NHP MN LCH S TM L HC

NHP MN LCH S TM L HC

Tc gi: B.R. HergenhahnNgi dch: Lu Vn Hy

Chng 1. NHP

Cch nh ngha tm l hc thay i v tiu im ca tm l hc thay i. Vo nhng thi khc nhau trong lch s, tm l hc tng c nh ngha nh l mn hc v tm hn, v tinh thn, hay thc, v gn y hn, l mn hc hay khoa hc v hnh vi con ngi. V vy, c l chng ta i n mt nh ngha c th chp nhn c v tm l hc hin i bng cch quan st xem cc nh tm l hc ngy nay tp trung ch vo iu g

- Mt s nh tm l hc ch trng tm kim cc s kin sinh vt hc tng ng vi cc s kin tinh thn nh cm gic, tri gic, hay s hnh thnh ca tng.

- Mt s tp trung tm hiu cc nguyn l chi phi vic hc tp v tr nh.

- Mt s tm hiu con ngi qua vic nghin cu cc loi ng vt

- Mt s tm kim cc ng lc v thc.

- Mt s tm cch ci thin hiu qu t chc cng nghip, hay vic thc hnh nui dy tr em bng cch s dng cc nguyn tc tm l hc.

- Mt s c gng ct ngha hnh vi ng x ca con ngi theo thuyt tin ha.

- Mt s c gng l gii nhng khc bit gia cc c nhn trong cc lnh vc nh nhn cch, tr thng minh, v c sng to.

- Mt s quan tm ch yu ti vic hon thin cc cng c tr liu hu ch gip cha tr cc c nhn b ri lon tm thn.

- Mt s tp trung vo cc k thut x l thng tin m ngi ta s dng thch ng vi mi trng hay gii quyt cc vn .

- Cng cn c nhng ngi khc chuyn nghin cu vic con ngi thay i nh th no trong quy trnh trng thnh.

Trn y mi ch l mt s t hot ng m cc nh tm l hc ngy nay dn mnh vo.

R rng l khng mt nh ngha duy nht no v tm l hc c th bao qut c phm vi bao la cc sinh hot m trn 70 ngn thnh vin v chi nhnh ca Hip Hi Tm L Hc Hoa K, cha k nhiu nh tm l hc khc trn khp th gii ang thc hin. C l tt nht nn ni n gin rng tm l hc c nh ngha qua cc hot ng chuyn nghip ca cc nh tm l hc. Cc hot ng ny c c trng bi s a dng v phng php, ch quan tm, v nhng gi nh v bn tnh con ngi. Mt mc ch chnh ca sch ny l xem xt cc ngun gc ca tm l hc hin i v chng minh rng phn ln s quan tm ca cc nh tm l hc ngy nay l nhng pht biu v cc ti vn l thnh phn ca tm l hc trong hng trm, hay trong nhiu trng hp, hng ngn nm nay.

CC VN KHI VIT LCH S TM L HC

Bt u t u

Theo ngha en, tm l hc l mn hc v tm hn hay tinh thn, v mn hc ny cng xa nh con ngi vy. V d, ngi thi c tng tm cch ct ngha cc gic m, cc bnh tm thn, cm xc, v tng tng. c phi l tm l hc khng? Hay tm l hc bt u khi ngi ta gii thch v kinh nghim nhn thc ca con ngi, nh nhng gii thch ca cc nh trit hc thi k u, tr thnh h thng? Plato v Aristotle, chng hn, to ra nhng l thuyt tinh vi tm cch ct ngha cc quy trnh nh tr nh, tri gic, v hc tp. C phi l khi im ca tm l hc khng? Hay tm l hc bt u c xem nh l mt mn hc tht s khi n tr thnh mt khoa hc bit lp vo th k 19? Thi quen ph bin ngy nay l bt u mt quyn sch tm l hc im m tm l hc tr thnh mt khoa hc bit lp. Phng thc ny khng tha ng v 2 l do sau: (1) N b qua ht nhng di sn trit hc to ln vn khun c tm l hc thnh loi khoa hc nh n tr thnh mt mn hc hm nay; (2) n gt b ht cc kha cnh tm l hc quan trng nm ngoi lnh vc khoa hc. Mc d ng l t th k 19 tm l hc phn ln chn phng php khoa hc, nhng cng tng c nhng nh tm l hc rt uy tn m khng h cm thy b buc theo phng php khoa hc. Khng th khng xt n cng trnh ca h.

Chng ta s nhn v mt ni dung lch s tm l hc m s khng i ngc vi cc khi nim ca cc tc gi c i, mc d chng ta tin rng cc khi nim y nm trong phm vi tm l hc. Chng ta khng c ch cho mt lch s qu bao qut nh th. B li, chng ta s bt u vi cc trit gia ln ca Hy Lp, v cc gii thch ca hc v hnh vi con ngi v cc quy trnh t tng l cc gii thch lun lun c s phn ng ca cc nh trit hc v tm l hc t thi n nay.

Bao gm nhng g

Mt cch tiu biu, khi xc nh phi bao gm g trong mt lch s v bt c iu g, ngi ta thng ln ngc tr v vi con ngi, ni cc tng v s kin dn ti nhng g l quan trng trong hin ti. Chng ta cng s chn phng php ny bng cch xem xt ng li ca tm l hc hin nay v ri tm cc chng minh bng cch no n tr thnh nh hin nay. Ly tnh trng hin hnh ca tm l hc nh l mt hng dn vit lch s ca n th s t dn n ra mt nguy c ln. Stocking (1965) gi phng php lch s ny l thuyt hin s (presentism). Thuyt hin s tng phn vi thuyt duy s, hay s nghin cu qu kh v chnh qu kh m khng tm cch rt ra mi quan h gia qu kh hin ti. Thuyt hin s ng rng tnh trng hin ti ca mt mn hc l tnh trng pht trin cao nht ca n v cc s kin trc n u trc tip dn n tnh trng ny. Theo quan im ny, ci g n sau cng l ci tt nht. Mc d chng ta ang ly tm l hc hin ti lm hng dn vit v ni dung lch s tm l hc, chng ta khng tin rng tm l hc hin ti tt nhin l tm l hc tt nht. Phm vi qu khc bit khin chng ta khng th c mt phn on nh th. Hin nay, tm l hc ang khai thc rt nhiu ti phng php v gi nh. Nhng khai thc no c kh nng tn ti c k vo cc sch lch s tm l hc trong tng lai th khng ai c th ni c. V vy vic chng ta dng tm l hc hin ti lm khung quy chiu khng c ngha chng ta gi thit rng tm l hc qu kh tt yu dn n tm l hc hin ti hay tm l hc hin ti l tm l hc tt nht.

Mc d tm l hc hin i cung cp thng tin cho ta bit phi bao gm cc c nhn no, tng no, v s kin no vo lch s tm l hc ca chng ta, nhng vn cn vn l phi chn cc thng tin y mt cch chi tit ti mc no. Chng hn, nu ngi ta mun tm ra mi nguyn nhn ca mt tng, ngi ta s ri vo mt cuc tm kim v tn. Trong thc t, sau khi c gng tm v ngun gc ca mt tng hay khi nim trong tm l hc, ngi ta ri vo mt n tng (cm tng) rng chng bao gi c g hon ton mi m c. Him khi mt c nhn duy nht li l ngun gc to ra mt tng hay mt khi nim. ng hn, cc c nhn chu nh hng ln nhau, c nhn ny chu nh hng bi c nhn khc, v.v... Do lch s ca bt c iu g u c th coi nh mt dng chy khng ngng ca cc s kin tng quan ln nhau. Cc c nhn "v i" l nhng ngi tiu biu bit tng hp cc tng m h hin c bin chng thnh mt quan im r rng v thuyt phc. C gng lit k mi dn chng lin quan n ngun gc ca mt tng hay mt khi nim trong mt cun sch lch s s i hi qu nhiu chi tit v lm cho cun sch tr nn di dng v nhm chn. Gii php thng thng l loi b mt lng ln thng tin, lm cho lch s tr nn c chn lc. Ch nhng c nhn no tiu biu c cng nhiu nht trong vic pht trin hay ph bin mt tng s c xt n trong sch. V d, Charles Darwin thng c gn lin vi thuyt tin ha, tuy rng trong thc t thuyt tin ha tn ti hng ngn nm di hnh thc ny hay hnh thc khc. Chng c c Darwin thu thp v bo co cng c cho thuyt tin ha mt cch kh vng chc khin ngi ta kh m ph nhn c. Mc d Darwin khng phi ngi u tin pht biu thuyt tin ha, ng c cng ln lm cho thuyt ny vng vng v tr nn ph bin, do chng ta gn lin thuyt tin ha vi tn tui ca ng. iu ny cng p dng c cho Freud vi khi nim v ng c v thc.

Trong sch ny, chng ta s tp trung vo cc c nhn no tng c cng ln nht trong vic khai trin mt tng, hay v bt c l do no, tng c gn lin mt cch mt thit vi mt tng. iu ny khng c ngha l bt cng i vi rt nhiu c nhn quan trng khc b lng qun trong qu kh xa xm hay khng mnh v xut sc i hi c s nhn nhn.

Chn Phng Php

Sau khi chn ni dung cho mt quyn lch s tm l hc, ta cn phi chn phng php na. Ngi ta c th nhn mnh n nh hng ca cc nhn t khng thuc tm l hc nh s pht trin trong cc khoa hc khc, bu khng kh chnh tr, tin b k thut v cc iu kin kinh t. Gp chung li, cc nhn t ny v cc nhn t khc to thnh mt Zeitgeist, (tinh thn thi i), m nhiu s gia coi l quyt nh hiu bt c s pht trin lch s no. Hoc ngi ta c th ly phng php danh nhn, bng cch nhn mnh cc tc phm ca cc tc gi ln nh Flato, Aristotle, Descartes, Darwin, hay Freud. Hoc ngi ta c th ly phng php pht trin lch s, bng cch chng minh lm th no cc c nhn hay s kin khc nhau gp phn to nhng thay i trong mt tng hay khi nim trong lch s. V d, ngi ta c th tp trung vo s kin tng v bnh tm thn thay i th no trong lch s.

Trong phng php lch s tm l hc ca ng, E. G. Boring (1886 - 1968) nhn mnh tm quan trng ca tinh thn thi i (Zeitgeist) trong vic xc nh liu mt tng hay quan im c c chp nhn hay khng v c chp nhn ti mc no. R rng cc tng khng t trn tri ri xung. Mt tng mi mun c chp nhn hay c xt n, th phi tng hp vi cc tng c. Ni khc i, mt tng mi s ch c chp nhn nu n xut hin trong mt mi trng c th hp thu n. Mt tng hay quan im xut hin trc khi ngi ta c chun b chp nhn n th s khng c hiu ng c th c ph bnh v nh gi. im quan trng y l gi tr khng phi tiu chun duy nht nh gi mt tng; cc nhn t tm l v x hi cng quan trng, t ra l cng bng gi tr. Cc tng mi lun lun c nh gi trong bi cnh cc tng c sn. Nu cc tng mi gn ging vi cc tng c sn, t ra ngi ta c th bit chng; chng c chp nhn, b bc b hay lm ng li l chuyn khc.

Phng php chng ta s dng vit lch s tm l hc l phng php Zeitgeist, phng php v nhn, v cc phng php pht trin lch s. Chng ta s c gng chng minh rng i khi tinh thn thi i sn sinh ra cc v nhn v i khi cc v nhn nh hng ti tinh thn thi i. Chng ta cng s chng minh rng c cc v nhn ln bu kh chung ca thi i c th gip thay i mt tng hay khi nim nh th no. Ni khc i, chng ta s dng phng php chn lc ngha l chng ta s s dng bt c phng php no t ra thch hp nht soi sng mt kha cnh ca lch s tm l hc.

TI SAO HC LCH S TM L HC?

Vin tng

Nh chng ta thy, c mt s tng t khi va xut hin y ri. Ngc li, c mt s khc li thng pht trin tri qua mt thi gian. Xem xt cc tng trong vin tng lch s ca chng s gip sinh vin nh gi y hn ni dung ca tm l hc hin i. Tuy nhin, xem xt cc vn v cc thc mc ang c tm l hc gii quyt nh l nhng biu hin ca cc vn v thc mc ko di nhiu th k qua l mt cng vic chn nn v i khi tht vng. Xt cho cng, nu cc vn ca tm l hc c m x qua bit bao th k, liu by gi chng c th c gii quyt khng? Nhng ngc li, bit c rng vic nghin cu ca mnh hm nay tng c chia s v ng gp bi nhng u c v i nht trong lch s loi ngi th cng l mt iu rt hng th.

Hiu su hn

Vi vin tng ln hn, chng ta s c s hiu bit su hn. Vi s hiu bit lch s, sinh vin s khng cn phi da vo c tin thy c tm quan trng ca cht liu ca tm l hc hin i. Mt sinh vin c kin thc lch s s bit c cht liu ca tm l hc n t u v ti sao n c coi l quan trng. Cng nh ngi ta hiu bit r hn v hnh vi hin ti ca mt ngi nh tm hiu nhiu hn v cc kinh nghim qu kh ca ngi y, vy th ngi ta cng hiu bit r hn v tm l hc hin hnh bng cch nghin cu cc ngun gc lch s ca n.

Nhn ra cc mt nht thi v truyn thng

Khi hc lch s tm l hc, ngi ta thng b n tng mnh khi nhn ra rng mt quan im khng lun lun bin mt v n sai; ng hn, mt s quan im bin mt ch v n khng c ngi ta a chung. iu c a chung trong tm l hc th thay i theo tinh thn ca thi i. V d, khi tm l hc ln u tin xut hin nh mt khoa hc, ngi ta nhn mnh vo tnh cht khoa hc "thun ty" - ngha l s t tri thc m khng quan tm g n tnh hu dng ca n. V sau, khi l thuyt ca Darwin tr thnh ph bin, tm l hc chuyn s ch vo cc quy trnh ca con ngi c lin quan n s sng cn hay cho php con ngi sng hiu qu hn. Ngy nay, s nhn mnh ch yu ca tm l hc l nhm vo cc quy trnh nhn thc v s nhn mnh ny mt phn l do nhng tin b gn y trong cng ngh thng tin.

Trong bi pht biu ca b ch tch Fell khi ch ta Hi Quc T v Sinh hc T bo vi nhan "Mt thi trang trong Khoa Sinh hc T bo", b Fell nu r rng nu khng nhn ra mt thi thng trong khoa hc, chng ta s ch mt thi gi v sc lc m thi.

Trong khoa hc, cng ging nh trong thi trang, cc mt vn lp i lp li. C mt s lp i lp li ng bun, v l nhng hu qu ng tic ca s lng to ln cc nghin cu v nhng sch v bao la v khng th kim sot m n to ra. Ti xin nu mt v d nh v loi vn m ti ang quan tm. Vo thp nin 1920, mt s ng nghip ca ti lm mt lot th nghim su rng v xut bn n. t nm trc, mt bo co v mt nghin cu hu nh y ht vi cng nhng kt qu xut hin trn mt tp ch, m khng nhc g n nghin cu trc kia. Mt ng nghip ca ti vit th trnh by iu ny cho tc gi v v ny tr li rng ng khng bao gi trch dn mt ti liu no c trc nm 1946. (1960. tr. 1625t.)

