenyi isaa tartiiba tan hin qabne taati. Garuu yommuu niiti fuudhu, nama itti

gaafatamuma qabu ta’uun maatii gaarii ishii waliin ijaaruf tattaafata.

6- Sheyxaana irraa tiikfamu, dheebu fedhii lubbuu kutuu fi ija gadi

qabachuu- Abdullah bin Mas’uud(Radiyallahu anhu) akkana jechuun gabaase:

“Yeroo dargagummaa fi qabeenya hin qabne taane Ergamaa Rabbii (SAW)

waliin turre. Ergamaan Rabbii(SAW) akkana jedhan “Yaa tuuta dargaggoota!

Namni isin keessaa ba`aa fuudhaa danda’u haa fuudhu. Sababni isaas ija

ofii akka gadi qabatuu fi qulqullumaa isaa akka eeguf isa gargaara (kana

jechuun zinaa akka hin hojjanne isa gargaara). Namni fuudhuu hin

dandeenye haa soomu. Soomun fedhii walqunnamtii saalaa

hir’isaati.” Sahiih Al-Bukhaari 5066

7-Du’aan booda ilma du’aayin isaa abbaa fi haadha fayyaddu argachu-

yommuu abbaa fi haati du’an ilmoon isaanii gaarii yoo taate, du’aayi isaaniif

gooti. Kuni immoo rakkoo fi dhiphinna isaan muudatu isaaniif hir’isa yookiin

wanta gaarii akka argatan sababa ta’aaf. Hadiisa Abu Hureeyran gabaase

keessatti, Ergamaan Rabbii (SAW) akkana jedhu:

“Namni yeroo du’e, wanta sadii malee hojiin isaa irraa cita.[Wantoonni

sadan kunninis]: Sadaqaa itti fuftuu yookiin beekumsa itti fayyadaman

yookiin ilma gaarii isaaf du’aayi godhu.” Sahih Muslim 1631

https://sunnah.com/bukhari/67/4https://sunnah.com/muslim/25/20

12

Kana jechuun wanta sadan kanniin keessaa tokko yookiin hundaa yoo qabaate,

mindaa hojii itti fufaa isaa ni argata ykn wanti badaan isa irraa deebi’a.

Kanaafi, namoonni gaggaariin Rabbiin irraa ilmoo gaarii akka isaaniif kennu

akkana jechuun Isa kadhatu:

ۡعُُيٖ ََّلهينَ ٱوَ ﴿َهَنا قَُرةَ أ َٰت هَي َنا َوُذر ۡزَوَٰجه

ََيُقولُوَن َرَبَنا َهۡب نَلَا مهۡن أ

هلُۡمَتقهَُي إهَماًما ۡجَعلَۡناٱوَ ﴾٧٤لAmmas Isaan (gabroonni ar-Rahmaan), “Gooftaa keenya! Niitolii keenya fi

sanyii keenya irraa gammachuu ijaa kan ta’an nuuf kenni. Warra Rabbiin

sodaataniifis imaama (fakkeenya fi hogganaa) nu taasisi.”

Jedhaniidha. Suuratu Al-Furqaan 25:74

Nikeenyi Sunnaah (Karaa) Ergamtootati Ergamtoonni Rabbii dur irraa kaase hanga Nabiiyyi keenyatti kan fuudhanii fi

ijoollee kan horatan turan. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa ni jedha:

﴿ ٗۚ هَيةا ا َوُذر ۡزَوَٰجاَهن َقۡبلهَك وََجَعلَۡنا لَُهۡم أ رَۡسلَۡنا رُُسٗلا م

َ ﴾َولََقۡد أ

“Dhugumatti, si dura ergamtootaa erginee jirra. Niitiwwanii fi ilmaan

isaaniif taasifnee jira.” Suuratu Ar-Ra’d 13:38

Imaamu Qurxubiin Tafsiira (ibsa) aaya tanaa ilaalchisee akkana jedha: “Aayan

tuni nikaatti kakaasu akka qaban agarsiisti. Tabattula (nikaah dhiisu) irraa ni

dhoowwiti. Akkuma aayan tuni dubbattu nikeenyi sunnaah Ergamtoota

Rabbiiti.”(Tafsiira Qurxubii 9/327)

13

Gaa’illi (Fuudhaa heerumni) waadaa garmalee cimaa ta’eedha

Rabbiin biratti gaa’illi waadaa cimaa fi kabajamaa ta’eedha. Sababni isaas,wali

galtee eenyummaa namaatii fi sanyii isaaniitin wal qabatuudha. Sharxiin

(ulaagaan) walii galtee kanaa namoonni lamaan nikaah wal hidhatan walitti

gammaduudha. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa wali galteen fuudhaa heerumaa

garmalee jabaa fi kabajamaa akka ta’e ibsuuf “Miisaaqan galiizaa” jechuun ibse.

ُخُذونَهُ ﴿َۡخۡذَن مهنُكم ۥَوَكۡيَف تَأ

َفََۡضَٰ َبۡعُضُكۡم إهََلَٰ َبۡعٖض َوأ

ََوقَۡد أ

ا هيَثًَٰقا َغلهيظا ﴾٢١م "Gariin keessan garitti seenee osoo jiruu fi waadaa garmalee jabaa

isinirraa fudhatanii osoo jiranuu akkamitti isa (mahrii ishiif kennitan)

fudhattu?" Suuratu An-Nisaa 4:21

Ibsii kanaa akkana ta’a: Mahrii (kennaa dhiirsi ishiif kennuutin) dura niitin dhiirsa

ishii irratti haraama turte. Mahrii erga kenneefi booda ishitti seenu fi ishii waliin

wal qunnamuun isaaf halaala taate. Kanaafu, mahriin kuni wanta isarratti

haraamaa ture akka isaaf halaala ta’u bakka bu’aa (kafaltii) ta’a. Kanaafu, fedhii

ofii erga guutattee fixee booda akkamitti kafaltii kana irraa deebifataa? Kuni

dhugumatti zulmii guddaadha. Ammas, yeroo nikaah wal hidhatan wali galtee

jabaa fi cimaa waliigalan. Lamaan isaanitu haqa walii akka eegan waadaa walii

galan.[5]

Qur’aana keessatti gaa’illi irra deddeebi’ame bakka adda addaatti dubbatame jira.

Kanaafu, gaa’illi tapha osoo hin ta’in wali galtee cimaa namni Guyyaa Qiyaamaa

irraa gaafatamuudha. Kanaaf, murtiwwan gaa’ilaa, haqa niiti fi dhiirsaa maal

akka ta’e, akkamitti jireenya kana fiixan akka baasan beekuf tattaafachu qabna.

Guduunfaa ✉Gaa'ila (zawaaj) jechuun wal-qunnamtii niiti fi dhiirsi karaa seera qabeessa

14

ta'een walitti dhufaniidha.

✉Hiikni nikaah irra caalatti shari'aa keessatti itti fayyadaman waligaltee

fuudhaa heerumaati.

✉Faaydalee Gaa'ilaa ykn fuudhaa heerumaa haala kanaan tarreessun ni danda'ama:

☛Gaa'illi karaa sanyiin ilma namaa dachii irra itti fuftuudha.

☛Karaa gaa'ilaatin eenyummaan namootaa fi sanyiin isaanii addaan baafamu. Osoo gaa'illi jiraatu baate silaa daa'imni eenyun waamamaa? "Abbaan kee

eenyu?" yommuu jedhamu, deebin isaa maal ta'aa?

☛Gaa'illi fedhii uumamaa ofii karaa haraamaan (dhoowwaman) akka hin guuttanne daangeessun karaa hayyamamaan (halaalan) akka guutattan carraa

bana.

☛Gaa'ilaan dubartiin qulqullummaa ofii eegdi. Dhiirris akkasuma.

☛Karaa gaa'ilaatin dhiira fi dubartiin walitti dhufun boqonnaa fi tasgabbii argatu.

☛Wal-gargaaranii maatii fi jireenya ofii ijaaru.

☛Ilmoo gaarii argachuun jireenya keessatti akka itti gammadanii fi du'aan booda akka isaaniif du'aayi godhu gaa'illi balbala banaaf. Faaydan gaa'ilaa

baay'eedha.Namni faayda kana ilaalun har’uma yoo gaa'ilatti fiige, rakkoo irra

bu’uu waan danda’uuf, wanti beeku qabdu ni jiraa tasgabbaa’i jennaan. Har'aaf

asirratti nu gaha. Wa billahi tawfiiq

Kitaabban Wabii [1] https://www.almaany.com/ar/dict/ar-

ar/%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC/

[2]Ahkaamu Zawaaj- Umar Suleymaan Ashqar, fuula 10

[3] http://fiqh.islammessage.com/NewsDetails.aspx?id=4058

[4] Az-zawaajul Islaamiyy Sa'iid Mahmud Masrii, fuula 15-27

[5]Taysirul Kariimil Rahmaani fii tafsiiri Kalaamil Mannaani–Fuula 185

Abdurahmaan Naasir Sa’dii

https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC/https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%AC/https://www.sammubani.com/wp-admin/post.php?post=8441&action=edit#_ftnref2https://d1.islamhouse.com/data/ar/ih_books/single6/ar_ahkam_zawag_in_ketab_and_sunnah.pdfhttps://www.sammubani.com/wp-admin/post.php?post=8441&action=edit#_ftnref3http://fiqh.islammessage.com/NewsDetails.aspx?id=4058https://ia802308.us.archive.org/0/items/waq104990/104990.pdfhttps://ia801701.us.archive.org/5/items/WAQ100585/100585.pdf

15

Boqonnaa 2 Kutaa darbee keessatti gaa’ilaa fi faaydaalee isaa ilaalle turre. Gaa’illi funyoo

cimaa dhiiraa fi dubartii walitti hidhuudha. Funyoon kuni yoo cite sanyiin ni cita.

Tolee, dubbiin yoo akkana ta’e gaa’illi namoota hundarratti dirqama ta’uu

danda’aa? Kuni murtii qorannoo barbaachisuudha. Kanaafu, murtiin gaa’ilaa

maal fa’aa? Jalqaba murtii ykn hukmii yommuu jennu wanta tokkoon, “Kuni

waajib (dirqama) ykn muharram (dhoowwamaa) ykn mubah (hayyamamaa) ykn

mustahabb (jaallatamaa) ykn makruuh (jibbamaa)” jennee irratti murteessu

keenya. Kanaafu, gaa’illi yeroo, haala fi bakka irratti hundaa’e murtiiwwan

kanniin kan of keessatti qabatuudha.

Murtii (Hukmii) Gaa'ilaa Gaa’illi Eenyurratti Waajiba (dirqama) ta’aa?