Vi cc v d trn y v vic cc ti nghin cu thnh hnh ri bin mt trong khoa hc, chng ta li thy c rng "tnh hin thc" khng phi yu t duy nht quyt nh liu mt tng c th c chp nhn hay khng. Hc v cc yu t tm l v x hi lin quan ti s tch ly kin thc s cho php sinh vin t cc kin thc ang thnh hnh vo trong mt vin tng thc t hn. Vin tng ny s cho php sinh vin hiu rng tp hp cc kin thc c chp nhn l quan trng hay "ng" th cng c mt phn ch quan v c on. V tinh thn thi i thay i, nn nhng g c coi l mt trong khoa hc cng thay i theo, v tm l hc cng khng nm ngoi quy trnh ny.

Trnh lp li sai lm

George Santayana tng ni: "Nhng ai khng bit lch s th tt yu phi lp li lch s." S lp li lch s nh th s kh t hi nu n ch lp li nhng thnh cng, bi v qu nhiu thi gi v sc lc b ph phm. Tuy nhin, n cn t hi gp bi nu ngi ta lp li cc sai lm ca lch s. Nh chng ta s thy trong sch ny, tm l hc cng chung s phn trong cc sai lm v b tc ca n. Mt sai lm l tin rng cc kh nng ca tr khn c th c kin cng bng vic luyn tp, ging nh ngi ta luyn tp c bp. Mt b tc ca c mt trng phi c cu lun, khi cc thnh vin ca trng phi ny tm cch nghin cu cc yu t t tng bng vic s dng phng php ni quan. Ni chung ngi ta ngh rng cc c gng ca trng phi c cu lun, tuy v cng thnh hnh vo thi , nhng n ngho nn v khng hiu qu. Nhng mt c gng nh th c thc hin l iu quan trng cho tm l hc, v qua chng ta hc c bi hc rng mt phng php nh th khng mang li li ch bao nhiu. Ging nh nhng bi hc quan trng khc, bi hc ny s b mt nu ngi ta c lp li cc sai lm ca qu kh do vic thiu hiu bit v lch s.

Mt Ngun mch cc tng gi tr

Nh hc lch s, chng ta c th khm ph ra cc tng tng c khai trin trc kia, nhng v mt l do no b lng qun. Lch s khoa hc cho thy nhiu v d v mt tng ch c ngi ta ch n khi ngi ta ti pht hin ra n mt thi gian di sau khi n c ngh ln u tin. y l s kin rt ph hp vi vic ct ngha lch s bng tinh thn ca thi i, v n gi rng mt s iu kin th thch hp cho vic chp nhn mt tng hn l mt s iu kin khc. Cc khi nim v tin ha, ng c v thc, v phn x c iu kin tng c ngh v c ngh li nhiu ln trc khi chng c cng hin trong mt bu khng kh cho php c s ph bnh v nh gi. Chc chn rng nhiu tng c tim nng hiu qu trong lch s tm l hc vn ang ch c th li mt ln na trong nhng hon cnh mi v c l d tip thu hn.

S hiu k

Thay v hi cu hi "Ti sao hc lch s tm l hc?" c l tt hn ta nn hi "Ti sao khng? ". Nhiu ngi hc lch s nc M v h quan tm n nc M, v cc thnh vin trong mt gia nh thng thch th nghe nhng cu chuyn v nhng thi k u ca cc bc cha ch ln tui trong gia nh. Ni khc i, mun bit tht nhiu v mt ti hay mt nhn vt quan trng, gm lch s ca ti hay nhn vt y, l iu t nhin. Tm l hc cng khng phi l mt ngoi l.

Hc lch s tm l hc cho php sinh vin t tm l hc hin i trong vin tng lch s, hiu tm l hc hin i y hn, nhn ra rng nhng g thnh hnh trong tm l hc th thng c quyt nh bi cc yu t x hi v tm l, thy c cc sai lm ca qu kh khng lp li chng mt ln na, khm ph ra cc tng c ch li tim tng, tha mn s t m v mt iu c coi l quan trng.

KHOA HC L G?

nhiu thi k trong lch s, tng c cc nh t tng ln (v d Galileo v Kant) tuyn b rng tm l hc s khng bao gi c th l mt khoa hc bi v i tng ca tm l hc l kinh nghim ch quan. Nhiu nh khoa hc t nhin vn cn tin nh th, v mt s nh tm l hc khng mun tranh lun vi h. Vit mt lch s tm l hc nh th tm l hc c th c coi l mt khoa hc hay khng chi phi n. Tuy nhin, tr li cu hi tm l hc c l mt khoa hc hay khng, trc tin chng ta phi nh ngha khoa hc l g. Khoa hc xut hin nh mt cch thc tr li cc cu hi v thin nhin bng cch quan st trc tip thin nhin, ch khng phi da vo cc tn iu ca Gio Hi, cc tc gi xa, s m tn, hay cc quy trnh t tng tru tng m thi. Khoa hc ngay t u da vo thm quyn cao nht l s quan st thng nghim (ngha l quan st trc tip thin nhin), nhng khoa hc khng ch l quan st thin nhin.

Mun hu ch, vic quan st phi c t chc hay xp loi mt cch no vo cc phm tr, v phi ghi nhn cc cch thc m mt cuc quan st ging hay khc vi cc quan st khc nh th no. Sau khi ghi nhn nhng tng ng v d bit vi cc quan st khc nhiu nh khoa hc i thm mt bc na l c gng gii thch iu h quan st c. V vy khoa hc thng c m t vi hai thnh phn chnh: (1) quan st thng nghim v (2) l thuyt. Theo Hull, c th thy hai kha cnh ny ca khoa hc ngay t nhng c gng rt xa xa nht ca con ngi tm hiu th gii:

Con ngi lun lun dn mnh vo mt hot ng mang hai kha cnh l quan st v sau tm cch gii thch nhng iu h thy. Mi con ngi bnh thng mi thi i u tng quan st mt tri mc v ln v cc chu k khc nhau ca mt trng. Nhng ngi c t duy hn th bt u t cu hi: "Ti sao? Ti sao mt trng khi trn khi khuyt? Ti sao mt tri lc mc lc ln, v n ln v u?" y chng ta c hai yu t ca khoa hc thi cn i: vic quan st to thnh yu t thng nghim hay s kin, v c gng h thng gii thch cc s kin ny to thnh yu t l thuyt. Khi khoa hc pht trin, th c s chuyn mn ha, hay phn cng, mt s ngi dnh thi gi ch yu cho vic quan st, trong khi mt s t hn chuyn lo cc vn gii thch.

Hai thnh phn chnh ca khoa hc cng c th thy c trong nh ngha ca Stevens v khoa hc: "Khoa hc c gng to ra cc mnh c th xc nhn c qua vic lm cho mt h thng k hiu hnh thc (ngn ng, ton hc, lun l) n khp vi quan st thng nghim."

Phi hp thuyt Duy l vi thuyt Duy nghim

iu lm cho khoa hc tr thnh mt dng c mnh nh th chnh l nh n kt hp hai phng php nhn thc c xa: thuyt Duy l v thuyt Duy nghim. Ngi duy l tin rng phi s dng cc hot ng hay cc nguyn tc ca tinh thn trc khi c th t ti kin thc. V d, ngi duy l ni rng c th xc nh mt s mnh l ng hay sai bng cch p dng cn thn cc quy lut hp l. Ngi duy nghim th ni rng ngun gc ca mi tri thc l s quan st bng gic quan. V th tri thc ch thc ch c th bt ngun t kinh nghim gic quan. Sau hng th k tm ti, ngi ta khm ph rng bn thn mi hc thuyt (thuyt Duy l v thuyt Duy nghim) u c tnh hu dng gii hn c. Khoa hc kt hp hai thuyt ny v t tch ly tri thc vi mt tc gia tng theo cp ly tha.

Kha cnh duy l ca khoa hc gi cho n khi tr thnh mt s su tp bt tn cc s kin thng nghim ri rc. V nh khoa hc cch no phi cho thy ngha ca iu h quan st, nn h lm ra cc cng thc. Mt l thuyt khoa hc c hai chc nng chnh: (1) N t chc sp xp cc quan st; (2) n tr thnh s hng dn cho cc quan st tng lai. Chc nng th hai ny ca l thuyt khoa hc to ra ci m Stevens gi l cc mnh c th xc nhn c. Ni cch khc, mt l thuyt a ra cc mnh c th chng minh bng kinh nghim. Nu cc mnh m mt l thuyt a ra c xc nhn bng th nghim, th l thuyt y c gi tr; nu khng c xc nhn bng th nghim, l thuyt y khng c gi tr. Nu mt l thuyt c qu nhiu mnh sai, n phi c xt li hay loi b. Nh th cc l thuyt khoa hc phi c th trc nghim c. Ngha l chng phi to ra cc gi thuyt c th c minh chng mt cch thc nghim l c gi tr hay khng. V vy trong khoa hc s quan st trc tip l quan trng, nhng s quan st ny thng c hng dn bi l thuyt, lm cho vic quan st c kim sot tr thnh mt kha cnh quan trng ca khoa hc. Quan st c kim sot th ng ngha vi th nghim v a s th nghim trong khoa hc u c hng dn bi l thuyt.

Tm kim nh lut

Mt kha cnh c trng khc ca khoa hc l n tm cch khm ph ra cc mi quan h hp php. Mt nh lut khoa hc c th nh ngha nh l s quan h c quan st mt cch nht qun gia hai hay nhiu loi s kin thng nghim. V d, khi X xy ra th Y cng s xy ra. Do , khoa hc dng cc l thuyt tm ra v gii thch cc s kin thng nghim hp l. Bng cch nhn mnh tnh cht hp l, khoa hc ni ln s quan tm ti trng hp ph qut hn l trng hp c th. Trong truyn thng, khoa hc khng quan tm ti cc s kin ring hay c nht quan tm ti cc quy lut ph qut chng ta c th quan st v kim chng mt cch cng khai. Ngha l, mt nh lut khoa hc th ph qut v v n m t s quan h gia cc s kin thng nghim, nn n c th chng minh bng s quan st cng khai.

C hai loi nh lut khoa hc ph qut. Mt loi l cc nh lut tng quan, m t cc loi s kin cng bin i nh th no theo mt h thng no . V d, cc ch s trong trc nghim tr thng minh thng tng ng tch cc vi cc ch s trong trc nghim v c sng to. Vi d liu ny, ngi ta ch c th d on. Ngha l, nu ngi ta bit ch s ca mt ngi trong trc nghim tr thng minh, ngi ta c th d on c ch s ca ngi y trong trc nghim c sng to v ngc li. Mt loi nh lut c sc mnh l cc nh lut nhn qu; chng xc nh cc bin c c tng quan nhn qu vi nhau nh th no. V d, nu ngi ta bit cc nguyn nhn ca mt cn bnh, ngi ta c th d on v kim sot bnh y - ngn nga cc nguyn nhn ca cn bnh th s ngn nga c cn bnh. Nh th, cc nh lut tng quan cho php d on, cn cc nh lut nhn qu cho php d on v kim sot. V th cc nh lut nhn qu mnh hn cc nh lut tng quan v do thng c a chung hn. Mt mc tiu quan trng ca khoa hc l khm ph cc nguyn nhn ca hin tng t nhin. Tuy nhin vic xc nh cc nguyn nhn ca cc s kin t nhin th rt phc tp v thng i hi vic nghin cu ch yu bng thc nghim. V d, khng th gi nh rng s ging nhau cho thy c s quan h nhn qu. Nu tri ma sau mt bui khiu v ma ma, khng th kt lun rng khiu v tt yu to ra cn ma. N cng cn phc tp bi v cc s kin thng t khi ch c mt nguyn nhn duy nht; thng thng chng c nhiu nguyn nhn. Cc cu hi nh Ci g gy ra Th Chin II? Ci g gy ra bnh tm thn phn lit? l cc cu hi cn lu mi c cu tr li. K c cc cu hi n gin hn nh "Ti sao anh Ba b vic lm?" hay "Ti sao ch T ci anh Ba?" l nhng cu hi v cng phc tp.

Nhng gi thit ca tt nh lun

V mt mc tiu chnh ca khoa hc l khm ph ra cc mi quan h hp l, nn khoa hc gi thit rng iu ang c tra cu l hp l. V d, nh ha hc gi thit rng cc phn ng ha hc l hp l v nh vt l gi thit rng th gii vt l l hp l. S gi nh rng iu ang c nghin cu c th hiu theo cc lut nhn qu th gi l tt nh lun (thuyt tt nh). Thuyt tt nh gi thit rng mi s xy ra u tun theo mt s nguyn nhn v nu bit cc nguyn nhn ny, th c th d on hon ton chnh xc mt s kin. Tuy nhin, khng cn thit phi bit mi nguyn nhn ca mt s kin; ngi theo thuyt tt nh ch hiu ngm l c cc nguyn nhn y v v th cng bit nhiu nguyn nhn th s d on cng chnh xc hn. V d, hu nh mi ngi u nht tr rng thi tit thay i theo cc bin s nht nh nh cc vt en mt tri, cc lung gi mnh trn cao v p lc ca kh quyn; nhng cc d bo thi tit lun lun mang tnh xc sut bi v cc bin s ny thay i khng ngng v c nhiu bin s chng ta khng bit. Tuy nhin, gi thit t lm c s cho vic d bo thi tit l gi thit ca thuyt tt nh. Mi khoa hc u l gi thit thuyt ca tt nh.

XT LI QUAN IM TRUYN THNG V KHOA HC

Quan im truyn thng cho rng khoa hc bao gm quan st thng nghim, pht biu l thuyt, trc nghim l thuyt, xt li l thuyt, d on, kim sot, tm kim cc tng quan hp l v gi thit ca thuyt tt nh. Tuy nhin mt s nh trit hc khoa hc c uy tn t vn v mt vi kha cnh ca quan im truyn thng v khoa hc. Trong s h c Karl Popper v Thomas Kuhn.

Karl Popper

Karl Popper khng ng vi vic m t truyn thng v khoa hc trong hai kha cnh c bn. Th nht, ng khng ng rng hot ng khoa hc bt u vi quan st thng nghim. Theo Popper, quan nim c v khoa hc ng rng khoa hc ch loanh quanh vi vic quan st ri tm cch ct ngha nhng g h quan st c. Popper cho thy quan nim y gp phi vn g:

Hai mi lm nm trc ti c gng ct ngha cho mt nhm sinh vin vt l Vienna hiu ra iu ny bng cch bt u mt bi ging vi li hng dn sau: "Hy ly vit ch v giy ra: quan st cn thn, ri vit ra iu anh ch quan st c!" ng nhin h hi ti mun h quan st ci g. R rng li hng dn, "hy quan st!" l v l... quan st lun lun c tnh chn lc. N cn chn mt i tng, mt nhim v nht nh, mt quan tm, mt quan im, mt vn .

V vy theo Popper, hot ng khoa hc bt u vi mt vn , v vn ny xc nh cc nh khoa hc s c nhng li quan st no. Bc k tip l ngh nhng gii php cho vn , v sau c cc c gng tm xem cc gii php c ngh c khuyt im g khng. Popper thy phng php khoa hc bao gm ba giai on: cc vn , l thuyt (gii php ngh) v ph bnh.

Nguyn tc v s sai

Theo Popper, ci phn bit mt l thuyt khoa hc vi mt l thuyt phi khoa hc l nguyn tc v s sai. Mt l thuyt khoa hc c th b bc b. Ngc vi iu m nhiu ngi tng, nu mt quan st no ph hp vi mt l thuyt, l thuyt y yu, ch khng mnh. Popper dnh rt nhiu thi gi ph bnh cc l thuyt ca Freud v Adler chnh l v l do ny. Khng c ngoi l no, mi iu m mt ngi lm u c th c coi nh cng c cho mi l thuyt ny. Popper i chiu cc l thuyt ny vi l thuyt ca Einstein, l thuyt ny d on iu g phi xy ra hay khng xy ra nu l thuyt l ng. Nh th, khng ging cc l thuyt ca Freud v Adler, l thuyt ca Einstein c th b bc b v v th l mt l thuyt khoa hc. Popper tm tt cc quan im ca ng v l thuyt khoa hc nh sau:

(1) i vi hu ht cc l thuyt, khng kh t c s xc nhn hay kim chng - nu chng ta mun tm kim s xc nhn.

(2) Cc s xc nhn ch c gi tr nu l kt qu ca nhng d on mo him; ngha l, nu chng ta d on c th xy ra mt s kin tri ngc vi l thuyt y - mt s kin c th bc b kin y.

(3) Mi l thuyt "tt" u l mt s cm on: n ngn cm mt s iu khng c php xy ra. Mt l thuyt cng cm on nhiu, cng l mt l thuyt tt.

(4) Mt l thuyt khng c kh nng c chng minh l sai bi bt c s kin no c th ngh ra c, th l mt l thuyt phi khoa hc. Tnh cht khng th bc b khng phi l u im ca mt l thuyt (nh ngi ta thng ngh) m l mt nhc im ca n.

(5) Mi trc nghim chn chnh v mt l thuyt l mt c gng chng minh l thuyt y sai, hay ph nhn l thuyt y. Tnh trc nghim l tnh c th chng minh l thuyt sai: mt s l thuyt c kh nng trc nghim nhiu hn, d b bc b hn mt s l thuyt khc; c th ni, chng c nhiu ri ro hn.

(6) Chng c xc nhn ch c gi tr nu n l kt qu ca mt trc nghim chn chnh v l thuyt; v iu ny c ngha l n c th c coi nh mt c gng nghim tc nhm bc b l thuyt nhng khng thnh cng.

(7) Mt s l thuyt c kh nng trc nghim chn chnh, sau khi b chng minh l sai, vn cn c chp nhn bi nhng ngi ngng m chng - v d, bng vic a vo tm thi mt vi gi nh ph thuc, hay bng cch tm thi ct ngha li l thuyt sao cho n trnh c s bc b. Phng thc ny c th s dng, tuy cu c l thuyt n lun lun hy dit hay t ra l h thp gi tr khoa hc ca l thuyt y.

Nh th theo Popper, mt l thuyt mun l l thuyt khoa hc th phi lm cc d on mo him, cc d on c nguy c thc s l sai. Cc l thuyt m khng a ra cc d on mo him hay ch gii thch cc hin tng sau khi chng xy ra, th theo Popper, khng phi l khoa hc. Mt vn ln gp phi trong nhiu l thuyt tm l hc (nh ca Freud v Adler) l chng lm cng vic hu on (phng on sau khi cc hin tng xy ra) thay v d on trc. V cc l thuyt ny khng mo him lm cc d on trc, nn chng khng gp nguy c b chng minh l sai v v vy chng khng c tnh khoa hc.

Theo quan im Popper, mi l thuyt khoa hc cui cng s b chng minh l sai v c thay th bng cc l thuyt y hn; vn ch l thi gian. V vy, theo Popper, a v cao nht ca mt l thuyt khoa hc l ch n cha b ph nhn. Khoa hc Popper l mt s tm kim khng bao gi kt thc hu c cc gii php hay gii thch ngy cng tt hn cho cc hin tng. Brett tm tt rt hay im trn y:

Chng ta c khuynh hng coi khoa hc nh l mt "tp hp tri thc" bt u c tch ly khi con ngi tm ra "phng php khoa hc." y l mt quan nim m tn. Ci nhn ph hp hn vi lch s t tng l m t khoa hc nh l cc huyn thoi v th gii m cha b ngi ta chng minh l sai.

Phi chng Popper tin rng cc l thuyt phi khoa hc l v dng? Popper ni.

Xt di kha cnh lch s, mi l thuyt khoa hc u bt ngun t cc huyn thoi, v... mt huyn thoi c th cha ng trc cc khm ph quan trng ca cc l thuyt khoa hc... Nh th ti (cm thy) rng nu mt l thuyt b chng minh l phi khoa hc, hay l "siu hnh"... th iu khng c ngha rng l thuyt y khng quan trng, hay khng ng k, hay "v ngha" hay "v l"

Popper dng nguyn tc v s sai phn bit gia l thuyt khoa hc v l thuyt phi khoa hc ch khng phi gia l thuyt hu ch v l thuyt v ch. Nhiu l thuyt trong tm l hc khng tha mn nguyn tc v s sai ca Popper bi v hoc chng c pht biu mt cch qu tng qut khin cho chng c xc nhn bi hu nh mi quan st, hoc chng lm vic hu on thay v tin on. Cc l thuyt ny thiu tnh nghim khc khoa hc nhng vn cn rt ch li. L thuyt ca Freud l mt v d.

Thomas Kuhn

Mi ti gn y, nhn chung ngi ta vn cn tin rng phng php khoa hc bo m tnh khch quan v khoa hc to ra nhng thng tin mt cch vng chc v tim tin. Ngi ta tin rng trong bt c khoa hc no cng u c cc "chn l" c th bit c, v nu p dng cc phng php khoa hc th ngi ta s tip cn c cc chn l y mt cch c h thng. Thomas Kuhn (1973) thay i quan nim ny, v mt khoa hc, bng cch chng minh rng khoa hc l mt hot ng c tnh ch quan rt cao.

Cc khun mu v khoa hc thng thng

Theo Kuhn, trong khoa hc vt l, mt quan im thng c a s cc thnh vin ca mt khoa hc chp nhn. Trong vt l hc hay ha hc, a s cc nh nghin cu u cng chia s mt tp hp gm cc gi nh chung hay cc nim tin chung v ti ca h. Kuhn gi quan im c chp nhn rng ri ny l mt khun mu. Vi cc nh khoa hc chp nhn mt khun mu, khun mu ny tr thnh cch h quan nim v phn tch ti ca khoa hc ca h. Mt khi khun mu c chp nhn, hot ng ca nhng ngi chp nhn n ch cn l khai thc cc h ly ca khun y. Kuhn gi cc hot ng ny l khoa hc thng thng. Khoa hc thng thng cung cp ci m Kuhn gi l hot ng "dn dp" cho mt khun mu. Trong khi i theo mt khun mu, nh khoa hc khai thc chiu su ca cc vn c khun mu y xc nh v s dng cc k thut do khun mu ngh trong khi khai thc cc vn y. Kuhn v khoa hc thng thng nh l gii cu . Ging nh cu , cc vn ca khoa hc thng thng c mt gii php bo m, v c nhng "quy lut gii hn c bn cht ca cc gii php c th chp nhn ln cc bc phi theo t ti cc gii php y." Kuhn cho rng c khoa hc thng thng ln vic gii cu u khng c nhiu sng kin trong : "C l c tnh n tng nht ca... cc vn nghin cu bnh thng... l chng nhm qu t ti mc tiu to ra cc ci mi to ln, v tng hay hin tng." Tuy khun mu hn ch phm vi cc hin tng m nh khoa hc quan st, n cng bo m mt s hin tng c nghin cu mt cch thu o:

Nh tp trung ch vo mt phm vi nh ca cc vn tng i chuyn bit, khun mu bt buc cc nh khoa hc tra cu mt phn ca thin nhin mt cch chi tit v su xa m bnh thng ngi ta khng th hnh dung ra c...

l mt tch cc ca vic nghin cu da theo khun mu, nhng n cng c mt tiu cc. Mc d khoa hc thng thng cho php nh khoa hc phn tch thu o cc hin tng m khun mu tp trung vo, nhng n lm nh khoa hc khng nhn thy cc hin tng khc v c l khng gip h c c cc gii thch tt hn m h ang tm kim.

Hot ng dn dp l cng vic chnh yu m a s cc nh khoa hc tp trung thc hin trong s nghip ca h. Chng l iu m y ti gi l khoa hc thng thng. Xt cho cng, d trong lch s hay trong phng th nghim hin i, cng vic ny c v l mt c gng p t thin nhin vo trong mt ci hp c lm sn v tng i cng nhc do khun mu cung cp. Khng c phn mc tiu no ca khoa hc i hi cc loi hin tng mi; thc ra, tt c nhng g khng thch hp vi ci hp khun mu u hon ton khng c nhn nhn. V bnh thng cc nh khoa hc cng khng c sng to cc l thuyt mi, v h thng khng c thin cm vi cc pht minh ca cc nh khoa hc khc. Ngc li, vic nghin cu khoa hc thng thng nhm ti vic lm sng t cc hin tng v cc l thuyt m khun mu cung cp cho.

V vy, khun mu l ci quyt nh vn nghin cu hin ti l g v tm kim gii php cho vn y bng cch no. Ni khc i, khun mu hng dn mi hot ng ca nh nghin cu. Tuy nhin, iu quan trng hn l nh nghin cu tr nn b rng buc v tnh cm vi khun mu ca h; n tr thnh mt phn ca cuc i h v v vy h rt kh t b n.

Khoa hc thay i nh th no

Cc khun mu khoa hc thay i nh th no? Theo Kuhn, khng qu d dng. Trc ht, phi c cc quan st lin tip cho thy rng mt khun mu ang c chp nhn khng th ct ngha c; gi l cc iu khng bnh thng. Thng thng, c nhn mt nh khoa hc hay mt tp th nh gm cc nh khoa hc s ngh mt quan im khc thay th, quan im ny c th gii thch phn ln cc hin tng m khun mu hin hnh gii thch v cng s c th ct ngha c cc iu khng bnh thng na. Kuhn cho thy rng ngi ta thng rt min cng i vi khun mu mi, v n ch c th li ko ngi ta ng theo n mt cch rt chm. Tuy nhin, cui cng khun mu mi cng chin thng v thay th khun mu c. Theo Kuhn, s kin ny m t iu xy ra khi Einstein thch thc quan nim ca Newton v v tr. By gi th khun mu Einstein ang pht sinh ra khoa hc thng thng ca n v s tip tc nh th cho ti khi c mt khun mu khc lt n.

Kuhn m t khoa hc nh mt phng php tra cu kt hp phng php khoa hc khch quan vi c cu cm xc ca nh khoa hc. Theo Kuhn, khoa hc tin b bi v cc nh khoa hc buc phi thay i cc h thng nim tin ca h; v cc h thng nim tin th rt kh thay i, d i vi mt c nhn hay mt nhm nh khoa hc.

Cc giai on pht trin khoa hc

Theo Kuhn, s pht trin ca mt khun mu t ti ch thng tr mt khoa hc th xy ra trong mt thi gian di. Trc khi mt khun mu pht trin, mt khoa hc thng tri qua giai on tin khun mu, trong giai on ny c mt s quan im cnh tranh nhau. Kuhn gi giai on ny l tin khoa hc, l giai on m mt mn hc c c trng bi mt s phe hay trng phi cnh tranh, mt tnh hnh tri ngc vi s thng nht v l kt qu ca s thu thp s kin mt cch ch yu l tnh c. Cc hon cnh ny tip tc tn ti cho ti khi mt trng phi nh bi i th v tr thnh mt khun mu. im ny, mn hc tr thnh mt khoa hc, v bt u mt giai on ca khoa hc thng thng. Khoa hc thng thng do khun mu ny pht sinh tip tc tn ti cho ti khi n b thay th bi mt khun mu mi, v n lt khun mu mi ny li pht sinh mt khoa hc thng thng khc. Kuhn cho rng cc khoa hc tri qua ba giai on khc nhau: giai on tin khun mu, trong cc trng phi cnh tranh nhau thng tr khoa hc, giai on khun mu, trong din ra cc hot ng gii cu c gi l khoa hc thng thng, v giai on cch mng, trong mt khun mu c sn c thay th bng mt khun mu mi.

Cc khun mu v tm l hc

Tt c iu ny c ngha g i vi tm l hc? Tm l hc c m t nh l mt mn hc tin khun mu (Staats, 1981) bi v n khng c mt khun mu duy nht c chp nhn rng ri, nhng c nhiu trng phi tn ti ng thi. V d, trong khoa tm l hc hm nay chng ta thy c cc trng phi c gi l trng phi hnh vi, chc nng, tri thc, sinh l thn kinh, tm phn, v nhn vn. Mt s tc gi coi tnh trng tin khun mu ny l tiu cc v nhn mnh rng tm l hc ang sn sng tng hp tt c cc yu t khc nhau ca n thnh mt khun mu thng nht.

Theo Staats, tm l hc ang sn sng tr thnh mt khoa hc khun mu v phi sn sng lm vic ny:

Mt l thuyt thng nht trn mt quy m ln c th v cng c li cho tm l hc v... chng ta phi bt u dnh mt phn ngun lc ca chng ta vo vic pht trin mt khoa hc thng nht... Ti quan nim rng khoa hc ca chng ta i hi vic trin khai mt phng php lun to ra mt l thuyt nh th, cng nh vic trin khai cc phng php v tiu chun nh gi cc l thuyt da trn c s s thng nht v bao qut ca chng.

Cc nh tm l hc khc khng ng vi quan im cho rng tm l hc l mt mn hc tin khun mu. H ni rng tm l hc l mt khoa hc c nhiu khun mu ng thi (v d Koch, 1981; Royce, 1975; Rychlak, 1975). Cc nh tm l hc ny coi s tn ti ng thi ca nhiu khun mu trong tm l hc l iu tch cc, hiu qu v l iu tt yu bi v tm l hc hc v con ngi. Trong sch ny, chng ti da trn quan im tm l hc nh mt mn hc a khun mu thay v mt mn hc giai on pht trin tin khun mu.

Khc bit gia Popper v Kuhn

Ngun gc bt ng ln gia Kuhn v Popper l khi nim ca Kuhn v khoa hc thng thng. Nh ta thy, Kuhn ni rng sau khi mt khun mu c chp nhn, a s cc nh khoa hc gia ch lo nghin cu cc k hoch do khun mu vch sn - ngha l h lm khoa hc thng thng.

Theo Popper, ci m Kuhn gi l khoa hc thng thng th hon ton khng phi khoa hc g c. Cc vn khoa hc khng ging nh cc cu , v chng khng phi l nhng hn ch v cc gii php cng nh v cc phng thc phi theo trong vic gii quyt vn . Theo Popper, vic gii quyt vn khoa hc l mt hot ng c tnh sng to v tng tng rt cao. Hot ng ny khng ging cht no vi vic gii cu nh Kuhn m t. Hn na, i vi Kuhn, cc khun mu pht trin, c chp nhn, v b vt b v cc l do tm l hay x hi. Trong khoa hc ca Popper, cc yu t nh th khng c nh hng no; c cc vn , v cc gii php c ngh s hoc l vt qua hoc khng vt qua c cc c gng nghim khc nhm bc b chng. Nh vy, phn tch khoa hc ca Kuhn nhn mnh cc yu t quy c v ch quan, cn phn tch ca Popper nhn mnh yu t thun l v sng to. D. N. Robinson ngh rng quan im ca c Popper ln Kuhn u c th ng: "Trong tinh thn ha gii, chng ta c th gi rng s bt ng gia Kuhn v Popper bin mt khi chng ta hiu rng Kuhn m t khoa hc nh n xut hin trong lch s, cn Popper th khng nh khoa hc phi l ci g"

Cho d c cc s xt li do Fopper v Kuhn ngh, nhiu kha cnh truyn thng ca khoa hc vn cn tn ti. S quan st ca kinh nghim vn cn c coi l c thm quyn cui cng, cc tng quan hp php vn cn c tm kim, cc l thuyt vn cn c pht biu v trc nghim, v thuyt tt nh vn cn c ly lm gi thit.