Namni fuudhu irratti dandeetti qabuu fi yoo fuudha dhiise zinatti nan kufa jedhee

yoo sodaate, fuudhun isarratti dirqama. Wal-qunnamtii irratti dandeetti yoo

qabaate fi qabeenya ittiin ofii fi haadha warra horatu yoo qabaate, fuudhun

isarratti dirqama (waajiba). Sababni isaas, lubbuu ofii haraama ykn zinaa irraa

eegun isarratti dirqama waan ta’eef. Yoo kan qabeenya hin qabne ta’ee fi fedhiin

garmalee itti jabaate, hanga Rabbiin balbala fuudhaa isaaf banuu obsu qaba.

Rabbiin (subhaanahu wa ta’aalaa) ni jedha:

هَكاًحا َحََّتَٰ ُيۡغنهَيُهُم ََّلهينَ ٱَولَۡيۡسَتۡعفهفه ﴿ ﴾ۗۦۡ مهن فَۡضلههه ّلَلُ ٱََل ََيهُدوَن ن“Isaan waan fuudhaaf isaan barbaachisu hin argatin, hanga Rabbiin tola

Isaa irraa isaan duroomsutti kabaja ofii haa eeggatan.” Suuratu An-Nuur 24:33 Dheebu fedhii hir'isuuf sooma haa baay’isu ykn baay'istu.

16

Gaa’illi Eenyurratti muharram (dhoowwamaa) ta’aa?

Namni wal-qunnamtii irratti dandeetti hin qabnee fi qabeenya haadha warraa

irratti baasu hin qabne, akkasumas, wanti gara fuudhaatti isa dhiibu fi kakaasu

yoo kan hin jirre ta’e, fuudhun isarratti dhowwamaadha. Yoo fuudhe, qabeenya

karaa dhoowwaman argachuuf kan dirqamu yoo ta’e, haala kana keessatti gara

fuudhaatti tarkaanfachuu hin qabu. Namni kuni yoo fuudhe haqa niiti isaas hin

guutu, ofiifis wanta dhoowwamaatti seena. Kanaafu, hanga sababni isaaf laafuu

fi Rabbiin murtii isaaf murteessu haa obsuu.

Gaa’illi Eenyuf jaallatamaa (mustahabb) ta’aa?

Namni qabeenya haadha warraa irratti baasu fi wal-qunnamtii irratti dandeetti

qabu garuu nafsee ofii irratti wanta fokkuutti kufuu kan hin sodaanne yoo ta’e,

fuudhun isaaf jaallatamaadha. Namni kuni yoo hin fuudhin zinaa fi wanta zinatti

nama geessutti nan kufa jedhee hin sodaatu. Dandeetti fuudhuu yoo qabaatee,

ibaada naafilaa (dabalataa) hojjachuu irra fuudhun isaaf jaallatamaadha. Akkuma

kutaa darbee keessatti kaasne gaa’illi faaydaa baay’ee waan qabuuf.

Gaa’illi Eenyurratti jibbamaa ta’aa?

Dubartii irratti wanti badaan kan hin dhufnee fi ishiin wal-qunnamtif fedhii

cimaa tan hin qabne yoo taate, ibaadaan ykn beekumsaan of ko’oomsuun isaaf

irra gaariidha.

Namni gaa’ila irratti dandeetti qabu tabattula irraa ni dhoowwama Tabattula jechuun gaa’ila (fuudhaa heeruma) dhiisun ibaadatti cituudha. Sa’ad

bin Abi Waqqaas akkana jedha: Ergamaan Rabbii (SAW) Usmaan bin Maz’uun

tabattula irraa ni dhoowwe. Osoo isaaf hayyame, silaa ni kolaafamnaa

turre.” Sahih al-Bukhari 5073

Kana jechuun osoo tabattula hayyamee silaa hanga dhimmi kolaafamu gahuutti

ni deemnaa turre.

https://sunnah.com/bukhari/67

17

Xabariin ni jedha: tabattulli Usmaan bin Maz’uun barbaade, dubartoota, shittoo

fi wanta namni itti gammadu dhoowwudha.Kanaafi Rabbiin akkana jechuun

buuse:

َها ﴿ ي ََٰٓأ َحَل ََّلهينَ ٱيَ

َهَبَٰته َمآ أ هُمواْ َطي َلُكۡم ّلَلُ ٱَءاَمُنواْ ََل ُُتَر

ْۚٗ إهَن ينَ ٱََل ُُيهب ّلَلَ ٱَوََل َتۡعَتُدٓوا ﴾٨٧لُۡمۡعَتده“Yaa warra amantan! Wantoota gaggaarii Rabbiin isiniif hayyame

haraama hin godhinaa, daangaas hin darbinaa. Dhugumatti Rabbiin warra

daangaa darban hin jaallatu.” Suuratu Al-Maa’ida 5:87

Hajjii dura gaa’ila raawwachuu?

Namoonni hin fuune gariin yommuu maallaqa gahaa argatan fuudhutu dursa moo

hajjitu dursa jechuun gaafatu. Deebiin isaa akkana ta’a: namni tokko zinatti kufuu

yoo sodaate fi fuudhu malee kan of hin eegne yoo ta’e, hajjii dura fuudhun

isarratti dirqama. Yoo zinatti kufuu hin sodaatin, gaa’ila dura hajjii hajju danda'a.

Haaluma kanaan yoo zinatti kufuu hin sodaatin fardul kifaaya kan akka

beekumsaa fi jihaada gaa’ila dura hojjachuu danda’a. Kana jechuun zinatti kufuu

yoo hin sodaatin, fuudha dura beekumsa (ilmi) barbaaduu fi karaa Rabbii

keessatti qabsaa’u danda’a.

Gaa’ila irraa garagaluu fi Sababa isaa

Gaa’illi wanta garmalee barbaachisaa eenyullee irraa duroomu hin

dandeenyedha. Dandeetti dhabuu fi daangaa darbuu malee wanti isarraa nama

dhoowwu hin jiru. Akkuma Umar bin Al-Khaxxaab (Radiyallahu anhu) jedhe,

“Rahbaniyyaan (moloksummaan) Islaama keessatti bakka hin qabdu.” Gaa’ila

irraa garagaluun wantoonni baay’een gaarii ta’an akka nama jala darban taasisa.

Kuni hawaasa Musliima namoota fuudhu fi heerumu barbaadan akka wal-

fuusisan kan kakaasudha. Garuu faallaa kanaa gufuu karaa irra kaa’anii jiru.

18

Kanarraa kan ka’e, dargaggeeyyi fi shamarran hariiroo haraamaa uumun jireenya

ofii diigaa fi balleessaa jiru. Sababoota gurguddoo gaa’ila irraa akka garagalan

nama taasisan kanniin eerun ni danda’ama:

1-Mahrii waddachiisu- warri intalaa mahrii humnaa olii gurbaa gaafachuun

isaa fi ishii irratti balbala gaa’ilaa cufu.

2-Niitin infaaqa (baasi) baay’ee barbaadu- dargaggeessi baasi baay’ee

dheeffaf, gaa’ila irraa garagala. Dubartii qofaa mitii dhiiris akka eebalutti

qabeenya yoo hin qabaatin nan salphadha jechuun gaa'ila irraa dheessa.

3-Dubartiin akka feetetti fi ibidda fedhii haala kakaasun gara alaatti bahuun dhiira

keessatti shakkii darbee jira. Dhiirri hiriyyaa jireenyaa isaa filachuu keessatti of

eeggannoo akka godhuu isaa taasisee jira. Inuma namoonni tokko tokko dubartii

itti gaafatamummaa manaa sirnaan baatu yoo hin argatin, gaa’ila ofirraa gata.

Furmaanni kana hundaa gara Islaamatti deebi'uun dargaggootaa fi shamarran

aklaaqa Islaama barsiisudha. Bultii jireenya gaa'ilaa fi walitti dhufeenya

hawaasummaa akkamitti akka gaggeessu qaban Islaama handhuura godhachuun

barsiisudha.

Miidhaa Osoo hin fuudhin ykn hin heerumin turuu

Gaa’ila malee umrii guutuu turuun miidhaa baay’ee fida. Isaan keessaa:

1-Sababa zinaa (sagaagalumatti) lixuun dhibee adda addaatin rukutamu.

2-Xin-sammuu fi amala gaarii irratti miidhaa fiduu- namni osoo hin fuudhin ykn

hin heerumin yeroo dheeraaf yoo turee, sammuu fi nafsee isaa irratti balaan

dhufuu guddaadha. Inuma gara saala wal fakkaatan akka wal-fuudhan taasisa.

Dhiira fi dhiirri akka wal fuudhan, dubartii fi dubartiin akka walitti heeruman

taasisa. Dhibeen kuni warroota qaroominna himatan kanneen akka Ameerikaa fi

Ingiliiz keessatti kan babal’ataa jiruudha. Magaalaa Newyork keessa namoonni

walakkaa miliyoonatti lakkaawaman dhibee saala wal faakkatuun wal fuudhun

kan haleellama jiraniidha. Saalli lamaan wal fakkaatu wal fuudhun badii badaa

fi ummanni Luux addunyaa irraa kan ittiin dugugamaniidha.

19

3- Gaa’ilaa malee turuun hawaasummaa, diinagdee, amantii fi Aakhirah ofii

irratti miidhaa baay’ee fida. Zinatti kufuun amantiin isaa akka laamshayuu fi

Aakhiratti adabbiif akka saaxilamu ta’a.

Guduunfaa ✂Gaa'illi funyoo cimaa dubartii fi dhiira walitti hidhuudha.

✂Haala namootaa irratti hundaa'e gaa'illi murtiwwan armaan gadii qaba.

✒Namni dandeetti wal-qunnamtii saalaa fi qabeenya haadha warraa ittiin horatu yoo qabaate fi yoo hin fuudhin zinatti nan kufa jedhee yoo sodaate,

gaa'illi isarratti dirqama (waajiba). Sababni isaas, kabaja fi amantii ofii badii fi

haraama irraa eegun dirqama waan ta'eef.

✒Namni dandeetti wal-qunnamti saalaa hin qabnee fi qabeenya hin qabne, akkasumas, wanti gara fuudhatti isa kakaasu yoo kan hin jirre ta'e, gaa'illi

isarratti dhoowwamaadha. Sababni isaas, haqa niiti isaa yoo hin guutin wanta

haraamatti kufuu danda'a.

✒Namni dandeetti gaa'ilaa qabaate garuu zinatti hin kufuu jechuun yoo of amanee, fuudhun isaaf jaallatamaadha.

✒Niiti irratti miidhan kan hin dhufnee fi wal-qunnamtiif fedhii cimaa tan hin qabne yoo taate, ibaadaa fi beekumsaan of ko'oomsun isaaf irra gaariidha.

Garuu kuni jireenya guutuu akkanitti itti fufuu hin qabu. Kanaan tabattula

jennaan. Tabattula jechuun fuudhaa heerumaa irraa dheessun ibaadatti

cituudha.

➽Namni osoo dandeetti fuudhu qabuu tabattula raawwachuu hin qabu.