TM L HC C PHI L MT KHOA HC KHNG?

Tm l hc c phi l mt khoa hc khng? Phng php khoa hc c s dng rt thnh cng trong tm l hc. Cc nh tm l hc thc nghim chng minh cc tng quan hp l gia cc loi s kin mi trng (cc kch thch) v cc lot hnh vi c x, v h lm ra cc l thuyt nghim khc, c th bc b gii thch cc tng quan ny. Cc l thuyt ca Hull v Tolman l nhng v d in hnh; v cn c nhiu l thuyt khc na. Cc nh tm l hc khc hp tc vi cc nh ha hc v thn kinh hc l nhng ngi tm cch xc nh cc s kin sinh - ha tng ng vi tr nh v cc quy trnh nhn thc khc. Cc nh tm l hc khc lm vic chung vi cc nh sinh vt hc tin ha v di truyn hc nhm tm hiu ngun gc tin ha ca hnh vi x hi ca con ngi. Trong thc t, chng ta c th an tm ni rng cc nh tm l hc theo hng khoa hc cung cp rt nhiu thng tin ch li trong mi lnh vc ln ca tm l hc - v d, hc tp, nhn thc, tr nh, nhn cch, tr thng minh, ng lc, v tm l tr liu.

Tt nh lun, V nh lun, v Bt tt nh lun

Tt nh lun

Cc nh tm l hc theo hng khoa hc mun nhn c mt tt nh lun trong khi nghin cu con ngi. Mc d mi nh tt nh lun u tin rng mi hnh vi con ngi u c nguyn nhn, nhng c s khc bit gia cc loi tt nh. Tt nh lun sinh vt nhn mnh vo tm quan trng ca cc iu kin sinh l hay cc c tnh di truyn trong vic ct ngha hnh vi. V d, nh sinh vt hc x hi cho rng ng c chnh ca hnh vi con ngi (cng nh ca cc ng vt) l truyn li gen ca mnh cho th h tip theo. Cc nh sinh vt hc x hi cho rng phn ln hnh vi con ngi pht sinh t ng c c xc nh theo di truyn ny. Tt nh mi lun trng nhn mnh n tm quan trng ca cc kch thch ca mi trng nh l cc yu t quyt nh hnh vi. Tt nh lun vn ha x hi gi nh rng chnh cc quy lut, cc tp tc, v cc nim tin ca mt nn vn ha hay x hi l ci to ra hnh vi con ngi. V d, Erikson ni n vn ha nh l "mt s m t v tn ti con ngi." Phn ln nhng g c coi l ng ao c, khng ng ao c, bnh thng v bt bnh thng u c xc nh bi nn vn ha; nh th, vn ha tc ng nh mt yu t quyt nh hnh vi con ngi.

Cc nh tt nh lun khc th cho rng hnh vi con ngi c to ra do s tng tc ca cc nh hng sinh hc, mi trng, v vn ha x hi. Bt lun th no, nh tt nh lun vn tin rng hnh vi c to ra bi cc s kin c trc v nhim v ca nh tt nh lun l khm ph ra cc s kin y. H gi thit rng cng khm ph ra nhiu nguyn nhn, con ngi cng c kh nng tin on v kim sot hnh vi ca mnh hn. Thc vy, vic tin on v kim sot hnh vi thng c chp nhn nh l tiu chun chng minh rng cc nguyn nhn ca hnh vi c khm ph.

Mc d cc nh tt nh lun gi thit rng hnh vi con ngi l do cc nguyn nhn to ra, ni chung h u nhn nhn rng khng th no bit ht mi nguyn nhn. Th nht, cc hnh vi c nhiu nguyn nhn. Nh Freud tng ni, a s hnh vi b tt nh qu nhiu (overditermined). Ngha l rt t khi cc hnh vi ch c mt nguyn nhn duy nht hay thm ch ch c t s kin. Ngc li, nhiu s kin tng tc nhau to ra hnh vi. V d, tin on liu mt ngi c s chp nhn mt vic lm c ngh hay khng, thng phi tr li cc cu hi nh:

- ng s quan nim th no v vic lm?

- C cc vic lm khc hay khng?

- ng s tng c cc loi kinh nghim khc v cc cng vic tng t khng?

- u l s n p h c hng?

- Tnh hnh ti chnh ca ng s ra sao?

- Cng vic c i ng s thay i ch khng?

Th hai, mt s nguyn nhn ca hnh vi c th l ngu nhin. V d, mt quyt nh min cng tham d mt s kin x hi c th l nguyn nhn lm ngi ta gp c mt i tng s l ngi bn i tng lai ca mnh. Jung gi s ngu nhin c ngha ny l tnh ng thi v ng tin n ng mt vai tr quan trng trong i sng ca a s. Bandura ng vi Jung v tm quan trng ca tnh ng thi bng cch ni rng: "Cc cuc gp g tnh c ng mt vai tr quan trng trong vic hnh thnh dng i." Bandura a ra v d sau y:

Khng him trng hp cc sinh vin i hc quyt nh th lm mt ti quy nh ch khi phi ng k vo mt kha hc i hi c thi biu b buc. Trong khi lm ti hu nh tnh c ny, mt s sinh vin gp c cc gio s su sc c mt nh hng quyt nh n vic la chn ngh nghip ca cc sinh vin y.

Cc hon cnh ngu nhin khng vi phm mt s phn tch tt nh v hnh vi; chng ch lm n tr nn phc tp hn thi. Theo nh ngha, cc hon cnh ngu nhin khng th tin on c lin quan n cuc i mt ngi, nhng khi chng xy ra, chng c lin quan nhn qu n hnh vi ca mt ngi: nh hng ngu nhin khng c ngha l hnh vi khng b tt nh. Tnh khng th tin on ca cc yu t quyt nh hnh vi v ca vic quyt nh hnh vi bi bt c s kin no xy ra mt cch tnh c l nhng chuyn khc nhau. Cc nh hng ngu nhin c th khng tin on c nhng sau khi chng xy ra chng tr thnh cc yu t hin nhin trong cc chui nguyn nhn theo cng mt kiu nh cc yu t sp t khc.

Mc ch ca cc v d trn y nhm chng minh rng nguyn nhn ca hnh vi con ngi t khi n gin v cc nh tt nh lun nhn nhn iu ny. H cho rng chnh s phc tp ca cc nguyn nhn ca hnh vi con ngi c th ct ngha ti sao vic tin on v cc hnh vi con ngi bt buc phi l xc sut. Tuy nhin, h tin rng v s hiu bit ca chng ta v cc nguyn nhn hnh vi lun lun gia tng, nn s chnh xc ca vic chng ta tin on v hnh vi con ngi cng tng.

im chung ca mi loi thuyt tt nh lun sinh hc, mi trng v vn ha x hi l ch cc nh tt nh lun cho rng cc yu t quyt nh hnh vi u c th o lng trc tip c. Cc gen, cc kch thch ca mi trng v cc tp tc vn ha u c th tip cn v nh lng c v v th chng l cc dng tt nh lun vt l. Tuy nhin, mt s nh tm l khoa hc nhn mnh tm quan trng ca kinh nghim nhn thc v cm xc trong vic ct ngha hnh vi con ngi. Theo h, cc yu t quyt nh quan trng nht v hnh vi con ngi l ch quan v bao gm cc nim tin, cm xc, tng, gi tr, v mc tiu. Cc nh tm l hc ny nhn mnh thuyt tt nh lun tm l hn l tt nh lun vt l. Trong s cc nh tm l hc gi thit s tt nh tm l gm c cc tc gi nhn mnh tm quan trng ca cc s kin tinh thn m chng ta thc v cc tc gi nh Freud, nhn mnh tm quan trng ca cc s kin tinh thn m chng ta khng thc.

Cc nh tm l hc, ngoi vic chp nhn mt kiu tt nh lun, cng tm kim cc nh lut chung, trin khai cc l thuyt v dng quan st thng nghim nh thm quyn cui cng ca h trong vic nh gi cc l thuyt y. Tm l hc nh c thc hnh bi cc nh tm l hc ny, chc chn l khoa hc, nhng khng phi mi nh tm l hc u ng vi cc gi nh v phng php ca h.

V nh lun

Trc ht, mt s nh tm l hc tin rng hnh vi con ngi mang tnh tt nh nhng cc nguyn nhn ca hnh vi th khng th o lng chnh xc c. Vi s tin tng ny, cc nh tm l hc ny chp nhn nguyn tc khng chc chn ca Heisenberg. Nh vt l hc c Werner Karl Heisenberg (1901 - 1976) thy rng mi hnh vi quan st mt in t u nh hng n hot ng ca n v to s hoi nghi v gi tr ca vic quan st ny. Heisenberg kt lun rng khng bao gi c th bit iu g chc chn trong khoa hc. Chuyn sang a ht tm l hc, nguyn tc ny ni rng, mc d hnh vi con ngi mang tnh tt nh, chng ta khng bao gi c th bit d l mt s nguyn nhn ca hnh vi, bi v khi tm cch quan st chng, chng ta lm cho chng thay i ri. Nh th, chnh mi trng th nghim c th l bin s gy ln ln trong vic tm kim cc nguyn nhn ca hnh vi, con ngi. Cc nh tm l hc chp nhn quan im ny th tin rng c cc nguyn nhn chuyn bit ca hnh vi nhng chng ta khng th bit chnh xc c. Lp trng ny c gi l thuyt v nh lun. Mt v d khc v thuyt v nh lun l kt lun ca Immauel Kant (1724 - 1804) rng tm l hc khng th l mt khoa hc, bi v tinh thn khng th c s dng mt cch khch quan nghin cu v chnh n. MacLeod tm tt lp trng ca Kant nh sau:

Kant thch thc chnh nn tng ca mt khoa hc tm l. Nu tm l hc l hc v "tinh thn" v nu mi quan st v mi din dch l hot ng ca mt tinh thn m thm p t cc phm tr ca n trn ci c quan st th lm th no mt tinh thn c th quay tr v chnh n v quan st cc hot ng ca chnh n khi t chnh bn cht ca n b p buc quan st bng cc phm tr ca chnh n? C ngha g khng khi bt n ln xem bng ti trng ging th no?

Bt tt nh lun

Mt s nh tm l hc bc b hon ton khoa hc nh l mt cch th nghin cu con ngi. Cc nh tm l hc ny thng lm vic trong cc khun mu nhn vn hay hin sinh, h tin rng cc nguyn nhn quan trng nht ca hnh vi con ngi th c thy trong bn ng, hay ego, hay tm linh ca mt ngi, v chng l t sinh. Theo nhm tc gi ny, hnh vi c chn la mt cch t do ch khng b quyt nh bi cc nguyn nhn vt l hay tm l. S tin tng vo ch t do i ngc vi gi thit ca tt nh lun v v th cc c gng ca cc nh tm l hc ny mang tnh cht phi khoa hc. Lp trng ny c gi l Bt tt nh lun. Vi nhng ngi theo thuyt tt nh lun, v c nhn t do chn la ng li hnh ng ca mnh, nn h chu trch nhim v cc hnh ng y. Khi nim v trch nhim c nhn ch l mt trong nhiu im bt ng gia nh tm l hc tt nh lun v bt tt nh lun.

Chng ta c coi tm l hc l mt khoa hc hay khng ty theo chng ta nhn mnh vo kha cnh no ca tm l hc. Mt nh tm l hc v trit hc khoa hc rt ng knh tr li cho cu hi "Tm l hc c phi l mt khoa hc khng?" bng cch nhn mnh bn cht phi khoa hc ca tm l hc:

Ti tng bn n cu hi ny sut 40 nm, v trong 20 nm qua, ti lun lun kin nh trong lp trng ca mnh rng tm l hc khng phi mt mn hc duy nht hay nht qun m l mt tp hp cc mn hc rt a dng, mt s t c th gi l khoa hc, nhng phn ln th khng. (Koch, 1981, tr. 268).

Khng nn nh gi tm l hc mt cch qu kht khe bi v mt s kha cnh ca n khng c tnh khoa hc v thm ch phn khoa hc. Khoa hc nh chng ta bit by gi th tng i mi, trong khi ni dung ca hu ht cc khoa hc, nu khng ni l ca tt c u rt c. Nh Popper nhn xt, nhng ci by gi chng ta nghin cu mt cch khoa hc, th xa kia tng c nghin cu mt cch trit hc v thn hc. Trc tin xut hin cc phm tr mp m c tranh lun sut nhiu th k mt cch phi khoa hc. S tranh lun ny chun b cc phm tr tra cu khc nhau cho vic "fine tuning" m khoa hc cung cp.

Trong tm l hc ngy nay, c s tra cu v mi bnh din. Mt s khi nim c mt di sn trit hc lu i v sn sng c tra cu mt cch khoa hc; s khc cn trong giai on pht trin ban u v cha sn sng c nghin cu mt cch khoa hc; cn c mt s khi nim khc na, do chnh bn cht ca chng, c l s khng bao gi c th tra cu bng khoa hc. Tt c cc bnh din v cc kiu tra cu ny t ra cn thit cho s pht trin tm l hc, v tt c u h tr ln nhau. Cng th, nhiu yu t ch quan ng mt vai tr quan trng trong vic pht trin khoa hc, a cng vic tra cu khoa hc v phi khoa hc li gn nhau hn. Tht vy, mt lnh vc quan tm c gi l tm l hc v khoa hc m ra (xem Maslow, 1966).

Hnh 1.1 Cc hnh minh ha ca Chisholm v cc kiu tng quan tinh thn - th xc khc nhau. Con chim v bng nt gin on biu th tinh thn v con chim v bng nt lin tc biu th thn xc

NHNG CU HI KHC TRONG TM L HC

Nhiu cu hi m tm l hc ngy nay ang c gng tr li cng l nhng cu hi tng tm cch tr li ngay t thi k u. Trong nhiu trng hp, ch c cc phng php x l cc cu hi dai dng ny l thay i. Trong on ny chng ta s duyt li cc cu hi dai dng trong tm l hc, v khi lm vic ny, chng ta s lc qua phn ln cc vn s c trnh by trong sch ny.

Bn tnh Con ngi l g?

C mt l thuyt v bn tnh con ngi c gng xc nh iu g l ng mt cch ph qut v con ngi. Ngha l n c gng xc nh iu g mi ngi c t lc bm sinh. Mt cu hi ng quan tm y l c bao nhiu phn di sn ng vt ni chng ta cn li trong bn tnh con ngi? V d, chng ta c bn tnh gy hn khng? Ngi theo thuyt Freud tr li l c. Con ngi c bn c tnh thin v khng bo lc khng? Nhng ngi thuc trng phi nhn vn nh Rogers v Maslow tr li l c. Hay bn tnh chng ta khng thin cng khng c, nhng trung lp, theo cc nh ch trng thuyt hnh vi nh Watson v Skinner? Cc tc gi theo thuyt hnh vi cho rng kinh nghim lm cho mt ngi thnh tt hay xu hay l bt c hng ngi no. Con ngi c ch t do khng? C, theo cc nh tm l hc hin sinh; khng, theo cc nh tm l hc theo hng khoa hc. Gn lin vi mi khun mu tm l hc l mt gi thit v bn tnh con ngi, v mi gi thit u c mt lch s lu i. Trong cun sch ny, chng ta s nu ln nhng khi nim v bn tnh con ngi v cc phng php lun m chng pht sinh.

Tinh Thn tng quan th no vi Thn Xc?

Cu hi liu c mt tinh thn khng, v nu c, th n lin h th no vi thn xc; l mt cu hi c ngay t khi c tm l hc. Mi nh tm l hc u phi cp n cu hi ny mt cch minh nhin hay m th. Trong lch s, hu nh mi lp trng c th quan nim c u a ra s tng quan tinh thn - thn xc. Mt s nh tm l hc c gng ct ngha mi s theo quan im vt l; theo h, ngay c cc s kin gi l tinh thn cui cng cng c ct ngha bng cc nh lut vt l hay ha hc. Cc tc gi ny c gi l cc nh duy vt lun v h tin rng vt cht l thc ti duy nht v v th mi s trong v tr k c hot ng ca cc sinh vt, u phi ct ngha theo vt cht. H cng c gi l cc nh nht nguyn lun v h c gng ct ngha mi s theo mt kiu thc ti ( l vt cht). Cc nh tm l hc khc th theo thi cc khc v tuyn b rng mi s l tinh thn, v ni rng c ci c gi l th gii vt cht cng l mt s sng to ca tinh thn con ngi. Cc tc gi ny c gi l cc nh duy tm lun, v h cng l cc nh nht nguyn lun v h c gng ct ngha mi s theo thc hay nhn thc ca con ngi. Tuy nhin, nhiu nh tm l hc chp nhn s tn ti ca c cc s kin vt l ln tinh thn v h gi nh rng hai loi s kin ny b chi phi bi hai nguyn l khc nhau. Lp trng ny gi l nh nguyn lun. Ngi nh nguyn lun tin rng c cc s kin vt l v tinh thn. Mt khi ngi ta gi thit rng c s tn ti ca c th gii vt l ln tinh thn, th vn pht sinh l hai s kin ny tng quan vi nhau th no. Tt nhin i vi nh nht nguyn, khng c vn tng quan tinh thn - thn xc.

Cc kiu ca Nh nguyn lun

Mt kiu nh nguyn gi l thuyt tng tc, cho rng tinh thn v thn xc tng tc vi nhau. Ngha l, tinh thn nh hng trn thn xc, v thn xc nh hng trn tinh thn. Theo quan nim tng tc ny, tinh thn c kh nng khi xng hnh vi. y l lp trng ca Descartes v l lp trng ca hu ht cc tc gi thuc trng phi hin - sinh - nhn vn. Cc nh tm phn hc, t Freud cho ti nay, u theo lp trng tng tc. Theo h, nhiu bnh th l u l tm sinh, ngha l c nguyn nhn l cc s kin tinh thn nh xung t, lo u, hay tht vng.

Mt loi thuyt nh nguyn khc cho rng cc kinh nghim th l to ra cc s kin tinh thn nhng cc s kin tinh thn khng th to ra hnh vi. Lp trng ny gi l ph tng lun v n cho rng cc s kin tinh thn l cc sn phm ph (epiphenomena) ca kinh nghim th xc v nh th chng khng nh hng nhn qu n hnh vi. Mt lp trng nh nguyn lun khc na cho rng mt kinh nghim mi trng to ra cc s kin tinh thn v cc phn ng th xc ng thi v hai loi s kin ny hon ton c lp vi nhau. Lp trng ny gi l tm vt l song hnh lun.

Mt lp trng nh nguyn lun khc na gi l thuyt lng din, theo mt ngi khng th chia thnh mt tinh thn v mt thn xc, nhng l mt th thng nht c cc kinh nghim ng thi v sinh l v tm l. Ging nh "mt phi" v "mt tri" l hai mt ca mt ng tin, cc s kin tinh thn v sinh l l hai mt ca mt con ngi. Tinh thn v thn xc khng tng tc vi nhau, v cng khng bao gi c th tch ri nhau. Chng ch l hai mt ca mi kinh nghim m loi ngi chng ta c. Cc nh nh nguyn khc ch trng c s ha hp tin nh gia cc s kin th xc v tm l. Ngha l, hai loi s kin th khc nhau v bit lp, nhng c phi hp bi mt tc nhn bn ngoi no - v d, Thng . Sau cng, vo th k 17, Nicholas Malebranche (1638 - 1715) gi rng khi mt c mun ny ra trong tr khn, Thng khin cho thn xc hnh ng. Tng t, khi mt iu g xy ra trong thn xc, Thng to ra kinh nghim tinh thn tng ng. Lp trng ca Malebranche gi l ngu nhin lun.

Tt c cc lp trng trn y v vn tinh thn - thn xc c trnh by trong lch s tm l hc, v vy chng ta s gp li chng trong sch ny. Trong Hnh 1.1 Chisholm tm lc mt cch k l cc lp trng c ngh v tng quan tinh thn - thn xc.

Bm sinh lun i li vi thuyt Duy nghim

Cc thuc tnh ca con ngi nh tr thng minh c di truyn ti mc no v c quyt nh bi kinh nghim ti mc no? Bm sinh lun nhn mnh vai tr di truyn trong vic ct ngha ca thuyt ny v ngun gc ca cc thuc tnh gn cho con ngi, trong khi duy nghim lun nhn mnh n vai tr ca kinh nghim. Nhng tc gi coi hnh vi con ngi di kha cnh bn nng hay theo lp trng bn tnh con ngi l tt, xu, sng thnh tp th, u thuc v bm sinh lun. Ngc li, cc nh duy nghim cho rng con ngi t ra nh th no ch yu l do cc kinh nghim ca h. R rng vn ny vn cha c gii quyt ng ng. Tranh lun gia thuyt bm sinh v thuyt duy nghim c lin quan mt thit vi vn v bn cht ca bn tnh con ngi. V d, nhng ai ni rng bn tnh con ngi l gy hn th ng rng con ngi bm sinh c tnh gy hn.

a s nh tm l hc ngy nay nhn nhn rng hnh vi con ngi chu nh hng bi c kinh nghim ln di truyn; im khc bit gia nh bm sinh lun v nh duy nghim, l h nhn mnh vo vai tr ca di truyn hay vai tr ca kinh nghim.

Thuyt T do i li vi tt nh Lun

Con ngi c ch t do khng? Nu c, th khng th c mt khoa hc v hnh vi con ngi, bi v nh ta thy, khoa hc gi thit s tt nh. Ngha l, nu hnh vi con ngi thay i ty theo ch ca mt ngi, th n khng th l i tng tra cu khoa hc na. Tuy cc nh tm l hc hin - sinh - nhn - vn theo lp trng ny, cn a s cc nh tm l hc chp nhn mt kiu mu tt nh khi nghin cu con ngi. Nhng ni rng hnh vi con ngi l tt nh khng c ngha ni rng mt s kin vt l l tt nh. C khi mt nh tm l hc chp nhn rng hnh vi con ngi l tt nh, th vn cn cu hi "tt nh bi ci g?". Nh ta thy, nh tt nh lun vt l tm kim cc nguyn nhn ca hnh vi trong s kch thch t mi trng, c quan cm gic, c cu vn hnh ca no, cc gen, h sinh ha ca c th, hay mt s phi hp ca cc iu trn, cng nh trong cc s kin vt l khc.

Nhng mt s nh tm l hc khc th tm kim cc nguyn nhn chnh ca hnh vi trong kinh nghim ch quan ca mt ngi. Theo cc nh tm l hc ny, cc nim tin, nhn thc, gi tr, thi hay cc nim mong i ca mt ngi l cc nguyn nhn chnh ca hnh vi ngi y:

Cc hot ng t sinh nm tm im ca quy trnh nhn qu Kh nng kim sot cc quy trnh t tng, cc ng lc v hnh ng ca mnh l mt nt c trng chuyn bit ca con ngi. V cc phn on v hnh ng c tnh t quyt nh mt phn, nn ngi ta c th to s thay i ni bn thn h v cc hon cnh ca h bng cc c gng ca chnh h... Mt chc nng chnh ca t tng l gip con ngi tin on c cc s vic s xy ra v to ra c cc phng tin kim sot nhng g tc ng n i sng ca h. (Bandura, 1989, tr. 1175 - 1176) Khng ging cc s kin vt l, cc s kin tinh thn c th x l theo mun thnh bt c kiu no to ra cc tng v hnh vi sng to: "Nh kh nng x l cc k hiu v i vo t duy phn tnh, con ngi c th to ra cc tng v cc hnh ng mi l vt qua cc kinh nghim qu kh ca h" (Bandura, 1989, tr. 1182).

Tt nh lun tm l gp phi cc vn m tt nh lun vt l khng gp phi. V cc yu t nhn thc quyt nh hnh vi l t ring v khng th o lng trc tip c, nn theo cc nh tm l hc ny, c v nh hnh vi ca mt ngi khng c quyt nh bi cng mt kiu s vt ging nh nh tt nh lun vt l gi thit. Ngc li, c v nh phn ln hnh vi nm di quyn kim sot ca thc ti ch quan ca mt ngi v v vy ngi y t nh ot. Ngha l, mt ngi cn nhc v phm vi cht liu nhn thc c sn, chn la t , v ri hnh ng theo s chn la ca mnh. Hnh vi t - iu - chnh - ly - n c phi l hnh vi "t do" hay khng - ngha l khng tt nh - cn ty theo ngi ta nh ngha t do th no. Nh tt nh lun tm l lp lun rng nhng ngi nhn mnh thc ti ch quan ch n thun chuyn i cc nguyn nhn hnh vi t thc ti vt l sang thc ti ch quan v v vy hnh vi vn cn l tt nh. Cng vy, nh tt nh lun ch trng rng cc kinh nghim ch quan ny c to ra bi cc kinh nghim khc nhau m mt ngi tng c v v th t chng c th l i tng nghin cu khoa hc. Nh tt nh lun tm l gi nh rng cng bit c nhiu v cc nim tin, gi tr, thi , s mong i, v.v...ca mt ngi, th hnh vi ca ngi y s cng t ra hp l v d tin on hn. Nh th theo nh tt nh lun tm l, hnh vi c th l t nh ot nhng vn khng phi l t do: "Cc nh hng t sinh tc ng mt cch tt nh trn hnh vi cng mt kiu nh cc ngun nh hng bn ngoi tc ng." (Bandura, 1989, tr. 1182).

Vi a s nh tm l hc ngy nay, tranh lun nm vn liu cc nguyn nhn ca hnh vi con ngi l vt l hay tm l hn l vn liu hnh vi con ngi l tt nh hay t do. Tuy nhin, mt khi ngi ta chp nhn rng cc nguyn nhn ca hnh vi con ngi l tm l hn l vt l, th nhim v ca nh tm l hc mun tm kim cc nguyn nhn ca hnh vi con ngi tr nn phc tp hn. N l mt nhim v khng ging vi nhim v ca bt k, mt khoa hc no khc.

C gii lun i li Sinh lc lun

Mt cu hi trng k khc trong lch s tm l hc l liu hnh vi con ngi c hon ton c ct ngha bng cc nh lut c gii hay khng. Theo c gii lun, hnh vi ca mi c th sinh vt, k c con ngi, c th c ct ngha cng mt cch nh hnh vi ca bt k b my no - ngha l da theo cc b phn v cc lut chi phi cc b phn y. i vi nh c gii, ct ngha hnh vi con ngi cng ging nh ct ngha hot ng ca mt ci ng h, ch tr con ngi th phc tp hn. Theo sinh lc lun, s sng khng bao gi c th gin lc hon ton vo cc s vt vt cht v cc nh lut c gii. Cc sinh vt c mt lc sng vn khng c trong cc vt v tri gic. Thi xa, lc sng ny c gi l hn, tinh thn, hay hi th s sng, v khi lc sng ny ri khi thn xc th c s cht.

Tranh lun gia c gii lun v sinh lc lun tng c m t mt cch si ng trong lch s tm l hc, v chng ta s gp n di nhng hnh thc khc nhau trong sut cun sch ny.

Duy l lun i li thuyt Bt - thun - l - lun

Cc gii thch duy l v hnh vi con ngi thng nhn mnh tm quan trng ca cc quy trnh t tng thun l, h thng, v thng minh. C l v th m phn ln cc ng gp to ln cho ton hc c thc hin bi cc nh trit hc theo truyn thng duy l lun (v d Descartes v Leibniz). Cc nh duy l lun thng tm kim cc nguyn l tru tng chi phi cc s kin trong th gii thng nghim. a s cc nh trit hc Hy Lp thi k u u l cc nh duy l lun v mt s cn i ti ch ng ha s khn ngoan vi nhn c. Khi mt ngi bit chn l, Socrates ni, ngi y hnh ng ph hp vi chn l. V vy ngi khn ngoan l ngi tt. am m ln nht i vi ngi Hy Lp l am m hiu bit. ng nhin cng c cc am m khc, nhng chng phi c l tr kim sot. Trit hc v tm l hc phng Ty phn ln duy tr vic tn th tr tu v coi nh kinh nghim cm xc.

Tuy nhin, ngi ta khng phi lc no cng ng vi nhau rng tr tu l hng dn tt nht cho t tng v hnh vi con ngi. nhng thi k khc nhau trong lch s, tnh cm xc ca con ngi tng c nh gi cao hn l tr tu. l trong thi Kit gio, thi Phc Hng, v vo cc thi k khc di nh hng ca trit hc v tm l hc hin sinh v nhn vn. Tt c cc quan im ny u nhn mnh tnh cm ca con ngi hn l l tnh v v vy c gi l cc quan im bt - thun - l.

Mi gii thch v hnh vi con ngi m nhn mnh cc yu t v thc cng thuc quan im thun l. Cc l thuyt tm phn hc ca Freud v Jung, chng hn, cng biu th bt thun l lun v chng ch trng rng cc nguyn nhn ch thc ca hnh vi con ngi l v thc v v vy khng th chng minh bng l tr c.

S cng thng gia cc khi nim v con ngi nhn mnh vo tr tu (l tr) v cc khi nim nhn mnh vo cm xc hay tinh thn v thc (tinh thn) xut hin trong khp lch s tm l hc v vn cn bc l trong tm l hc hin i.

Con ngi tng quan vi ng vt khng mang tnh ngi nh th no?

Vn chnh y l con ngi khc vi cc ng vt v phm hay v lng? Nu s khc bit l v lng (khc bit v mc ), th t ra ngi ta c th hc bit iu g v con ngi bng cch nghin cu v loi vt. Trng phi hnh vi ch yu da trn vic nghin cu v loi vt v ch trng rng hnh vi ca cc sinh vt "h ng" v ca con ngi b chi phi bi cng cc nguyn l nh nhau. V vy cc kt qu nghin cu v loi vt c th p dng mt cch tng qut cho con ngi. i biu cho lp trng ngc li l cc nh nhn vn v hin sinh, cc tc gi ny tin rng con ngi l c nht v nh trong th gii ng vt v tt c nhng iu quan trng v con ngi th khng th hc bit c qua vic nghin cu loi vt. H ni con ngi l ng vt duy nht c t do chn la ng li hnh ng ca mnh v v vy chu trch nhim o c v hnh vi ca mnh. Do chng ta c l phn on hnh vi con ngi nh l "tt" hay "xu" Cc phn on tng t v hnh vi ca loi vt l v ngha. Nu khng c kh nng l l v chn la, th khng th c cm gic ti li. a s nh tm l hc c th c xp gia hai thi cc trn y; nhng nh tm l hc ny cho rng mt s iu v con ngi c th bit c nh nghin cu cc loi vt khc v mt s iu th khng th c.