➽Jireenya keessatti fuudhaa heerumaa irraa dheessun baalaa baay'eef nama saaxila. Zinatti akka kufan nama taasisa. Jireenya addummee fi gammachuu hin

qabne akka jiraatan karaa bana.

➽Gabaabuumatti, namni fuudhu danda'u haa fuudhu, tan heerumu barbaaddus abbaa manaa gaarii yoo argatte haa heerumtu. Namni fuudhu hin dandeenye

immoo hanga Rabbiin sababa fuudhaa isaaf laaffisuu obsuu fi carraaqu qaba.

Fedhii isaa hir'isuuf guyyoota akka wiyxataa fi kamisaa haa soomu.

Ammas, dubbiin gaa'ilaa hin dhumne. Eenyun fuudhu ykn eenyutti heerumu

akka qabdu, hiriyyaa jireenyaa akkamitti akka filattuu fi kan biroo kutaalee itti

aanu keessatti waan ilaalluf tasgabbaa'i.

20

Kitaabban Wabii Sahih Fiqhu Sunnaah 3/74-76, Abu Maalik

al-Fiqhul Waadih 2/6-7, Dr.Muhammad Bakr Ismaa'il

Fiqhu Sunnaah 2/130-134, Sayyid Saabiq, Daaru Ibn Kasiir, 2016

Az-zawaajul Islaamiyy Sa’iid Mahmud Masrii, fuula 37-40

https://ia601305.us.archive.org/13/items/FP62623/03_62625.pdfhttps://ia600402.us.archive.org/20/items/alfeqhwadeh/fwks2.pdfhttps://ia802308.us.archive.org/0/items/waq104990/104990.pdf

21

Boqonnaa 3 Muharramaat-(Dubartoota Fuudhun Haraama ta'an)

Akkuma kutaa darbee keessatti jenne gaa’illi funyoo cimaa dhiiraa fi dubartii

walitti hidhuudha. Garuu funyoon gaa’ilaa kuni dubartii fi dhiira hunda walitti

hin hidhu. Kana jechuun dubartoonni hundi dhiira hundaaf niiti hin ta’an.

Dubartoota keessaa dhiira irratti fuudhun haraama (dhoowwaa) kan ta’antu jiru.

Tarii ummanni Oromoo harki caalu gosaan waan wal fuudhaniif dubartoonni

isaan fuudhan haraama ta’uu irraa fagaachu danda’u. Oromoo Arsii biratti gosa

tokko keessatti namoonni wal hin fuudhan. Fakkeenyaf, gosti Garjeeda jedhamtu

keessatti dhiirri Garjeeda ta’ee fi dubartiin Garjeeda taatee wal hin fuudhan.

Garuu yeroo ammaa, akkuma namoonni gara magaalotaatti godaananiin, gosa ofii

dagachaa jiru. Kanaafu, gosaan wal fuudhun yeroo keessa ni dagatamaa

jechuudha. Nuti dhaloonni ammaa wanti nurraa eeggamu shari’aa (seera) Rabbii

(subhaanahu wa ta’aalaa) beekne jireenya keessatti hojii irra oolchudha. Wanti

abbootin keenya hojjatan shari’aa waliin yoo deeme, suni tole, ni hordofna. Ta’uu

baannan, abbooti keenya akkeessun shari’aa faalleessu hin qabnu. Wanta Rabbiin

haraamaa hin goone, haraamaa jechuun zulmii (miidhaa) guddaa waan ta’eef.

Mee har’a dubartoota nurratti fuudhun haraama ta’an haa ilaallu.

Dubartoota fuudhun haraama ta’e bakka lamatti qoodun ni danda’ama. Isaaniis:

Yeroo hundaa haraamaa kan ta’anii fi yeroo muraasaaf haraama kan ta'an.

1-Yeroo Hundaa Haraama Kan ta’an

Dhiirri dubartoota akkanaa fuudhun yeroo hundaa isaaf hin hayyamamu. Fkn,

haadha fi obboleetti ofii fuudhun yeroo hundaa isaaf hin hayyamamu.

Dubartoonni kunniin bakka saditti ramadamu. Dhiigan haraama kan ta’an,

hoosisuun haraama kan ta’anii fi soddummaan haraama kan ta’an.

22

A.Dhiigan haraama kan ta’an

Dhiigan yommuu jennu dhaloota dhiigaatin kanneen wal qunnamaniidha.

Dhiigan haraama kan ta’an torba. Isaaniis;

1-Haawwan- Haadha ofii, haadha abbaa (Akkawoo), haadha haadha fi akkawo

akkawoo…

2-Intaloota- kunniin dubartoota dhalootan abbatti hidhannaa qabaniidha.

Kanneen akka intala inni dhalchee, intala ilmaan isaa, intala intala isaa.

3-Obboleettiwwan- jihaa (karaa) hundaan obboleetti isaa. Kanneen akka

obboleettii abbaa fi haati tokko ta’anii, obboleettii abbaa qofa irraa, obboleetti

haadha qofa irraa. Kanniin fuudhun isarratti haraama.

4-Adaadota- kunniin obboleettiwwan abbootiti. Obboleetti abbaa ofii, adaadaa

abbaa gara abbaatin (obboleetti akakaayyuu), adaadaa haadhaa gara abbaatin of

keessatti qabata.

5-Haboowwan- kunniin obboleettiwwan haawwanii of keessatti qabata.

Kanneen akka obboleetti haadha ofii, adaadaa haadhaa gara haadhatin, adaadaa

abbaa gara haadhatin.

Karaan salphaan kana itti qabatan, dubartiin dhiira tokkoof adaada taate ykn

abbaa fi haadha isaatiif adaadaa taate fuudhun isarratti dhoowwadha.

6-Intala obboleessa isaa- jihaa hundaan intala obboleessaa fuudhun hin ta’u.

7- Intala obboleetti isaa- karaa hundaan intala obboleetti fuudhun hin ta’u.

Qur’aana keessatti kunniin torban haala kanaan eeraman:

َٰتُُكۡم ﴿ َخَوََمَهَُٰتُكۡم َوَبَناتُُكۡم َوأ

ُهَمۡت َعلَۡيُكۡم أ ُحر

ُتُكۡم َوَخََٰلَُٰتُكۡم َوَبَناُت خه ٱوََعَمََٰۡخته ٱَوَبَناُت ۡۡل

ُ ﴾ۡۡل

“Haawwan keessan, intaloonni keessan, obboleettiwwan keessan,

adaadonni keessan, haboowwan keessan (obboleetti haadhaa), intaloonni

obboleessaa, intaloonni obboleetti… isin irratti haraama godhamanii

jiru.” Suuratu An-Nisaa 4:23

23

Gosoota dubartootaa torban kanniin keessaa kamiyyuu fuudhun dhiira irratti

haraama. Karaan salphaan kanniin itti qabatan kana: dhiigan kan walitti

firooman dhiira irratti haraama, kanniin afran malee. Isaaniis; intala

abbeeraa isaa, intala eessuma isaa, intala adaadaa isaa, intala haboo isaa

(intala obboleetti haadhaa)[1]. Kanniin afran fuudhun isarratti haraamaa miti.

(Ragaan kanaa Suuratu al-Ahzaab 33:50 keessatti argachuun ni danda’ama).

B.Hoosisuun haraama kan ta’an

Dubartii harma nama hoosistee fi dubartii hoosisaan obboleetti taate fuudhun

haraama. Ragaan kanaa aayaa (keeyyata) armaan olii irraa kan itti fufeedha:

َمَهَُٰتُكُم وَ ﴿ُٓ ٱأ َّته

َٰ هَن َل َٰتُُكم م َخَوَۡرَضۡعَنُكۡم َوأ

َ ﴾لَرَضََٰعةه ٱأ

“Haawwan keessan kan isin hoosisanii fi obboleettiwwan keessan kan

hoosisa irraa ta’an…[isin irratti haraama godhamanii jiru].” Suuratu An-

Nisaa 4:23

Dubartii nama hoosiste qofa osoo hin ta’in haawwan ishii, intaloonni ishii,

obboleetiwwan ishii, adaadonni ishii, haboowwan ishii fi kkf fuudhun hin ta’u.

Gabaabumatti wanti dhiigan haraama ta’e hoosisaanis haraama ta’a. Ragaan

kanaa hadiisa Ergamaa Rabbii (SAW) irraa dhufeedha:

ضَ ُم اْلِوالََدةُ الرَّ ُم َما تَُحِرِّ اَعةُ تَُحِرِّ“Wanta dhiigni haraama godhu hoosisuunis haraama ni godha.” Sahih al-

Bukhari 5099

Dubartii nama hoosiste akka haadha ofiitti ilaalun, firoonni ishii kan dhiigan

walitti dhufan haraama ta’u. kanaafu, namni dubarti takka irraa harma hodhe,

dubartoota kanniin hin fuudhu:

1-Dubartii nama hoosistee fi haawwan ishii

2-Intala dubartii nama hoosistee, akkasumas, intala intala ishii

3-Obboleetti dubartii nama hoosistee

https://sunnah.com/bukhari/67/37https://sunnah.com/bukhari/67/37

24

4-Haadha dhiirsa dubartii nama hoosiste (soddaati ishii)

5-Obboleetti dhiirsa dubartii nama hoosiste (isaaf adaadaa waan taatuuf)

6-Intala ilma dubartii nama hoosistee (isaaf intala obboleessaa waan taatuf).

7-Obboleetti hoosisa irraa taate- kana jechuun dubartii haati tee harma

hoosisteedha. Akkasumas, dubartii niitin abbaa keeti hoosistedha[2]. Kanaafu,

dubartii haati ofii ykn haati biddeenaa hoosiste fuudhun hin danda’amu.

Yookiin haadha biraa irraa dubartii waliin hodhan fuudhun hin ta'u.

Karaan gabaaban kana itti qabatan: dhiirri tokkoo fi dubartiin takka harma

dubartii takkaa hoonan isaan lamaan wal hin fuudhan. Obboleeyyan waan walii

ta’aniifi. Ragaan kanaa hadiisa Bukhaarin gabaasedha:

"Uqbaa bin Haaris dubartii maqaan ishii Umm Yahya bin Abi Ihaab jedhamtu

fuudhe. Ergasii dubartiin gurraattin takka dhufuun akkana jette, “Isin lamaanu

hoosisee jira.” Uqbaan ni jedhe, “Waa’ee kanaa Ergamaa Rabbii (SAW) itti ni

hime. Innis narraa garagalee. Ergasii gara biraatin itti dhufuun waa’ee kanaa itti

hime. Ergamaan Rabbis ni jedhe, “[Dubartittiin] isin lamaanu hoosise osoo

jettu akkamitti [niiti tee akka niititti ishii qabattaa].” Kanaafu, Ergamaan

Rabbii (SAW) akka ishii hiiku ajaje." Sahih al-Bukhari 2659

Faaydaa: Sababa hoosisuutin wanti haraama ta’e dhiira hodhe san qofarratti

kan daangeefamuudha. Gara firoota isaatti kan babal’atu miti. Fakkeenyaf,

Ahmad haadha Faaxumaa irraa aannan hodhe haa jennu. Garuu obboleessi

Ahmad aannan haadha Faaxuma hin hoone. Asitti Ahmadi fi Faaxumaan

obboleeyyan walii ta’u. Garuu obboleessi Ahmad Faaxumaaf obboleessa hin

ta’u. Sababni isaas, Obboleessi Ahmadii fi Faaxumaan harma tokkorraa waan

hin hodhiniif. Kanaafu, Faaxumaan obboleessa Ahmadiif ajnabiyyaadha.

Faaxumaan obboleessa Ahmaditti heerumu ni dandeesse. Bu’uurri hoosisuu

kana: “Namoonni harma tokko irratti wal gahan obboleyyan ta’u” [3] Kana

jechuun namoonni harma dubartii takkaa hodhan obboleeyyan ta’u.

https://sunnah.com/bukhari/52

25

Sharxii Hoosisuu

Kana jechuun namni tokko harma dubartii takkaa yeroo hodhuu ulaagaa

akkamii yoo guutee hoosisni kuni isaa fi dubartii jidduu wal fuudhu irraa

dhoowwaa?

1-Yeroo meeqa hoosifamaa? Gaafii, “Yeroo meeqa yoo hoosifamee dubartiin inni hodhee fi firoonni ishii

isarratti haraama ta’an?” jedhuuf aalimota jidduu garaagarummaa yaadatu jira.

Gariin isaanii si’a tokko yoo hodhe, dubartiin haraama isarratti taati jedhu.

Gariin immoo si’a sadii fi sanii oliin haraama taati. Gariin immoo si’a shaniin

haraama taati jedhu. Garuu kanniin keessaa madaala kan kaasu, si’a sadii fi

sanii ol yoo hodhe dubartiin isarratti haraama taati[4]. Ergamaan Rabbii (SAW)

akkana jedhu:

تَانِ ةُ َواْلَمصَّ ُم اْلَمصَّ الَ تَُحِرِّ

"Hoosisni tokko yookiin hoosisni lama [gaa’ila] haraama hin godhu.” Sahiih Muslim 1450

2-Umrii itti hoosifamuu Umriin nama hoosifamuu yeroo daa’imummaa isaatti waggaa lama yeroo turetti

ta’uu qaba. Kana jechuun wagga lama keessatti harma gu’uun dura dubartii tana

kan hodhee ta’uu qaba. Rabbiin ni jedha:

َٰلهَدَُٰت ٱ۞وَ ﴿ هَم لَۡو ن يُتََراَد أ

َهَمۡن أ ِۖ ل ۡوَلََٰدُهَن َحۡولَُۡيه ََكمهلَُۡيه

َۡعَن أ ۚٗ ٱيُۡرضه ﴾لَرَضاَعَة

“Nama yeroo hoosisaa guutuu fedheef haadholiin ilmaan isaanii waggaa

lama guutuu hoosisu.” Suuratu Al-Baqara 2:233

Ergamaan Rabbii (SAW) akkana jedhan:

َضاَعِة إِالَّ َما فَتََق األَْمعَاَء فِي الثَّْدِى َوَكاَن قَْبَل اْلِفَطامِ ُم ِمَن الرَّ " الَ يَُحِرِّ

“Gu’uun dura osoo harma irra jiruu wanta mar’imaa seene malee hoosisuu

irraa wanti haraama godhu hin jiru.” Jaami’a At-Tirmizii 1152

https://sunnah.com/muslim/17/23https://sunnah.com/tirmidhi/12/7

26

Sayyid Saabiq ni jedha: “Yeroo kana keessatti namni hoosifamuu xiqqaa waan

ta’eef aannan isa gaha. Aannan kanaan foon isaa ni marga. Sababa kanaan kutaa

dubartii isa hoosiste irraa ta’a. Wanti ijoolle ishii irratti haraama ta’e isarrattis

haraama ta’a.”[5]

3-Akkaataa itti hoosifamee Harma irraa hodhuun sharxii ni ta’aa?

Harki caalaan aalimotaa yaada kana qabatanii jiru: “Daa’imni aannan harma

irraa haa hodhu yookiin meeshaa keessatti isaaf elmamuun haa dhugu yookiin

afaan isaatti haa qicamu yookiin akkaataa kamiinu aannan dubartii yoo garaa

gahee beelaa fi dheebu irra yoo kutee fi foon margee fi lafeen isaa jabaate,

dubartiin tuni isarratti haraama taati.[6]”

Of Eeggannoo Hoosisaa Tarii namoonni baay’een murtii (hukmii) hoosisaa waan hin beeknef akkuma

argan ijoolle hoosisu. Ergasii ijoollen tuni wal fuudhun haraamatti kufu. Tarii

erga wal fuudhanii ijoolle horatanii booda waliif obboleeyyan hoosisaa ta’uu

yommuu baran akkam ta’uu? Addaan bahuutu dhufa. Ijoollen isaan horatan

kunis addaan faca’u. Kanaafu, of eeggannoo guddaa barbaachisa. Nama itti

heeruman ykn dubartii fuudhan harma tokko hodhuu ykn hodhuu dhiisu

mirkaneefachuun barbaachisaadha.

C. Sodummaan Haraama Kanneen Ta’an

Soddummaa yommuu jennu hariiroo ykn firummaa sababa fuudhaa heerumaatin

uumamee jechuudha.[7] Fakkeenyaf, dhiirri tokko dubartii yoo fuudhe, warri

gurbaa fi intalaa soddaa walii ta’u. Sababa soddummaattin dubartoonni fuudhun

haraama ta’an afur. Isaanis:

1-Niiti abbaa- abbaan dubartii takka yoo nikaah hidhate, ilmaan isaa irratti

dubartii tana fuudhun haraama. Abbaan dubartii tanatti seenee dhiisee, nikaah

hidhachuu qofaan ilmaan irratti haraama taati. Akkasumas, ilmaan ilmaanii irratti

haraama.

https://www.sammubani.com/wp-admin/post.php?post=8518&action=edit#_ftn6https://www.sammubani.com/wp-admin/post.php?post=8544&action=edit#_ftn1

27

Yeroo Jaahiliyyaa dubartii takka dhiirsi yoo irraa du’e, ilmi isaa qabeenya isaatii

fi ishii walitti qabee dhaalaa ture. Yoo fedhe nama biraatti heerumsiisa, yoo fedhe

immoo ofumaa fuudha. Isaan keessaa namoonni gamna ta’an fuudhaa heeruma

akkanaa garmalee jibbuu turan. Kanarraa kan ka’e, nikaahul muqt (gaa’ila

dallansuu fi abaarsaa) jechuun waamu. Yommuu Islaamni dhufu gaa’ila kana ni

balleesse[8]. Rabbiin (subhaanahu wa ta’aala) ni jedha:

هَن ﴿ هَسآءه ٱَوََل تَنكهُحواْ َما نََكَح َءابَآؤُُكم م َفۚٗ إهنَهُ لن ۥإهََل َما قَۡد َسلَ

َشةا َوَمۡقتاا وََسآَء َسبهيًٗل ﴾٢٢ََكَن َفَٰحه“Wanta darbe malee dubartoota abbootin keessan fuudhan hin fuudhinaa.

Dhugumatti, inni fokkataa, jibbamaa fi karaan isaa hamaa ta’ee jira.” Suuratu An-Nisaa 4:22

Kana jechuun wanta yeroo darbe raawwatame malee fuudhaa heeruma akkanaa

irraa fagaadha. Hojiin fokkuun akkanaa raawwatamee jira. Garuu isin kana booda

gonkumaa itti hin deebi’inaa. Dhugumatti, dubartii abbaan keessan nikaha

hidhate fuudhun ykn wal-qunnamtii raawwachuun hojii fokkataadha. Namni kana

raawwatu Rabbiin biratti jibbamaadha. Akkasumas, abbaan isa jibba. Namni

yommuu niiti abbaa fuudhu, wal jibbaa fi diinummaan ni uumama. Sababa

kanaan, hariiroon firummaa ni cita. Karaan isaa hamaa fi badaa ta’ee jira.

2- Haadha niitii- haadha niitii fi akkawoowwan ishii fuudhun haraama.

Akkawoowwan-haadha abbaa fi haadha haadhaa. Aaya (keeyyata) suuratu Nisaa

itti fufuun Rabbiin (Azza wa jalla) akkana waan jedhuuf,

28

“…Haawwan niitiwwan keessanii…[isin irratti haraama godhamanii jiru].”

Suuratu An-Nisaa 4:23

3-Intala niitii inni itti seenee- kana jechuun dhiirri tokko dubartii intala qabduu

yoo fuudhee fi dubartii tana waliin wal-qunnamtii saalaa yoo raawwate, intala

ishii fuudhu hin danda’u. Garuu yoo wal-qunnamti saalaa hin raawwatin fuudhu

ni danda’a. Ragaan kanaa keeyyata suuratu Nisaa itti fufuun:

َٰٓئهُبُكُم ﴿ َّته ٱَوَرَبَٰ هُكُم َل هَسآئ

هن ن َّته ٱِفه ُحُجورهُكم م َٰ َدَخۡلُتم َل

هههَن فَإهن لَۡم تَُكونُواْ َدَخۡلتُ هههَن فََٗل ُجَناَح َعلَۡيُكمۡ ب ﴾م ب“Intaloota isin guddiftanii gola keessan keessa jiran, kan niitiwwan keessan

itti seentan irraa dhalatan [fuudhun haraama godhamanii jiru]. Yoo

isaanitti hin seenin, isin irra badiin homaatu hin jiru.” Suuratu An-Nisaa

4:23

Kana jechuun intaloota (shamarran) niitiwwan keessan irraa dhalatanii fi gola

keessan keessa jiran fuudhun isin irratti haraama, yoo haadha ishiitti kan seentan

(wal-qunnamtii raawwattan) taatan. Garuu namtichi haadha nikaah erga hidhatee

booda, osoo ishitti hin seenin dubartiin tuni yoo duute ykn hiike, intala ishii

fuudhu ni danda’a.

Fakkeenyaf, Faaxuman tana dura nama biraatti heerumtee intala takka

argachuun nama sanirraa addaan baate haa jennu. Maqaan intala ishii “Caaltu”

haa jennuun. Amma, Ziyaadi fi Faaxumaan nikaah wal hidhatan. Ziyaad

Faaxumatti yoo seene, Caaltu fuudhu hin danda’u. Garuu Ziyaad Faaxumatti

seenun dura, Faaxumaan yoo duute ykn yoo wal hiikan, Ziyaad Caaltu fuudhu ni

danda’a.