Ngun gc tri thc con ngi l g?

Mn hc v tri thc c gi l tri thc lun hay nhn thc lun. Nh tri thc lun hi cc cu hi nh "Chng ta c th bit c g, u l nhng gii hn ca tri thc, v lm th no t c tri thc Tm l hc lun lun gn lin vi tri thc lun v mt trong cc quan tm ln ca tm l hc l xc nh xem con ngi t c tri thc v mnh v v th gii nh th no. Nh duy nghim lun nhn mnh rng mi tri thc u pht xut t kinh nghim cm gic, phn no ging nh n c ghi nhn v lu tr trong no. Nh duy l lun cng nht tr rng thng tin ca cm gic thng l mt bc quan trng u tin t tri thc, nhng h lp lun rng sau tr khn phi tch cc bin i thng tin ny mt cch no trc khi t n tri thc. Nhiu nh bm sinh lun cho rng mt s tri thc l bm sinh. Plato v Descartes, chng hn, tin rng nhiu tng l bm sinh trong tr khn.

Khi tr li cc cu hi tri thc lun, nh duy nghim gi nh mt tr khn th ng biu th cc kinh nghim vt l nh l nhng hnh nh, hi tng, v lin tng ca tinh thn. Ni khc i tr khn th ng c nhn nh phn nh trn bnh din tri thc iu ang xy ra hay xy ra trong th gii vt l. Cc kinh nghim vt l xy ra mt cch nht qun theo mt mu c th nht nh s c biu th trn bnh din tri thc theo mu y v s c hi tng li theo mu y. Nhng nh duy l lun th gi nh c mt tr khn ch ng, tr khn ny bin i cc d liu t kinh nghim theo mt cch quan trng no . Trong khi tr khn th ng c nhn nh l biu th thc ti vt l tr khn ch ng c nhn nh mt c ch vn hnh nh thc ti vt l c t chc, cn nhc, lnh hi, hay nh gi. i vi nh duy l, tr khn thm vo mt ci g cho kinh nghim tinh thn m khng c trong kinh nghim vt l ca chng ta.

V vy theo nh duy nghim lun, tri thc bao gm vic m t chnh xc thc ti vt l nh n c biu l bi kinh nghim gic quan v ghi nhn trong tr khn. Theo nh duy l lun, tri thc bao gm cc khi nim v nguyn l m ch c th t c bi mt tr khn t duy, ch ng. Theo mt s nh trit hc theo bm sinh lun, t ra mt s tri thc c di truyn nh mt thnh phn t nhin ca tr khn. Cc lp trng duy nghim, duy l, v bm sinh, v cc dng kt hp ca chng, lun lun l thnh phn ca tm l hc; chng vn cn tn ti vi chng ta ngy nay, di dng ny hay dng khc. Trong sch ny, chng ta s thy ba lp trng trit hc quan trng ny c biu hin bng nhng cch khc nhau trong sut lch s tm l hc.

Thc ti Khch quan i vi Thc ti Ch quan

S khc bit gia ci "thc s" hin din mt cch vt l (thc ti vt l hay khch quan) v ci m chng ta thc s kinh nghim bng tr khn (thc ti ch quan hay hin tng) tng l mt ti tranh ci t l t thi cc nh trit hc Hy Lp u tin. Mt s nh trit hc chp nhn Duy thc lun th thin, h ni rng iu chng ta kinh nghim trong tr khn th chnh xc l mt vi iu ang hin din mt cch vt l. Nhng nhiu ngi khc ni rng t ra l c mt ci g b mt i khi chuyn t kinh nghim vt l sang kinh nghim hin tng. C th c mt s khng ng u gia hai kiu kinh nghim ny nu cc c quan th cm ch c th phn ng mt phn no vi ci hin din th l - v d, vi mt s m thanh hay mu sc no m thi. Cng c th c mt s khng ng u nu thng tin b mt hay b xuyn tc trong khi n c truyn t cc c quan th cm ln no. Cng vy, chnh no c th bin i cc thng tin cm gic, v nh th to ra mt s khc bit gia thc ti vt l v thc ti hin tng. Cu hi quan trng y l, "Cho s kin c mt th gii vt l v mt th gii tm l, vy hai th gii ny tng quan vi nhau th no?" Mt cu hi khc c lin quan l, "Cho s kin l chng ta khng bao gi c th kinh nghim trc tip c iu g khc ngoi thc ti ch quan ca chnh chng ta, vy lm th no chng ta c th bit c iu g v th gii vt l bn ngoi chng ta?

Vn v Bn Ng

Cc kinh nghim vt l ca chng ta rt a dng, th nhng chng ta kinh nghim c s thng nht gia chng. Cng vy, chng ta ln ln, mp ra hay m i, thay i ch , tn ti vo cc thi khc nhau, th nhng vi tt c cc s thay i y v nhiu hn na, cc kinh nghim i sng chng ta vn c s lin tc. Chng ta nhn thc mnh l cng mt ngi t lc ny sang lc khc, t ngy ny qua ngy khc, nm ny qua nm khc mc d ni chng ta t c iu g cn gi li y nguyn nh trc. Cu hi l, "Ci g ct ngha s thng nht v lin tc ca kinh nghim chng ta". Qua cc th k, cc thc th nh linh hn, tinh thn, hay bn ng c ngh ct ngha cho s thng nht v lin tc ny. Trong thi gn y, bn ng tr thnh nh t chc kinh nghim c ngh ph bin nht.

Thng bn ng c nhn nh l mt s tn ti bit lp v t lp nh c ng trong cu, "Ti t nh mnh". Ngoi vic t chc cc kinh nghim ca mt ngi v cung cp ngha v s lin tc qua thi gian, bn ng thng c gn cho cc thuc tnh nh l ngi kch thch v nh gi hnh ng. Nh ta s thy, gi nh mt bn ng vi cc kh nng t lp to ra mt s vn khin tm l hc phi tranh u sut trong lch s v vn cn ang phi tranh u. Hin nhin, d l mt bn ng hay tinh thn t lp c ngh nh nh t chc kinh nghim hay nh ch th hnh ng, ngi ta u phi i din vi vn tinh - thn - thn - xc.

Nh ta s thy trong cun sch ny, cc lp trng ca cc nh tm l hc v cc vn trn y biu th cho mt s a dng trong cc iu gi nh, cc s quan tm, v cc phng php lun, v iu ny vn cn tip tc nh th trong tm l hc hin i.

TM TT

Tm l hc c nh ngha tt nht da theo cc hot ng ca cc nh tm l hc, v cc hot ng y thay i qua cc th k. Mc d tm l hc tn ti t l t khi xut hin nn vn minh, lch s tm l hc ca chng ta bt u vi cc nh trit hc Hy Lp thi k u. Phng php vit sch ny da theo thuyt hin s v n dng trin tm l hc hin hnh lm hng dn xc nh ni dung ca n theo lch s. Khi trnh by lch s tm l hc, sch ny phi hp trnh by cc nhn vt ch cht, cc tng trng k, tinh thn thi i, v s ng gp ca cc lnh vc khc. Phng php ny gi l phng php chn lc. Khi hc lch s tm l hc, sinh vin s c mt nhn quan v hiu bit su hn v tm l hc hin i. H cng s hc c rng i khi cc iu kin vn ha x hi quyt nh iu g c nhn mnh trong tm l hc. Sau cng, khi hc lch s tm l hc, c th trnh c cc sai lm ca qu kh, khm ph ra cc tng quan trng tim tng, v tha mn c s t m t nhin v iu g c ngh l quan trng.

CC CU HI THO LUN

1. Tho lun v nhng chn la phi c trc khi vit mt lch s tm l hc.

2. Hc lch s tm l hc c nhng li ch g?

3. Tm tt cc c tnh chnh ca khoa hc.

4. Tho lun ti sao tm l hc c th c m t nh va l mt khoa hc va khng phi mt khoa hc. Trong cu tr li ca bn, hy k nhng c tnh ca khoa hc m mt s nh tm l hc khng mun chp nhn khi hc v con ngi.

5. Quan nim ca Popper v khoa hc khc vi quan nim truyn thng th no?

6. Ti sao Popper coi l thuyt ca Freud l phi khoa hc?

7. Tm tt quan im ca Kuhn v vic cc khoa hc thay i nh th no? Trong tr li ca bn, hy nu cc nh ngha v cc thut ng mn hc tin khun mu, khun mu, khoa hc thng thng v cch mng khoa hc.

8. C nn mong mun tm l hc tr thnh mt mn hc vi mt khun duy nht khng? Bnh vc cu tr li ca bn.

9. Tm l hc c phi l khoa hc khng? Bnh vc cu tr li ca bn.

10. nh ngha cc thut ng tt nh lun vt l, tt nh lun tm l, v nh lun v bt tt nh lun.

11. L thuyt v bn tnh con ngi mun t n iu g?

12. Tm tt cc cu tr li c ngh khc nhau cho vn tinh thn - thn xc. Trong tr li ca bn, k ra cc nh ngha v cc thut ng nht nguyn lun, nh nguyn lun, duy vt lun, duy tm lun, tng tc lun, song hnh lun tm l, ph tng lun, ha hp tin nh, lng din, v ngu nhin.

13. Tho lun v cc gii thch ca thuyt bm sinh v duy nghim v ngun gc cc thuc tnh ca con ngi.

14. Hnh vi con ngi l t do hay tt nh? Hy bo v cu tr li ca bn. Trong cu tr li ca bn bao gm lun mt cuc tho lun v hnh vi t quyt nh.

15. Trc tin m t cc lp trng ca c gii lun v sinh lc lun ri cho bit bn chp nhn lp trng no v ti sao?.

16. Tho lun v duy l lun v bt-thun-l-lun khi chng c p dng gii thch hnh vi con ngi.

17. Chng ta c th hc c g v con ngi khi nghin cu v cc ng vt khc?

18. M t mi l thuyt sau y ct ngha vic chng ta t c tri thc bng cch no: duy nghim lun, duy l lun v bm sinh lun.

19. Tho lun cc vn lin quan trong vic khm ph v gii thch cc s khc bit c th c gia ci hin din trc mt chng ta v vt l v ci chng ta kinh nghim mt cch ch quan trong tm tr.

20. Ti sao cc nh tm l hc chp nhn mt khi nim v bn ng? Khi nim ny gii quyt c cc vn g, v to ra cc vn g?

T VNG

Active mind - Tr khn ch ng Tr khn bin i, gii thch, hiu, hay nh gi kinh nghim vt l. Cc nh duy l lun gi nh tr khn ch ng.

Anomalies - S bt bnh thng: Nhng quan st trng k m khng th gii thch bng cc khun mu hin hnh. Cc bt bnh thng cui cng to ra mt khun mu mi thay th khun mu c.

Biological detenninism - Tt nh lun sinh vt Kiu tt nh lun nhn mnh cc nguyn nhn sinh ha, di truyn, sinh l, hay c cu ca hnh vi.

Causal laws - Lut nhn qu: Cc lut m t cc tng quan nhn qu. Cc lut ny xc nh cc iu kin cn v to ra mt s kin nht nh. Hiu bit v cc lut nhn qu cho php ngi ta tin on v kim sot c cc s kin.

Controlled observation - Quan st c kim sot: Th nghim nhm trc nghim cc iu tin on ca mt l thuyt khoa hc.

Correlational laws - Lut giao h: Cc lut xc nh mi tng quan h thng gia cc loi s kin ca kinh nghim. Khc vi cc lut nhn qu, cc s kin c m t bi cc lut tng quan khng cn phi c tng quan nhn qu. V d, ngi ta c th quan st thy khi nhit trung bnh ca ban ngy tng th t l ti phm cng tng theo m khng bit (hay khng cn bit) hai s kin c tng quan nhn qu vi nhau hay khng.

Determinism - Tt nh lun: Nim tin cho rng mi iu xy ra th u xy ra v cc nguyn nhn bit hay c th bit, v nu c th bit trc cc nguyn nhn ny th c th on trc hon ton chnh xc mt s kin. Cng vy, nu bit c cc nguyn nhn ca mt s kin, th c th trnh cho s kin khng xy ra bng cch ngn nga cc nguyn nhn ca n. Nh th, hiu bit v cc nguyn nhn ca s kin cho php tin on v kim sot s kin.

Double aspectism - Thuyt lng din: Nim tin cho rng cc s kin th xc v tinh thn l bt kh phn. Chng l hai mt ca mi kinh nghim.

Dualist - Thuyt nh nguyn: Thuyt cho rng c hai kha cnh ni con ngi, mt th l v mt tinh thn.- Eclectic approach - Phng php chn lc: Chn quan im tt nht gia mt lot cc quan im khc nhau. Phng php vit lch s tm l hc ca sch ny l chn lc v n phi hp ni dung v cc nhn vt ln, s pht trin cc tng v khi nim, tinh thn thi i, v cc ng gp ca cc khoa hc khc.

Empirical chservation - Quan st thng nghim: S quan st trc tip ci ang c nghin cu thu hiu n.

Empiricism - Duy nghim lun: Nim tin rng kinh nghim l c s ca mi nhn thc.

Environmental determinism - Tt nh lun mi trng: Kiu thuyt tt nh nhn mnh cc nguyn nhn ca hnh vi bn ngoi sinh vt.

Epiphenomenalism - Ph tng lun: Ch trng rng cc kinh nghim th xc to ra cc s kin tinh thn nhng ngc li cc s kin tinh thn khng to ra hot ng th xc.

Great - person approach - Phng php tip cn danh nhn: Phng php lch s tp trung vo cc nhn vt c cng hin ni bt nht cho ti hay lnh vc nghin cu.

Historical development approach - Phng php pht trin lch s: Phng php lch s tp trung vo mt yu t ca mt lnh vc hay mn hc v m t s hiu bit hay phng php nghin cu yu t y thay i qua thi gian nh th no. Mt v d l s m t bnh tm thn c nh ngha v nghin cu nh th no trong lch s.

Historicism - Duy s quan: Nghin cu qu kh v qu kh, m khng c gng chng minh qu kh lin quan th no ti hin ti, nh trong trng hp ca thuyt hin s.

Idealist - Duy tm lun: Thuyt cho rng thc ti c bn bao gm cc tng hay nhn thc v v th khng phi l thc ti vt l.

Indeterminism - V nh lun: Ch trng rng mc d thuyt tt nh l ng, nhng vic c gng o lng cc nguyn nhn ca mt iu g th nh hng n chnh cc nguyn nhn y, khin cho khng th bit c chng mt cch chc chn. Thuyt ny cn c gi l nguyn tc khng chc chn ca Heisenberg.

Interactionism - Tng tc lun: Mt gii php c ngh cho vn tinh thn - thn xc, theo cc kinh nghim th l nh hng ti tinh thn v tinh thn nh hng ti thn xc.