4-Niiti ilmaa dugda isaatirraa ta’ee- kana jechuun niiti ilmaa inni dhalchee

fuudhun isarratti haraama. Akkuma ilmi niiti abbaa hin fuune, abbaanis niiti

ilmaa hin fuudhu. Keeyyata armaan olii itti fufuun:

29

هُكُم ﴿ ۡبَنآئَئهُل أ

َٰٓ ۡصَلَٰبهُكمۡ ََّلهينَ ٱوََحلََ ﴾مهۡن أ

“Niitiwwan ilmaan keessanii kanneen dugda keessan irraa

ta’anii…[fuudhun isin irratti haraama godhamanii jiru].” Suuratu An-Nisaa

4:23

Garuu niiti ilma guddifachaa fuudhun haraamaa miti. Sababni isaas, aaya armaan

olii keessatti “kanneen dugda keessan irraa ta’an” waan jedheef. Ilmi

guddifachaa ilma inni dhalchee waan hin taanef dugda isaatirraa kan ta’ee miti.

2. Yeroo Murtaa'af (Muraasaaf) Dubartoota

Fuudhun Haraama Ta’an

Kana jechuun sababni fuudha dhoowwu hanga isaan waliin jiruutti dubartoota

kanniin fuudhun haraama. Garuu sababni fuudha dhoowwu yoo ka’e, isaan

fuudhun ni danda’ama. Ramaddii dubartootaa kanniinis haala armaan gadiitiin

ilaalu dandeenya:

1-Obboleetti niitii (obboleetiwwan lama yeroo tokkotti fuudhu)- dhiirri

tokko dubartii takkaa fi obboleetti ishii yeroo tokko keessatti fuudhu hin

danda’u. Garuu yoo niitin isaa duute yookiin wal hiikan, obboleetti ishii fuudhu

ni danda’a. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa Aayah armaan olii irraa itti fufuun

akkana jedha:

ن ََتَۡمُعواْ بَُۡيَ ﴿َۡخَتُۡيه ٱَوأ

ُ ﴾إهََل َما قَۡد َسلََفۗۡ ۡۡل

“Wanta darbe malee obboleettiwwan lamaan walitti qabuun [isin irratti

haraama].” Suuratu An-Nisaa 4:23

30

Kana jechuun wanta yeroo darbe raawwatame malee fuudhaa heeruma akkanaa

irraa fagaadha. Araboonni Islaamni dhufuun dura obboleetiwwan lamaan altokko

fuudhu turan. Ergasii, Islaamni dhufuun gocha akkanaa irraa isaan dhoowwe.

Asitti obboleetti garaa ta’ii, obboleetti gara abbaatin ta’ii, dubartii ishiin harma

waliin hoote altokko fuudhun hin danda’amu. Dubartiin yeroo daa’imummaa

harma waliin hodhan obboleeyyan waan walii ta’aniif altokko fuudhun hin ta’u.

Faaydaa: Namtichi tokko dubartii takka erga fuudhee booda, ergasii obboleetti

ishii yoo fuudhe, fuuti lammataa baaxila (kan sobaati). Garuu kan jalqabaa guutuu

(sahiihadha). Kanaafu, tan lammataa irraa addaan bahuu qabu. Haa ta'uu malee,

lamaan isaanitu yeroo tokko keessatti nikaah yoo hidhate, nikeenyi lamaanu

isaanitu bade. Sababni isaas, takka tan biraa irraa wanti adda ishii godhu hin

jiru.[9].

2-Niitii fi Adaadaa ishii ykn ishii fi haboo ishii altokko fuudhu- Dhiirri

tokko dubartii takkaa fi adaadaa ishii ykn dubartii takkaa fi haboo ishii altokko

fuudhu hin danda’u. Adaadaa jechuun obboleetti abbaa ishii, haboo jechuun

obboleetti haadhaa. Hadiisa Abu Hureeyran gabaase keessatti Ergamaan Rabbii

(SAW) akkana jedhan:

تَِها، َوالَ بَْيَن اْلَمْرأَِة َوَخالَتَِها الَ يُْجَمُع بَْيَن اْلَمْرأَِة َوَعمَّ

“Dubartiin takkaa fi adaadan ishii walitti hin qabaman yookiin dubartiin

takkaa fi haboon ishii walitti hin qabaman.” Sahiih Al-Bukhaari 5109

Kana jechuun yeroo tokko keessatti dhiirri tokkichi isaan lamaan hin fuudhu.

Karaan salphaan kana itti qabatan: Dubartiin takkaa fi firoonni ishii kan hariiroo

dhiigummaa ykn hoosisuu qaban yeroo (waqtii) tokko keessatti dhiira tokkoof

wal bira niitii hin ta’an.[4] Sababni isaas, yeroo baay’ee masaanun waan wal

hinaafaniif diinummaan isaan jidduutti uumama. Firoota jidduutti immoo

diinummaa uumuu fi raahimummaa kutuun wanta dhoowwameedha.

Fakkeenyaf, Kadiir dubartii maqaan ishii Hawwaa jedhamtu fuudhe haa jennu.

Hawwaan niiti Kadiir taatee osoo jirtuu, Kadiir obboleetti Hawwaa ykn

adaadoota ykn haboowwan Hawwaa fuudhu hin danda’u. Garuu yoo Hawwaan

duute ykn addaan bahan, Kadiir obboleetti ykn adaadaa Hawwaa fuudhu ni

danda’a.

https://sunnah.com/bukhari/67/47

31

3-Niiti nama biraa yookiin dubartii yeroo turtii (iddaa) keessa jirtu Dubartii nama biraatti heerumtee fi niiti isaa taatee osoo jirtuu fuudhun

haraama. Sababni isaas, kabajaa fi bishaan saalaa dhiirsa ishii eeguuf jecha

isaan fuudhun dhoowwamaadha. Akkasumas, dubartii hiikkamte iddaa keessa

jirtu fuudhun hin ta’u. Iddaa jechuun du’a dhiirsaatiin booda ykn erga wal

hiikanii booda, dhiira biraatti heerumuun dura yeroo murtaa’a dubartiin itti

turtuudha. Fakkeenyaf, dubartiin hiikkamte nama biraatti heerumun dura

heeydi (laguu) sadii arguu qabdi. Kanaafu, dubartiin niiti nama tokkoo taatee

osoo jirtu ykn iddaa keessa osoo jirtuu fuudhun ykn nikaah hidhachuun

haraama. Rabbiin ni jedha:

“Kan harki keessan dhuunfate malee dubartoota irraa kanneen heeruman

[isin irratti haraama].” Suuratu Niisa 4:24

Kana jechuun dubartoota heerumanii nikaah ofirraa qaban fuudhun isin irratti

haraama. Garuu wanti kanarraa adda ta’uu dubartoota harka keessan keessa

jiraniidha. Kana jechuun osoo kaafirotaan walitti duulanuu dubartoota heeruman

kan yeroo waraanaa qabaman (booji’amaan) fuudhun dhoowwamaa miti.

Dubartoonni yeroo waraanaa qabaman iddaan isaanii yoo xumurame fuudhun ni

danda’ama. Iddaan isaanii heeydi (laguu) tokko arguudha. Ragaan kana (Sahiih

Musliim 1456 ilaalun ni danda’ama). Asitti gaafin akkana jedhuu ka’uu

danda’a. “Dubartoota kaafirootaa heerumanii yeroo waraanaa booji’aman

fuudhun akkamitti hayyamamaa? Kuni zulmii hin ta’uu?” jechuun gaafataan

gaafachuu danda’a. Deebiin isaa karaa lamaani:

1ffaa- Nama Islaamatti duulu fi karaa Rabbii irraa namoota deebisu ajjeesun

hayyamamaadha. Kanaafu, lubbuun isaa akka ajjeefamtu yoo hayyamame niiti

isaa fuudhun san caalaa kan hayyamamuudha.

2ffaa- Kaafiroonni dubartoota Musliima yoo booji’an (qaban) wanta badaa

irratti raawwachuun isaan miidhu. Kanaafu, haqni haqa waan ta’eef dubartoota

kaafirotaas fuudhun wanta Islaamni hayyamuudha

https://sunnah.com/muslim/17/41https://sunnah.com/muslim/17/41

32

Gocha Irraa dheessu qaban: yeroo ammaa ummata keenya keessa dubartoota

nikaah ofirraa qaban fuudhun wanta babal'atee jiruudha. Osoo dhiirsi nikaah

irraa hin buusin dubartiin takka dhiira biraatti heerumti. Kuni daangaa Rabbii

darbuu fi adabbii cimaaf of saaxiludha. Kanaafu, dhiiraa fi dubartiin gocha

akkanaa irraa of qusachuu qaba. Dhiirsi jalqabaa erga nikaah irraa buuse booda

nama lammataatti heerumu dandeessi. In sha Allah gara fuunduraatti Xalaaqa

(nikaah buusu) keessatti bal’innaan ilaalla.

4-Dubartii si’a sadii hiikkamte- dhiirri niiti isaa si’a tokko hiikee yeroo

lammataaf walitti deebi’u danda’u. Ammas yeroo lammaffaaf yoo wal hiikan,

walitti deebi’u danda’u. Garuu yeroo sadaffaaf wal hiiknaan, dubartiin suni

hanga dhiira biraatti heerumtutti walitti deebi’u hin danda’an. Rabbiin

(Subhaanahu wa ta’aalaa) ni jedha:

ن ۗۥۡ مهۢن َبۡعُد َحََّتَٰ تَنكهَح َزوًۡجا َغرۡيَهُ ۥفَإهن َطَلَقَها فََٗل َُتهل َلُ ﴿َفَإهن َطَلَقَها فََٗل ُجَناَح َعلَۡيههَمآ أ

نَهۡلَك ُحُدوُد ّلَلهۗۡ ٱيُقهيَما ُحُدوَد يَََتَاَجَعآ إهن َظَنآ أ هُنَها لهَقۡومٖ َيۡعلَُمونَ ّلَله ٱَوت ﴾٢٣٠يُبَي

“Yoo [hiikkaa sadaffaa] ishii hiike, san booda hanga dhiirsa biraatti

heerumtutti isaaf hin hayyamamtu. Yoo inni (dhiirsi lammataa) ishii hiike,

daangaa Rabbii eeguu isaanii yaadnan isaan lamaan yoo walitti deebi’an

badiin isaan irra hin jiru. Kuni daangaawwan Rabbii kan Inni ummata

beekaniif ibsuudha.” Suuratu Al-Baqarah 2:230

“daangaa Rabbii eeguu isaanii yaadnan isaan lamaan yoo walitti deebi’an

badiin isaan irra hin jiru” kana jechuun haqa walii ni eegna, wanta badaa

duraan akka addaan baanuf sababa ta’e ni jijjira jedhanii yoo yaadan, walitti

deebi’u danda’u. Garuu haqa walii kan hin eegnee fi waliin jireenyi akkuma

duraanii badaa ni ta’a jedhanii yoo yaadan, walitti deebi’un isaaniif badiidha.

5-Dubartii Mushrika taate hanga Musliima taatu- dubartii mushrika taate

fuudhun dhiira Musliimaa irratti haraama. Kana jechuun dubartii taabota

gabbartu yookiin sa’a, urjiilee, aduu, ji’aa fi kkf gabbartu. Akkasumas, Jiraachu

Rabbiitti tan hin amanne. Tan akka shuyu’iyyiin (Koominist), ateezimii fi tan

Islaama irra duubatti deebite (murtaddii) fuudhun hin ta’u[1]. Haaluma wal

33

fakkaatun dubartiin Musliimaa dhiira mushrikaatti hin heerumtu. Rabbiin ni

jedha:

ۡعَجبَۡتُكۡمۗۡ َوََل لُۡمۡۡشهَكَٰته ٱَوََل تَنكهُحواْ ﴿َۡۡشهَكةٖ َولَۡو أ هن م ۡؤمهَنٌة َخرۡيٞ م َمةٞ م

ََحََّتَٰ يُۡؤمهَنۚٗ َوَۡل

ئهَك لُۡمۡۡشهكهُيَ ٱتُنكهُحواْ َٰٓ ْولَُۡعَجَبُكۡمۗۡ أ

َۡۡشهٖك َولَۡو أ هن م ۡؤمهٌن َخرۡيٞ م ۚٗ َولََعۡبٞد م

ْ ََل إه ُعونَ يَدۡ َحََّتَٰ يُۡؤمهنُواه ٱوَ ۡۡلََنةه ٱيَۡدُعٓواْ إهََل ّلَلُ ٱوَ نلَارهِۖ ٱ ههه لَۡمۡغفهَرة ُ َءاَيَٰتههه ۦ بهإهۡذن ه هلَناسه لََعَلُهۡم َيَتَذَكُرونَ ۦَويُبَُي ﴾٢٢١ل

“Hanga isaan amananiitti dubartoota mushriikaa hin fuudhinaa. Odoma

isheen isin gammachiifteeyyuu gabritti mu’iminaatu mushrika caala. Yoo

amanan malee dhiira mushrikaattis [dubartii teessan] hin heerumsiisinaa.

Odoma inni isin gammachiiseyyuu gabricha mu’minaatu mushrika irra

caala. Warri suni gara ibiddaatti waamu; Rabbiin immoo hayyama Isaatiin

gara Jannataa fi araaramaatti waama. Akka xinxallaniif jecha aayatota

Isaa namootaaf ibsa.” Suuratu al-Baqarah 2:221

6- Dubartii Zinaa raawwatte hanga tawbattuu fi garaan ishii ulfa irraa

qulqulluu ta’uu hanga mirkanaa’utti- Dhiirri Musliimaa tokko dubartii zinaa

(sagaagalummaa) hojjachuun ishii irratti mirkanaa’e ykn ragaan ishirratti

argame ykn sagaagalummaan beekkamte fuudhun isarratti haraama.

Akkasumas, dubartiin Musliimaa dhiira zinaa raawwatetti heerumuun hin

hayyamamu. Garuu yoo tawbaa dhugaa tawbatan wal fuudhu danda’u. Rabbiin

ni jedha:

ۡو ُمۡۡشهَكةا وَ لَزانه ٱ﴿َهَم لَزانهَيةُ ٱََل يَنكهُح إهََل َزانهَيًة أ ۡو ُمۡۡشهٞكۚٗ وَُحر

َََل يَنكهُحَهآ إهََل َزاٍن أ

هَك لََعَ َٰل ﴾٣لُۡمۡؤمهنهُيَ ٱَذDhiirri zinaa (sagaagalummaa) raawwate dubartii zinaa raawwatte yookiin

mushrika taate malee hin fuudhu. Dubartiin zinaa raawwattes dhiira zinaa

raawwate yookiin mushrika ta’e malee namni biraa ishii hin fuudhu. Suni

warroota amanan irratti dhoorgamee jira.” An-Nuur 24:3

34

Dubartii zinaa (sagaagalummaa) raawwatte fuudhuf sharxiin (ulaagaaleen) lama

guuttamu qabu:

1ffaa- Dubartiin dhugaan zinaa irraa tawbachuu qabdi. Kana jechuun hojii zinaa

irraa buqqa’uun gara Rabbii deebi’uu, gaabbu fi gara fuunduraatti hojii gadhee

kanatti deebi’u dhiisudha. Bal'innaan "ZINAA IRRAA AKKAMITTI

TAWBATANII?1" barruu jettu ilaalun ni danda'ama.

2ffaa- Heeydii (marsaa laguu) tokkoon garaan ishii ulfa irraa qulqulluu ta’uu

mirkaneefachu. Kana jechuun hojii fokkuu kana booda dhiiga heeydi arguun

ulfa irraa qulqulluu ta’u. Yoo kanniin lamaan guutte fuudhun ni danda’ama.

7-Dubartii Muhrim taatee hanga ihraama hiiktutti- kana jechuun dubartiin

takka hajjii hajjuuf ihraamatti yoo seente, hajjii xumuruun hanga ihraama

hiikkattutti ishii fuudhun hin ta’u. Akkasumas, dhiirri hajjiif ihraamatti yoo

seene, hanga ihraama hiikkatutti dubartii takka hin fuudhu. Ragaan kanaa,

Hadiisa Usmaan bin Affaan gabaase keessatti Ergamaan Rabbii (SAW) akkana

jedhan:

ُح َوالَ يَْخُطبُ الَ يَْنِكُح اْلُمْحِرُم َوالَ يُْنك “Muhrimni mataa ofiiti hin fuudhu, hin heerumsisuu, hin kaadhimatus.”

Sahiih Muslim 1409

Muhrima jechuun nama sirna Umraa ykn Hajjiitti seenedha. “Hin kaadhimatu”

dubartii takka fuudhaf hin kadhatu.

8-Osoo isa jala dubartoonni afur jiranuu tan shanaffaa fuudhu- namni

dubarti afur of jalaa qabu, dubartii shanaffaa fuudhu hin danda’u. Rabbiin (Azza

wa Jalla) hanga afuri hayyame. Afuri ol fuudhun hin hayyamamu. Nabiyyiin

(SAW) afuri ol kan fuudhef waan isaaf qofa hayyamameefi. In sha Allah, gara

fuunduratti dubartoota baay’isuu jalatti bal’inaan ilaalla.

Guduunfaa ➦Dubartoota fuudhun haraama ta'an bakka lama gurguddaatti qoodun ni

1 https://sammubani.wordpress.com/2018/04/12/zinaa-irraa-akkamitti-tawbatanii/

https://www.sammubani.com/2018/04/12/zinaa-irraa-akkamitti-tawbatanii/#more-7397https://www.sammubani.com/2018/04/12/zinaa-irraa-akkamitti-tawbatanii/#more-7397https://sunnah.com/muslim/16/49https://sunnah.com/muslim/16/49https://sammubani.wordpress.com/2018/04/12/zinaa-irraa-akkamitti-tawbatanii/

35

danda'ama:Yeroo hundaa fuudhun haraama kan ta'anii fi yeroo muraasaf

haraama kan ta'an.

➦Yeroo hundaa fuudhun haraama kan ta'an bakka saditti ramadamu.Isaaniis: dhiigan haraama kan ta'an, hoosisuun haraama kan ta'anii fi soddummaan

(fuudhaa heerumaan) haraama kan ta'an.

➦Dhiigan haraama kan ta'an torba: Haawwan, obbollettiwwan, intaloota, adaadota, haboowwan, intala obboleessaa fi intala obboleetti ofii. (Haboowwan

jechuun obboleettiwan haadhaa jechuudha.)

➦Hoosisuun haraama kan ta'an, dubartii nama hoosistee fi dubartii waliin harma tokko hodhan. Dubartiin nama hoosiste akka haadhatti ilaallamti.

Kanaafu, ishii fi firoota dhiigaa ishii fuudhun hin danda'amu.

➦Dubartiin harma tokkorraa waliin hodhan obboleetti namaaf taati. Kanaafu, ishii fuudhun hin danda'amu. Yoo nama dura harma tokko hoote ykn nama

booda hoote ykn altokkotti waliin hodhan obboleetti namaaf taati. Bu'uurri

Hoosisuu kana: "Namoonni harma dubartii takkaa hodhan obboleeyyan

ta’u."

➦Garuu hoosisni yeroo daa'imumma gu'uun dura wagga lama keessatti kan adeemsifame ta'uu qaba.

In sha Allah kutaa itti aanu keessatti dubartoota soddummaan haraama ta'an ni

ilaalla. Wa billahi tawfiiq.

➤Sababa soddummaatin yookiin fuudhaa heerumaatin haraama ta'an afur. Isaanis:

➨Niiti abbaa ofii, niiti ilma ofii, haadha niiti fi intala niiti itti seenanii (wal-qunnamtii raawwatanii). Kunniin afran yeroo hundaa haraama.

➤Dhiirsi irraa du'e dhiisee, hariroon fuudhaa heerumaa uumamnaan yeroo hundaa haraama. Fuudhun gonkumaa hin danda'amu.

➤Garuu wanti asirraa adda ta'u, intala niitii itti hin seenini. Dubartii takka nikaah hidhatanii ergasii yoo ishitti hin seenin (wal-qunnamtii hin raawwatin),

intala ishii fuudhun haraamaa miti.

➤Dubartoonni yeroo murtaa'af haraama ta'an, sababni isaan fuudhu irraa nama dhoowwu yoo ka'e halaala namaaf ta'u. Garuu yoo sababni hin ka'in isaan

fuudhun hin danda'amu.

➤Dubartoonni gosa kana gara ramaddi saddeetu jira. Isaan keessaa:

36

➨obboleettiwwan lama wal bira fuudhun hin danda'amu.

➨Dubartii takkaa fi adaadota ishii wal bira fuudhun dhoowwadha.

➦Garuu yoo niitin isaa duute ykn addaan bahan, obboleetti ykn adaadaa ishii fuudhu ni danda'a.

➥Dubartiin takka dhiira tokkorraa erga hiikkamte booda yeroo muraasaf turuu qabdi. Kunis iddaa jedhama. Hanga yeroo turtii (iddaa) xumurtuutti nama

biraatti hin heerumtu.

➥Dubartiin si'a sadii hiikkamte hanga dhiira biraatti heerumtutti dhiirri jalqabaa ishii fuudhu hin danda'u.

➥Dubartiin mushrika taate hanga Musliima taatutti fuudhun hin danda'amu. Mushrika jechuun nama sanama (taabota), urjiilee, aduu fi kkf gabbaruudha.

➥Dubartii zinaa raawwatte hanga zinaa irraa tawbattuu fi garaan ishii ulfa irraa qulqulluu ta'uu hanga mirkanaa'utti fuudhun hin danda'amu. Haaluma wal

fakkaatun dhiira zinaa raawwate hanga dhugaan tawbatutti itti heerumuun hin

danda'amu.

➥Dubartiin sirna hajjii irra jirtuu hanga hajjii xumurtutti hin heerumtu. Dhiirris sirna hajjii hanga xumurutti hin fuudhu, hin heerumsiisu, hin kadhatu.