Irrationalism - Thuyt phi l: Bt c gii thch no v hnh vi con ngi m nhn mnh n cc yu t quyt nh khng chu s kim sot ca l tr - v d, cc gii thch nhn mnh tm quan trng ca cm xc hay cc c ch hot ng ca v thc.

Materialist - Duy vt lun: Thuyt cho rng mi s trong v tr u l vt cht (vt l), k c cc iu m nhng ngi khc gi l tinh thn.

Meehanism - C gii lun: Nim tin rng hot ng ca cc sinh vt, k c con ngi, c th c ct ngha hon ton theo cc lut c hc.

Monist - Nh nht nguyn lun: Bt c ai tin rng ch c mt thc ti duy nht. Cc nh duy vt l cc nh nht nguyn bi v h tin rng mi s u c gin lc v vt cht. Cc nh duy tm cng l nht nguyn bi v h tin rng mi s, k c th gii "vt cht", l kt qu ca thc con ngi v v th l tinh thn.

Naive realism - Duy thc th thin: Nim tin cho rng ci ngi ta kinh nghim trong tr khn th cng l mt vi ci hin din mt cch vt l.

Nativist - Bm sinh lun: Thuyt cho rng cc thuc tnh quan trng ca con ngi nh tr thng minh l do di truyn.

Non-determinism - Bt tt nh lun: Nim tin cho rng t tng hay hnh vi con ngi l do c nhn chn la t do v v th khng phi c to ra do cc nguyn nhn vt l hay tinh thn c trc n.

Normal science - Khoa hc thng thng: Theo Kuhn, cc hot ng nghin cu c thc hin bi cc nh khoa hc khi h khai thc cc h qu ca mt khun mu.

Occasionalism - Ngu nhin lun: Nim tin cho rng tng quan gia tinh thn v thn xc c thc hin qua trung gian l Thng .

Paradigm - Khun mu: Mt quan im c chia s bi nhiu nh khoa hc khi h khai thc ti khoa hc ca h. Mt khun mu s quyt nh cc vn no l hp php v phng php c dng gii quyt cc vn y.

Paradiglnatic stage - Giai on khun mu: Theo Kuhn, giai on trong s pht trin ca mt khoa hc m trong hot ng khoa hc c hng dn bi mt khun mu. Ngha l giai on din ra khoa hc bnh thng. (Xem Khoa hc bnh thng).

Passive mind - Tr khn th ng: Mt tr khn ch n thun phn nh v mt nhn thc cc kinh nghim ca mt ngi v th gii vt l. Cc nh duy nghim gi nh mt tr khn th ng.

Physical determinism - Tt nh lun vt l: Thuyt ny nhn mnh cc nguyn nhn vt l ca hnh vi.

Postdiction - Hu on: C gng gii thch mt s kin sau khi n xy ra. Hu on phn ngha vi tin on, l c gng xc nh cc iu kin m mt s kin s xy ra, khi n cn cha xy ra.

Pre - established harmony - S ha hp tin nh: Nim tin rng cc s kin th l v cc s kin tinh thn l bit lp nhng lin quan vi nhau bi v c hai cng c nh trc i theo cc chui hot ng ng nht.

Preparadigmatic stage - Giai on tin khun mu: Theo Kuhn, l giai on u tin trong s pht trin ca mt khoa hc. Giai on ny c c trng bi cc phe cnh tranh nhau nh ngha ni dung v phng php ca mt khoa hc.

Presentism - Hin s lun: Ly hin trng ca mt mn hc lm hng dn vit mt lch s v mn hc y.

Principle of falsifiability - Nguyn tc v kh nng sai: Lp trng ca Popper rng mt l thuyt c coi l khoa hc, n phi xc nh nhng quan st rng nu thc hin chng s chng minh l thuyt l sai. c coi l khoa hc, l thuyt phi lm cc tin on mo him. (xem Risky prediction).

Psychical determinism - Tt nh lun tm linh: Thuyt ny nhn mnh n cc nguyn nhn tinh thn ca hnh vi.

Psychophysical paranelism - Tm vt l song hnh lun: Lp trng cho rng kinh nghim mt iu g trong th gii vt l to ra ng thi c hot ng th xc ln tinh thn nhng hai loi hot ng ny khng tng tc g vi nhau. Public observation - Quan st cng khai: iu kin i hi rng cc lut khoa hc phi c th quan st c bi bt c ai quan tm n chng. Khoa hc quan tm n cc tng quan ph qut, thng nghim v c th chng minh cng khai.

Puzzle solving - Gii cu : Theo Kuhn, khoa hc bnh thng ging vi vic gii cu ch cc vn phi gii quyt th c xc nh bi mt khun mu, cc vn ny c sn cc gii php bo m, v phi tun theo mt s lut t n cc gii php y.

Rationalism - Duy l lun: Nim tin trit hc cho rng tri thc ch c th t c bng cch dn mnh vo mt kiu hot ng tinh thn h thng no .

Revolutionary stage - Giai on cch mng: Theo Kuhn, l giai on ca s pht trin khoa hc trong mt khun mu b thay th bi mt khun mu mi. Mt khi s thay th ny hon tt, khun mu mi s pht sinh khoa hc bnh thng v tip tc nh th cho ti khi cui cng n li b thay th bi mt khun mu mi khc.

Risky prediction - Tin on mo him: Theo Popper, l s tin on pht sinh t mt l thuyt khoa hc c c may thc s chng minh l thuyt l sai. V d, nu mt l thuyt kh tng d bo rng tri s ma vo mt thi im nht nh no , th phi xy ra ng nh th, bng khng l thuyt ny s chng t l sai.

Science - Khoa hc: Trong truyn thng, l c gng h thng xp loi hay ct ngha mt cch hp l cc quan st thng nghim. Gn y, Popper m t khoa hc nh l cch trc nghim mt cch nghim khc cc gii php ngh cho cc vn , v Kuhn nhn mnh tm quan trng ca cc khun mu hng dn hot ng ca cc nh khoa hc.

Scientific law - nh lut khoa hc: Mt s tng quan nht qun quan st c gia cc loi s kin thng nghim.

Scientific theory - L thuyt khoa hc: Trong truyn thng, mt s gii thch c ngh v mt s quan st thng nghim; theo Popper, l mt gii php c ngh cho mt vn .

Self - regulated behavior - Hnh vi t iu chnh ly n: Hnh vi thay i ty theo kinh nghim ch quan ca mt ngi hn l theo mi trng vt l.

Sociocultural determinism - Tt nh lun vn ha x hi: Thuyt ny nhn mnh n cc quy lut, phong tc, quy nh, hay mong i ca nn vn ha hay x hi nh l nguyn nhn ca hnh vi.

Synchronicity - Tnh ng thi: Thut ng Jung dng ch s trng hp c ngha. Thut ng ch v cc kinh nghim tnh c lm thay i dng i ca mt ngi.

Uncertainty principle - Nguyn tc khng chc chn: Xem Indeterminism.

Vitalism - Sinh lc lun: Nim tin cho rng s sng khng th ct ngha bng cc quy trnh khng s sng. i vi ngi theo thuyt sinh lc, s sng i c mt lc khng ch l cc vt vt cht hay cc quy trnh khng s sng trong s sng xut hin. c s sng, phi c s hin din ca mt lc sng.

Zeitgeit - Tinh thn thi i: Tinh thn c trng ca mt thi i.

Chng 2. CC TRIT GIA HY LP U TIN

TH GII CA CON NGI TIN VN MINH

Hy tng tng bn ang sng cch y khong 15.000 nm. i sng bn lc y nh th no? C th chc l thi bn sng, bn kinh nghim nhiu chuyn sau y: sm st cu vng, cc chu k mt trng, sinh, bnh, t, cc gic m (k c c mng), sao bng, nht thc hay nguyt thc; v c th c mt hay nhiu trn ng t, ging bo, hay ni la. V cc s kin ny nh hng trc tip n i sng bn, nn t nhin bn mun ct ngha v chng mt cch no , nhng cch no? Nhiu trong s cc s kin ny - v d sm st - thm ch mt ngi bnh thng trong mt x hi vn minh hm nay cng khng bit ct ngha c; nhng chng ta tin cc nh khoa hc c th ct ngha chng, v chng ta cm thy yn tm v bt s hi. Tuy nhin, khi bn sng vo thi tin vn minh, bn khng c cc kin thc khoa hc nh ngy nay, v th bn phi da vo chnh mnh. Chng ta nhc n chng trc rng nhng con ngi c suy t lun lun thc hin cc cuc quan st thng nghim ri tm cch ct ngha cc quan st y. Mc d s quan st v ct ngha tr thnh nhng thnh phn nng ct ca khoa hc, cch ct ngha ca nhng con ngi tin vn minh hon ton khng c tnh khoa hc.

Duy hn lun v Nhn hnh lun

Cc c gng ca con ngi thi s khai nhm ct ngha cc hin tng thin nhin lun hm cha s di phng cc thuc tnh ca con ngi vo thin nhin, c h coi l sng ng v c cc cm xc ging nh con ngi. V d, bu tri hay tri t c th ni gin hay c th bnh tnh ging nh con ngi. Thi coi thin nhin sng ng ging con ngi th gi l duy hn lun, v s di phng cc thuc tnh ca con ngi vo thin nhin th gi l nhn hnh lun; c hai u hm cha trong cc c gng thi xa xa nhm ct ngha i sng (Cornford, 1957; Murray, 1955). Con ngi c i khng phn bit gia cc vt sng ng (sinh vt) v bt ng, hay gia cc s vt vt cht v phi vt cht.

Mt phng php ct ngha khc gi thit rng c mt thn linh hay tinh thn c ng trong mi vt, k c con ngi, v cc thn ny cng hin thc nh bt c vt g khc. C cc s kin t nhin ln hnh kim con ngi u c ct ngha nh l do tnh kh tht thng ca cc thn c ng trong mi s, mi vt. T tinh thn (spirit) pht xut t ting La Tinh spiritus,c ngha l "hi th", hay "kh" (Hulin, 1934, tr. 7). Hi th hay kh (sau ny l thn, hn, tm) l ci to s sng cho cc vt, v khi n ri b mt vt th vt y cht. Thn ny i khi c th ri b mt vt ri quay tr li, nh ngi ta ngh l vic xy ra trong gic m. Cng v ngi ta c th m thy hay ngh n mt ngi sau khi ngi ny cht, ngi ta gi thit rng con ngi phi vn cn tn ti, v ngi ta tin rng ci g c th ngh n th phi tn ti. Vi th l lun ny, bt c iu g tr khn c th ngh ra u c gi thit l c tht; v vy, tr tng tng v cc gic m to ra loi cc yu qui, thn kh, qui vt, v sau ny l cc thn, lun lun c mt ng sau mi s kin t nhin.

Ma thut

V ngi ta tin c s tn ti ca v vn thn linh vi cc c tnh ca con ngi, nn t nhin ngi ta cm thy b thi thc tm cch bt lin lc vi cc thn v tc ng n cc thn. V d, nu mt v thn cho ma qu nhiu hay qu t, loi ngi tm cch thuyt phc v thn y thay i nh hng ca ngi. Tng t mt ngi bnh c ngh l b m bi mt thn c, v ngi ta tm cch chiu d thn c ny n ri b ngi bnh hay b trc xut ra khi thn xc ngi bnh. Cc phng php tinh vi, gi l ma thut, c pht trin tm cch nh hng n cc thn. Ngi ta tin rng cc cu ba ch, cc l nghi cng bi, hay cc hnh vi ca con ngi c th nh hng n cc thn.

Tuy cc nim tin ny cn rt th s, t ra chng cng to cho con ngi s khai ci cm tng h lm ch c phn no s phn ca h. Cc tp tc ma thut ny lan rng ti Ai Cp c i v Babylonia.

Ging nh ngi Ai Cp, v hn c ngi Ai Cp, ngi Babylonia sng trong mt th gii b m nh bi cc thn c. Chng hin din khp ni, trong x nh, trn gc xp, trong cc ni hoang ph, v ni cc khu rng vng, chng ro khp cc ng ph ban m, np sau cc vch v cc lm cy trong t th sn sng tn cng bn nu bn tnh c i qua, chng la ht ci trn dng t. Khng ni no bn cm thy an ton. Th nhng s l mt sai lm ln nu bn cho rng i sng ca ngi Babylon l mt ni kinh hong trin min, hon ton ngc li. Nu bn sng mt i sng chnh trc, sng bi cc thn, gi cc v thn ca t tin trong th gii m ty bng cch nui cc v thn bng cc ca cng hng ngy, nu bn tun gi cc iu cm k v mang cc ba h mnh, th khng c l do g bn s cc qu thn. Chng b kim ch v khng th lm hi bn, mc d thnh thong chng cng tn cng mt ai mt cch v c. (Sigerist, 1951, tr. 442).

Loi ngi lun lun cn hiu bit, tin on, v kim sot thin nhin. Duy hn lun, nhn hnh lun, ma thut, tn gio, trit hc, v khoa hc, tt c c th c coi l cc c gng tha mn cc nhu cu y.

TN GIO HY LP THI K U

Trong cc th k V v VI tr. CN, nhng gii thch ca ngi Hy Lp v thin nhin cn m mu tn gio. Ngi ta c th chn mt trong hai th thn hc: thn hc Olympian v thn hc Dionysiac - Orphic. Tn gio Olympian th tin vo cc thn ca Olympia nh c m t trong cc trng thi ca Homer. Cc v thn c m t nh nhng ngi t quan tm ti cc mi lo u ca con ngi bnh thng. Ngc li, h t ra d thnh n, phi lun, v t quan tm ti s bt t ca con ngi. Trong tn gio Olympia, ngi ta tin rng "hi th - hn" (psyche) cn tn ti sau khi cht nhng n khng cn gi li cc k c hay cc nt c tnh ca thn xc m n c ng trc kia. Nim tin vo cuc sng sau khi cht theo kiu ny khch l ngi ta sng cuc i mnh mt cch sung mn nht, vui th nht. Cc thn Olympia cng l hin thn ca trt t, l tnh v tr thng minh. Tm li, cc thn Olympia c cng cc c tnh v nim tin ging nh nhng ngi thuc giai cp thng lu Hy Lp; khng l g gii qu tc Hy Lp c v tn gio Olympian.

Tn gio ln i nghch vi Olympian l tn gio Dionysiac - Orphic. Giai cp Hy Lp thng lu giu c s d tn ti ch yu l nh giai cp ng o nng dn, cng nhn, v n l, vi i sng lun lun bp bnh v kinh t v chnh tr. Vi hng ngi tng i ngho kh, thiu hc ny, tn gio Dionysiac - Orphic ht sc hp dn. Tn gio Dionysiac - Orphic da trn truyn thuyt Dionysus, v thn ca tho mc, v l Orpheus. Tm im ca tn gio Dionysiac - Orphic l tin vo s u thai ca linh hn. Mt dng ca nim tin ny cho rng trong kip sng thn linh ca linh hn, ngha l trong thi gian n sng gia cc thn, linh hn phm mt ti; v hnh pht l n b giam hm trong mt thn xc, nh ngc t ca n. Bao lu cn cha c cu chuc, linh hn tip tc cc "chu k ti sinh" trong n c th trc ht sng kip sng ca mt cy c, ri mt ng vt, ri mt ngi, ri li mt cy c, v c th. Kht vng ca linh hn l c gii phng khi kip lun hi ny tr v kip sng thn linh, trong sch, siu vit gia cc thn. Ngi ta thc hnh cc nghi thc vi nim hi vng gii thot linh hn khi "ngc t" ca n (thn xc); cc nghi l ny gm vic chay tnh, cc king c c bit, cc l nghi n tng, v cc iu cm k khc nhau.