➥Osoo dubartoonni afur isa jala jiranuu dubartii shanaffaa fuudhu hin danda'u.

Kitaabban Wabii [1] Sahih Fiqhu Sunnaah -Jiildi 3,fuula 77-78 , Abu Maalik

[2] Tafsiira Qurxubi 6/185

[3] Sahiih Fiqhu sunnaah, jiildi 3, fuula 82, Abu Maalik

[4] [7] [8] al-Fiqhul Waadih -Jiildi.2,fuula 76-89,Dr.Muhammad Bakr Ismaa'il

[5] Fiqhu sunnaah 2/189, Sayyid Saabiq

[6] [9]Sahiih Fiqhu sunnaah 3/88-90

Concise Presentation of the Fiqh- fuula 392-395

https://ia601305.us.archive.org/13/items/FP62623/03_62625.pdfhttps://www.sammubani.com/wp-admin/post.php?post=8518&action=edit#_ftnref2https://www.sammubani.com/wp-admin/post.php?post=8518&action=edit#_ftnref3https://www.sammubani.com/wp-admin/post.php?post=8518&action=edit#_ftnref4https://www.sammubani.com/wp-admin/post.php?post=8544&action=edit#_ftnref1https://www.sammubani.com/wp-admin/post.php?post=8544&action=edit#_ftnref2https://ia600402.us.archive.org/20/items/alfeqhwadeh/fwks2.pdfhttps://www.sammubani.com/wp-admin/post.php?post=8518&action=edit#_ftnref5https://www.sammubani.com/wp-admin/post.php?post=8518&action=edit#_ftnref6https://www.sammubani.com/wp-admin/post.php?post=8544&action=edit#_ftnref3http://kalamullah.com/concise-fiqh.html

37

Gabatee Dubartoota Fuudhun haraama ta’an agarsiisu

Dubartoota Yeroo Hundaa Fuudhuun Haraama ta’an

Dhiigan haraama

kan ta’an

Hoosisuun haraama

kan ta’an Soddummaan

haraama kan

ta’an Haawwan ofii -Dubartii nama hoosiste

Niiti abbaa

Intala ofii -Firoota dhiigaa dubartii harma nama hoosiste. Kan

akka intala ishii,

obboleetti, adaada fi kkf.

Niiti ilma ofii

Obboleetti ofii -Dubartii waliin harma hodhan

Haadha niiti

Adaadota ofii Intala niiti

itti seenanii Haboowwan

ofii

Intala obboleessa

ofii

Intala obboleetti ofii

38

Dubartoota Yeroo Murtaa’af Haraama ta’an 1-Obboleetti niitii (obboleetiwwan lama yeroo tokkotti fuudhu)

5-Dubartiin Mushrika taate hanga Muslima taatu

2-Niitii fi Adaadaa ishii ykn ishii fi haboo ishii altokko fuudhu

6- Dubartii Zinaa raawwatte hanga tawbattuu fi ulfa irraa qulqulluu ta’uu garaan ishii hanga mirkanaa’utti

3-Niiti dhiira biraa ykn iddaa* keessa tan jirtu

7-Dubartii Muhrim** taatee hanga ihraama hiiktutti

4-Dubartii si’a sadii hiikkamte

8-Osoo isa jala dubartoonni afur jiranuu tan shanaffaa fuudhu-

*Iddaa jechuun dubartiin takka ulfa irraa qulqullu ta’uu mirkaneefachuuf yeroo

ishiin itti turtuudha. Karaan ulfa irraa qulqulluu ta’uu itti mirkaneefatan heydii

(laguu) arguudha.

**Muhrim jechuun nama sirna hajjii ykn umraatti seene

39

Boqonnaa 4

An-Nikaahul Faasid (Gaa’ila Badee)

An-Nikaahul Faasid (Fuudhaa Heeruma Bade) Fuudhaa Heeruma badee (faasida) jechuun gaa’ila ulaagaalee fi rogoota fuudhaa

heerumaa hin guunnedha[1]. Fakkeenyaf, waliyyi malee fuudhu fi kkf.

Namoonni gaa’ila akkanaa raawwatan gaa’illi isaanii sirrii (guutuu) hin ta’u.

Fuudhaa heerumni akkanaa kan dhoowwameedha. Mee gosoota gaa’ila kanaa

haa tarreessinu:

1-Fuudhaa Heerumaa Walgaraa- (An-Nikaahu Shigaar)

Shigaar (walgara) jechuun intala ykn obboleetti ofii nama tokkotti heerumsisuun

namni sunis intala ykn obboleetti isaa namatti heerumsiisudha. Fakkeenyaf,

Ahmad intala ykn obboleetti isaa Muktaaritti heerumsiisa. Muktaaris intala ykn

obboleetti isaa Ahmaditti heerumsiisa. Fuudhaa heerumni akkanaa shari’aan

dhoowwe jira. Ragaan kanaa hadiisa Abu Hureeyra fi Jaabir bin Abdullaah

gabaasan keessatti “Ergamaan Rabbii (SAW) fuudhaa heerumaa shigaar

dhoowwee jira.” Sahiih Muslim 1416.

Abdullah bin Umaris akkana jechuun gabaase, “Ergamaan Rabbii (SAW)

akkana jedhan:

. "الَ ِشغَاَر فِي اإِلْسالَِم “Shigaarri Islaama keessa hin jiru.” Sahiih Muslim 1415

Nikeenyi akkana miidhaa baay’ee qaba. Isaan keessaa, daangaa Rabbii darbuu,

shamarran mahrii malee heerumsisuu. Fedhii shamarranii osoo hin ta’in fedhii

ofii guutuun isaan miidhu fi cunqursuudha. Tarii osoo ishiin hin barbaadin nama

kanatti akka heerumtu dirqisiisu danda’u. kuni immoo ishii cunqursuudha.

Fuudhaa heerumni wal jaalalaa fi rahmata irratti waan hundaa’ef niiti fi dhiirsi

yoo wal hin jaallatin akkamitti jireenyaa jaalalaa fi gaarii gaggeessu? Dabalataan,

fuudhaa heeruma booda warroota lamaan jidduutti mormii fi wal loluun ni

https://www.sammubani.com/wp-admin/post-new.php#_ftn1https://sunnah.com/muslim/16/71https://sunnah.com/muslim/16/70

40

uumama. Sababa kanaan wal diiggaa fi diinummaan ni dhufa. Sababoota kanaa

fi kan kana fakkaatan irraa kan ka’e Islaamni nikaah shigaar dhoowwe. Kanaafu,

namni jireenya ofii fi dubartiitti taphachuu yoo barbaade malee fuudhaa heeruma

gosa akkanaatti dhiyaachu hin qabu.

Eeti, aadaadhaan namoonni wanta akkanaa hojjatan jiru. Aadaan Islaama yoo

faallesse gonkumaa bakki kennamuufi hin qabu. Sababni isaas, aadaan sirna itti

bulmaata nam-tolcheeti. Islaamni immoo seera Rabbii waan namaaf toluu fi nama

miidhu beeku irraa kan dhufeedha. Tarii namoonni aadaa kana lafa kaa'an

wallaalummaa irraa ta’uu danda’a. Wallaalummaan dukkana waan ta’eef ifti

beekumsaa erga namaaf dhufee akkamitti dukkana wallaalummaa hordofanii?

2-Nikaah Halaaleessaa (An-Nikaahu Muhallil)

Nikaah halaaleessaa jechuun dubartiin takka yeroo sadii erga hiikkamtee booda

nama jalqabaatiif halaala gochuuf jecha ishii fuudhudha. Fakkeenyaf, Jamaal niiti

isaa Muniiraa yeroo sadii hiike haa jennu. Amma Muniiraan hanga nama biraatti

heerumtutti Jamaalatti deebi’u hin dandeessu. Dhiirri tokko Muniiraan Jamaalif

halaala akka taatuf ishii ni fuudha. Ergasii Dhiirri kuni Muniiraa ni hiika. Ishiinis

Jamaalitti heerumti. Fuudhaa heerumni akkanaa dhoowwadha. Kaayyoon nama

kanaa Muniiraa jaallatee osoo hin ta’in Jamaalitti akka deebituuf ykn Jamaalif

halaala akka taatuf qofa fuudha.

Kuni Kabaa’ira zunuub (badii gurguddaa) keessa tokkoodha. Nama kana hojjatuu

fi isaaf hojjatamu Ergamaan Rabbii (SAW) abaaranii jiru. Hadiisa Abdullah ibn

Mas’uud gabaase keessatti, Ergamaan Rabbii (SAW) nama dubartii dhiirsa

jalqabaatiif halaala godhuu (muhallil) fi nama wanti kuni hojjatamuuf (muhallil

lahu) abaaree jira.” Sunan An-Nisaa’i 3416, Jaami’a Tirmizi 1120

Namtichi yeroo nikaah hidhatu niyyaa (yaada) nama jalqabaaf dubartii tana

halaala gochuu yoo qabaate, nikeenyi akkanaa faasida (sirrii miti). Ammas,

yommuu nikaah hidhatu nama jalqabaatiif halaala gochuuf ishii hiiku irratti yoo

wali galan, nikeenyi akkanaa faasida.

https://sunnah.com/nasai/27/28

41

Naafi’i akka gabaasetti, Namtichi tokko gara Ibn Umar dhufuun akkana jedhee

gaafate, “Namtichi niiti isaa si’a sadii hiike. Ergasii obboleessi isaa karoora isaa

malee dubartii tana isaaf (nama jalqabaaf) halaala gochuuf fuudhe. Dubartiin tuni

dhiirsa jalqabaatiif halaala ta’uu dandeessii?” Ibn Umaris ni jedhe, “Lakki!

Nikaah fedhiin ta’e malee. Nuti gadaa Rasuula (SAW) kana akka

sagaagalummaatti lakkaa’a turre.” Haakim 2/199 fi Beyhaqi 7/208 gabaasan

Faaydaa: Dubartiin si’a sadii erga hiikkamte booda dhiirsa jalqabaatti deebi’uuf

nama biraatti heerumu qabdi. Dhiirri lammataa kuni ishii jaallate yoo nikaah

hidhatee fi niyyaa dhiirsa jalqabaatif halaala gochuu yoo hin qabaatin, nikeenyi

akkana sahiih (sirriidha). Yeroo muraasa booda yoo wal dhabanii addaan bahan,

dubartiin tuni dhiirsa jalqabaatti heerumu ni dandeessi.

3-Fuudhaa Heeruma itti Fayyadamaa ykn yeroo gabaabaa (Nikaahu Mut’ah)

Kana jechuun dhiirri tokko dubartii takka qabeenya ykn wanta biraa ishiif

kennuun yeroo murtaa’af ishii fuudhudha. Tarii guyyaa lamaaf, torbaan tokkoof

ykn ji’aaf ishii fuudhun ergasii dhiisee biraa deema. Fuudhaa heerumni akkanaa

mut’ah kan jedhameef namtichi hanga yeroo murteessetti itti fayyadama. Ergasii

ishii fi inni addaan deemu. Kuni haraama (dhoowwamaa) ta’uun isaa kan irratti

wali galameedha.

Islaamni gara Arabootaa dhufuun dura Araboonni fuudhaa heerumaa akkanaa ni

raawwatu turan. Kayyoon isaa fedhii fooni dhiiraa qofa guutudha. Namoonni

yeroo sanitti gara Islaamatti seenan haarawa waan ta’aniif jalqaba irratti

Ergamaan Rabbii (SAW) fuudhaa heeruma akkanaa ni hayyaman. Ergasii hanga

Guyyaa Qiyaamaa haraama godhan (ni dhoowwan). Sabraa Al-Juhaani akkana

jedha: Waggaa Banamiinsaa yommuu Makkaan seennu Ergamaan Rabbii (SAW)

mut’ah nuuf hayyame. Ergasii achii hin baane mut’ah irraa kan nu dhoowwu yoo

ta’e malee.” Sahiih Muslim

Dabalataan Sabraan akkana jedha:

“Ergamaan Rabbii (SAW) fuudhaa heeruma mut’ah irraa dhoowwe jira.

[Ergamaan Rabbiis (SAW) akkana] jedhan, “Dhagayaa! Guyyaa keessan

https://sunnah.com/muslim/16/27

42

kanarraa kaase hanga Guyyaa Qiyaamatti mut’an haraama. Namni

[dubartii saniif] waa kenneef akka hin fudhanne.” Sahiih Muslim 1406

Fuudhaa heerumni akkanaa dubartii karaa adda addaatin miidha. Dhiirri fedhii

ofii guuttachuuf erga ishitti fayyadame booda badhetti ishii gatuun miidhaa

baay’eef ishii saaxila. Akka meeshaa gurguraatti namarraa namaatti dabarti.

Sababa kanaan yoo ilma deesse, akkamitti ilma kana guddisti? Rakkoo baay’eef

ishii fi daa’imni deesse ni saaxilama. Miidhaan nama dhuunfaa fi hawaasa irra

akka gahuu Islaamni waan hin barbaannef fuudhaa heeruma gosa akkanaa ni

dhoowwe.

4- Az-Zawaajul Urfii ( Fuudhaa Heerumaa Dhoksaa)

Fuudhaa heerumni gosa akkanaa dargaggootaa fi shamarraa yeroo ammaa

keessatti kan babal’ateedha. Keessumaayyu, yuniversiti keessatti shamarri takkaa

dargaggeessa tokko waliin hariiroo jaalalaa uumti. Ergasii osoo waliyyii (nama

ishii guddisee) irraa hayyama hin argatin dhoksaan wal fuudhu. Ulaagaa fuudhaa

heerumaa keessaa tokko hayyama warraa argachuudha. Rabbiin (subhaanahu wa

ta’aala) akkana jedha:

ُحوُهنَ ٱفَ ﴿ ه نكه ُجورَُهَن بُۡهلهههَن َوَءاتُوُهَن أ

َ لَۡمۡعُروفه ٱبهإهۡذنه أ

ۡخَداٖن ََذَٰته أ ﴾ُُمَۡصَنٍَٰت َغرۡيَ ُمَسَٰفهَحَٰٖت َوََل ُمَتخه

“Hayyama warra isaaniitiin isaan fuudhaa. Mahrii isaaniis haala gaarii

ta’een isaaniif kennaa. Tiikfattu ta’anii, sagaagalummaa kan hin

raawwannee fi hiriyyaa dhiiraa kan hin qabne ta'anii [fuudhaa].” Suuratu

An-Nisaa 4:25

Fuudhaa Heerumni dhoksaa kuni wali galtee waliyyi (nama ishii guddisee) malee

yoo raawwatame haraama. Fuudhaa heerumni kunis faasida ykn baaxila.

https://sunnah.com/muslim/16/33

43

Hadiisa Aa’ishaan (RA) gabaaste keessatti Ergamaan Rabbii (SAW) akkana

jedhan:

“Dubartiin tamiyyuu hayyama waliyyii malee heerumte, nikeenyi ishii

baaxila (soba), nikeenyi ishii baaxila, nikeenyi ishii baaxila. Yoo ishitti seene,

wanta inni ishirraa argateen mahriin ishiif ta’a. Yoo wal dhaban sulxaanni

(namni aangoo qabu) nama waliyyi hin qabneef waliyyiidha”. Sunan Abi

Dawud 2083, Jaami’a at-Tirmiizi 1102

Kanaafu, fuudhaa heerumni dhoksaan yeroo ammaa dargaggootaa fi shamarraan

raawwatan salphinna hangana hin jedhamneef saaxilaa jira. Dhoksaan wal

fuudhun faahishatti kufu. Shamarreen durbummaa ofi dhabuun salphinnaa fi

dhiphinna hangana hin jedhamne dhandhamti. Fuudhaa heerumni akkanaa balaa

baay’ee qaba. Balaa inni qabu keessaa mee muraasa seenaan haa ibsinu:

Balaa Fuudhaa heeruma dhoksaa[2]

Seenaa 1ffaa Paayletti tokkotu keessumeessitu hoteelaa dhoksaan fuudhe. Haati manaa isaa ni

beektii sodaate dhoksaan dubartii tana fuudhe. Dubartiin inni dhoksaan fuudhe

tunis ni ulfoofte. Dhiirsa ofii beeksiisuun itti gammaduu barbaadde. Garuu

Paaylettin kuni kana ishirratti jibbe. Haa ta'uu malee yommuu ishiin didde nan

beeksisa jechuun itti fuftu, apartmantii (kutaa ciisichaa) keessatti albeen ajjeese.

Ergasii reefa ishii ni gube...San booda payleettiin kuni qabamee mana hidhaatti

darbame. Hojii ofiis dhabee, niiti fi ijjoollee isaas dhabee. Inuma jireenya isaa

guutu dhabe.

Seenaa 2ffaa Kunoo tunii shamara! Ishii fi hiriyyaa ishii jiddutti wal-qunnamtiin jaalalaa

yuniversiti keessatti uumame. Gurbaan kuni kadhimummaaf gara abbaa ishii

deeme. Garuu abbaan ishii isa ni dide.. Dargaggeessa kanaaf ishii waliin

dhoksaan walfuudhu irratti waligalu malee homaa hin jiru....

Erga wanta hojjatan hojjatanii, ishii fi dhiirsi yakkamaan kuni dhimma fuudhaa

heerumaa warra ishii beeksisuuf ka'an. Yommuu haati ishii telefoonan oduu

kana beektu, gaggabde lafatti kufte. Abbaan ishiis telefoona olfuudhe. Innis

yommuu oduu dhagayu ni kufe. Kunoo wiirtu wal'aansaa kutaa tokko keessatti

https://sunnah.com/abudawud/12/38https://sunnah.com/abudawud/12/38https://sunnah.com/tirmidhi/11/23

44

doktorri akkana jedhaan,"Sababa laamshinna walakkaa qaamaa gadiitin abbaan

sammuu keessatti dhiigni itituun miidhame jira."

Guduunfaa ♥Fuudhaa Heerumni seeraa fi ulaagaalee mataa isaa qaba. Namni seeraa fi

uulaagaalee kanniin guutee yoo hin fuudhin ykn hin heerumin, fuudhaa

heerumti isaanii faasida (kan badee) ta'a.

✪Nikaah (fuudhaa heeruma) faasidaa beekkamoon kanniini:

➥Fuudhaa heeruma shigaar (walgara)- kana jechuun namoonni lamaan fuudhaa heerumaan intala ykn obboleetti ofii wal jijjiruudha. Kuni dubartii

irratti miidhaa waan fiduuf dhoowwamaadha.

➥Nikaah halaalessu- dubartiin si'a sadii erga hiikkamtee booda dhiirsa jalqabaatiif akka deebituuf dhiirri tokko ishii fuudhe hiikudha.Kuni

dhoowwamaadha.

➥Nikaah Mut'ah- yeroo gabaabaf wal fuudhanii ergasii addaan deemudha. Kuni dubartii rakkoo guddaaf waan saaxiluuf dhoowwamaadha.

➥Nikaah urfii (fuudhaa heeruma dhoksaa)- osoo warri intalaa hin hayyamin dhoksaan fuudhudha. Nikeenyi akkanaa sharxii (ulaagaa) nikaah waan qabneef

faasida (sirrii kan hin taane)dha. Inuma zinaa (sagaagalummaa) ta'a. Sababni

isaas, osoo waliyyin (guddisaan intalaa) hin hayyamin ishiin dhoksaan wal

qunnamuudha. Zinaan dhoksaan hojjatamaa mitii ree? Kanaafu, obboleeyyan

keenya gocha akkanaa irraa fagaachu qabu.Balaan isaa xiqqaa miti.

Kitaabban Wabii [1]

http://www.islamweb.net/fatwa/index.php?page=showfatwa&Option=FatwaId

&Id=193523

[2] Az-zawaajul Islaamiyy Sa’iid,Mahmud Masrii, fuula 166

Sahih Fiqhu Sunnaah -Jiildi 3,fuula 96-102, Abu Maalik

Fiqhu sunnaah 2/155, Sayyid Saabiq

Concise Presentation of the Fiqh– fuula 400

https://www.sammubani.com/wp-admin/post.php?post=8849&action=edit#_ftnref1http://www.islamweb.net/fatwa/index.php?page=showfatwa&Option=FatwaId&Id=193523%20http://www.islamweb.net/fatwa/index.php?page=showfatwa&Option=FatwaId&Id=193523%20https://www.sammubani.com/wp-admin/post.php?post=8849&action=edit#_ftnref2https://ia802308.us.archive.org/0/items/waq104990/104990.pdfhttps://ia601305.us.archive.org/13/items/FP62623/03_62625.pdfhttps://kalamullah.com/concise-fiqh.html

45

Quest for Love and MercyFuula 153-158

https://islamqa.info/en/answers/45663/mutah-marriage-and-urfi-marriage

https://kalamullah.com/Books/Quest%20for%20Love%20and%20Mercy.pdfhttps://islamqa.info/en/answers/45663/mutah-marriage-and-urfi-marriage

46

Boqonnaa 5

Maaliif Fuutaa/Heerumtaa?

Jireenya keessatti dhiirri kamuu dubartii isaaf maltu filachuun jireenya

gammachuu jiraachu barbaada. Sababa adda addaa irraa kan ka’e dubartii tana

filata. Tarii waan bareedduuf bareedamuuf ishii filata. Tarii qabeenya waan

qabduuf qabeenya ishiitti fayyadamuf ishii filata. Tarii sadarkaa waan qabduu fi

sanyii gaarii irraa waan taateef ishiitti boonuf ishii filata. Tarii nuura (ifa)

iimaanatiin waan faayamteef “Ha