V sau trong lch s, tng Orphic cho rng linh hn tm cch thot khi cuc i ti li trn tc bc vo mt tnh trng thin thai sau ci cht l tng tr thnh rt ph bin v trong thc t n l mt phn ct yu ca truyn thng Do Thi - Kit gio. Tn gio Dionysiac - Orphic c th lm pht sinh cc khi nim trit hc tng gy bi ri cho tm l hc cho ti nay:

V ci m chng ta ngh l quan nim tiu biu ca Hy Lp rng i sng hnh phc v c thc l i sng trn gian ny - chc chn l quan nim ca cc giai cp c u i v ca nhng thi i anh hng v thnh vng - c chn thay th cho quan nim rng i sng trn gian thc s kt thc bng ci cht. Nh th, trong cc "tn gio" ca ngi ngho ny, khi nim v mt linh hn mang tt c nhng kh nng tinh thn, b h n bi s lin kt tm thi vi thn xc u v ng khinh b nhng bit lp vi thn xc y v c tnh bt t c tung vo dng truyn thng trit hc c Pythagoras v Plato trin khai thnh cc khi nim tru tng khng ngng gy bi ri cho khoa tm l hc cho ti nay. (Esper, 1964, tr. 34)

Trong cc c gng nhm tm ra ngha v bn thn v th gii ca h, nhng ngi Hy Lp s khai c hai tn gio Olympian v Dionysiac - Orphic chn la. Thi y cng nh by gi, vic chn la loi tn gio no l ty thuc mi c nhn cm thy n hp vi c tnh v hon cnh ca mnh, cng nh hp vi s suy xt ca l tr.

Nh chng ta s thy di y, nhiu nh trit hc Hy Lp thi k u ng theo u im tng i thin v l tnh ca tn gio Olympian. Tuy nhin, mt t nh trit hc rt uy tn chn theo tnh cht thn b ca tn gio Dionysiac-orphic; Pythagoras v Plato l hai v d ni bt.

CC TRIT GIA U TIN

Di dng ny hay dng khc, ma thut, m tn, v thn b l nhng ci thng tr cc c gng tm hiu thin nhin trong phn ln lch s thi k u. V vy khi ngi ta a ra cc gii thch t nhin thay v siu nhin, th ng l mt bc tin khng l. Cc gii thch ny, tt nhin cn rt n s, c cng hin trc ht bi cc nh trit hc Hy Lp thi k u. Trit hc bt u khi cc gii thch t nhin thay th cho cc gii thch siu nhin. Cc nh trit hc u tin c gi l cc nh v tr lun v h tm cch ct ngha ngun gc, cu trc, v cc quy trnh chi phi v tr (kosmos). Tuy nhin, t Hy Lp kosmos khng ch ni v tng th cc s vt, nhng cng gi v mt v tr xinh p, mt v tr trt t. Nh th, i vi cc nh trit hc Hy Lp u tin, v tr c trt t v xinh p ng chng ta chim ngng. Gi thit v tnh trt t ca v tr l iu v cng quan trng bi v mt v tr trt t l mt v tr c th ct ngha c, t l trn nguyn tc.

Thales

Nh ghi nhn chng I, khng mt tng no mi pht sinh l hon ho ni mt c nhn duy nht c. Thales (khong 625 - 545 tr. CN), thng c coi l nh trit hc u tin, c mt di sn tri thc phong ph. ng tng chu du bn Ai Cp, Babylonia, c hai ni u c hng nhng nn vn minh tin b v chc chn nh hng n ng. V d, ngi Ai Cp t nhiu th k trc c nhng tri thc v hnh hc m Thales chng minh. Tuy nhin Ai Cp v Babylonia, tri thc hoc c tnh thc tin (hnh hc c dng o v phn chia rung t cho nng dn) hay c dng ch yu trong mi trng tn gio (khoa gii phu v sinh l c dng chun b ngi cht cho cuc hnh trnh sang th gii bn kia). Thales c tm quan trng v ng nhn mnh cc gii thch t nhin v coi nh cc gii thch siu nhin. Ngha l, trong v tr lun ca ng, Thales ni rng cc s vt trong v tr gm cc bn th t nhin v b chi phi bi cc nguyn l t nhin; chng khng phn nh nhng tnh kh tht thng ca cc thn. V tr v vy c th hiu c v nm trong tm hiu bit ca con ngi.

Thales i tm ci cht liu hay mt yu t duy nht t mi vt khc pht sinh. Ngi Hy Lp gi yu t s ng hay cht liu y l physis, thin nhin, v nhng ngi tm kim n c gi l cc nh trit hc t nhin. Thales kt lun rng cht liu y l nc, bi v nhiu vt c v l mt dng ca nc. S sng l thuc vo nc, nc tn ti di nhiu dng khc nhau (nc , hi nc, ma , tuyt, my, sng, gi), v khp ni u c nc. Vi kt lun nc l th cht s ng, Thales c cng ln trong lch s loi ngi.

Ngoi cng lao ny, Thales cng cn tin on cc cuc nht thc, nguyt thc, pht trin cc phng php i bin da trn cc ngi sao v hnh tinh, v p dng cc nguyn l hnh hc vo vic o lng cc vt nh o chiu cao ca cc ta nh. Ngi ta cn k rng ng mua vt ht lng du liu bn c quyn nh tin on c cc mu thi tit. Cc thnh tu y khin Thales tr nn rt ni ting v lm cho trit hc c tn trng. Thales chng t rng mt s hiu bit v thin nhin v bt i s tin tng d oan c th gip con ngi lm ch mi trng, l iu m loi ngi tng tm kim ngay t bui bnh minh ca lch s.

Tuy nhin, c l iu quan trng nht v Thales l ng cng hin cc tng ca ng cho ngi ta suy t v ng chp nhn s ph bnh. Vi vic ng mi nhng ngi khc ph bnh v ci thin cc li ging dy ca ng, Thales bt u cho truyn thng ph bnh vn s l c im ca trit hc Hy Lp thi k u: "Ti ngh rng Thales l ng thy u tin ni vi cc sinh vin ca mnh: y l cch ti nhn s vt - ti tin s vt l nh th. Mong cc bn gip ci thin cc iu ti ging dy" (Popper, 1958, tr. 29). Chng ta s ni nhiu hn v tm quan trng ca truyn thng ph bnh ny phn cui chng ny.

Anaximander

Anaximander (khong 610 - 540 tr. CN), tng theo hc Thales, lp lun rng ngay c nc cng l mt kt hp ca mt cht c bn hn. (Lu rng Anaximander nghe li khuyn ca thy mnh v ph bnh li ging ca thy mnh.) Theo Anaximander, physis (vt cht) l mt ci g c kh nng tr thnh bt c vt g khc. Ci g ny ng gi l "ci v hn" hay "ci v nh." Anaximander cng ngh mt thuyt tin ha th s. T s pha trn ca nc v t pht sinh ra loi c. V cc tr s sinh khng th sng nu khng c bo v mt thi gian di, cc tr s sinh u tin ca loi ngi ln ln trong bng nhng con c ny cho ti tui dy th l thi gian bng c n tung v con ngi ra khi bng c lc ny pht trin t sinh t tn. Anaximander bo chng ta khng c n c, v theo mt ngha no , c l t tng ca chng ta. Chng ta thy c mi trng sng c th nh hng ti t duy trit hc ca mt ngi nh th no. C Thales ln Anaximander u sng gn b bin a Trung Hi, v nh hng ca mi trng i vi trit hc ca cc ng y l hin nhin.

Heraclitus

B n tng khi thy mi s vt trong thin nhin c v trong mt dng chy hay bin dch khng ngng, Heraclitus (khong 540 - 480 tr. CN) cho rng cht liu s ng ca thin nhin l la, v trong la th mi vt u bin i thnh mt ci g khc. Theo Heraclitus, s kin hin nhin v th gii l khng c g "tn ti"; ng hn, mi s u thay i, u tr thnh hay "bin dch." Khng c g l nng hay lnh n thun, nhng lun lun tr thnh nng hn hay lnh hn; khng c g l nhanh hay chm nhng lun lun tr thnh nhanh hn hay chm hn. Lp trng ca Heraclitus c tm tt trong cu pht biu ni ting ca ng: "Khng ai i xung cng mt dng sng c hai ln." ng mun ni l con sng tr thnh mt ci g khc sau khi ngi y i xung ln u.

Heraclitus tin rng mi s vt tn ti mt ch no gia hai thi cc - v d ngy-m, sng-cht, ng-h, trn-di, nng- lnh, ng-thc. Theo ng, hai cc nh ngha ln cho nhau, v hai cc khng th tch ri nhau. V d, ch nh bt cng chng ta mi bit cng bng l g, v ch nh sc khe chng ta mi bit bnh tt l g. Ni cch khc, nh Hegel s ni nhiu th k sau, "Mi s vt u mang ni mnh s ph nhn chnh mnh."

Heraclitus nu ln mt vn tri thc lun vn cn tn ti cho ti nay: Lm th no bit c mt vt nu n thay i khng ngng? Nu mt vt tr nn khc vo hai im thi gian khc nhau, v v th khng cn l cng mt vt na, th lm sao chng ta bit c n mt cch chc chn? Tri thc c cn s thng hng khng? Chnh vo thi im ny ca lch s m cc cm quan tr thnh mt phng tin b tranh ci trong vic t n tri thc, bi v chng ch c th cung cp cc thng tin v mt th gii thay i lin tc. tr li cu hi C th bit chc chn iu g, ngi ta khng th da vo cc s kin thng nghim, v chng lun lun trong dng chy lin tc. Nhng ngi tm kim mt ci g khng thay i, v v th c th bit c, th c hai la chn. H c th chn mt ci g c thc nhng khng th khm ph bng gic quan, nh cc nh theo thuyt nguyn t v cc nh ton hc Pythagoras lm (s bn n sau), hay h c th chn mt ci g thuc tinh thn (cc tng hay linh hn) nh cc ngi theo trng phi ca Plato v cc ngi Kit gio lm. C hai nhm u tin rng bt c iu g c kinh nghim bng gic quan u khng ng tin cy lm mt ngun tri thc. Ngay c hm nay, mc tiu ca khoa hc l khm ph cc nh lut chung c rt ra qua vic tru tng ha t kinh nghim gic quan. Cc nh lut khoa hc nh l cc s tru tng ha c coi l tri thc chc chn; tuy nhin, khi c din t trong th gii thng nghim, chng ch c tnh xc sut.

Trit hc Heraclitus r rng m t vn ln gn lin vi cc kiu thuyt duy nghim khc nhau. Ngha l, th gii vt l lun trong mt dng bin dch lin tc, v cho d cc gic quan chng ta c th pht hin chnh xc cc vt v s kin vt l, th chng ta cng ch bit c cc vt v s kin trong trng thi thay i t lc ny sang lc khc. Chnh v l do ny ngi ta ni rng cc nh duy nghim quan tm ti quy trnh bin dch hn l vi hu th. Hu th bao hm s tn ti thng hng v v th t l n c kh nng cung cp tri thc chc chn, trong khi mt tri thc v cc s kin thng nghim (v chng bin dch) cng lm ch c th l tri thc xc sut. Trong lch s tm l hc, nhng ngi ch trng rng c mt s iu thng hng v c th bit c v v tr hay v con ngi th thng l cc nh duy l lun. Nhng ngi ni rng mi s trong v tr, k c con ngi, lun lun thay i v v th khng th bit c mt cch chc chn, th thng l cc nh duy nghim lun.

Parmenides

C quan nim i chi hn vi quan nim ca Heraclitus, Parmenides (hot ng khong 515 tr. CN) tin rng mi s bin dch l mt o tng. Ch c mt thc ti duy nht; n hu hn, ng u, bt ng, v c nh, v ch c th bit c nh l tr. Th nn, theo Parmenides, tri thc ch t c nh t duy ca l tr v kinh nghim cm gic ch em n o tng. Parmenides dng l lun bnh vc lp trng ca mnh. Ging nh nhng con ngi thi s khai, ng tin rng vic c th ni hay ngh v mt iu g i hi iu y phi tn ti bi v chng ta khng th ngh v mt ci g khng tn ti. Sau y l mt tm lc lp lun ca Parmenides:

Khi bn ngh, th bn phi ngh v mt ci g; khi bn dng mt tn gi th n phi l tn gi ca mt ci g. V vy c t tng ln ngn ng u i c cc i tng bn ngoi chng v v bn c th ngh v mt vt hay ni v n vo lc ny hay lc khc, bt c iu g c th ngh hay ni n u phi tn ti mi lc. Do khng th c s thay i, v thay i h ti cc s vt tr thnh tn ti v ngng tn ti. (Russell, 1945. tr. 49).

Zeno Elea (khong 495 - 430), mt hc tr ca Pannenides, s dng cc l lun chng minh rng chuyn ng l mt o tng. ng ni, mt vt mun i t im A n im B, trc tin n phi i mt na khong cch gia A v B. Ri n phi i mt na khong cch cn li, v c tip tc mi nh th. V c mt s v hn cc im nm gia bt k hai im no, nn tin trnh khng bao gi c th chm dt. ng thi, vt phi i qua mt con s v hn cc im trong mt thi lng c hn, iu ny th khng th. Do , theo lp lun y, mt vt khng bao gi c th i t im A n im B c. S kin c v n n im B l mt im yu ca gic quan chng ta. Li l lun ny, thng c gi l iu nghch l ca Zeno, v thng c din t di dng sau: Nu mt ngi chy ua c php xut pht sm hn ngi chy th hai mt cht, th ngi th hai ny s khng bao gi c th bt kp ngi th nht, cho d ngi th nht c th chy chm bao nhiu hay ngi th hai chy nhanh bao nhiu.

Parmenides v Zeno l hai v d cho ta thy l tr khng c kim sot c th a ngi ta i xa n u. Hai nh trit hc ny kt lun rng hoc lun l, hoc ton hc v l tr l ng, hoc thng tin do gic quan cung cp l ng; v h chn theo lun l, hoc ton hc, v l tr. Ngi ta tng phm cc sai lm ging nh th nhiu ln trong lch s. Cc quan nim sai lm khc c th do ngi ta da hon ton vo cc d kin ca gic quan. Mi n khi khoa hc xut hin vo th k XVI, duy l lun v duy nghim lun mi c phi hp vi nhau, v cc thng tin do gic quan cung cp c l tr s dng trong suy lun v chng. Do vy khoa hc lm du i nhng thi cc ca c thuyt duy l lun ln duy nghim lun.

Pythagoras

Pythagoras (khong 580 - 500 tr. CN) c nh hng to ln i vi t tng phng Ty, ch yu thng qua nh hng ca ng i vi Plato. Pythagoras cho rng mi vt trong v tr c gii thch c bn bng cc con s v cc tng quan gia cc con s ng thy rng bnh phng cnh huyn ca mt tam gic vung th bng tng bnh phng ca hai cnh kia. Mc d n c gi l nh l Pythagoras, nhng rt c th ngi Babylonia tng bit n n. Pythngoras cng quan st thy rng mt s phi m hi ha c to ra khi mt dy n di gp i dy n khc trn mt cy n lia. S quan st ny cho rng cc si dy ca mt cy n lia phi c mt tng quan no vi nhau to ra cc hp m hi h